Жазушы Әбіш Кекілбаев Үркер романының лексика-фразеологиялық ерекшеліктері
Курстық жұмыс
Жазушы Әбіш Кекілбаев Үркер романының лексика-фразеологиялық ерекшеліктері
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
I.Шығарма тілінің лексикалық ерекшелігі
1.1.Антоним,синоним,омоним сөздерінің стильдік қызметі ... ... ... ... ... ...4-27
1.2.Көнерген сөздер,экспрессивті-эмоцияналды сөздердің қолданысы ... .28-33
1.3 Фразеологизмдердің стильдік қызметі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .34-52
II. Шығарма тілінің көркемдік ерекшелігі
2.1.Мақал-мәтелдердің ұлттық-танымдық қызметі ... ... ... ... ... ... ... ... ... 53-61
2.2.Көркемдегіш-бейнелегіш тәсілдердің стильдік қолданысы ... ... ... ... ..62-82
2.3. Портрет пен пейзаждың қолданысы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 83-84
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..85
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... 86- 87
Кіріспе
Сөздердің мағынасын, оның жалпы лексикалық жүйедегі алатын орнын, шығу төркінін, қолдану қабілетін, күнделікті қарым-қатынастағы көрінісін, түрлі стильдік мәні мен сипатын тексеретін ғылымды бір сөзбен лексикология дейді. Лексикология сөздерді тілдің қазіргі даму тұрғысынан да, сонымен бірге өткен тарихымен тығыз байланыстыра отырып та зерттейді.Лексикологияның зерттейтін объектісі - сөз. Белгілі бір заттың, оқиға, құбылыстың, қимыл, түр-түстің және тағы басқа ұғымның атауын сөз дейміз.
Сөз байлығы лексика қарастыратын негізгі және күрделі единица. Тілдің сөз байлығына тұрақты тіркестер де жатады. Бұлар замандар бойы біртіндеп туып қалыптасқан, ұзақ дамудың жемісі. Сондықтан лексиканы зерттеу сөздік құрамды тұтас алғанда бір бүтін система деп қарауды міндеттейді. Яғни лексикология жекелеген сөздер тобын емес, тілді қалыптасқан лексикалық жүйесі тұрғысынан қарайды. Тілдің қаншалықты дамып жетілгендігі сөздік құрамдағы сөздердің санымен де, мәнімен (көп мағыналығымен) да өлшенеді. Сөздік құрам неғұрлым бай болса, тіл де соншалықты дамыған болады. Бүгінгі қазақ тілі сөз байлығы жағынан дамыған тілдердің қатарына жатады
Курстық жұмыс тақырыбы - Әбіш Кекілбаевтың Үркер романы тілінің лексика-фразеологиялық ерекшеліктері.
Жұмыстың мақсаты - Әбіш Кекілбаев Үркер романы тіліндегі фразеологизмдердің стильдік қолданысын, синоним,омоним, антонимдердің қолданылуын және көркемдегіш - бейнелеуіш тәсілдердің, оның ішінде теңеу, эпитет, портрет, метафора, метонимия, синекдоха, мақал-мәтелдер, пейзаж,кейіптеу, кірме сөз, эмоционалды-экспрессивті сөздердің шығармадағы қолданылу ерекшеліктерін анықтау.
Жұмыстың міндеттері:
Осы мақсатқа жету барысында мынадай міндеттер қойылады:
1) Шығарма тіліндегі лексика-фразеологиялық ерекшеліктерін таба білу;
2) Шығармадан синоним, антонимдерді, кейіптеу сөздердің стильдік ерекшеліктерін табу;
3) Шығармадан эпитет, теңеу, синекдоха, метонимия тағы басқа көркемдік тәсілдерді тауып, олардың стильдік қызметіне тоқталып талдау, ерекшеліктерін анықтау.
Жұмыстың нысаны - Әбіш Кекілбаев Үркер романы
Зерттеу жұмыстың жаңалығы:
* Шығармада теңеулердің мақал-мәтел,фразеологизмдердің көп қолданылуы.
Жұмыстың құрылымы - кіріспеден, ІІI бөлімнен, қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
I.Шығарма тілінің лексикалық ерекшелігі
Антонимдер
Антонимдер дүниедегі заттардың, құбылыстардың сын-сапасын, артық-кем қасиетін, мөлшер-көлемін салыстырып, бір-біріне қарама-қарсы қоюдан шығады.
Антонимдердің әрбір стиль түріндегі қолданылу дәрежесі әр басқа. Ол публицистикалық стильде белгілі бір ойды әсерлі етіп жеткізу мақсатында қосарлана жұмсалады. Ғылыми, ресми-кеңсе стильдерінде антоним сөздер сирек ұшырайды. Көркем әдебиет стилінде антонимдердің қызметі айрықша байқалады. Бұл ерекшелік олардың мағыналық табиғатымен байланысты. Антонимдер өзара алшақ қарама-қарсы ұғымды білдіретіндіктен, бұқардың әр сөз табына қатысы нақ бірдей емес, ала-құла деген сөз. Бір сөз табы антонимге соншама бай да, енді біреулері соншалықты кедей, не болмаса тіпті кездеспеуі де ғажап емес. Қазақ тілінде антонимдер көбіне-көп сын есімдерден болады, онан соң етістіктер, зат есімдер, үстеулерден азды-көпті кездеседі. Антоним термині - әлем тілдерінің бәрінде бар құбылыс. Антоним термині-гректің onty-қарсы деген сөзінен шығып, қарама-қарсы есім дегендібілдіріп, қарама-ұарсылықты зерттейтін лексикологияның антонимика саласында қарастырылады.Антонимдер айналадғы заттардың, құбылыстардың сын- сапасын, артық-кем, мөлшер - көлемін салыстырып, бірі-біріне қарама-қарсы қоюдан шығады. Сондықтан, мағыналарым бір- біріне қарама- өқарсы сөздер антонимдер деп аталады.
Қазақ тіл білімі ғылымында Қ.Аханов, Ә.Болғанбаев, І.Кеңесбаев, Ғ.Қалиев т.б. ғалымдардың еңбектерінде антонимдер әр түрлі зерттеу саласында көрініс тапқан.
Тіл көркемдігін арттыруда антонимдердің қызметі зор. Сондықтан да болар антонимдер халық ауыз әдебиетінен бастап бүгінгі кез келген ақын, жазушы шығармаларында көп қолданыста. Антонимдерді әсіресе нақыл сөздерден, мақал-мәтелдерден жиі кездестіруге болады.
Зерттеуші ғалым К.Қ.Есіркепова өзінің "1960 - 1980 жылдардағы әйел - ақындар поэзиясының тілі (Ф.Оңғарсынова, М.Айтқожина, А.Бақтыгереева, К.Ахметова шығармалары негізінде)" атты монографиясында антонимдерге тоқталып өтеді. "Антонимдердің көркем әдебиеттегі қызметі де айрықша. Өйткені тіліміздегі осы сияқты мәндегі сөздерді ақын - жазушылар өзара қарама - қарсы қойып, шығарма тілінің көркемдігін шыңдай түседі" деп айтылған. Дүниедегі заттар мен құбылыстардың сапасын, қасиетін, мөлшерін салыстырып және қарама - қарсы қою, өмір мен өлім, жақсылық пен жамандық, білім мен білімсіздік сияқты кереғар ұғымдарды көрсету арқылы философиялық ой түйінін, өмірге көзқарасын ақындар өз өлеңдерінде антонимдерді қолдану арқылы, яғни контраст суреттер беруде жиі пайдаланады.
Ғалым К.Аханов Антонимдердің стилистикалық қызметі өте күшті. Қарама - қарсы құбылыстарды салыстыруда, оларды бір-бірімен қатар қойып шендестіруде және осы тәсіл арқылы айтылатын ойды тайға таңба басқандай етіп түсіндіруде шебер қолданудың нәтижесінде айтылатын ой мейлінше ашық-айқын, мейлінше мәнерлі болып келеді деген.
Мағынасы бір-біріне қарама-қарсы сөздер антонимдер деп аталады. Антонимия құбылысы көбінесе сапалық ұғымдармен шектелгендіктен,оның тіл- тілде синонимия, полисимия құбылысына қарағанда, өрісі тар болды. Антонимдес болатын сөздердің басым көпшілігі сын есімдер.Антонимдердің стилистикалық қызметі өте күшті.Қарама-қарсы құбылыстарды салыстыруда, оларды бір-бірімен қатар қойып шендестіруде және осы тәсіл арқылы айтылатын ойды тайға таңба басқандай етіп түсіндіруде антонимдер айрықша қызмет атқарады.
Ғалым К.Аханов Антонимдердің стилистикалық қызметі өте күшті . Қарама-қарсы құбылыстарды салыстыруда , оларды бір- бірімен қатар қойып, шендестіруде және осы тәсіл арқылы айтылатын ойды таңба басқандай етіп түсіндіруде антонимдер айрықша өқызмет атқарады. [К. Аханов Тіл біліміне кіріспе 328-бет].
Белгілі лексколог ғалымдар Ә. Болғанбаев пен Ғ. Қалиев Антонимдер дүниедегі заттардың, құбылыстардың сын-сапасын, артық-кем қасиетін, мөлшер-көлемін салыстырып, бір-біріне қарама-қарсы қоюдан шығады. Антоним дегеніміз мағынасы бір-біріне қарама-қарсы сөздер болып шығады. Антонимдер өзара алшақ қарама-қарсы ұғымды білдіретіндіктен, бұлардың әр сөз табына қатысы нақ бірдей емес, ала-құла деген сөз. Бір сөз табы соншама бай да, енді біреулері соншалықты кедей, не болмаса тіпті кездеспеуі де ғажап емес. Қазақ тілінде антонимдер көбіне-көп сын есімдерден болады, онан соң етістіктер, зат есімдер, үстеулерден азды-көпті кездеседі. Ал қалған сөз таптарынан жасалған антонимдер тым тапшы деп, антонимдерге анықтама беріп, антонимдерді сын есімге тән антонимдер, етістікке тән антонимдер, зат есімдерге тән антонимдер, үстеуге тән антонимдер деп жікке бөліп, қарастырады [Ә. Болғанбаев Қазақ тілінің лексикологиясы 117-бет].
Ғалым Анар Салқынбай Қазіргі қазақ тілі оқулығында антонимдік парадигма жайында сөз қозғайды. Мағыналары бір-біріне қарама-қарсы айтылатын сөздердің жүйелі тобы- антонимдік парадинманы құрайды. Болмыстағы заттар мен құбылыстардың қасиеттері мен қатынастары арасында қарама - қайшылықтың болуы диалектиканың даму заңдылығы. Қарама-қайшылық - әлемді қозғаушы..., кез келген қозғалыстың, өмірдің түп тамыры; қандай да бір нәрседе қарама-қайшылық болғанда ғана ол қозғалады Антонимдік қарама-қарсылық заттар арасындағы қарама-қарсылық емес, олардың қасеттерінің, сапаларының, белгілерінің арасындағы қарама-қарсылық. Тілдік антонимияны логикалық категория саналытын қарама-қарсылық ұғымы арқылы түсіндіру қажет. Табиғаттағы заттар мен құбылыстардың қарама-қарсылығы оларды салыстыру кезінде ғана көрінеді.
Ғалым Жүсіпов Асқар Елтайұлы Қазіргі қазақ тіліндегі қарама-қарсылықтың коннекторлары 2004ж атты диссетациясының авторефератында Антонимдердің зерттелуі туралы айтылады. Антоним терминінің өзін әр зерттеуші әр түрлі түсіндіреді. Антонимдерге түрлі анықтама бергенмен де, олардың табиғатын түсінуүшін ең алдымен, осы қарама-қарсылық дегенді анықтап алу қажет.Антонимдер сөздің бүкіл мағынасында емес, тек белгілі бір мағынада ғана жақындасады. Демек антонимдерді қарастыру да, антоним таңдауда да сөздің көп мағыналылығын ескеру қажет т
Ғалым Найманбай Айнұр Рахымбердіқызы Антонимдік қатынастардың көркем прозадағы қолданысы 2010 ж диссертацияның авторефератында антонимдер туралы сөз етеді. Антонимия-лексикалық бірліктердің мағыналық жағынан қарама-қарсылығы. Антонимия деген лингвистикалық терминнің тіл біліміне енуінің өзі үлкен қызығушылық тудырады. Тұлға мен мазмұн жағынан антонимия терминімен қатысты бола тұра, ол тіл біліміне салыстырмалы түрде енеді. Ғалым Н.М.Шанский 1964 жылы шыққан Орыс тілі лексикологиясы атты еңбегінде антонимдерге: Антонимдер айтылуы әр түрлі бір-біріне қарсымағына беретін, бірақ бір-біріне қатысты сөздерге,-деп анықтама береді. Тілдің лексика-семантикалық жүйесінде антонимдер үлкен рөл атқарады. Антонимдер - тілдік белгінің мағынасы жағынан қарама-қарсы сөздер. Антонимдерді қарапайым түрде тостастырғанда екі сөздің қарсы мағынасы алынады: жақсы-жаман, үлкен-кіші т.б сөздері. Қарсы мәндегі сөздердің кейде синонимдері де болады: үлкен, зор, ересек т.б сөздер. Антонимия - лексикадағы қарапайым қатынас екендігі мынадай себептен де көріне алады: ол үнемі бір ған сигнификативті мағынаға сүйенеді. Егер сөзде сондай бірнеше мағына болса, онда ол бірнеше антонимдік қатарға енеді. Қарама-қарсы мағына дегеніміз-уақытша категория, өйткені сапаның өзгеруі-заттың өзгеруімен тең келеді, ал қасиет болса, керісінше, заттың басқа бір затқа қатысы нәтижесінде және табиғи үдерістерге сай өзгеріп отырады.
Лексиколг ғалым Ә. Болғанбаев пен Ғ. Қалиев антонимдерге мынадай анықтама берген: Антоним дегеніміз- мағынасы бір- біріне қарама-қарсы сөздер тоьы Қазақ тілінде антонимдердің жасалуы көбіне - көп сын есімдерден болады, ал қалған сөз таптарынан вһаз кездеседі. Жасалу жолдарына қарай антонимдерді бірнеше топқа бөлген.
1. Зат есімге тән антонимдер
2. Сын есімге тән антонимдер
а)Түбір күйінде кездесетіндер
ә) туынды түбір күйінде кездесетіндер
б) -ғы,-гі,-қы,-кі жұрнақтары арқылы жасалған антонимдер
3. Етістікке тән антонимдер
4. Үстеуге тән антонимдер
5. Есімдікке қатысты антонимдер
[Ә. Болғанбаев, Ғ. Қалиев 76-бет].
Сын есімге байланысты:
1. Аспан мен жердің ара жігін көміп алған желім қараңғынын қара шулан кеудесін тесіп өтіп, сонау зәулім биіктен тылсым тұңғиыққа саулап құлаған самала нұрлар қазір-ақ дүниені көл-көсір жарыққа қарық қылатындай.(22-бет)
Қараңғы.1.Қараңғылыққа шолмылған түнек.2.Ауыс.Беймәлім, белгісіз. [ҚТТС;482-б].
Жарық.1.Қараңғы емес,жарқыраған,ашық.2.физ.Толқын ұзындықтары 400км-ден 780 км-ге дейінгі электромагниттік толқындар.[ҚТТС;274-б].
2. Жасаған ие жерді аспанға қарап жаратты ма, жоқ аспанды жерге қарап жаратты ма, әйтеуір мәңгі бақи ермек қылар ойын керектей, өзі жаратқан ұсақ пен іріні, әлсіз бен күштіні, сұңғыла мен су миды балалардың хан талапай ойнағанындай әдейі быт-шыт қып ию-қию араластырып жібергендей.(23-бет)
Ұсақ.1.Уақ,кішкене,ірі емес.2.Қой-ешкі,уақ мал.3.Тиыннан құралған майда ақша.[ҚТТС;861-б].
Ірі.1.Майда емес көлемі үлкен. 2.ауыс.Қатты зор.[ҚТТС;952-б].
Әлсіз.1.Мықты емес,күші аз.2.Қуаты кем,төмен.3.Жай бояу, салбыр. 4.Осал,босаң,кемшіл. 5.ауыс.Әл-ауқаты төмен,кедей.[ҚТТС;88-б].
Күшті.1.Күші мол,әлді,қуатты.2.Мықты,өктем,берік .3.Өткір қатты әсерлі. [ҚТТС;435-б].
Сұғыла.1.Тез сезе қоятын,зерек,зерделі.2.Ауыс.Қу,пәле ,залым.[ҚТТС;746-б].
Су ми-басында дым жоқ,ешнәрсені қабылдамайтын адамды айтады.
3. Сөйтсе, барша бұрыс пен дұрыстың, обал мен сауаптың, қиянат пен шарапаттың, бұзық пен түзіктің, ауыр мен жеңілдің, жалған мен шындықтың, азап пен рақаттың бірден бір сарапшысы баянсыз сылдыр-сұйық уақыт қана екен ғой.(39-бет)
Бұрыс.1.Келе жатқан бағыттан қиыс,шеткері бұрылыс.2.Оғаш,теріс,дүрыс емес.[ҚТТС;156-б].
Дұрыс.1.Жөн,жөнді,әділ,түзу.2.Орынд ы,ретті,заңды.[ҚТТС;208-б].
Бұзық.бұзақы,тентек,сотқар.[ҚТТС;14 9-б].
Түзік.1.Түзу,тура,дұрыс.2.Еш жері бұзылмаған,арқауы жоқ.[ҚТТС;829-б].
Ауыр.1.Жеңіл емес.салмақты.2.Бейнеті көп,қиыншылығы мол.[ҚТТС;74-б].
Жеңіл.1.Салмағы аз,салмақсыз.2.ауыс.Оп-оңай,болмашы ,қиындығы жоқ.[ҚТТС;296-б].
4. Дырду қуған әнші-жыршының да, қызыл қанды судаи ағызар қырғын майдан, жанжал-шайқас іздеген сойқан батырдың да, түн жамылып жылқы торитын қара сойыл жортуылшының да тілдіде бір пірі, тілсізде бір пірі болады дейді ғой.(44-бет)
Тілді.1.Тілге жүйрік,сөзшең,ділмар.2.Тілі өткір,ащы,улы.[ҚТТС;845-б].
Тілсіз.1.Үнсіз,дыбыссыз,үн қатпай.2.ауыс.Мелшиген,қатып қалған,меңіреу.[ҚТТС;845-б].
5. Араларынан қыл өтпейтін ескі достардың бір-біріне атарға оқтары жоқ боп араздасып оралып жатуы да кездеспей қалмай-тұғын.(65-бет)
Араларынан қыл өтпеді.Өте тату болу,дос көңілді болу,ауыз жаласау мағынасындай айтылады.[ҚТФС;57-б].
Атарға оғы жоқ. Қатты қаһарланып,ашуға мінген кісінің туралы айтылады.[ҚТФС;71-б].
6. Енді бізге үш би: жомарттықтың қандайы жаман, сараңдықтың қандайы жақсы-соны айтсын, -деп өңештеген бір шұнақ құлақ, қу сақал.(89-бет)
Жомарт.1.қолы ашық,береген мырза.2.ауыс.Дарқан,бай,кең.[ҚТТС;3 07-б].
Сараң.1.Ешнәрсені бермейтін қытымыр,қарынбай.2.Ауыс.Іске,сөзге қыймылға шабан,баяу.[ҚТТС;709-б].
Жақсы.1.Жаман емес,оңды,тәуір.2. ақылды,тәрбиелі,саналы,адамгершіліг і мол.3. ауылдың белді,беделді азаматы.4.Иә,қош,мақұл деген сөздің орнынада қолданылады.[ҚТТС;252-б].
Жаман.1.сапасы төмен,жаөсы емес,әсіресе нашар.2. жағымсыз ұнамсыз кейіпкер. 3.өтте қатты.4.ауыс. сәби,нәресте.[ҚТТС;261-б].
7. Әйтеуір,шикі тамақ болмаса,піскен тамақтың маңайынан жүргізбейді.(140-бет)
Шикі.1.піспеген,2.Өңделмеген.3.ауыс .Дүмбілез,шалағай.[ҚТТС;916-б].
Піскен.Шала емес,піскен.
8. Мынау ақ тады айырып,қара тауды қайырып келгендей қып төбелеріне көтеріп жатқан Рысбайлары кеше базарға жылқа айдасатындай ғана абыройы бар көп шауыпкелдердің бірі екен.(140-бет)
Ақ.1.Сүттің қардың түсәндей аппақ түс.2. ағы басым,ақ араласқан түс.3. ауыс. Адал,таза.[ҚТТС;29-б].
Қара.1.Көмірдің күйенің түсіндей (аққа қарама қарсы түс)2.Қарапайым көрінген нәрсе,қарайған зат.[ҚТТС;477-б].
Зат есімге байланысты:
1. Оның тұңғиық жанарында қуаныш та, мұң да, аңтарылыс та, абыржушылық та емес, олардың бәрінен де терең, бәрінен де жұмбақ, бұрын бұл жан баласынан көрмеген бір тұңғиық тосын сыр тұнып тұр.(14-бет)
Қуаныш.1. бір нәрсеге қуану сезімі;шаттық.2.ауыс.біреудің көңіліне медеу тұтарлық жұбаныш,қызығы.[ҚТТС;527-б].
Мұң.1.Қайғы,шер,қасірет.2. қиын,азап,күш.[ҚТТС;602-б].
2. Күн ұясына қона ошақ орынындағы күлдей боп дереу көгіс тартып қоя берген көл-көсір жазықтың төбесіне ырысты үйдің ертелі-кеш оттан түспейтін күйелеш қазанының түбіндей қап-қара түн орнады.(14-бет)
Күн.Әлемге,жарық қызу беріп тұратын жұлдыз.[ҚТТС;429-б].
Түн.Тәуліктің кешкі уақыттан таңертеңгілікке дейінгі арасы.[ҚТТС;833-б].
3. Аспан асты, жер үстінің бәрі оған: Ұйықта, дем ал! - деп тұрғандай.(22-бет)
Аспан.Жоғарыдан жерге қарай күмбез сияқты көмкеріліп көрінетін атносфералық кеңістік,көк,әуе.[ҚТТС;61-б].
Жер. Жерді айнала қоршайтын күннен кейінгі планета.[ҚТТС;297-б].
4. Қуаныштын күптілігі ме, уайымның күптілігі ме?(32-бет)
Қуаныш.1. бір нәрсеге қуану сезімі;шаттық.2.ауыс.біреудің көңіліне медеу тұтарлық жұбаныш,қызығы.[ҚТТС;527-б].
Уайым.Мұң,шер,қайғы.[ҚТТС;849-б].
5. Маңдайдан жау шыққанда желкеден дос іздеп алақтау әншейін далбаса, қалың жауға қаптай қайрат қылудың орнына елді бекер елеңдеп, есек дәме етеді, - деп ойламайтын ба еді.(37-бет)
Жау.Бір елге шабуыл жасаушы ,шапқыншы дұшпан .2. Өштескен, қастасқан, адам,дұшпан.[ҚТТС;281-б].
Дос.1.сырлас. жора-жолдас, жақын адам .2.ауыс. жанашыр, қамқоршы, ақылгөй.[ҚТТС;205-б].
6. Сөйтсе, барша бұрыс пен дұрыстың, обал мен сауаптың, қиянат пен шарапаттың, бұзық пен түзіктің, ауыр мен жеңілдің, жалған мен шындықтың, азап пен рақаттың бірден бір сарапшысы баянсыз сылдыр-сұйық уақыт қана екен ғой.(39-бет)
Обал.Қиянат,айып,күнә.[ҚТТС;621-б].
Сауап.Шараппатты,игілікті іс,сауап.[ҚТТС;715-б].
Қиянат.Зорлық-замбылық,озбырлық көрді.[ҚТТС;505-б].
Шарапат.Шапаған,қайырым,мейірім.[ҚТ ТС;905-б].
Жалған.1.Шын емес,алдамшы өтірік.2.жай жасанды.[ҚТТС;256-б].
Шындық.Ақиқаттық,дұрыстық.[ҚТТС;934 -б].
Азап.Бейнет,мехнат,қиыншылық.[ҚТТС; 20-б].
Рақат.Жантыныштық,ләззат.[ҚТТС;687- б].
7. Одан асқан қазы, одан асқан ақтаушы, одан асқан даттаушы, одан асқан мәмлегер, бітуажай жоқ екен ғой..(39-бет)
Ақтаушы. Адамды жақтаушы, болысушы.
Датта.Ғайбаттау,жамандай,өсектеу.[Қ ТТС;189-б].
8. Өңім екенін де, түсім екенін де айыра алмадым.(42-бет)
Өң.Адамның ұйықтамаған,ояу кезі.[ҚТТС;655-б].
Түс.Ұйқы кезінде елестелетін әртүрлі бейне көрініс.[ҚТТС;835-б].
9. Ал, сосын жұрт мықты болса, жапан түзде жалғыз жорытқан жүдеубас сұрша жігіттің сұлтан екенін, ұлтан екенін біліп көрсін!(50-бет)
Сұлтан.Шығыс елдеріндегі жергілікті билеушілердің лауазымы. [ҚТТС;746-б].
Ұлтан.Аяқ киәм табагнынна салынатын қалың,қатты зат.2.Өзеннің сайдың көлдің,жыраның т.б. табаны.[ҚТТС;858-б].
10. Мамыр өте Мәртөбеге келсең - қазақтың кәрісінің ақылына, жасының қайратына қайран қаласың.(63-бет)
Кәрі.Көп жасаған,қайтайған қария-қарт.[ҚТТС;370-б].
Жас.Жаңа өсіп келе жатқан жасөспірім.[ҚТТС;276-б].
11. Даласының кеңдігі малының бағы да, өзінің соры болуға айналды.(81-бет)
Бақ.Бақыт,талай.[ҚТТС;100-б].
Сор.Кесір-кесапат,бақытсыздық ауыртпашылдық.[ҚТТС;737-б].
12. Ең жақсы сараңдық: қасың сұрағанда барға сараңдық, досың сұрағанда жоққа сараңдық, - деді Төле қамшысын қолына қайта алып.(90-бет).
Қас.Бәреуге жамандық ойлаушы.2.Дұшпан.[ҚТТС;490-б].
Дос.Сырлас,жора-жолдас жақын адам.[ҚТТС;204-б].
Бар.Жоқ емес,бар болушылық.[ҚТТС;108-б].
Жоқ.Бар сөзінің қарсы мағынасын.[ҚТТС;305-б].
13. Олардың көрсеткен ерлігі мен ездігін де осы қарларына байлаған екі елі шүберектеріне қарап аңғарады.(147-бет)
Ерлік.Батырлық,батылдық,жүрекілік.[ ҚТТС;232-б].
Ездік.Жасақтық,ынжықтық,бостық.[ҚТТ С;218-б].
14. Оны көргенде,көшпендісі түгілі,отырықшысы жайылып төсек иіліп жастық болар-ды
Көшпелі.1.Көшіп - қонып тіршілік ететін.[ҚТТС;421-б].
Отырықшы.Бір жерде тұрақты мекен етіп,қоныс тепкен,орныққан.[ҚТТС;644-б].
Етістікке байланысты:
1. Қоштап күлгені де, мошқап күлгені де белгісіз.(44-бет)
Қошта.Біреудің пікірін қолдау,құптау.[ҚТТС;526-б].
Мошқа.Қасқан тексеру,сынап байқау.[ҚТТС;599-б].
2. Оның үстіне,сен көздеп атыпсың,ол көздемей атыпты.(57-бет) Көзде.1.Нысанаға алып дәлдеу.2.Белгілі бір нәрсені мақсат ету.[ҚТТС;406-б].Көздемей. Нысанаға тигізбей,дәлдемей.
3. Көзге түсер, келім-кетімі көп болар оңтайлы орындарға қызыл кеңірдек боп таласатынсың.(61-бет)
Келімді-кетімді.Келіп кетіп жатқан.[ҚТТС;380-б].
4. Олай болса елдің түндігі найза мен ашылып,найзамане жабылып тұрған мынадай заманда бұл ең алдымен малдының көңілін аулауы керек.(106-бет) Аш.Жабылған,бекітілген нәрсені ашық қалыпқа келтіру.[ҚТТС;75-б].
Жап.Бір нәрсені ашық қалдырмау бекіту.[ҚТТС;268-б].
5. Алайда Шақшақтың найзасы өз тұсында ылғи жел өтінде жүрген Дүзей тұқымына бұйырмай,үйдің ығынан ұзамаған Көшейдің әулетіне бұйырыпты.(115-бет)
Бұйыр.1.Бұйрық беру,әмір ету. 2.ауыс.діни.Ырзық ету,нәсіп болу.[ҚТТС;151-б].
Бұйырмау. Нәсіп болмау.
Үстеуге байланысты:
1. Аспан асты, жер үстінің бәрі оған: Ұйықта, дем ал! - деп тұрғандай.(22-бет)
Асты.Бір заттың үстіне қарама - қарсы жақ беті.[ҚТТС;63-б].
Үсті.Белгілі бір нәрсенің жоғарғы жағы үстіңгі беті.[ҚТТС;874-б].
2. Шығыстан тықыр шықса - батысқа, батыстан тықыр шықса - шығысқа, күнгейден құқай көбейсе - теріскейге, теріскейден құқай көбейсе - күнгейге жөңкілген бү қауым қашан бөтенге кіріптар болмай, біреуге қол жаймай өтіп еді?(34-бет)
Шығыс.геог.Төрт тараптың бірі күн шығатын жақ.[ҚТТС;931-б].
Батыс.Дүниенің төрт табының шығысқа қарама-қарсы жағы.[ҚТТС;116-б].
Күнегейлі.Күн сәулесі мол түсетін шуақты.[ҚТТС;430-б].
Теріскей.Солтүстік жақ,терістік.[ҚТТС;802-б].
3. Сырттағы жағаласты былай қойғанда іштегі жағаластың өзі күрт азайып кетті.(47-бет)
Сырт.Бір нәрсенің ішіне қарама-қарсы жағы.[ҚТТС;766-б].
Іш.Бір нәрсенің ішкі жағы ортасы арасы.[ҚТТС;953-б].
4. Босағаң емес,төрің солардікі!(98-бет)
Босаға.Есіктің екі жақтауы. Төрге қарама-қарсы төменгі есік жақ.[ҚТТС;139-б].
Төр.үй ішіндегі ең құрметті орын, үйдің босағаға қарама-қарсы жоғарғы жағы.[ҚТТС;817-б].
5. Көк найзаның да, бүйте берсе, тізеге сап, ортасынан қақ бөліп, ілгері тартсаң, кері шегінетін көткеншек көк есектің құйрығынан түртуден басқаға қажеті болмай қалатұғын түрі бар.(47-бет)
Ілгері.Алға,алдыңғы жаққа.[ҚТТС;950-б].
Кері.Артқа қарай, кейін.Қарама-қарсы, қайшы.[ҚТТС;389-б].
6. Сөйтсе, оң шынтағында бір істік, сол шынтағында бір істік, дәл тұмсығының алдында және бір істік.(11-бет)
Оң.Солға қарама-қарсы жақ.[ҚТТС;633-б].
Сол.Оңға қарама-қарсы жақ.[ҚТТС;735-б].
Есімдікке байланысты:
1. Ана жерде де лапылдап жанып жатқан от, мына жерде де - лапылдап жанып жатқан от.(14-бет)
Ана.Әне бір, сонау.[ҚТТС;46-б].
Мына. Сілтеу есімдігі.
Қорыта келгенде Ә.Кекілбаевтың Үркерроманынан 33 антоним сөздер талдауға түсті. Талдау барысында сын есім мен зат есімге тән антонимдер көп қолданылғаны анықталды.
Синонимдер
Тіліміздегі байытатын, сөздік қорымызды молайтып, тереңдете түсетін мағыналы сөздердің бірі- синонимдер.Синонимия сөздің мағыналық қасиетімен байланысты құбылыс екендігі белгілі. Бұл жүйедегі басты обьект - сөз болса, олардың мағыналық сәйкестіктердің Синонимдерді жан- жақты зерттеп құнды пікірлер айтқан ғалымдар пікіріне мысал келтіретін болсақ. Ғалым Ә. Болғанбаев пікірінше Синонимдер дегеніміз - әр түрлі айтылғанмен, мағынасы жақын, бірақ әрқайсысының өздеріне тән не мағыналық, не стилдік, не эмоциялық сәл ерекшеліктері бар бір сөз тобынан болған сөздер деп анықтама береді.
Ғалым А. Омарова мен А. Шыныбекова Қазақ тілі еңбегінде синонимдерге мынадай анықтама берген: Дыбысталуы мен мағынасы жағынан қарағанда омонимдерге қарама- қарсы тұрған тілдік құбылыстар қай тілде болса да кездеседі. Ондай сөздердің дыбысталуы, тұлғалары әр түрлі, ал мағыналары мен білдіретін ұғымдары бір немесе ұқсас болып келеді. Олар тіл білімінде синоним деп аталады
Синонимдер мынадай белгілеріне қарай топтастырылады:
Сөздің дыбысталуында аз да болса, тұлғалық өзгешелігі болуы қажет.
Сөздер бір ғана ұғымды білдіруі қажет.
Сөздер бір ғана сөз табына қатысты болуы тиіс.
Бұл үш белгі - сөздерді синоним деп танудағы басты шарт. Сонымен қатар бір сөз табынан болған синонимдер бірыңғай грамматикалық тұлғада келіп, контексте бірін-бірі алмастырған жағдайда бір ғана сөйлем мүшесінің қызметін атқаруы синонимдердің қосымша белгісі болып табылады. Дыбысталуы әр басқа болғанымен, мағынасы жақын сөздер синонимдер делінеді
Қазақ тіл білімінде арнайы сын есім синонимдерді зерттеген ғалым Фаузия Оразбаеваның Қазіргі қазақ тіліндегі сын есім синонимдер еңбегін айрықша атауға болады. Бұл еңбекте ғалым сын есім синонимдерді мынадай түрлерге бөліп, қарастырады:
1. Мағыналық (семантикалық) сын есім синонимдер.
2. Экспрессивтік - стилистикалық сын есім синонимдер.
3. Мағыналық - стилистикалық сын есім синонимдер
1. Мағыналық синонимдер әрқайсысының өзіне тән мағыналық реңкі бар, стильдік жағынан шектелмейтін, тілдегі барлық салада бірдей жалпылама қолданыла беретін синонимдер. Мысалы, батыл-өжет-өткір- жүректі деген сөздер қорықпайтын, қамықпайты, тасалмайтын ер деген ұғымды білдіреді.
Мағыналық синонимдер бір-бірінен мағыналық реңктері арқылы ажыратылатындықтан, бір стильдің өз ішінде кезектесіп, кейде қатарма - қатар келе береді. Бұлар әрбір жеке қолданыстағы сөздердің мағынасы жалпы ойды анық, әрі дәлме- дәл нақтылы түрде жеткізу үшін қолданылады.
2.Стильдік синонимдер мағынасы жағынан ұқсас бола отырып, бір-бірінен стильдік болуы арқылы өзгешеленетін мәндес сөздердің тобы. Әрбір сөздің стильдік болуы қараған жеке басынан көрінбейді, стильдік жағынан бейтарап сөзбенен салыстыру арқылы келіп шығады. Сондықтан әрбір стильдік синонимнің қасында оның құрамы- қарсы қойылып айтылатын бейтарап мәнді сыңары тұу керек.
3. Мағыналық-стильдік синонимдер кейде бір-бірінен не мағынасы жағынан, не стильдік жағынан өзгешеленіп, біріңғай болып келе бермейді.Олар өзара әрі мағыналық, әрі стильдік белгілері арқылы ерекшеленіп, екі жақты қарым- қатынас жасап тұра береді.
Ғалым К.Ахановтың анықтамасы бойынша : бірінше сөз бір ұғымның атаулары ретінде қолданылуы мүмкін.Мысалы, байсалды, салмақты , сабырлы, байыпты деген сөз өзара синонимдес сөздер, әр басқа ұғымды білдіретін атаулар
Кез-келген тілді алсақ,синонимдер - сол тілдік құрамы мен сөз байлығының дәрежесін байқатар көрсеткіш. Оның тілдегі сөздік қордың дамуына емес, жалпы көркем әдебиеттің, өнердің кемелденіп, толысуына , көркем сөздің жетілуіне күнделікті өміріміздегі қарапайым сөйлеу тілінің нәрленіп, қалыптасуына әсері мол. Осы тұрғыдан алғанда , лексикалық синонимдердің қоғамдық- тілдік қарым-қатынаста атқаратын маңызы зор. Синонимдер, біріншіден,әдеби тілдің жоғары талғамды болуын қажет етсе, екіншіден , қарапайым сөйлеу тілінің әдеби тіл дәрежесіне көтерілуіне әсеріне тигізеді.
Профессор Р.Сыздықова синонимдердің көркем сөзде мағыналас ( мәндес) келген сөз қатарлары ретінде лексикалық категгория ғана емес, қолданыста, әсіресе көркем сөзде ең қуатты, икемді, актив стилдік құрал. Синонимді көріктеуіш қызметте жұмсау, әсіресе кең орын алады. Жұмсалу тәсілдері, орындары сан алуан: Синонимдік қатардан сол орында айтылмақ ойға ұғымда келетін варианты алынады, ол ұғымдылық сөздің модальдық реңкіне, тіркесу қабілетіне, айналысындағы сөздер мен дыбыстық үндесуіне қарай жұмсауына байланысты. Синонимнің өзіне тән ерекшеліктері - тілімізді әрлеу, өрнектеу.
Ғалым Анар Салқынбай өзінің Қазіргі қазақ тілі атты еңбегінде Тұлғалық жағынан әр алуан болғанымен, мағыналары бір-біріне жақын, мәндес сөздердің жүйелі тобы-синонимдік парадигманы құрайды. Синонимдік парадигманы құрайтын сөздердің ерекшелігі мазмұндары бір-біріне жақын, мәндес, іргелес ұғымдарды анықтайды, семантикалықбелгілері ұқсас болады да, тұлғалану әр түрлі сипатта болып, сырттай дифференцияланып тұрады және лебіздегі қолданысы жағынан стильдік аяда ажыратылады. Қазақ тіл білімінде синонимдер жүйесі біршама жақсы зерттелген, лебізде және тілімізде кездесетін синонимдер толықтай жинақталып, сөздік ретінде басылып шыққан, көптеген ғылыми зерттеулерде оған анықтамалар беріліп, тілдік сипаты талданған. Синонимдерді алғаш терең зерттегенғ тамаша еңбек жазған ғалым-Ә.Болғанбаев. Ғалымның 1957 жылы жарық көрген Қазақ тіліндегі зат есімдік синонимдер атты зерттеу еңбегіне бастап, Қазақ тіліндегі синонимдер, Қазақ тілінің синонимдер сөздігі атты еңбектері жарық көрген. Синоним терімсөзі тіл білімінде кең мағынада қолданылады;морфемалардың синонимі, синтаксистік құрылымның синонимдік қолданысы, фраеологиялық бірліктердің синонимдес қолданылуы т.б.
Филология ғылымдарының кандидаты С.Ғ. Қанапина Қазақ тіліндегі мақал- мәтелдердің танымдық бейнелігі (Ғ. Мұстафин, С. Мұханов шығармалары негізінде ) еңбегінде : Әрбір адамның көңіл күйіне, көзқарасына мақсатына сай ойды дәл, әрі көркем етіп айтуда синонимдер маңызды қызмет атқарады. Осы тұрғыдан келгенде сын есім синонимдер эмоционалды сезім-күйлер мен әр түрлі нәзік реңктерді білдіруде ерекше орын алады.
Нұрғалиева Майра Балтабекқызының 2004жылы жазылған Тарихи романдардағы лексикалық синонимдер атты диссертациясының авторефератында синонимдердің басты белгісін көрсетеді. Синонимдердің негізгі басты белгісі-сөздердің бір ұғымды беру үшін мағыналық сәйкестіктерінің болуы. Егер синонимдер әр түрлі ұғымды білдірсе, ондай сөздерді синонимдік қатарға топтастыру мүмкін емес.Ал мағыналық реңкті синоним болудың негізгі шартты белгісі деп қабылдасақ, тілдегі синонимдердің бәрі бірдей экспрессивті реңк бере бермейді. Синонимдік қатардағы сөздер туралы да пікір әр түрлі. Синонимдік қатардағы сөздердің бәрі бірдей бола бермейді. Әрбір қатарарда бір сөз басқа синонимдерге қарағанда басым айтылып, басқа сөздердің өз төңірегіне топтасуына негіз болады. Ондай сөздер синонимдік доминант немесе басым синонимдер деп аталады.
Мағыналық синонимдер
1. Ерінбей-жалықпай бір жақ ұшын пышақпен сүйірлеп кесіп, істік жасапты.(11-бет)
Ерінбей-жалықпай.Шаршап-шалдықпау,қ ажымай-талмау.[ҚТТС;234 -б].
2. Бірақ, үнсіз-тілсіз меңіреу қара тас емес, құлындаған даусы құлаққа жетіп шыңғыратын жаны бар қара тас.(12-бет)
Үнсіз,тілсіз,дыбыссыз,дыбырсыз,сыбы ссыз.Үн шығармай, дыбысын білдірмей.[ҚТСС;588-б].
3. Оның тұңғиық жанарында қуаныш та, мұң да, аңтарылыс та, абыржушылық та емес, олардың бәрінен де терең, бәрінен де жұмбақ, бұрын бұл жан баласынан көрмеген бір тұңғиық тосын сыр тұнып тұр.(14-бет)
Терең,тұңғиық,түпсіз,шұңғыл.Түпсіз терең су,құлама - құлди жер.[ҚТСС; -525б].
4. Сынай қарайтын, міней қарайтын, қызықтай қарайтын, мүсіркей Қарайтын, місе тұтпай қарайтын ала көз, аш көз, жымысқы көз...(15-бет)
Сынау, шенеу,шенегіш,сынампаз.Сын айтқыш, мін таққыш, сынға алғыш.[ҚТСС;516 -б].
5. Оны мынау бөтен топ, бөтен ортада осынша байлап-матап жібермей тұрған сиқырдың аты не?(15-бет)
Топ,сап,лек,группа.кітаб.Бірнеше адамның басы қосылған жиын,тізбек. [ҚТСС;547-б].
6. Олардың қиякелді екі аяқты Итжемеске: кетпе! - деп жалынып-жалбарынып жатуға мұршалары жоқ секілді.(16-бет)
Жалыну,өтіну,жалбарыну,қиылу. Тіленіп-өтініп сұрау.[ҚТСС; 223-б].
7. Жұрт жазда жиын мен той болмаса, алыстан бір аса қадірлі қонақ келмесе, бостан-босқа қан шығармайды.(18-бет)
Той-думан,той-дүрмек,ойын-сауық,сау ық-сайран,ду-думан,қызық-думан,той- тамаша,той-тобыр,той-томалақ,ырду-д ырду. Әртүрлі қуанышпен байланысты өтілетін дүрмекті жиын.[ҚТСС;544-б].
8. Екі езулері екі құлақтарына жетіп,мәз-мейрам.(13-бет)
Екі езуі екі құлағында.Өте көңілді,өте қуанышты,мәз-мейрам. [ҚТФС;157-б]
Қуанышты,көңілді,шат-шадыман,мәз-ме йрам,мәре-сәре,арқа-жарқа,насатты,ш аттықты,жүрекжарды,екі езуі екі құлағына жету.Ризашылық сезімге бөлену,көңілі көтеріңкі.[ҚТСС;361-б].
9. Сол мәре-сәре,мәз-мейрам болып жатқан жын ойнақтан көзіңе неше түрлі қос көрініп,неше түрлі құбыжық,неше түрлі пәлекет елестейді деуші еді.(40-бет)
Қуанышты,көңілді,шат-шадыман,мәз-ме йрам,мәре-сәре,арқа-жарқа,насатты,ш аттықты,жүрекжарды.Ризашылық сезімге бөлену,көңілі көтеріңкі.[ҚТСС;361-б].
10. Бұл қайран қалып, өз көзіне өзі сенбей, жақын келіп еңкейіп еді, тырп етпей жатқан добал жапаның аяқ астынан жыбырлап қоя бергені.(41-бет)
Таңдану,таңырқау,таңқалу, тамашалау, сұқтану, тұмасну ,ғажаптау, қайран қал,өз көзіне өзі сенбеу..Аң таң болып қызығып қарау,ішіп-жеп тесіле көз тігу.[ҚТСС;328-б].
11. Жан-жағынан тап-тап берген сұғанақ жау көбейсе, тайсалмас батырың да қанына қарайып, көзіне қан толып, ызасына мінбей ме?(43-бет)
Қаны қарайды.Ашу-ызаға булықты,түңіле ыза болды. [ҚТФС;318-б].
Көзіне қан толды.Қатты ызадан көзі қарауытты;жауықты. [ҚТФС;262-б].
Ыза басты.Ашуға булықты,күйіп-жанды. [ҚТФС;574-б].
Ашулану,ызалану,ызақорлану,долдану, долыру,алабұрту,зығырлану,тұлдау,ша тынау,долығу,қажылнау,шамырқану,бұр қану,атқылдау,қыжылдау.
Ыза кернеу,ашуға булығу,бұлқан-тақан болу,қану қараю.[ҚТСС;88-б].
12. Дырду қуған әнші-жыршының да, қызыл қанды судай ағызар қырғын майдан, жанжал-шайқас іздеген сойқан батырдың да, түн жамылып жылқы торитын қара сойыл жортуылшының да тілдіде бір пірі, тілсізде бір пірі болады дейді ғой.(44-бет)
Ұрыс,соғыс,шайқас,соқтығыс,қақтығыс ,айқас,атыс,қарғыс. Мемлекет пен қайшы топтардың арасында болатын қаруылы күрес.[ҚТСС;561-б].
13. Қырдың қызыл түлкісі де жапан түздің аңғал жолаушысын көрер көзге иектеп сүмеңдетіп соңына ертіп алар жын-шайтанның бір түрі болғаны ма сонда?!(46-бет)
Шайтан,пері,жын,сайтан,албасты,ібіл іс,ыбылыс, марту кітаб.Көзге көрінбейтін,жамандық пен зұлымдықтың иесі.[ҚТСС;594-б].
14. Өйткені мынау тап іргеңдегі дүбірлеп жатқан сән-салтанат,жыр-думанға қай ертегің тең келмекші.(62-бет)
Той-думан,той-дүрмек,ойын-сауық,сау ық-сайран,ду-думан,қызық-думан,той- тамаша,той-тобыр,той-томалақ,ырду-д ырду. Әртүрлі қуанышпен байланысты өтілетін дүрмекті жиын.[ҚТСС;544 -б].
15. Дүние жаратылып су аққалы жер бетінде ел бірлігін, ағайын татулығын қазақтан көп айтқан халық бар ма екен, сірә!(78-бет)
Бірлік,ынтымақ,бүтіндік,ұйымшылдық, ұжымдық,ауызбірлік,татулық. Адамдар арасындағы бөлініп жарылмағандық, татулық, тұтастық .[ҚТСС;179 -б].
16. Ойратқа өштесетін-кектесетін дұшпан басқа жақтан да табылады.(80-бет)
Өштесу,қасасу,қастасу,қастану,кетен у. Араз болып жауласу,дұшпан болу.[ҚТСС;456 -б].
17. Әйтпесе, жан-жағының бәрі тауықша жұмыртқалап, итше күшіктеп жатқан қағындай жұрттардың қыспағында отырған жоңғардың басы қайтып өспекші, қатары қайтьш көбеймекші.(80-бет)
Көбею,арту,молаю,көлдеу. Бір нәрсенің саны мен мөлшерінің асып түсуі,көп болуы.[ҚТСС;306 -б].
18. Сондықтан ойрат жұрты осы бастан оларды қас дұшпаным, ата жауым деп қарап, жан тәнімен жек көруі керек еді.(84-бет)
Дұшпандық,жаулық,қаскөйлік,қаскүнем дік,қастық. Қас дұшпаны болушылық.[ҚТСС;204 -б].
19. Бейбіт жүргенде жал-жалдың басына шашырап,әрқайсысы әр жаққа шірене түкіріп,қаралай мардамсып,көкіректері аяқ қаптай болып жүретін бейберекет пәтуасыз тобыр бес қаруын асынып сапқа тұрғанда айбынды елге,асқарлы халыққа айналып шыға келген.(148-бет)
Халық,ел,жұрт,қауым,халайық,әлеумет ,жамағат ,жаран. Бір тектес ұлыстардың қауымдасқан тобы,көпшілік.[ҚТСС;591 -б].
Стильдік синонимдер
1. Отаулардың өзара жарысып үй безейтіні де бар,өзара жарысып сән түзейтіні де,кемпірлерінің қолынан ұршық,келіндерінің қолына қайшы,қыздарының қолынан оймақ түспейтіні де сондықтан-ды.(60-бет)
Сәндену,шікірейу,кербездену,сылаңда у,сыланып-сипану,әсемдеу,жасаулау. Үсті-басын әсемдеп,сылаң қағу.[ҚТСС;487-б].
2. Араларынан қыл өтпейтін ескі достардың бір-біріне атарға оқтары жоқ боп араздасып оралып жатуы да кездеспей қалмай-тұғын.(65-бет)
Атарға оғы жоқ.Қатты қаһарланып ашуға мінген кісі туралы айтылады.[ҚТФС;57 -б].
Араздасу,жауластыру,өшіктіру,өштест іру,кетендіру , қастастыру, атыстыру,шағыстыру,жауықтыру,шоқ-шо қ деу. Екі адамды немесе екі елді бір-біріне айдап салып,араларына от салу,араз қылу.[ҚТСС;73-б].
3. Бір уақыттарда екі-үш лама құндақтап ораған бала секілді ашіақ бірдемені көкіректеріне басып, асты-үстіне түсіп, аялай көтеріп шықты да, шатырдың шығыс жағында лапылдап жанып жатқан отты көргенде көздері бағжаң ете қалысты.(77-бет)
Аялау,әлпештеу,мәпелеу,өбектеу,үпіл еу.Бетінен қақпай бағып-қағу.[ҚТСС;102-б].
Мағыналық стильдік синонимдер.
1. Араларынан қыл өтпейтін ескі достардың бір-біріне атарға оқтары жоқ боп араздасып оралып жатуы да кездеспей қалмай-тұғын.(65-бет)
Атарға оғы жоқ.Қатты қаһарланып ашуға мінген кісі туралы айтылады.[ҚТФС;57 -б].
Араздасу,жауластыру,өшіктіру,өштест іру,кетендіру , қастастыру, атыстыру,шағыстыру,жауықтыру,шоқ-шо қ деу. Екі адамды немесе екі елді бір-біріне айдап салып,араларына от салу,араз қылу.[ҚТСС;73-б].
Қорыта келгенде Ә.Кекілбаевтың Үркерроманынан 23 синоним сөздер талдауға түсті. Талдау барысында мағыналық синонимдер көп қолданылғаны анықталды.
Омонимдер
Қазақ тілінде сөздің құрамы жағынан лексика - семантикалық сөздер тобының басты саласының бірі - омонимдер.
Омонимдерді алғаш зерттеушілердің бірі К.Аханов: Тіл білімінің негіздер атты еңбегінде:"Омонимия құбылысын жан - жақты қарастырып, оның сырын ашудың зор маңызы бар. Сөздіктерде омонимдер мен полисемия құбылысының бір - бірінен жігі ажыратылмай, теріс берілуі жиі кездеседі. Бұлай болуы негізінен алғанда, омонимия құбылысы мен полисемия құбылысының зерттелінбей келгендігімен байланысты. Омонимдерді жан - жақты толық зерттеп, олардың ерекшеліктерін ашпайынша, сөздіктерде сөз мағынасының шегін дұрыс ажыратып беру әр уақытта мүмкін мүмкін бола бермейді" - дейді.
Көп мағыналы сөздер мен омонимдердің сыртқы формасы жағынан бір - біріне ұқсастығы бар. Сөздердің дыбыстық құрылымы жағынан бұларды бірдей деуге болады. Омонимдер мен көп мағыналы сөздердің бір - бірінен өзгешелігі түр - тұрпатында емес, мағынасында жатыр. Көп мағыналы сөздердің екі, я одан да көп мағынасы болады.
Омонимдер біркелкі дыбысталып айтылатын, бірақ ұғымы әр басқа сөздер тобын білдіреді. Бұлардың білдіретін ұғымы бір сөз табына, әр сөз табына да дара - дара болып бөлініп жарылып тұра береді. Кейбір омонимдердің түп - төркіні жағынан белгілі бір байланысы болғанымен, мағына жағынан бір - бірінен соншалықты алшақ екендігі аңғарылады. Шығу тегі, жасалу тұрғысынан полисемия құбылысымен белгілі бір байланысы бар омонимдер ғана көп мағыналы сөздермен өзара ұштасып, бір - бірінен ажыратып бөлуге келгенде қиындық тудырады. Тіл білімінде полисемантизмді омонимдерден ажыратудың бірден - бір жолы - мағыналық байланыстың сақталуы мен сақталмауы негізгі тірек болып саналады. Егер мағыналардың арасында семантикалық байланыс үзілмей, қалай да сезіліп тұрса, онда мұндай мағыналар бір сөздің әр түрлі мағынасы ретінде қаралып, көп мағыналы сөз деп танылады. [К.Аханов.Тіл білімінің негіздері , 13-бет].
Мағыналардың арасындағы семантикалық байланыс біржола үзіліп әр мағына өзінше дараланып, бір - бірінен ажыратылған болса, ондай сөздер омонимдес сөз деп қаралады.
Тіліміздегі сөздердің мағыналық дамуы - олардың ішкі мүмкіндігіне байланысты өзіндік заңдылықтары мол күрделі құбылыс. Бұл құбылыстың бір көрінісі - гомогенді (бір текті) омонимдердің пайда болуы.
Гомогенді омонимдер - дегеніміз о бастағы шығу тегі бір, түбірі де, мағынасы да бір сөздің сапалық дамуы нәтижесінде бір - бірінен алшақтай түсіп, тақырыптық екі салаға, екі дербес мағынаға ие болған лексемалар.
Омонимдерді қазақ тілінде қарастырған К.Аханов, Т.Қордабаев, М.Бельбаева. Сөз мағынасын қарастыру барысында жалпы сөз еткен ғалымдар: Ғ.Мұсабаев, Р.Барлыбаев, Б.Ш.Мұхамеджанов, Ш.Жалмаханов,А.Османова, А.М.Құрманалиева.
Алайда, омонимия құбылысы қаншама зерттеліп келе жатса да, оның күрделі табиғатына тән заңдылықтардың қыры мен сыры түгел ашылды деп тұжырым жасауға болмайды. Омонимдердің табиғатын қарастыратын еңбектерде көбінесе дау туғызатын және өз шешуін айқындауды қажет ететін мәселелердің бірі - омонимдердің тілімізде пайда болу тәсілдері.
Зерттеушілердің бір қатары омоним сөздер деп танылу үшін омонимдік қатарға енетін сөздер өздерінің шығу тегі жағынан гетерогенді (әр текті), яғни тұлғалық ұқсастығы мен сәйкестігі кездейсоқ болуы керек деген принципті ұстанса, енді бір топ зерттеушілер тілде гомогенді (бір текті) омонимдердің болуы да заңды деп тұжырымдайды.
Сонымен, жалпы тіл білімінде, сондай - ақ жеке тілдердің фактілері бойынша омонимия құбылысы туралы қалыптасқан пікірлердің үш - төрт топқа сиятындығын көреміз. Олар:
1.Омонимия тіл - тілдердің бәріне тән, ұқсас әрі ортақ құбылыс.
2. Омонимдер тек әр текті (гетерогенді) сөздерден және күтпеген жерден (спонтанно) пайда болатын құбылыс.
3. Омонимдер сонымен қатар, бір текті (гомогенді) сөздерден де пайда болатын тосын құбылыс.
4. Омонимдер екі түрлі жолмен:
- Гетерогенді (әр текті) сөздерден және (бір текті) гомогенді сөздердің іштей жіктеліп алшақтай түсуі арқылы пайда болатын құбылыс .
Тілші, лексиколог ғалым Айғабылұлы Айтбай "Қазіргі қазақ әдеби тілі." еңбегінде: Омоним өз ішінде толық( лексикалық ), жартылай ( лексика-граммтикалық) аралас омонимдер болып үшке бөлінеді.
+ Толық омонимдер деп бір сөз табына тән және бірдей түрленетін, дыбысталуы бірдей сөздер айтылады
+ Жартылай омонимдер деп дыбысталуы бірдей болғанымен, әр түрлі сөз табына қатысты болып, түрленгенде әрқайсысы өзгеше формаға ие болатын сөздер айтылады.
+ Аралас омонимдер деп кемінде үш сөздің дыбысталуы бірдей, болып, өзара толық және жартылай омонимдер түрінде келетін сөздерді айтады
Тілші - ғалым Әдішева Айман Өмірзаққызы 2002 жылы қорғаған "Қазақ тіліндегі гомогенді омонимдердің әдеби - диалектілік варианттары (этнолингвистикалық зерттеу)" атты кандидаттық диссертациясында гомогенді омонимдерді зерттей отырып, танып - білудің әдіс - тәсілдерін ұсынады. Олар: 1) визуальді таным; 2) этимологиялық таным; 3) логикалық таным; 4) этнолингвистикалық таным деп төрт топқа бөліп қарастырады.
Ғалым Ә. Болғанбаев Қазақ тілінің лексикологиясы атты еңбегінде:
Қазақ тіліндегі омонимдердің жасалуының әлденеше амал тәсілдері бар солардың ішіндегі негізгі жолдары мыналар;
+ Тілдегі көп мағыналы сөздердің есебінен сөздің семаникалық жақтан дамуы арқылы келіп шыққан омонимдер
+ Сөздер сан түрлі фонетикалық өзгеріштерге ұшырап, дыбыстардың құрамы жағынан кірігуі арқылы жасалған омонимдер
+ Аффикстер жалғану арқылы туынды омонимдер
+ Өзге тілдерден ауысқан сөздердің қазақтың төл сөздерімен дыбысталуы бірдей болуының нәтижесінде пайда болған омонимдер
[Ә. Болғанбаев Қазақ тілінің лексикологиясы. 33-бет].
Филологият ғылымдарының кандидат Құрманалиева Ақмарал Мейірханқызы Қазақ тіліндегі гомогенді омонимдердің табиғаты атты еңбегінде: Қазақ тіліндегі гомогенді омонимдердің пайда болуы о бастағы бір сөздің мағына жағынан іштей жіктеліп, екі түрлі мағыналық бірлікке айналуы, яғни омонимдік дәрежегше көтерілуін өте күрделі деген сөз
[А. Құрманалиева Қазақ тілініндегі гомогенді омонимдердің табиғаты
Лексикалық омонимдер:
1. Тіп-тіке қарайтын дөңгелек жұз, сыз қабақ, ақ сұр кісінің бет алды түнған сабыр.(5-бет)
Қабақ І.Көз аңғалағының үстіңгі жағындағы қас өскен шығыңқы сүйек.
Қабақ ІІ.Жардың шатқалдың екі жағасындағы биік жер,үсті.
Қабақ ІІІ.Бақша өсімдігі.(Асқабақтың қысқартып айтылған түрі.) [ҚТТС;443-б].
2. Ала шарқат қалтаның ауызы қайта байланды.(6-бет)
Қалта. І.Киімнің екі жанына,омырау тұсынан тігіліп,уақ-түйек зат салып алып жүруге арналған бөлігі.
Қалта.ІІ.Азық-түлік,оны мұны салатын кішкнене дорба. [ҚТТС;465-б].
3. Ат шаптырым ақ орданың сол жағында манадан бері үнсіз отырған сүйек басы күйеуіне келетін кең маңдай, қыр мұрын, жайнақ көз бәйбішенің ақ борық тамағына болмашы діріл жүгірді, бірақ бұлтиған етті еріндері сол булк етпеген қалпы қала берді.(6-бет)
Тамақ І.Мойынның алдыңғы жағы,алқым,жұтқыншық.
Тамақ ІІ.Ішіп-жем,тағам. [ҚТТС;779-б].
4. Шаршадың ғой, дем алсаңшы, - дегендей орнынан бипаз көтеріліп, төрдегі ақ сұр кісінің ту сыртындағы құс жастықтың үстіне тағы бір жастық апарып қойды.(6-бет)
Жастық І зат. Ішіне құс жүнін толтырып, сыртын тыстап, басқа салу үшін жасалған бұйым, үй жиһазы.
Жастық ІІ зат. Жас кез, жігіттік шақ [ҚТОС;89-б].
5. Ақ сұр кісі екі құлағы едірейіп, желкесінен төніп тұра қалған жаңа жастықты жақтырмағандай, иығынан асыра бір қарап, қабағын шытынды.(6-бет)
Құлақ І.Адам мен жануардың есту мүшесі.
Құлақ ІІ.Арықтағы суды бөліп беру үшін әр жерден қойылған тоспа,бұрама. [ҚТТС;537-б].
6. Не де болса, өзі ашқан балды өзі жорымауға бел буды.(6-бет)
Бел І.Адам денесінің арқадан төмен,мықыннан жоғары жіңішке тұсы.
Бел ІІ.Малдың арқасы
Бел ІІІ.Таудың қырқасы,аласа асуы,кезең. [ҚТТС;124-б].
7. Ол жолы Әбілқайырды қасындағы қол бұдан әлдеқайда көп-ті.(27-бет)
Қол І.зат.анат.Адамның бір нәрсені ұстайтын,жұмыс істейтін дене мүшесі.
Қол ІІ.зат.көне.Әскер,жасақ,жауынгер.
Қол ІІІ.зат.көне.Жөн,ыңғай,лайық.[ҚТОС; 140-б].
8. Оның үстіне,ол кезде орыстар мен қазақтар онша сыр мінез емес-ті.(38-бет)
Сыр І зат. Белгілі бір нәрсеге ерекше түс беру үшін қолданылатын әр түрлі бояулы зат.
СырІІ зат. Мінез, құлық, жай
Сыр ІІІ зат. Әркімнің өзіне мәлім, басқа жанға белгісіз құпия ой
[ҚТОС;168-б].
9. Бал аштырғалы келдің бе,жоқ,түс жорытқалы келдің ба?(24-бет)
Бал І зат. Гүл шырынынан ара арқылы алынатын қоймалжың келген шипалы тәтті тағам.
Бал ІІ зат. Көп адам қатысатын үлкен би кеші. [ҚТОС;44-б].
10. Одан асқан қазы, одан асқан ақтаушы, одан асқан даттаушы, одан асқан мәмлегер, бітуажай жоқ ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Жазушы Әбіш Кекілбаев Үркер романының лексика-фразеологиялық ерекшеліктері
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
I.Шығарма тілінің лексикалық ерекшелігі
1.1.Антоним,синоним,омоним сөздерінің стильдік қызметі ... ... ... ... ... ...4-27
1.2.Көнерген сөздер,экспрессивті-эмоцияналды сөздердің қолданысы ... .28-33
1.3 Фразеологизмдердің стильдік қызметі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .34-52
II. Шығарма тілінің көркемдік ерекшелігі
2.1.Мақал-мәтелдердің ұлттық-танымдық қызметі ... ... ... ... ... ... ... ... ... 53-61
2.2.Көркемдегіш-бейнелегіш тәсілдердің стильдік қолданысы ... ... ... ... ..62-82
2.3. Портрет пен пейзаждың қолданысы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 83-84
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..85
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... 86- 87
Кіріспе
Сөздердің мағынасын, оның жалпы лексикалық жүйедегі алатын орнын, шығу төркінін, қолдану қабілетін, күнделікті қарым-қатынастағы көрінісін, түрлі стильдік мәні мен сипатын тексеретін ғылымды бір сөзбен лексикология дейді. Лексикология сөздерді тілдің қазіргі даму тұрғысынан да, сонымен бірге өткен тарихымен тығыз байланыстыра отырып та зерттейді.Лексикологияның зерттейтін объектісі - сөз. Белгілі бір заттың, оқиға, құбылыстың, қимыл, түр-түстің және тағы басқа ұғымның атауын сөз дейміз.
Сөз байлығы лексика қарастыратын негізгі және күрделі единица. Тілдің сөз байлығына тұрақты тіркестер де жатады. Бұлар замандар бойы біртіндеп туып қалыптасқан, ұзақ дамудың жемісі. Сондықтан лексиканы зерттеу сөздік құрамды тұтас алғанда бір бүтін система деп қарауды міндеттейді. Яғни лексикология жекелеген сөздер тобын емес, тілді қалыптасқан лексикалық жүйесі тұрғысынан қарайды. Тілдің қаншалықты дамып жетілгендігі сөздік құрамдағы сөздердің санымен де, мәнімен (көп мағыналығымен) да өлшенеді. Сөздік құрам неғұрлым бай болса, тіл де соншалықты дамыған болады. Бүгінгі қазақ тілі сөз байлығы жағынан дамыған тілдердің қатарына жатады
Курстық жұмыс тақырыбы - Әбіш Кекілбаевтың Үркер романы тілінің лексика-фразеологиялық ерекшеліктері.
Жұмыстың мақсаты - Әбіш Кекілбаев Үркер романы тіліндегі фразеологизмдердің стильдік қолданысын, синоним,омоним, антонимдердің қолданылуын және көркемдегіш - бейнелеуіш тәсілдердің, оның ішінде теңеу, эпитет, портрет, метафора, метонимия, синекдоха, мақал-мәтелдер, пейзаж,кейіптеу, кірме сөз, эмоционалды-экспрессивті сөздердің шығармадағы қолданылу ерекшеліктерін анықтау.
Жұмыстың міндеттері:
Осы мақсатқа жету барысында мынадай міндеттер қойылады:
1) Шығарма тіліндегі лексика-фразеологиялық ерекшеліктерін таба білу;
2) Шығармадан синоним, антонимдерді, кейіптеу сөздердің стильдік ерекшеліктерін табу;
3) Шығармадан эпитет, теңеу, синекдоха, метонимия тағы басқа көркемдік тәсілдерді тауып, олардың стильдік қызметіне тоқталып талдау, ерекшеліктерін анықтау.
Жұмыстың нысаны - Әбіш Кекілбаев Үркер романы
Зерттеу жұмыстың жаңалығы:
* Шығармада теңеулердің мақал-мәтел,фразеологизмдердің көп қолданылуы.
Жұмыстың құрылымы - кіріспеден, ІІI бөлімнен, қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
I.Шығарма тілінің лексикалық ерекшелігі
Антонимдер
Антонимдер дүниедегі заттардың, құбылыстардың сын-сапасын, артық-кем қасиетін, мөлшер-көлемін салыстырып, бір-біріне қарама-қарсы қоюдан шығады.
Антонимдердің әрбір стиль түріндегі қолданылу дәрежесі әр басқа. Ол публицистикалық стильде белгілі бір ойды әсерлі етіп жеткізу мақсатында қосарлана жұмсалады. Ғылыми, ресми-кеңсе стильдерінде антоним сөздер сирек ұшырайды. Көркем әдебиет стилінде антонимдердің қызметі айрықша байқалады. Бұл ерекшелік олардың мағыналық табиғатымен байланысты. Антонимдер өзара алшақ қарама-қарсы ұғымды білдіретіндіктен, бұқардың әр сөз табына қатысы нақ бірдей емес, ала-құла деген сөз. Бір сөз табы антонимге соншама бай да, енді біреулері соншалықты кедей, не болмаса тіпті кездеспеуі де ғажап емес. Қазақ тілінде антонимдер көбіне-көп сын есімдерден болады, онан соң етістіктер, зат есімдер, үстеулерден азды-көпті кездеседі. Антоним термині - әлем тілдерінің бәрінде бар құбылыс. Антоним термині-гректің onty-қарсы деген сөзінен шығып, қарама-қарсы есім дегендібілдіріп, қарама-ұарсылықты зерттейтін лексикологияның антонимика саласында қарастырылады.Антонимдер айналадғы заттардың, құбылыстардың сын- сапасын, артық-кем, мөлшер - көлемін салыстырып, бірі-біріне қарама-қарсы қоюдан шығады. Сондықтан, мағыналарым бір- біріне қарама- өқарсы сөздер антонимдер деп аталады.
Қазақ тіл білімі ғылымында Қ.Аханов, Ә.Болғанбаев, І.Кеңесбаев, Ғ.Қалиев т.б. ғалымдардың еңбектерінде антонимдер әр түрлі зерттеу саласында көрініс тапқан.
Тіл көркемдігін арттыруда антонимдердің қызметі зор. Сондықтан да болар антонимдер халық ауыз әдебиетінен бастап бүгінгі кез келген ақын, жазушы шығармаларында көп қолданыста. Антонимдерді әсіресе нақыл сөздерден, мақал-мәтелдерден жиі кездестіруге болады.
Зерттеуші ғалым К.Қ.Есіркепова өзінің "1960 - 1980 жылдардағы әйел - ақындар поэзиясының тілі (Ф.Оңғарсынова, М.Айтқожина, А.Бақтыгереева, К.Ахметова шығармалары негізінде)" атты монографиясында антонимдерге тоқталып өтеді. "Антонимдердің көркем әдебиеттегі қызметі де айрықша. Өйткені тіліміздегі осы сияқты мәндегі сөздерді ақын - жазушылар өзара қарама - қарсы қойып, шығарма тілінің көркемдігін шыңдай түседі" деп айтылған. Дүниедегі заттар мен құбылыстардың сапасын, қасиетін, мөлшерін салыстырып және қарама - қарсы қою, өмір мен өлім, жақсылық пен жамандық, білім мен білімсіздік сияқты кереғар ұғымдарды көрсету арқылы философиялық ой түйінін, өмірге көзқарасын ақындар өз өлеңдерінде антонимдерді қолдану арқылы, яғни контраст суреттер беруде жиі пайдаланады.
Ғалым К.Аханов Антонимдердің стилистикалық қызметі өте күшті. Қарама - қарсы құбылыстарды салыстыруда, оларды бір-бірімен қатар қойып шендестіруде және осы тәсіл арқылы айтылатын ойды тайға таңба басқандай етіп түсіндіруде шебер қолданудың нәтижесінде айтылатын ой мейлінше ашық-айқын, мейлінше мәнерлі болып келеді деген.
Мағынасы бір-біріне қарама-қарсы сөздер антонимдер деп аталады. Антонимия құбылысы көбінесе сапалық ұғымдармен шектелгендіктен,оның тіл- тілде синонимия, полисимия құбылысына қарағанда, өрісі тар болды. Антонимдес болатын сөздердің басым көпшілігі сын есімдер.Антонимдердің стилистикалық қызметі өте күшті.Қарама-қарсы құбылыстарды салыстыруда, оларды бір-бірімен қатар қойып шендестіруде және осы тәсіл арқылы айтылатын ойды тайға таңба басқандай етіп түсіндіруде антонимдер айрықша қызмет атқарады.
Ғалым К.Аханов Антонимдердің стилистикалық қызметі өте күшті . Қарама-қарсы құбылыстарды салыстыруда , оларды бір- бірімен қатар қойып, шендестіруде және осы тәсіл арқылы айтылатын ойды таңба басқандай етіп түсіндіруде антонимдер айрықша өқызмет атқарады. [К. Аханов Тіл біліміне кіріспе 328-бет].
Белгілі лексколог ғалымдар Ә. Болғанбаев пен Ғ. Қалиев Антонимдер дүниедегі заттардың, құбылыстардың сын-сапасын, артық-кем қасиетін, мөлшер-көлемін салыстырып, бір-біріне қарама-қарсы қоюдан шығады. Антоним дегеніміз мағынасы бір-біріне қарама-қарсы сөздер болып шығады. Антонимдер өзара алшақ қарама-қарсы ұғымды білдіретіндіктен, бұлардың әр сөз табына қатысы нақ бірдей емес, ала-құла деген сөз. Бір сөз табы соншама бай да, енді біреулері соншалықты кедей, не болмаса тіпті кездеспеуі де ғажап емес. Қазақ тілінде антонимдер көбіне-көп сын есімдерден болады, онан соң етістіктер, зат есімдер, үстеулерден азды-көпті кездеседі. Ал қалған сөз таптарынан жасалған антонимдер тым тапшы деп, антонимдерге анықтама беріп, антонимдерді сын есімге тән антонимдер, етістікке тән антонимдер, зат есімдерге тән антонимдер, үстеуге тән антонимдер деп жікке бөліп, қарастырады [Ә. Болғанбаев Қазақ тілінің лексикологиясы 117-бет].
Ғалым Анар Салқынбай Қазіргі қазақ тілі оқулығында антонимдік парадигма жайында сөз қозғайды. Мағыналары бір-біріне қарама-қарсы айтылатын сөздердің жүйелі тобы- антонимдік парадинманы құрайды. Болмыстағы заттар мен құбылыстардың қасиеттері мен қатынастары арасында қарама - қайшылықтың болуы диалектиканың даму заңдылығы. Қарама-қайшылық - әлемді қозғаушы..., кез келген қозғалыстың, өмірдің түп тамыры; қандай да бір нәрседе қарама-қайшылық болғанда ғана ол қозғалады Антонимдік қарама-қарсылық заттар арасындағы қарама-қарсылық емес, олардың қасеттерінің, сапаларының, белгілерінің арасындағы қарама-қарсылық. Тілдік антонимияны логикалық категория саналытын қарама-қарсылық ұғымы арқылы түсіндіру қажет. Табиғаттағы заттар мен құбылыстардың қарама-қарсылығы оларды салыстыру кезінде ғана көрінеді.
Ғалым Жүсіпов Асқар Елтайұлы Қазіргі қазақ тіліндегі қарама-қарсылықтың коннекторлары 2004ж атты диссетациясының авторефератында Антонимдердің зерттелуі туралы айтылады. Антоним терминінің өзін әр зерттеуші әр түрлі түсіндіреді. Антонимдерге түрлі анықтама бергенмен де, олардың табиғатын түсінуүшін ең алдымен, осы қарама-қарсылық дегенді анықтап алу қажет.Антонимдер сөздің бүкіл мағынасында емес, тек белгілі бір мағынада ғана жақындасады. Демек антонимдерді қарастыру да, антоним таңдауда да сөздің көп мағыналылығын ескеру қажет т
Ғалым Найманбай Айнұр Рахымбердіқызы Антонимдік қатынастардың көркем прозадағы қолданысы 2010 ж диссертацияның авторефератында антонимдер туралы сөз етеді. Антонимия-лексикалық бірліктердің мағыналық жағынан қарама-қарсылығы. Антонимия деген лингвистикалық терминнің тіл біліміне енуінің өзі үлкен қызығушылық тудырады. Тұлға мен мазмұн жағынан антонимия терминімен қатысты бола тұра, ол тіл біліміне салыстырмалы түрде енеді. Ғалым Н.М.Шанский 1964 жылы шыққан Орыс тілі лексикологиясы атты еңбегінде антонимдерге: Антонимдер айтылуы әр түрлі бір-біріне қарсымағына беретін, бірақ бір-біріне қатысты сөздерге,-деп анықтама береді. Тілдің лексика-семантикалық жүйесінде антонимдер үлкен рөл атқарады. Антонимдер - тілдік белгінің мағынасы жағынан қарама-қарсы сөздер. Антонимдерді қарапайым түрде тостастырғанда екі сөздің қарсы мағынасы алынады: жақсы-жаман, үлкен-кіші т.б сөздері. Қарсы мәндегі сөздердің кейде синонимдері де болады: үлкен, зор, ересек т.б сөздер. Антонимия - лексикадағы қарапайым қатынас екендігі мынадай себептен де көріне алады: ол үнемі бір ған сигнификативті мағынаға сүйенеді. Егер сөзде сондай бірнеше мағына болса, онда ол бірнеше антонимдік қатарға енеді. Қарама-қарсы мағына дегеніміз-уақытша категория, өйткені сапаның өзгеруі-заттың өзгеруімен тең келеді, ал қасиет болса, керісінше, заттың басқа бір затқа қатысы нәтижесінде және табиғи үдерістерге сай өзгеріп отырады.
Лексиколг ғалым Ә. Болғанбаев пен Ғ. Қалиев антонимдерге мынадай анықтама берген: Антоним дегеніміз- мағынасы бір- біріне қарама-қарсы сөздер тоьы Қазақ тілінде антонимдердің жасалуы көбіне - көп сын есімдерден болады, ал қалған сөз таптарынан вһаз кездеседі. Жасалу жолдарына қарай антонимдерді бірнеше топқа бөлген.
1. Зат есімге тән антонимдер
2. Сын есімге тән антонимдер
а)Түбір күйінде кездесетіндер
ә) туынды түбір күйінде кездесетіндер
б) -ғы,-гі,-қы,-кі жұрнақтары арқылы жасалған антонимдер
3. Етістікке тән антонимдер
4. Үстеуге тән антонимдер
5. Есімдікке қатысты антонимдер
[Ә. Болғанбаев, Ғ. Қалиев 76-бет].
Сын есімге байланысты:
1. Аспан мен жердің ара жігін көміп алған желім қараңғынын қара шулан кеудесін тесіп өтіп, сонау зәулім биіктен тылсым тұңғиыққа саулап құлаған самала нұрлар қазір-ақ дүниені көл-көсір жарыққа қарық қылатындай.(22-бет)
Қараңғы.1.Қараңғылыққа шолмылған түнек.2.Ауыс.Беймәлім, белгісіз. [ҚТТС;482-б].
Жарық.1.Қараңғы емес,жарқыраған,ашық.2.физ.Толқын ұзындықтары 400км-ден 780 км-ге дейінгі электромагниттік толқындар.[ҚТТС;274-б].
2. Жасаған ие жерді аспанға қарап жаратты ма, жоқ аспанды жерге қарап жаратты ма, әйтеуір мәңгі бақи ермек қылар ойын керектей, өзі жаратқан ұсақ пен іріні, әлсіз бен күштіні, сұңғыла мен су миды балалардың хан талапай ойнағанындай әдейі быт-шыт қып ию-қию араластырып жібергендей.(23-бет)
Ұсақ.1.Уақ,кішкене,ірі емес.2.Қой-ешкі,уақ мал.3.Тиыннан құралған майда ақша.[ҚТТС;861-б].
Ірі.1.Майда емес көлемі үлкен. 2.ауыс.Қатты зор.[ҚТТС;952-б].
Әлсіз.1.Мықты емес,күші аз.2.Қуаты кем,төмен.3.Жай бояу, салбыр. 4.Осал,босаң,кемшіл. 5.ауыс.Әл-ауқаты төмен,кедей.[ҚТТС;88-б].
Күшті.1.Күші мол,әлді,қуатты.2.Мықты,өктем,берік .3.Өткір қатты әсерлі. [ҚТТС;435-б].
Сұғыла.1.Тез сезе қоятын,зерек,зерделі.2.Ауыс.Қу,пәле ,залым.[ҚТТС;746-б].
Су ми-басында дым жоқ,ешнәрсені қабылдамайтын адамды айтады.
3. Сөйтсе, барша бұрыс пен дұрыстың, обал мен сауаптың, қиянат пен шарапаттың, бұзық пен түзіктің, ауыр мен жеңілдің, жалған мен шындықтың, азап пен рақаттың бірден бір сарапшысы баянсыз сылдыр-сұйық уақыт қана екен ғой.(39-бет)
Бұрыс.1.Келе жатқан бағыттан қиыс,шеткері бұрылыс.2.Оғаш,теріс,дүрыс емес.[ҚТТС;156-б].
Дұрыс.1.Жөн,жөнді,әділ,түзу.2.Орынд ы,ретті,заңды.[ҚТТС;208-б].
Бұзық.бұзақы,тентек,сотқар.[ҚТТС;14 9-б].
Түзік.1.Түзу,тура,дұрыс.2.Еш жері бұзылмаған,арқауы жоқ.[ҚТТС;829-б].
Ауыр.1.Жеңіл емес.салмақты.2.Бейнеті көп,қиыншылығы мол.[ҚТТС;74-б].
Жеңіл.1.Салмағы аз,салмақсыз.2.ауыс.Оп-оңай,болмашы ,қиындығы жоқ.[ҚТТС;296-б].
4. Дырду қуған әнші-жыршының да, қызыл қанды судаи ағызар қырғын майдан, жанжал-шайқас іздеген сойқан батырдың да, түн жамылып жылқы торитын қара сойыл жортуылшының да тілдіде бір пірі, тілсізде бір пірі болады дейді ғой.(44-бет)
Тілді.1.Тілге жүйрік,сөзшең,ділмар.2.Тілі өткір,ащы,улы.[ҚТТС;845-б].
Тілсіз.1.Үнсіз,дыбыссыз,үн қатпай.2.ауыс.Мелшиген,қатып қалған,меңіреу.[ҚТТС;845-б].
5. Араларынан қыл өтпейтін ескі достардың бір-біріне атарға оқтары жоқ боп араздасып оралып жатуы да кездеспей қалмай-тұғын.(65-бет)
Араларынан қыл өтпеді.Өте тату болу,дос көңілді болу,ауыз жаласау мағынасындай айтылады.[ҚТФС;57-б].
Атарға оғы жоқ. Қатты қаһарланып,ашуға мінген кісінің туралы айтылады.[ҚТФС;71-б].
6. Енді бізге үш би: жомарттықтың қандайы жаман, сараңдықтың қандайы жақсы-соны айтсын, -деп өңештеген бір шұнақ құлақ, қу сақал.(89-бет)
Жомарт.1.қолы ашық,береген мырза.2.ауыс.Дарқан,бай,кең.[ҚТТС;3 07-б].
Сараң.1.Ешнәрсені бермейтін қытымыр,қарынбай.2.Ауыс.Іске,сөзге қыймылға шабан,баяу.[ҚТТС;709-б].
Жақсы.1.Жаман емес,оңды,тәуір.2. ақылды,тәрбиелі,саналы,адамгершіліг і мол.3. ауылдың белді,беделді азаматы.4.Иә,қош,мақұл деген сөздің орнынада қолданылады.[ҚТТС;252-б].
Жаман.1.сапасы төмен,жаөсы емес,әсіресе нашар.2. жағымсыз ұнамсыз кейіпкер. 3.өтте қатты.4.ауыс. сәби,нәресте.[ҚТТС;261-б].
7. Әйтеуір,шикі тамақ болмаса,піскен тамақтың маңайынан жүргізбейді.(140-бет)
Шикі.1.піспеген,2.Өңделмеген.3.ауыс .Дүмбілез,шалағай.[ҚТТС;916-б].
Піскен.Шала емес,піскен.
8. Мынау ақ тады айырып,қара тауды қайырып келгендей қып төбелеріне көтеріп жатқан Рысбайлары кеше базарға жылқа айдасатындай ғана абыройы бар көп шауыпкелдердің бірі екен.(140-бет)
Ақ.1.Сүттің қардың түсәндей аппақ түс.2. ағы басым,ақ араласқан түс.3. ауыс. Адал,таза.[ҚТТС;29-б].
Қара.1.Көмірдің күйенің түсіндей (аққа қарама қарсы түс)2.Қарапайым көрінген нәрсе,қарайған зат.[ҚТТС;477-б].
Зат есімге байланысты:
1. Оның тұңғиық жанарында қуаныш та, мұң да, аңтарылыс та, абыржушылық та емес, олардың бәрінен де терең, бәрінен де жұмбақ, бұрын бұл жан баласынан көрмеген бір тұңғиық тосын сыр тұнып тұр.(14-бет)
Қуаныш.1. бір нәрсеге қуану сезімі;шаттық.2.ауыс.біреудің көңіліне медеу тұтарлық жұбаныш,қызығы.[ҚТТС;527-б].
Мұң.1.Қайғы,шер,қасірет.2. қиын,азап,күш.[ҚТТС;602-б].
2. Күн ұясына қона ошақ орынындағы күлдей боп дереу көгіс тартып қоя берген көл-көсір жазықтың төбесіне ырысты үйдің ертелі-кеш оттан түспейтін күйелеш қазанының түбіндей қап-қара түн орнады.(14-бет)
Күн.Әлемге,жарық қызу беріп тұратын жұлдыз.[ҚТТС;429-б].
Түн.Тәуліктің кешкі уақыттан таңертеңгілікке дейінгі арасы.[ҚТТС;833-б].
3. Аспан асты, жер үстінің бәрі оған: Ұйықта, дем ал! - деп тұрғандай.(22-бет)
Аспан.Жоғарыдан жерге қарай күмбез сияқты көмкеріліп көрінетін атносфералық кеңістік,көк,әуе.[ҚТТС;61-б].
Жер. Жерді айнала қоршайтын күннен кейінгі планета.[ҚТТС;297-б].
4. Қуаныштын күптілігі ме, уайымның күптілігі ме?(32-бет)
Қуаныш.1. бір нәрсеге қуану сезімі;шаттық.2.ауыс.біреудің көңіліне медеу тұтарлық жұбаныш,қызығы.[ҚТТС;527-б].
Уайым.Мұң,шер,қайғы.[ҚТТС;849-б].
5. Маңдайдан жау шыққанда желкеден дос іздеп алақтау әншейін далбаса, қалың жауға қаптай қайрат қылудың орнына елді бекер елеңдеп, есек дәме етеді, - деп ойламайтын ба еді.(37-бет)
Жау.Бір елге шабуыл жасаушы ,шапқыншы дұшпан .2. Өштескен, қастасқан, адам,дұшпан.[ҚТТС;281-б].
Дос.1.сырлас. жора-жолдас, жақын адам .2.ауыс. жанашыр, қамқоршы, ақылгөй.[ҚТТС;205-б].
6. Сөйтсе, барша бұрыс пен дұрыстың, обал мен сауаптың, қиянат пен шарапаттың, бұзық пен түзіктің, ауыр мен жеңілдің, жалған мен шындықтың, азап пен рақаттың бірден бір сарапшысы баянсыз сылдыр-сұйық уақыт қана екен ғой.(39-бет)
Обал.Қиянат,айып,күнә.[ҚТТС;621-б].
Сауап.Шараппатты,игілікті іс,сауап.[ҚТТС;715-б].
Қиянат.Зорлық-замбылық,озбырлық көрді.[ҚТТС;505-б].
Шарапат.Шапаған,қайырым,мейірім.[ҚТ ТС;905-б].
Жалған.1.Шын емес,алдамшы өтірік.2.жай жасанды.[ҚТТС;256-б].
Шындық.Ақиқаттық,дұрыстық.[ҚТТС;934 -б].
Азап.Бейнет,мехнат,қиыншылық.[ҚТТС; 20-б].
Рақат.Жантыныштық,ләззат.[ҚТТС;687- б].
7. Одан асқан қазы, одан асқан ақтаушы, одан асқан даттаушы, одан асқан мәмлегер, бітуажай жоқ екен ғой..(39-бет)
Ақтаушы. Адамды жақтаушы, болысушы.
Датта.Ғайбаттау,жамандай,өсектеу.[Қ ТТС;189-б].
8. Өңім екенін де, түсім екенін де айыра алмадым.(42-бет)
Өң.Адамның ұйықтамаған,ояу кезі.[ҚТТС;655-б].
Түс.Ұйқы кезінде елестелетін әртүрлі бейне көрініс.[ҚТТС;835-б].
9. Ал, сосын жұрт мықты болса, жапан түзде жалғыз жорытқан жүдеубас сұрша жігіттің сұлтан екенін, ұлтан екенін біліп көрсін!(50-бет)
Сұлтан.Шығыс елдеріндегі жергілікті билеушілердің лауазымы. [ҚТТС;746-б].
Ұлтан.Аяқ киәм табагнынна салынатын қалың,қатты зат.2.Өзеннің сайдың көлдің,жыраның т.б. табаны.[ҚТТС;858-б].
10. Мамыр өте Мәртөбеге келсең - қазақтың кәрісінің ақылына, жасының қайратына қайран қаласың.(63-бет)
Кәрі.Көп жасаған,қайтайған қария-қарт.[ҚТТС;370-б].
Жас.Жаңа өсіп келе жатқан жасөспірім.[ҚТТС;276-б].
11. Даласының кеңдігі малының бағы да, өзінің соры болуға айналды.(81-бет)
Бақ.Бақыт,талай.[ҚТТС;100-б].
Сор.Кесір-кесапат,бақытсыздық ауыртпашылдық.[ҚТТС;737-б].
12. Ең жақсы сараңдық: қасың сұрағанда барға сараңдық, досың сұрағанда жоққа сараңдық, - деді Төле қамшысын қолына қайта алып.(90-бет).
Қас.Бәреуге жамандық ойлаушы.2.Дұшпан.[ҚТТС;490-б].
Дос.Сырлас,жора-жолдас жақын адам.[ҚТТС;204-б].
Бар.Жоқ емес,бар болушылық.[ҚТТС;108-б].
Жоқ.Бар сөзінің қарсы мағынасын.[ҚТТС;305-б].
13. Олардың көрсеткен ерлігі мен ездігін де осы қарларына байлаған екі елі шүберектеріне қарап аңғарады.(147-бет)
Ерлік.Батырлық,батылдық,жүрекілік.[ ҚТТС;232-б].
Ездік.Жасақтық,ынжықтық,бостық.[ҚТТ С;218-б].
14. Оны көргенде,көшпендісі түгілі,отырықшысы жайылып төсек иіліп жастық болар-ды
Көшпелі.1.Көшіп - қонып тіршілік ететін.[ҚТТС;421-б].
Отырықшы.Бір жерде тұрақты мекен етіп,қоныс тепкен,орныққан.[ҚТТС;644-б].
Етістікке байланысты:
1. Қоштап күлгені де, мошқап күлгені де белгісіз.(44-бет)
Қошта.Біреудің пікірін қолдау,құптау.[ҚТТС;526-б].
Мошқа.Қасқан тексеру,сынап байқау.[ҚТТС;599-б].
2. Оның үстіне,сен көздеп атыпсың,ол көздемей атыпты.(57-бет) Көзде.1.Нысанаға алып дәлдеу.2.Белгілі бір нәрсені мақсат ету.[ҚТТС;406-б].Көздемей. Нысанаға тигізбей,дәлдемей.
3. Көзге түсер, келім-кетімі көп болар оңтайлы орындарға қызыл кеңірдек боп таласатынсың.(61-бет)
Келімді-кетімді.Келіп кетіп жатқан.[ҚТТС;380-б].
4. Олай болса елдің түндігі найза мен ашылып,найзамане жабылып тұрған мынадай заманда бұл ең алдымен малдының көңілін аулауы керек.(106-бет) Аш.Жабылған,бекітілген нәрсені ашық қалыпқа келтіру.[ҚТТС;75-б].
Жап.Бір нәрсені ашық қалдырмау бекіту.[ҚТТС;268-б].
5. Алайда Шақшақтың найзасы өз тұсында ылғи жел өтінде жүрген Дүзей тұқымына бұйырмай,үйдің ығынан ұзамаған Көшейдің әулетіне бұйырыпты.(115-бет)
Бұйыр.1.Бұйрық беру,әмір ету. 2.ауыс.діни.Ырзық ету,нәсіп болу.[ҚТТС;151-б].
Бұйырмау. Нәсіп болмау.
Үстеуге байланысты:
1. Аспан асты, жер үстінің бәрі оған: Ұйықта, дем ал! - деп тұрғандай.(22-бет)
Асты.Бір заттың үстіне қарама - қарсы жақ беті.[ҚТТС;63-б].
Үсті.Белгілі бір нәрсенің жоғарғы жағы үстіңгі беті.[ҚТТС;874-б].
2. Шығыстан тықыр шықса - батысқа, батыстан тықыр шықса - шығысқа, күнгейден құқай көбейсе - теріскейге, теріскейден құқай көбейсе - күнгейге жөңкілген бү қауым қашан бөтенге кіріптар болмай, біреуге қол жаймай өтіп еді?(34-бет)
Шығыс.геог.Төрт тараптың бірі күн шығатын жақ.[ҚТТС;931-б].
Батыс.Дүниенің төрт табының шығысқа қарама-қарсы жағы.[ҚТТС;116-б].
Күнегейлі.Күн сәулесі мол түсетін шуақты.[ҚТТС;430-б].
Теріскей.Солтүстік жақ,терістік.[ҚТТС;802-б].
3. Сырттағы жағаласты былай қойғанда іштегі жағаластың өзі күрт азайып кетті.(47-бет)
Сырт.Бір нәрсенің ішіне қарама-қарсы жағы.[ҚТТС;766-б].
Іш.Бір нәрсенің ішкі жағы ортасы арасы.[ҚТТС;953-б].
4. Босағаң емес,төрің солардікі!(98-бет)
Босаға.Есіктің екі жақтауы. Төрге қарама-қарсы төменгі есік жақ.[ҚТТС;139-б].
Төр.үй ішіндегі ең құрметті орын, үйдің босағаға қарама-қарсы жоғарғы жағы.[ҚТТС;817-б].
5. Көк найзаның да, бүйте берсе, тізеге сап, ортасынан қақ бөліп, ілгері тартсаң, кері шегінетін көткеншек көк есектің құйрығынан түртуден басқаға қажеті болмай қалатұғын түрі бар.(47-бет)
Ілгері.Алға,алдыңғы жаққа.[ҚТТС;950-б].
Кері.Артқа қарай, кейін.Қарама-қарсы, қайшы.[ҚТТС;389-б].
6. Сөйтсе, оң шынтағында бір істік, сол шынтағында бір істік, дәл тұмсығының алдында және бір істік.(11-бет)
Оң.Солға қарама-қарсы жақ.[ҚТТС;633-б].
Сол.Оңға қарама-қарсы жақ.[ҚТТС;735-б].
Есімдікке байланысты:
1. Ана жерде де лапылдап жанып жатқан от, мына жерде де - лапылдап жанып жатқан от.(14-бет)
Ана.Әне бір, сонау.[ҚТТС;46-б].
Мына. Сілтеу есімдігі.
Қорыта келгенде Ә.Кекілбаевтың Үркерроманынан 33 антоним сөздер талдауға түсті. Талдау барысында сын есім мен зат есімге тән антонимдер көп қолданылғаны анықталды.
Синонимдер
Тіліміздегі байытатын, сөздік қорымызды молайтып, тереңдете түсетін мағыналы сөздердің бірі- синонимдер.Синонимия сөздің мағыналық қасиетімен байланысты құбылыс екендігі белгілі. Бұл жүйедегі басты обьект - сөз болса, олардың мағыналық сәйкестіктердің Синонимдерді жан- жақты зерттеп құнды пікірлер айтқан ғалымдар пікіріне мысал келтіретін болсақ. Ғалым Ә. Болғанбаев пікірінше Синонимдер дегеніміз - әр түрлі айтылғанмен, мағынасы жақын, бірақ әрқайсысының өздеріне тән не мағыналық, не стилдік, не эмоциялық сәл ерекшеліктері бар бір сөз тобынан болған сөздер деп анықтама береді.
Ғалым А. Омарова мен А. Шыныбекова Қазақ тілі еңбегінде синонимдерге мынадай анықтама берген: Дыбысталуы мен мағынасы жағынан қарағанда омонимдерге қарама- қарсы тұрған тілдік құбылыстар қай тілде болса да кездеседі. Ондай сөздердің дыбысталуы, тұлғалары әр түрлі, ал мағыналары мен білдіретін ұғымдары бір немесе ұқсас болып келеді. Олар тіл білімінде синоним деп аталады
Синонимдер мынадай белгілеріне қарай топтастырылады:
Сөздің дыбысталуында аз да болса, тұлғалық өзгешелігі болуы қажет.
Сөздер бір ғана ұғымды білдіруі қажет.
Сөздер бір ғана сөз табына қатысты болуы тиіс.
Бұл үш белгі - сөздерді синоним деп танудағы басты шарт. Сонымен қатар бір сөз табынан болған синонимдер бірыңғай грамматикалық тұлғада келіп, контексте бірін-бірі алмастырған жағдайда бір ғана сөйлем мүшесінің қызметін атқаруы синонимдердің қосымша белгісі болып табылады. Дыбысталуы әр басқа болғанымен, мағынасы жақын сөздер синонимдер делінеді
Қазақ тіл білімінде арнайы сын есім синонимдерді зерттеген ғалым Фаузия Оразбаеваның Қазіргі қазақ тіліндегі сын есім синонимдер еңбегін айрықша атауға болады. Бұл еңбекте ғалым сын есім синонимдерді мынадай түрлерге бөліп, қарастырады:
1. Мағыналық (семантикалық) сын есім синонимдер.
2. Экспрессивтік - стилистикалық сын есім синонимдер.
3. Мағыналық - стилистикалық сын есім синонимдер
1. Мағыналық синонимдер әрқайсысының өзіне тән мағыналық реңкі бар, стильдік жағынан шектелмейтін, тілдегі барлық салада бірдей жалпылама қолданыла беретін синонимдер. Мысалы, батыл-өжет-өткір- жүректі деген сөздер қорықпайтын, қамықпайты, тасалмайтын ер деген ұғымды білдіреді.
Мағыналық синонимдер бір-бірінен мағыналық реңктері арқылы ажыратылатындықтан, бір стильдің өз ішінде кезектесіп, кейде қатарма - қатар келе береді. Бұлар әрбір жеке қолданыстағы сөздердің мағынасы жалпы ойды анық, әрі дәлме- дәл нақтылы түрде жеткізу үшін қолданылады.
2.Стильдік синонимдер мағынасы жағынан ұқсас бола отырып, бір-бірінен стильдік болуы арқылы өзгешеленетін мәндес сөздердің тобы. Әрбір сөздің стильдік болуы қараған жеке басынан көрінбейді, стильдік жағынан бейтарап сөзбенен салыстыру арқылы келіп шығады. Сондықтан әрбір стильдік синонимнің қасында оның құрамы- қарсы қойылып айтылатын бейтарап мәнді сыңары тұу керек.
3. Мағыналық-стильдік синонимдер кейде бір-бірінен не мағынасы жағынан, не стильдік жағынан өзгешеленіп, біріңғай болып келе бермейді.Олар өзара әрі мағыналық, әрі стильдік белгілері арқылы ерекшеленіп, екі жақты қарым- қатынас жасап тұра береді.
Ғалым К.Ахановтың анықтамасы бойынша : бірінше сөз бір ұғымның атаулары ретінде қолданылуы мүмкін.Мысалы, байсалды, салмақты , сабырлы, байыпты деген сөз өзара синонимдес сөздер, әр басқа ұғымды білдіретін атаулар
Кез-келген тілді алсақ,синонимдер - сол тілдік құрамы мен сөз байлығының дәрежесін байқатар көрсеткіш. Оның тілдегі сөздік қордың дамуына емес, жалпы көркем әдебиеттің, өнердің кемелденіп, толысуына , көркем сөздің жетілуіне күнделікті өміріміздегі қарапайым сөйлеу тілінің нәрленіп, қалыптасуына әсері мол. Осы тұрғыдан алғанда , лексикалық синонимдердің қоғамдық- тілдік қарым-қатынаста атқаратын маңызы зор. Синонимдер, біріншіден,әдеби тілдің жоғары талғамды болуын қажет етсе, екіншіден , қарапайым сөйлеу тілінің әдеби тіл дәрежесіне көтерілуіне әсеріне тигізеді.
Профессор Р.Сыздықова синонимдердің көркем сөзде мағыналас ( мәндес) келген сөз қатарлары ретінде лексикалық категгория ғана емес, қолданыста, әсіресе көркем сөзде ең қуатты, икемді, актив стилдік құрал. Синонимді көріктеуіш қызметте жұмсау, әсіресе кең орын алады. Жұмсалу тәсілдері, орындары сан алуан: Синонимдік қатардан сол орында айтылмақ ойға ұғымда келетін варианты алынады, ол ұғымдылық сөздің модальдық реңкіне, тіркесу қабілетіне, айналысындағы сөздер мен дыбыстық үндесуіне қарай жұмсауына байланысты. Синонимнің өзіне тән ерекшеліктері - тілімізді әрлеу, өрнектеу.
Ғалым Анар Салқынбай өзінің Қазіргі қазақ тілі атты еңбегінде Тұлғалық жағынан әр алуан болғанымен, мағыналары бір-біріне жақын, мәндес сөздердің жүйелі тобы-синонимдік парадигманы құрайды. Синонимдік парадигманы құрайтын сөздердің ерекшелігі мазмұндары бір-біріне жақын, мәндес, іргелес ұғымдарды анықтайды, семантикалықбелгілері ұқсас болады да, тұлғалану әр түрлі сипатта болып, сырттай дифференцияланып тұрады және лебіздегі қолданысы жағынан стильдік аяда ажыратылады. Қазақ тіл білімінде синонимдер жүйесі біршама жақсы зерттелген, лебізде және тілімізде кездесетін синонимдер толықтай жинақталып, сөздік ретінде басылып шыққан, көптеген ғылыми зерттеулерде оған анықтамалар беріліп, тілдік сипаты талданған. Синонимдерді алғаш терең зерттегенғ тамаша еңбек жазған ғалым-Ә.Болғанбаев. Ғалымның 1957 жылы жарық көрген Қазақ тіліндегі зат есімдік синонимдер атты зерттеу еңбегіне бастап, Қазақ тіліндегі синонимдер, Қазақ тілінің синонимдер сөздігі атты еңбектері жарық көрген. Синоним терімсөзі тіл білімінде кең мағынада қолданылады;морфемалардың синонимі, синтаксистік құрылымның синонимдік қолданысы, фраеологиялық бірліктердің синонимдес қолданылуы т.б.
Филология ғылымдарының кандидаты С.Ғ. Қанапина Қазақ тіліндегі мақал- мәтелдердің танымдық бейнелігі (Ғ. Мұстафин, С. Мұханов шығармалары негізінде ) еңбегінде : Әрбір адамның көңіл күйіне, көзқарасына мақсатына сай ойды дәл, әрі көркем етіп айтуда синонимдер маңызды қызмет атқарады. Осы тұрғыдан келгенде сын есім синонимдер эмоционалды сезім-күйлер мен әр түрлі нәзік реңктерді білдіруде ерекше орын алады.
Нұрғалиева Майра Балтабекқызының 2004жылы жазылған Тарихи романдардағы лексикалық синонимдер атты диссертациясының авторефератында синонимдердің басты белгісін көрсетеді. Синонимдердің негізгі басты белгісі-сөздердің бір ұғымды беру үшін мағыналық сәйкестіктерінің болуы. Егер синонимдер әр түрлі ұғымды білдірсе, ондай сөздерді синонимдік қатарға топтастыру мүмкін емес.Ал мағыналық реңкті синоним болудың негізгі шартты белгісі деп қабылдасақ, тілдегі синонимдердің бәрі бірдей экспрессивті реңк бере бермейді. Синонимдік қатардағы сөздер туралы да пікір әр түрлі. Синонимдік қатардағы сөздердің бәрі бірдей бола бермейді. Әрбір қатарарда бір сөз басқа синонимдерге қарағанда басым айтылып, басқа сөздердің өз төңірегіне топтасуына негіз болады. Ондай сөздер синонимдік доминант немесе басым синонимдер деп аталады.
Мағыналық синонимдер
1. Ерінбей-жалықпай бір жақ ұшын пышақпен сүйірлеп кесіп, істік жасапты.(11-бет)
Ерінбей-жалықпай.Шаршап-шалдықпау,қ ажымай-талмау.[ҚТТС;234 -б].
2. Бірақ, үнсіз-тілсіз меңіреу қара тас емес, құлындаған даусы құлаққа жетіп шыңғыратын жаны бар қара тас.(12-бет)
Үнсіз,тілсіз,дыбыссыз,дыбырсыз,сыбы ссыз.Үн шығармай, дыбысын білдірмей.[ҚТСС;588-б].
3. Оның тұңғиық жанарында қуаныш та, мұң да, аңтарылыс та, абыржушылық та емес, олардың бәрінен де терең, бәрінен де жұмбақ, бұрын бұл жан баласынан көрмеген бір тұңғиық тосын сыр тұнып тұр.(14-бет)
Терең,тұңғиық,түпсіз,шұңғыл.Түпсіз терең су,құлама - құлди жер.[ҚТСС; -525б].
4. Сынай қарайтын, міней қарайтын, қызықтай қарайтын, мүсіркей Қарайтын, місе тұтпай қарайтын ала көз, аш көз, жымысқы көз...(15-бет)
Сынау, шенеу,шенегіш,сынампаз.Сын айтқыш, мін таққыш, сынға алғыш.[ҚТСС;516 -б].
5. Оны мынау бөтен топ, бөтен ортада осынша байлап-матап жібермей тұрған сиқырдың аты не?(15-бет)
Топ,сап,лек,группа.кітаб.Бірнеше адамның басы қосылған жиын,тізбек. [ҚТСС;547-б].
6. Олардың қиякелді екі аяқты Итжемеске: кетпе! - деп жалынып-жалбарынып жатуға мұршалары жоқ секілді.(16-бет)
Жалыну,өтіну,жалбарыну,қиылу. Тіленіп-өтініп сұрау.[ҚТСС; 223-б].
7. Жұрт жазда жиын мен той болмаса, алыстан бір аса қадірлі қонақ келмесе, бостан-босқа қан шығармайды.(18-бет)
Той-думан,той-дүрмек,ойын-сауық,сау ық-сайран,ду-думан,қызық-думан,той- тамаша,той-тобыр,той-томалақ,ырду-д ырду. Әртүрлі қуанышпен байланысты өтілетін дүрмекті жиын.[ҚТСС;544-б].
8. Екі езулері екі құлақтарына жетіп,мәз-мейрам.(13-бет)
Екі езуі екі құлағында.Өте көңілді,өте қуанышты,мәз-мейрам. [ҚТФС;157-б]
Қуанышты,көңілді,шат-шадыман,мәз-ме йрам,мәре-сәре,арқа-жарқа,насатты,ш аттықты,жүрекжарды,екі езуі екі құлағына жету.Ризашылық сезімге бөлену,көңілі көтеріңкі.[ҚТСС;361-б].
9. Сол мәре-сәре,мәз-мейрам болып жатқан жын ойнақтан көзіңе неше түрлі қос көрініп,неше түрлі құбыжық,неше түрлі пәлекет елестейді деуші еді.(40-бет)
Қуанышты,көңілді,шат-шадыман,мәз-ме йрам,мәре-сәре,арқа-жарқа,насатты,ш аттықты,жүрекжарды.Ризашылық сезімге бөлену,көңілі көтеріңкі.[ҚТСС;361-б].
10. Бұл қайран қалып, өз көзіне өзі сенбей, жақын келіп еңкейіп еді, тырп етпей жатқан добал жапаның аяқ астынан жыбырлап қоя бергені.(41-бет)
Таңдану,таңырқау,таңқалу, тамашалау, сұқтану, тұмасну ,ғажаптау, қайран қал,өз көзіне өзі сенбеу..Аң таң болып қызығып қарау,ішіп-жеп тесіле көз тігу.[ҚТСС;328-б].
11. Жан-жағынан тап-тап берген сұғанақ жау көбейсе, тайсалмас батырың да қанына қарайып, көзіне қан толып, ызасына мінбей ме?(43-бет)
Қаны қарайды.Ашу-ызаға булықты,түңіле ыза болды. [ҚТФС;318-б].
Көзіне қан толды.Қатты ызадан көзі қарауытты;жауықты. [ҚТФС;262-б].
Ыза басты.Ашуға булықты,күйіп-жанды. [ҚТФС;574-б].
Ашулану,ызалану,ызақорлану,долдану, долыру,алабұрту,зығырлану,тұлдау,ша тынау,долығу,қажылнау,шамырқану,бұр қану,атқылдау,қыжылдау.
Ыза кернеу,ашуға булығу,бұлқан-тақан болу,қану қараю.[ҚТСС;88-б].
12. Дырду қуған әнші-жыршының да, қызыл қанды судай ағызар қырғын майдан, жанжал-шайқас іздеген сойқан батырдың да, түн жамылып жылқы торитын қара сойыл жортуылшының да тілдіде бір пірі, тілсізде бір пірі болады дейді ғой.(44-бет)
Ұрыс,соғыс,шайқас,соқтығыс,қақтығыс ,айқас,атыс,қарғыс. Мемлекет пен қайшы топтардың арасында болатын қаруылы күрес.[ҚТСС;561-б].
13. Қырдың қызыл түлкісі де жапан түздің аңғал жолаушысын көрер көзге иектеп сүмеңдетіп соңына ертіп алар жын-шайтанның бір түрі болғаны ма сонда?!(46-бет)
Шайтан,пері,жын,сайтан,албасты,ібіл іс,ыбылыс, марту кітаб.Көзге көрінбейтін,жамандық пен зұлымдықтың иесі.[ҚТСС;594-б].
14. Өйткені мынау тап іргеңдегі дүбірлеп жатқан сән-салтанат,жыр-думанға қай ертегің тең келмекші.(62-бет)
Той-думан,той-дүрмек,ойын-сауық,сау ық-сайран,ду-думан,қызық-думан,той- тамаша,той-тобыр,той-томалақ,ырду-д ырду. Әртүрлі қуанышпен байланысты өтілетін дүрмекті жиын.[ҚТСС;544 -б].
15. Дүние жаратылып су аққалы жер бетінде ел бірлігін, ағайын татулығын қазақтан көп айтқан халық бар ма екен, сірә!(78-бет)
Бірлік,ынтымақ,бүтіндік,ұйымшылдық, ұжымдық,ауызбірлік,татулық. Адамдар арасындағы бөлініп жарылмағандық, татулық, тұтастық .[ҚТСС;179 -б].
16. Ойратқа өштесетін-кектесетін дұшпан басқа жақтан да табылады.(80-бет)
Өштесу,қасасу,қастасу,қастану,кетен у. Араз болып жауласу,дұшпан болу.[ҚТСС;456 -б].
17. Әйтпесе, жан-жағының бәрі тауықша жұмыртқалап, итше күшіктеп жатқан қағындай жұрттардың қыспағында отырған жоңғардың басы қайтып өспекші, қатары қайтьш көбеймекші.(80-бет)
Көбею,арту,молаю,көлдеу. Бір нәрсенің саны мен мөлшерінің асып түсуі,көп болуы.[ҚТСС;306 -б].
18. Сондықтан ойрат жұрты осы бастан оларды қас дұшпаным, ата жауым деп қарап, жан тәнімен жек көруі керек еді.(84-бет)
Дұшпандық,жаулық,қаскөйлік,қаскүнем дік,қастық. Қас дұшпаны болушылық.[ҚТСС;204 -б].
19. Бейбіт жүргенде жал-жалдың басына шашырап,әрқайсысы әр жаққа шірене түкіріп,қаралай мардамсып,көкіректері аяқ қаптай болып жүретін бейберекет пәтуасыз тобыр бес қаруын асынып сапқа тұрғанда айбынды елге,асқарлы халыққа айналып шыға келген.(148-бет)
Халық,ел,жұрт,қауым,халайық,әлеумет ,жамағат ,жаран. Бір тектес ұлыстардың қауымдасқан тобы,көпшілік.[ҚТСС;591 -б].
Стильдік синонимдер
1. Отаулардың өзара жарысып үй безейтіні де бар,өзара жарысып сән түзейтіні де,кемпірлерінің қолынан ұршық,келіндерінің қолына қайшы,қыздарының қолынан оймақ түспейтіні де сондықтан-ды.(60-бет)
Сәндену,шікірейу,кербездену,сылаңда у,сыланып-сипану,әсемдеу,жасаулау. Үсті-басын әсемдеп,сылаң қағу.[ҚТСС;487-б].
2. Араларынан қыл өтпейтін ескі достардың бір-біріне атарға оқтары жоқ боп араздасып оралып жатуы да кездеспей қалмай-тұғын.(65-бет)
Атарға оғы жоқ.Қатты қаһарланып ашуға мінген кісі туралы айтылады.[ҚТФС;57 -б].
Араздасу,жауластыру,өшіктіру,өштест іру,кетендіру , қастастыру, атыстыру,шағыстыру,жауықтыру,шоқ-шо қ деу. Екі адамды немесе екі елді бір-біріне айдап салып,араларына от салу,араз қылу.[ҚТСС;73-б].
3. Бір уақыттарда екі-үш лама құндақтап ораған бала секілді ашіақ бірдемені көкіректеріне басып, асты-үстіне түсіп, аялай көтеріп шықты да, шатырдың шығыс жағында лапылдап жанып жатқан отты көргенде көздері бағжаң ете қалысты.(77-бет)
Аялау,әлпештеу,мәпелеу,өбектеу,үпіл еу.Бетінен қақпай бағып-қағу.[ҚТСС;102-б].
Мағыналық стильдік синонимдер.
1. Араларынан қыл өтпейтін ескі достардың бір-біріне атарға оқтары жоқ боп араздасып оралып жатуы да кездеспей қалмай-тұғын.(65-бет)
Атарға оғы жоқ.Қатты қаһарланып ашуға мінген кісі туралы айтылады.[ҚТФС;57 -б].
Араздасу,жауластыру,өшіктіру,өштест іру,кетендіру , қастастыру, атыстыру,шағыстыру,жауықтыру,шоқ-шо қ деу. Екі адамды немесе екі елді бір-біріне айдап салып,араларына от салу,араз қылу.[ҚТСС;73-б].
Қорыта келгенде Ә.Кекілбаевтың Үркерроманынан 23 синоним сөздер талдауға түсті. Талдау барысында мағыналық синонимдер көп қолданылғаны анықталды.
Омонимдер
Қазақ тілінде сөздің құрамы жағынан лексика - семантикалық сөздер тобының басты саласының бірі - омонимдер.
Омонимдерді алғаш зерттеушілердің бірі К.Аханов: Тіл білімінің негіздер атты еңбегінде:"Омонимия құбылысын жан - жақты қарастырып, оның сырын ашудың зор маңызы бар. Сөздіктерде омонимдер мен полисемия құбылысының бір - бірінен жігі ажыратылмай, теріс берілуі жиі кездеседі. Бұлай болуы негізінен алғанда, омонимия құбылысы мен полисемия құбылысының зерттелінбей келгендігімен байланысты. Омонимдерді жан - жақты толық зерттеп, олардың ерекшеліктерін ашпайынша, сөздіктерде сөз мағынасының шегін дұрыс ажыратып беру әр уақытта мүмкін мүмкін бола бермейді" - дейді.
Көп мағыналы сөздер мен омонимдердің сыртқы формасы жағынан бір - біріне ұқсастығы бар. Сөздердің дыбыстық құрылымы жағынан бұларды бірдей деуге болады. Омонимдер мен көп мағыналы сөздердің бір - бірінен өзгешелігі түр - тұрпатында емес, мағынасында жатыр. Көп мағыналы сөздердің екі, я одан да көп мағынасы болады.
Омонимдер біркелкі дыбысталып айтылатын, бірақ ұғымы әр басқа сөздер тобын білдіреді. Бұлардың білдіретін ұғымы бір сөз табына, әр сөз табына да дара - дара болып бөлініп жарылып тұра береді. Кейбір омонимдердің түп - төркіні жағынан белгілі бір байланысы болғанымен, мағына жағынан бір - бірінен соншалықты алшақ екендігі аңғарылады. Шығу тегі, жасалу тұрғысынан полисемия құбылысымен белгілі бір байланысы бар омонимдер ғана көп мағыналы сөздермен өзара ұштасып, бір - бірінен ажыратып бөлуге келгенде қиындық тудырады. Тіл білімінде полисемантизмді омонимдерден ажыратудың бірден - бір жолы - мағыналық байланыстың сақталуы мен сақталмауы негізгі тірек болып саналады. Егер мағыналардың арасында семантикалық байланыс үзілмей, қалай да сезіліп тұрса, онда мұндай мағыналар бір сөздің әр түрлі мағынасы ретінде қаралып, көп мағыналы сөз деп танылады. [К.Аханов.Тіл білімінің негіздері , 13-бет].
Мағыналардың арасындағы семантикалық байланыс біржола үзіліп әр мағына өзінше дараланып, бір - бірінен ажыратылған болса, ондай сөздер омонимдес сөз деп қаралады.
Тіліміздегі сөздердің мағыналық дамуы - олардың ішкі мүмкіндігіне байланысты өзіндік заңдылықтары мол күрделі құбылыс. Бұл құбылыстың бір көрінісі - гомогенді (бір текті) омонимдердің пайда болуы.
Гомогенді омонимдер - дегеніміз о бастағы шығу тегі бір, түбірі де, мағынасы да бір сөздің сапалық дамуы нәтижесінде бір - бірінен алшақтай түсіп, тақырыптық екі салаға, екі дербес мағынаға ие болған лексемалар.
Омонимдерді қазақ тілінде қарастырған К.Аханов, Т.Қордабаев, М.Бельбаева. Сөз мағынасын қарастыру барысында жалпы сөз еткен ғалымдар: Ғ.Мұсабаев, Р.Барлыбаев, Б.Ш.Мұхамеджанов, Ш.Жалмаханов,А.Османова, А.М.Құрманалиева.
Алайда, омонимия құбылысы қаншама зерттеліп келе жатса да, оның күрделі табиғатына тән заңдылықтардың қыры мен сыры түгел ашылды деп тұжырым жасауға болмайды. Омонимдердің табиғатын қарастыратын еңбектерде көбінесе дау туғызатын және өз шешуін айқындауды қажет ететін мәселелердің бірі - омонимдердің тілімізде пайда болу тәсілдері.
Зерттеушілердің бір қатары омоним сөздер деп танылу үшін омонимдік қатарға енетін сөздер өздерінің шығу тегі жағынан гетерогенді (әр текті), яғни тұлғалық ұқсастығы мен сәйкестігі кездейсоқ болуы керек деген принципті ұстанса, енді бір топ зерттеушілер тілде гомогенді (бір текті) омонимдердің болуы да заңды деп тұжырымдайды.
Сонымен, жалпы тіл білімінде, сондай - ақ жеке тілдердің фактілері бойынша омонимия құбылысы туралы қалыптасқан пікірлердің үш - төрт топқа сиятындығын көреміз. Олар:
1.Омонимия тіл - тілдердің бәріне тән, ұқсас әрі ортақ құбылыс.
2. Омонимдер тек әр текті (гетерогенді) сөздерден және күтпеген жерден (спонтанно) пайда болатын құбылыс.
3. Омонимдер сонымен қатар, бір текті (гомогенді) сөздерден де пайда болатын тосын құбылыс.
4. Омонимдер екі түрлі жолмен:
- Гетерогенді (әр текті) сөздерден және (бір текті) гомогенді сөздердің іштей жіктеліп алшақтай түсуі арқылы пайда болатын құбылыс .
Тілші, лексиколог ғалым Айғабылұлы Айтбай "Қазіргі қазақ әдеби тілі." еңбегінде: Омоним өз ішінде толық( лексикалық ), жартылай ( лексика-граммтикалық) аралас омонимдер болып үшке бөлінеді.
+ Толық омонимдер деп бір сөз табына тән және бірдей түрленетін, дыбысталуы бірдей сөздер айтылады
+ Жартылай омонимдер деп дыбысталуы бірдей болғанымен, әр түрлі сөз табына қатысты болып, түрленгенде әрқайсысы өзгеше формаға ие болатын сөздер айтылады.
+ Аралас омонимдер деп кемінде үш сөздің дыбысталуы бірдей, болып, өзара толық және жартылай омонимдер түрінде келетін сөздерді айтады
Тілші - ғалым Әдішева Айман Өмірзаққызы 2002 жылы қорғаған "Қазақ тіліндегі гомогенді омонимдердің әдеби - диалектілік варианттары (этнолингвистикалық зерттеу)" атты кандидаттық диссертациясында гомогенді омонимдерді зерттей отырып, танып - білудің әдіс - тәсілдерін ұсынады. Олар: 1) визуальді таным; 2) этимологиялық таным; 3) логикалық таным; 4) этнолингвистикалық таным деп төрт топқа бөліп қарастырады.
Ғалым Ә. Болғанбаев Қазақ тілінің лексикологиясы атты еңбегінде:
Қазақ тіліндегі омонимдердің жасалуының әлденеше амал тәсілдері бар солардың ішіндегі негізгі жолдары мыналар;
+ Тілдегі көп мағыналы сөздердің есебінен сөздің семаникалық жақтан дамуы арқылы келіп шыққан омонимдер
+ Сөздер сан түрлі фонетикалық өзгеріштерге ұшырап, дыбыстардың құрамы жағынан кірігуі арқылы жасалған омонимдер
+ Аффикстер жалғану арқылы туынды омонимдер
+ Өзге тілдерден ауысқан сөздердің қазақтың төл сөздерімен дыбысталуы бірдей болуының нәтижесінде пайда болған омонимдер
[Ә. Болғанбаев Қазақ тілінің лексикологиясы. 33-бет].
Филологият ғылымдарының кандидат Құрманалиева Ақмарал Мейірханқызы Қазақ тіліндегі гомогенді омонимдердің табиғаты атты еңбегінде: Қазақ тіліндегі гомогенді омонимдердің пайда болуы о бастағы бір сөздің мағына жағынан іштей жіктеліп, екі түрлі мағыналық бірлікке айналуы, яғни омонимдік дәрежегше көтерілуін өте күрделі деген сөз
[А. Құрманалиева Қазақ тілініндегі гомогенді омонимдердің табиғаты
Лексикалық омонимдер:
1. Тіп-тіке қарайтын дөңгелек жұз, сыз қабақ, ақ сұр кісінің бет алды түнған сабыр.(5-бет)
Қабақ І.Көз аңғалағының үстіңгі жағындағы қас өскен шығыңқы сүйек.
Қабақ ІІ.Жардың шатқалдың екі жағасындағы биік жер,үсті.
Қабақ ІІІ.Бақша өсімдігі.(Асқабақтың қысқартып айтылған түрі.) [ҚТТС;443-б].
2. Ала шарқат қалтаның ауызы қайта байланды.(6-бет)
Қалта. І.Киімнің екі жанына,омырау тұсынан тігіліп,уақ-түйек зат салып алып жүруге арналған бөлігі.
Қалта.ІІ.Азық-түлік,оны мұны салатын кішкнене дорба. [ҚТТС;465-б].
3. Ат шаптырым ақ орданың сол жағында манадан бері үнсіз отырған сүйек басы күйеуіне келетін кең маңдай, қыр мұрын, жайнақ көз бәйбішенің ақ борық тамағына болмашы діріл жүгірді, бірақ бұлтиған етті еріндері сол булк етпеген қалпы қала берді.(6-бет)
Тамақ І.Мойынның алдыңғы жағы,алқым,жұтқыншық.
Тамақ ІІ.Ішіп-жем,тағам. [ҚТТС;779-б].
4. Шаршадың ғой, дем алсаңшы, - дегендей орнынан бипаз көтеріліп, төрдегі ақ сұр кісінің ту сыртындағы құс жастықтың үстіне тағы бір жастық апарып қойды.(6-бет)
Жастық І зат. Ішіне құс жүнін толтырып, сыртын тыстап, басқа салу үшін жасалған бұйым, үй жиһазы.
Жастық ІІ зат. Жас кез, жігіттік шақ [ҚТОС;89-б].
5. Ақ сұр кісі екі құлағы едірейіп, желкесінен төніп тұра қалған жаңа жастықты жақтырмағандай, иығынан асыра бір қарап, қабағын шытынды.(6-бет)
Құлақ І.Адам мен жануардың есту мүшесі.
Құлақ ІІ.Арықтағы суды бөліп беру үшін әр жерден қойылған тоспа,бұрама. [ҚТТС;537-б].
6. Не де болса, өзі ашқан балды өзі жорымауға бел буды.(6-бет)
Бел І.Адам денесінің арқадан төмен,мықыннан жоғары жіңішке тұсы.
Бел ІІ.Малдың арқасы
Бел ІІІ.Таудың қырқасы,аласа асуы,кезең. [ҚТТС;124-б].
7. Ол жолы Әбілқайырды қасындағы қол бұдан әлдеқайда көп-ті.(27-бет)
Қол І.зат.анат.Адамның бір нәрсені ұстайтын,жұмыс істейтін дене мүшесі.
Қол ІІ.зат.көне.Әскер,жасақ,жауынгер.
Қол ІІІ.зат.көне.Жөн,ыңғай,лайық.[ҚТОС; 140-б].
8. Оның үстіне,ол кезде орыстар мен қазақтар онша сыр мінез емес-ті.(38-бет)
Сыр І зат. Белгілі бір нәрсеге ерекше түс беру үшін қолданылатын әр түрлі бояулы зат.
СырІІ зат. Мінез, құлық, жай
Сыр ІІІ зат. Әркімнің өзіне мәлім, басқа жанға белгісіз құпия ой
[ҚТОС;168-б].
9. Бал аштырғалы келдің бе,жоқ,түс жорытқалы келдің ба?(24-бет)
Бал І зат. Гүл шырынынан ара арқылы алынатын қоймалжың келген шипалы тәтті тағам.
Бал ІІ зат. Көп адам қатысатын үлкен би кеші. [ҚТОС;44-б].
10. Одан асқан қазы, одан асқан ақтаушы, одан асқан даттаушы, одан асқан мәмлегер, бітуажай жоқ ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz