Шыңғыс Айтматов Жәмилә повестьінің лексика-фразеологиялық ерекшеліктері
Курстық жұмыс
Тақырыбы:Шыңғыс Айтматов Жәмилә повестьінің лексика-фразеологиялық ерекшеліктері
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
I. Шығарма тілінің лексикалық ерекшелігі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... .5
1.1 Шығарма тіліндегі антоним, синоним, омоним сөздердің қолданыс ерекшелігі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..5
1.2 Кітаби фразеологизмдер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .28
1.3 Бейтарап (стильаралық) фразеологизмдер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 30
1.4 Ауызекі сөйлеу тіліндегі фразеологизмдер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..32
1.5 Қарапайым сөйлеу тіліндегі фразеологизмдер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .34
ІІ. Шығармадағы көркемдегіш-бейнелеуіш тәсілдердің қолданысы
2.1 Кірме сөздер, көнерген сөздер, мақал-мәтелдердің қолданысы ... ... ... .35
2.2 Экспрессивті-эмоционалды сөздер, метафора, метанимия ... ... ... ... ... ...42
2.3 Теңеу ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...50
2.4 Портрет ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .56
2.5 Эпитет ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..58
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...66
Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .67
Кіріспе
Қазақ тіл білімінің лексикология саласы 1950 жылдан бастап зерттеліп, осы салада көптеген ғылыми еңбектер жарық көрді. Қазақ лексикасының диахронды-синхронды жай-күйі қазақ тіл білімінде тілші ғалымдар І.Кеңесбаев, Н.Сауранбаев, С.Аманжолов, Ғ.Мұсабаев, К.Аханов, Ә.Болғанбаев, Р.Сыздық, Т.Жанұзақов, Ғ.Қалиев, Б.Хасанов, К.Хұсайын, Б.Қалиев, Н.Уәлиев, Ф.Оразбаева, Ж.Манкеева тағы басқа ғалымдардың еңбектеріне негіз болғандығы белгілі.
Сөздердің мағынасын, оның жалпы лексикалық жүйедегі алатын орнын, шығу төркінін, қолдану қабілетін, күнделікті қарым-қатынастағы көрінісін, түрлі стильдік мәні мен сипатын тексеретін ғылымды бір сөзбен лексикология дейді. Лексикология сөздерді тілдің қазіргі даму тұрғысынан да, сонымен бірге өткен тарихымен тығыз байланыстыра отырып та зерттейді. Лексикологияның зерттейтін объектісі - сөз. Белгілі бір заттың, оқиға, құбылыстың, қимыл, түр-түстің және тағы басқа ұғымның атауын сөз дейміз.
Сөз байлығы лексика қарастыратын негізгі және күрделі единица. Тілдің сөз байлығына тұрақты тіркестер де жатады. Бұлар замандар бойы біртіндеп туып қалыптасқан, ұзақ дамудың жемісі. Сондықтан лексиканы зерттеу сөздік құрамды тұтас алғанда бір бүтін система деп қарауды міндеттейді. Яғни лексикология жекелеген сөздер тобын емес, тілді қалыптасқан лексикалық жүйесі тұрғысынан қарайды. Тілдің қаншалықты дамып жетілгендігі сөздік құрамдағы сөздердің санымен де, мәнімен (көп мағыналығымен) да өлшенеді. Сөздік құрам неғұрлым бай болса, тіл де соншалықты дамыған болады. Бүгінгі қазақ тілі сөз байлығы жағынан дамыған тілдердің қатарына жатады [1;3].
Курстық жұмыс тақырыбы - Шыңғыс Айтматов Жамиля повесть тілінің лексика-фразеологиялық ерекшеліктері.
Жұмыстың мақсаты - Шыңғыс Айтматов Жамиля повесть тіліндегі фразеологизмдердің стильдік қолданысын, синоним,омоним, антонимдердің қолданылуын және көркемдегіш - бейнелеуіш тәсілдердің, оның ішінде теңеу, эпитет, портрет, метонимия, шығармадағы қолданылу ерекшеліктерін анықтау.
Жұмыстың міндеттері:Осы мақсатқа жету барысында мынадай міндеттер қойылады:
+ Шығарма тіліндегі лексика-фразеологиялық ерекшеліктерін таба білу;
+ Шығармадан синоним, антонимдердің стильдік ерекшеліктерін табу;
+ Шығармадан эпитет, теңеу, метафора метонимия тағы басқа көркемдік тәсілдерді тауып, олардың стильдік қызметіне тоқталып талдау, ерекшеліктерін анықтау.
Жұмыстың нысаны - Шыңғыс Айтматов Жамиля повестьі
Зерттеу жұмыстың жаңалығы:
* Шығармада теңеу, фразеологизмдердің көп қолданылуы.
Жұмыстың құрылымы - кіріспеден, ІІ бөлімнен, қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
I.Шығарма тілінің лексикалық ерекшелігі
1.1. Антоним, синоним, омоним сөздердің қолданысы
Антонимдер
Антонимдер айналадағы заттардың, құбылыстардың сын- сапасын, артық-кем, мөлшер - көлемін салыстырып, бірі-біріне қарама-қарсы қоюдан шығады. Сондықтан, мағыналарым бір- біріне қарама- өқарсы сөздер антонимдер деп аталады.
Салыстыру нәтижесінде философиядағы қарама-қарсылықтың бірлігі мен күресі заңының: 1) Ажырамас бірлікте болу; 2) Әр қилы ғана емес, сондай-ақ бірыңғай қарым-қатынаста тұрып-ақ бірін-бірі жоққа шығару;3) Бір-біріне өту; сияқты негізі белгілері тілдегі антонимдердің мынадай басты критерийлерімен ұштасып жатады:
:: Тілдегі қарама-қарсы ұғымдар бір- бірімен байланыста болады, бірінсіз-бірі өмір сүрмейді. Мысалы: жақсы-жаман, үлкен-кіші, биік-аласа.
:: Антонимдік жұптар бірін-бірі жоққа шығарып, затқа жаңа баға бере алады.Мысалы: ақылды-ақылсыз деген жұптарда ақылсыз сөзі ақылды деген сөздің мағынасын мүлде жоққа шығарады, бірақ адамға тәне қасиетке жаңа баға бермейді. Ақылды деген сөзге мүлде керағар ұғымды білдіріп, адамның жаңа қасиетін білдіретін сөз- ақымақ. Сонда ақылды- ақымақ антоним сөздер, ақылды- ақылсыз- болымды, болымсыз тұлғалар.
:: Антонимдер үнемі бірі-біріне қарама-қарсы қолданыла келе мүлде жақындасып, кірігіпкету қасиетіне ие. Мысалы: жақсылы-жаманды өмір сүру, істің бас-аяғы, қысы-жазы, күні-түні, әне-міне, алды-арты, іші-сырты.
Қазақ тіл білімі ғылымында Қ.Аханов, Ә.Болғанбаев, І.Кеңесбаев, Ғ.Қалиев т.б. ғалымдардың еңбектерінде антонимдер әр түрлі зерттеу саласында көрініс тапқан. Антонимдер дүниедегі заттардың, құбылыстардың сын-сапасын, артық-кем қасиетін, мөлшер-көлемін салыстырып, бір-біріне қарама-қарсы қоюдан шығады.
Антонимдердің әрбір стиль түріндегі қолданылу дәрежесі әр басқа. Ол публицистикалық стильде белгілі бір ойды әсерлі етіп жеткізу мақсатында қосарлана жұмсалады. Ғылыми, ресми-кеңсе стильдерінде антоним сөздер сирек ұшырайды. Көркем әдебиет стилінде антонимдердің қызметі айрықша байқалады. Бұл ерекшелік олардың мағыналық табиғатымен байланысты. Антонимдер өзара алшақ қарама-қарсы ұғымды білдіретіндіктен, бұлардың әр сөз табына қатысы нақ бірдей емес, ала-құла деген сөз. Бір сөз табы антонимге соншама бай да, енді біреулері соншалықты кедей, не болмаса тіпті кездеспеуі де ғажап емес. Қазақ тілінде антонимдер көбіне-көп сын есімдерден болады, онан соң етістіктер, зат есімдер, үстеулерден азды-көпті кездеседі.
Тіл көркемдігін арттыруда антонимдердің қызметі зор. Сондықтан да болар антонимдер халық ауыз әдебиетінен бастап бүгінгі кез келген ақын, жазушы шығармаларында көп қолданыста. Антонимдерді әсіресе нақыл сөздерден, мақал-мәтелдерден жиі кездестіруге болады.
Зерттеуші ғалым К.Қ.Есіркепова өзінің "1960 - 1980 жылдардағы әйел - ақындар поэзиясының тілі (Ф.Оңғарсынова, М.Айтқожина, А.Бақтыгереева, К.Ахметова шығармалары негізінде)" атты монографиясында антонимдерге тоқталып өтеді. "Антонимдердің көркем әдебиеттегі қызметі де айрықша. Өйткені тіліміздегі осы сияқты мәндегі сөздерді ақын - жазушылар өзара қарама - қарсы қойып, шығарма тілінің көркемдігін шыңдай түседі" деп айтылған. Дүниедегі заттар мен құбылыстардың сапасын, қасиетін, мөлшерін салыстырып және қарама - қарсы қою, өмір мен өлім, жақсылық пен жамандық, білім мен білімсіздік сияқты кереғар ұғымдарды көрсету арқылы философиялық ой түйінін, өмірге көзқарасын ақындар өз өлеңдерінде антонимдерді қолдану арқылы, яғни контраст суреттер беруде жиі пайдаланады.
Ғалым К.Аханов Антонимдердің стилистикалық қызметі өте күшті. Қарама - қарсы құбылыстарды салыстыруда, оларды бір-бірімен қатар қойып шендестіруде және осы тәсіл арқылы айтылатын ойды тайға таңба басқандай етіп түсіндіруде шебер қолданудың нәтижесінде айтылатын ой мейлінше ашық-айқын, мейлінше мәнерлі болып келеді деген.
Мағынасы бір-біріне қарама-қарсы сөздер антонимдер деп аталады. Антонимия құбылысы көбінесе сапалық ұғымдармен шектелгендіктен,оның тіл- тілде синонимия, полисимия құбылысына қарағанда, өрісі тар болды. Антонимдес болатын сөздердің басым көпшілігі сын есімдер.Антонимдердің стилистикалық қызметі өте күшті.Қарама-қарсы құбылыстарды салыстыруда, оларды бір-бірімен қатар қойып шендестіруде және осы тәсіл арқылы айтылатын ойды тайға таңба басқандай етіп түсіндіруде антонимдер айрықша қызмет атқарады.
Ғалым К.Аханов Антонимдердің стилистикалық қызметі өте күшті . Қарама-қарсы құбылыстарды салыстыруда , оларды бір- бірімен қатар қойып, шендестіруде және осы тәсіл арқылы айтылатын ойды таңба басқандай етіп түсіндіруде антонимдер айрықша өқызмет атқарады. [13.328-бет].
Ғалым Анар Салқынбай Қазіргі қазақ тілі оқулығында антонимдік парадигма жайында сөз қозғайды. Мағыналары бір-біріне қарама-қарсы айтылатын сөздердің жүйелі тобы- антонимдік парадинманы құрайды. Болмыстағы заттар мен құбылыстардың қасиеттері мен қатынастары арасында қарама - қайшылықтың болуы диалектиканың даму заңдылығы. Қарама-қайшылық - әлемді қозғаушы..., кез келген қозғалыстың, өмірдің түп тамыры; қандай да бір нәрседе қарама-қайшылық болғанда ғана ол қозғалады Антонимдік қарама-қарсылық заттар арасындағы қарама-қарсылық емес, олардың қасеттерінің, сапаларының, белгілерінің арасындағы қарама-қарсылық. Тілдік антонимияны логикалық категория саналытын қарама-қарсылық ұғымы арқылы түсіндіру қажет. Табиғаттағы заттар мен құбылыстардың қарама-қарсылығы оларды салыстыру кезінде ғана көрінеді. [14;101-104]
Ғалым Жүсіпов Асқар Елтайұлы Қазіргі қазақ тіліндегі қарама-қарсылықтың коннекторлары 2004ж атты диссертациясының авторефератында антонимдердің зерттелуі туралы айтылады. Антоним терминінің өзін әр зерттеуші әр түрлі түсіндіреді. Антонимдерге түрлі анықтама бергенмен де, олардың табиғатын түсінуүшін ең алдымен, осы қарама-қарсылық дегенді анықтап алу қажет.Антонимдер сөздің бүкіл мағынасында емес, тек белгілі бір мағынада ғана жақындасады. Демек антонимдерді қарастыру да, антоним таңдауда да сөздің көп мағыналылығын ескеру қажет т
Ғалым Найманбай Айнұр Рахымбердіқызы Антонимдік қатынастардың көркем прозадағы қолданысы 2010 ж диссертацияның авторефератында антонимдер туралы сөз етеді. Ғалым Н.М.Шанский 1964 жылы шыққан Орыс тілі лексикологиясы атты еңбегінде антонимдерге: Антонимдер айтылуы әр түрлі бір-біріне қарсымағына беретін, бірақ бір-біріне қатысты сөздерге,-деп анықтама береді. Тілдің лексика-семантикалық жүйесінде антонимдер үлкен рөл атқарады. Антонимдер - тілдік белгінің мағынасы жағынан қарама-қарсы сөздер. Антонимдерді қарапайым түрде тостастырғанда екі сөздің қарсы мағынасы алынады: жақсы-жаман, үлкен-кіші т.б сөздері. Қарсы мәндегі сөздердің кейде синонимдері де болады: үлкен, зор, ересек т.б сөздер. Антонимия - лексикадағы қарапайым қатынас екендігі мынадай себептен де көріне алады: ол үнемі бір ған сигнификативті мағынаға сүйенеді. Егер сөзде сондай бірнеше мағына болса, онда ол бірнеше антонимдік қатарға енеді. Қарама-қарсы мағына дегеніміз-уақытша категория, өйткені сапаның өзгеруі-заттың өзгеруімен тең келеді, ал қасиет болса, керісінше, заттың басқа бір затқа қатысы нәтижесінде және табиғи үдерістерге сай өзгеріп отырады.
Лексиколг ғалым Ә. Болғанбаев пен Ғ. Қалиев антонимдерге мынадай анықтама берген: Антоним дегеніміз- мағынасы бір- біріне қарама-қарсы сөздер тобы Қазақ тілінде антонимдердің жасалуы көбіне - көп сын есімдерден болады, ал қалған сөз таптарынан аз кездеседі. Жасалу жолдарына қарай антонимдерді бірнеше топқа бөлген.
* Зат есімге тән антонимдер
* Сын есімге тән антонимдер
а)Түбір күйінде кездесетіндер
ә) туынды түбір күйінде кездесетіндер
б) -ғы,-гі,-қы,-кі жұрнақтары арқылы жасалған антонимдер
* Етістікке тән антонимдер
* Үстеуге тән антонимдер
* Есімдікке қатысты антонимдер деп бөлген.
Шығарма тілінде кездесетін антонимдер қолданысы
Зат есімге тән антонимдер:
1) Осылайша ол жолмен, мен жолсызбен ызғытып келеміз. (Шынарым менің, шырайлым менің, 113 бет)
Жол - қатынас жасап әрі-бері жүріп тұруға арналған ұзын желілі сүрлеу.
Жолсыз - жолы жоқ, жол түспеген. [18.ҚТТС 305-307]
2) Ал күні-түні тасығанда да, құдай ақына көктемге дейін жетеді. (Шынарым менің, шырайлым менің, 129 бет)
Күн - 1. Әлемге жарық, қызу беріп тұратын жұлдыз; 2. Таңның атуы мен күннің батуы аралығындағы тәулік уақыты, күндіз.
Түн - тәуліктің кешкі уақыттан таңертеңгілікке дейінгі аралығы. [18.ҚТТС 429-833]
3) Бірақ мен шофердің әңгімесін бастан-аяқ тыңдап алған соң барып сөйтуге бекіндім. (Шынарым менің, шырайлым менің, 99 бет)
Бас - адам мен жан-жануардың ауыз, көз, құлақ, ми орналасқан дене мүшесі.
Аяқ - адам мен жан-жануардың жүру-тұру қызметін атқаратын дене мүшесі.[18. ҚТТС 79-110]
4) Аула ішінде де, сыртында да ешкім көрінбеді. (Шынарым менің, шырайлым менің, 113 бет)
Іші - 1. Ішек-қарын ораласқан жер, құрсақ. 2. Бір нәрсенің ішкі жағы, ортасы, арасы.
Сырт - бір нәрсенің ішіне қарама-қарсы жақ, тыс.[18.ҚТТС 767-953]
Сын есімге тән антонимдер:
1) Арада талай жыл өтіп, ыстық-суығы басылғасын айтып отырғаным ғой.
Ыстық - 1.Отқа қыздырылып, ысыған. 2. Температурасы жоғары, қатты қызған, ыссы.
Суық - салқын, жылы емес. [18.ҚТТС 745-947]
2) Бұл оның әлсіздігі, жасықтығы ма, әлде адамға сенгендігі, қайраттылығы ма екен? (Шынарым менің, шырайлым менің, 149 бет)
Әлсіз - мықты емес,күші аз.
Қайратты - қайраты мол, күшті, қуатты.Қажырлы, жігерлі. [18.ҚТТС 88-455]
3) Туып өскен Тянь-Шань тауын, көгілдір Ыстықкөлімді, алғашқы әрі соңғы махаббаттымды тапқан даламды да сағындым. (Шынарым менің, шырайлым менің, 154 бет)
Алғашқы - бастапқы, әуелгі.
Соңғы - кейінгі, ақырғы. [18. ҚТТС 40-736]
4) Бұл алып қашпа сөздер рас па, әлде жалған ба, не болады, қалай болады деп жүргенде, ауыл ортасындағы дөңге жиналсын деген хабар айтылып қалды. (Алғашқы ұстаз, 197 бет)
Рас - өтірік емес; ақиқат, дұрыс , тура, шын.
Жалған - шын емес, алдамшы, өтірік. [18.ҚТТС 256-687]
Етістікке тән антонимдер:
1) Өлер-тірілеріне қарамай, қайда құйғытып барады бұл, не қылған жүрек жұтқан жан дегендей бұрылып қарап өттім. (Шынарым менің, шырайлым менің, 96 бет)
Өл - жүректің соғуы тоқталып, өмірі таусылу; қаза болу.[18. ҚТТС 651]
Тірі - жаны бар, өлмеген.[18. ҚТТС 847]
2) Бірі қостаса, бірі аза бойы тік тұрып қарсы шықты. (Шынарым менің, шырайлым менің, 100 бет)
Қоста - біреудің сөзін мақұлдау, қолдау.
Қарсы шығу - қарсылық көрсетті, қарсыласты. [18.ҚТТС 487-525]
3) Күледі де жылайды. (Шынарым менің, шырайлым менің, 117 бет)
Күлу- күлім қағу, езу тартып күлімдеу.
Жылау - жылап-сықтау. [18.ҚТТС 327-428]
4) Бірде алыстап, бірде жақындап, желге ілесіп ауыл шетіне кіргендей болады. (Алғашқы ұстаз, 209 бет)
Алыста - қашықтау, ұзап кету.
Жақында - таяп келу, жуықтау.[18.ҚТТС 44-253]
5) Ұясына жақындап, күзгі даланың сұрғылт шетіне иек артқан күннің алтын нұры биікте тұрған теректердің құзар ұшына бірде тиіп, бірде тимей құбылып тұр екен. (Алғашқы ұстаз, 195 бет)
6)Сол бір болар-болмас нәрсені ұмытпай есіндк сақтап жүргеніне мен іштей әбден риза болып, төбем көкке жеткендей қуандым. (Алғашқы ұстаз, 206 бет)
Болар - болмас - 1. Білінер-білінбе. 2. Сәл ғана, ептеп. [18. ҚТТС 135]
7) Біресе мұңаям, біресе қуанам. (Шынарым менің, шырайлым менің, 180 бет)
Мұңай - қайғыру, уайымдау.
Қуан - бір нәрсеге мәз болу, шаттану. [18. ҚТТС 527-602]
8) - Ораулы машинаны балаға ұсына бердім де, жалма-жан қайтып алдым. (Шынарым менің, шырайлым менің, 169 бет)
Бер - бір затты қолмен әперу, ұстату.
Алу - бір затты қолмен ұстау көтеру. [18. ҚТТС 36-126]
9) - Немене, жынданғанбысың өзің? - деді шофер естілер-естілмес. (Шынарым менің, шырайлым менің, 124 бет)
Естілер-естілмес - болар-болмас естілетін. [18. ҚТТС 238]
10) Қуанарын да қуанбасын да білми тұр. (Шынарым менің, шырайлым менің, 121 бет)
Үстеуге қатысты антонимдер:
1) Мектеп ашам деп айқайлайсың, үстіңде тоның жоқ, астыңды атың жоқ, айдап қойған жерің жоқ, айдауда малың жоқ, немен күн көресің? (Алғашқы ұстаз, 198 бет)
Үсті - белгілі бір нәрсенің жоғары жағы, үстіңгі беті.
Асты - бір заттың үстіне қарама-қарсы жақ беті. [18. ҚТТС 63-874]
2) Алды-артына қарамай қашып барады. (Шынарым менің, шырайлым менің, 172 бет)
Алды - 1. Адамның екі тізесі менкеуде жақ аралығы. 2. Адамның бері қараған жағы. 3. Белгілі бір нәрсенің қарсы жағы.
Арты - 1.Бір заттың алдына қарама-қарсы жағы.2. Бір нәрсенің соңы, ақыры. [18.ҚТТС 40-57]
3) Біресе жоғары шапшып, біресе сусыл аққан қанаттарын жайып жіберіп, төмен құлдилайды. (159 бет)
Жоғары - 1. Үсті, бас жағы. 2. Биік, басым, артық. 3. Көтеріңкі, мөлшерден тыс дауыс, үн, тон.
Төмен - жоғарыға, биікке қарама-қарсы; еңіс. [18. ҚТТС 304-816]
4) Анархай үстінде оңтүстікке бет түзеп тырналар ұшып барады. Мен болсам терістікке, Тянь-Шаньға кетіп барам. (Шынарым менің, шырайлым менің, 155 бет)
Оңтүстік - 1. Әлемнің төрт бұрышының бірі, солтүстікке қарама-қарсы жағы.
Терістік - солтүстік жақ. [18. ҚТТС 634-802]
5) Ертелі-кеш әңгімеміз, ермегіміз сол: Самат, Саматжан деп қоямыз. (Шынарым менің, шырайлым менің, 122 бет)
Ерте - 1. Таң сәріде, ертемен. 2. Өткен кез, бұрын, баяғыда. 3. Күні бұрын, ертерек, алдыменен.
Кеш - 1. Ымырт жабылып, қараңғы түскен уақыт. [18. ҚТТС 232-393]
6) Бірақ алға қарай бір адым жылжыр емес, қайта кейін қарай шегініп барады. (Шынарым менің, шырайлым менің, 102 бет)
Алға - ілгері, ілгері қарай.
Кейін - 1. Соң, соңыра, соңынан. 2. Сонан соң, сонан кейін, соңынан. 3. Арт жағына қарай, кері. [18. ҚТТС 40-376]
Есімдікке тән антонимдер:
1) Анау-мынаудан басқа ашық гүлі бар үлкен шәлі сатып алдық. (118 бет)
Анау-мынау - 1. Оны-мұны, уақ-түйек. 2. Бірдеңе-сірдеңе, кәкір-шүкір. 3. Жөпшеңді, жөбішең, жай. [18.ҚТТС 46]
Қорыта келгенде шығарма тілінен 33 антоним теріліп, 25 антоним талдауға түсті. Олардың ішінде 4- зат есімге тән, 4 - сын есімге тән, 10 - етістікке тән, 6 - үстеуге, 1 - есімдікке тән антонимдер кездеседі. Шығарма тілінде ең көп кездесетін антоним - етістікке тән антоним.
Синонимдер
Синонимия сөздің мағыналық қасиетімен байланысты құбылыс екендігі белгілі. Бұл жүйедегі басты объект- сөз болса, олардың мағыналық теңдігі мен жақындығы мағыналық сәйкестіктердің бір ұғым төңірегінде ұштасуымен анықталады. Сондықтан синонимдер ең алдымен әрбір тілдің дамуы мен өркендеуіндегі ең маңызды да күрделі құбылыс, әрбір тілдің дамығандығын, оралымдылығын сипаттайтын лексикалық категория болып табылады. Синнонимдер жан- жақты қарастырылған семантикалық категория болып есептелгенмен, бұл құбылыстың күрделілігі сондай, оның анықтамасы, белгілері, түрлері, өзіндік айрым- ерекшеліктері туралы әлі де ерттеулер жүргізілуде.
Ахмет Байтұрсыновқа дейін қазақ тілінде синонимдер туралы ғылыми пікір айтылған жоқ деуге де болады. Ұлы ғалым өзінің Тіл қисыны атты мақаласында синоним деген терминді қолданбағанымен, оның қасиетін дәл танып, нақты айтып береді: Біздің қазақ тіліндегі сөздердің бәрін білгеніміз қазақ тілін қолдана білу болып табылмайды. Тілді қолдана білу деп айтатын ойға сәйкес келетін сөздерді таңдап ала білуді және сөздерді сөйлем ішінде орын- орнына дұрыстап қоя білуді айтамыз.
Тіліміздегі байытатын, сөздік қорымызды молайтып, тереңдете түсетін мағыналы сөздердің бірі- синонимдер.Синонимия сөздің мағыналық қасиетімен байланысты құбылыс екендігі белгілі. Бұл жүйедегі басты обьект - сөз болса, олардың мағыналық сәйкестіктердің Синонимдерді жан- жақты зерттеп құнды пікірлер айтқан ғалымдар пікіріне мысал келтіретін болсақ. Ғалым Ә. Болғанбаев пікірінше Синонимдер дегеніміз - әр түрлі айтылғанмен, мағынасы жақын, бірақ әрқайсысының өздеріне тән не мағыналық, не стилдік, не эмоциялық сәл ерекшеліктері бар бір сөз тобынан болған сөздер деп анықтама береді.
Ғалым К.Ахановтың анықтамасы бойынша : бірінше сөз бір ұғымның атаулары ретінде қолданылуы мүмкін.Мысалы, байсалды, салмақты , сабырлы, байыпты деген сөз өзара синонимдес сөздер, әр басқа ұғымды білдіретін атаулар
Кез-келген тілді алсақ,синонимдер - сол тілдік құрамы мен сөз байлығының дәрежесін байқатар көрсеткіш. Оның тілдегі сөздік қордың дамуына емес, жалпы көркем әдебиеттің, өнердің кемелденіп, толысуына , көркем сөздің жетілуіне күнделікті өміріміздегі қарапайым сөйлеу тілінің нәрленіп, қалыптасуына әсері мол. Осы тұрғыдан алғанда , лексикалық синонимдердің қоғамдық- тілдік қарым-қатынаста атқаратын маңызы зор. Синонимдер, біріншіден,әдеби тілдің жоғары талғамды болуын қажет етсе, екіншіден , қарапайым сөйлеу тілінің әдеби тіл дәрежесіне көтерілуіне әсеріне тигізеді.
Синонимдер көркем әдебиет тілінде өте көп қолданылады, өйткенді кез келген суреткер өз ойын жеткізуде мағыналы сөздер арқылы береді. Кез келген ақын, не жазушы шығармасында бір сөздің бірнеше синонимін қолдана отырып, жеткізуге тырысады. Мұндай сөздер яғни синонимдер - әсіресе, поэзия тілінің қажетті бір құралы болып саналады.
Профессор Р.Сыздықова синонимдердің көркем сөзде мағыналас (мәндес) келген сөз қатарлары ретінде лексикалық категгория ғана емес, қолданыста, әсіресе көркем сөзде ең қуатты, икемді, актив стилдік құрал. Синонимді көріктеуіш қызметте жұмсау, әсіресе кең орын алады. Жұмсалу тәсілдері, орындары сан алуан: Синонимдік қатардан сол орында айтылмақ ойға ұғымда келетін варианты алынады, ол ұғымдылық сөздің модальдық реңкіне, тіркесу қабілетіне, айналысындағы сөздер мен дыбыстық үндесуіне қарай жұмсауына байланысты. Синонимнің өзіне тән ерекшеліктері - тілімізді әрлеу, өрнектеу.
Синонимдердің негізгі басты белгісі- сөздердің бір ұғымды беру үшін мағыналық сәйкестіктерінің болуы. Егер синонимдер әр түрлі ұғымды білдірсе, ондай сөздерді синонимдік қатарға топтастыру мүмкін емес. Ал мағыналық реңкті синоним болудың негізгі шартты белгісі деп қабылдасақ, тілдегі синонимдердің бәрі бірдей экспрессивті реңк бере бермейді.
[Нұрғалиева. М.Б. Тариха романдардағы лексикалық синонимдер автореферат,8-бет].
Ғалым Анар Салқынбай өзінің Қазіргі қазақ тілі атты еңбегінде Тұлғалық жағынан әр алуан болғанымен, мағыналары бір-біріне жақын, мәндес сөздердің жүйелі тобы-синонимдік парадигманы құрайды. Синонимдік парадигманы құрайтын сөздердің ерекшелігі мазмұндары бір-біріне жақын, мәндес, іргелес ұғымдарды анықтайды, семантикалықбелгілері ұқсас болады да, тұлғалану әр түрлі сипатта болып, сырттай дифференцияланып тұрады және лебіздегі қолданысы жағынан стильдік аяда ажыратылады. Қазақ тіл білімінде синонимдер жүйесі біршама жақсы зерттелген, лебізде және тілімізде кездесетін синонимдер толықтай жинақталып, сөздік ретінде басылып шыққан, көптеген ғылыми зерттеулерде оған анықтамалар беріліп, тілдік сипаты талданған. Синонимдерді алғаш терең зерттегенғ тамаша еңбек жазған ғалым-Ә.Болғанбаев. Ғалымның 1957 жылы жарық көрген Қазақ тіліндегі зат есімдік синонимдер атты зерттеу еңбегіне бастап, Қазақ тіліндегі синонимдер, Қазақ тілінің синонимдер сөздігі атты еңбектері жарық көрген. Синоним терімсөзі тіл білімінде кең мағынада қолданылады;морфемалардың синонимі, синтаксистік құрылымның синонимдік қолданысы, фраеологиялық бірліктердің синонимдес қолданылуы т.б. [14; 93-100]
Қазақ тіл білімінде арнайы сын есім синонимдерді зерттеген ғалым Фаузия Оразбаеваның Қазіргі қазақ тіліндегі сын есім синонимдер еңбегін айрықша атауға болады. Бұл еңбекте ғалым сын есім синонимдерді мынадай түрлерге бөліп, қарастырады:
1. Мағыналық (семантикалық) сын есім синонимдер.
2. Экспрессивтік - стилистикалық сын есім синонимдер.
3. Мағыналық - стилистикалық сын есім синонимдер [Ф. Оразбаева Қазіргі қазақ тіліндегі синонимдер 78 бет].
:: Мағыналық синонимдер әрқайсысының өзіне тән мағыналық реңкі бар, стильдік жағынан шектелмейтін, тілдегі барлық салада бірдей жалпылама қолданыла беретін синонимдер.Мағыналық синонимдер бір-бірінен мағыналық реңктері арқылы ажыратылатындықтан, бір стильдің өз ішінде кезектесіп, кейде қатарма - қатар келе береді. Бұлар әрбір жеке қолданыстағы сөздердің мағынасы жалпы ойды анық, әрі дәлме- дәл нақтылы түрде жеткізу үшін қолданылады.
:: Стильдік синонимдер мағынасы жағынан ұқсас бола отырып, бір-бірінен стильдік болуы арқылы өзгешеленетін мәндес сөздердің тобы. Әрбір сөздің стильдік болуы қараған жеке басынан көрінбейді, стильдік жағынан бейтарап сөзбенен салыстыру арқылы келіп шығады.
:: Мағыналық-стильдік синонимдер кейде бір-бірінен не мағынасы жағынан, не стильдік жағынан өзгешеленіп, біріңғай болып келе бермейді.Олар өзара әрі мағыналық, әрі стильдік белгілері арқылы ерекшеленіп, екі жақты қарым- қатынас жасап тұра береді.
Филология ғылымдарының кандидаты С.Ғ. Қанапина Қазақ тіліндегі мақал- мәтелдердің танымдық бейнелігі (Ғ. Мұстафин, С. Мұханов шығармалары негізінде ) еңбегінде : Әрбір адамның көңіл күйіне, көзқарасына мақсатына сай ойды дәл, әрі көркем етіп айтуда синонимдер маңызды қызмет атқарады. Осы тұрғыдан келгенде сын есім синонимдер эмоционалды сезім-күйлер мен әр түрлі нәзік реңктерді білдіруде ерекше орын алады.
Нұрғалиева Майра Балтабекқызының 2004жылы жазылған Тарихи романдардағы лексикалық синонимдер атты диссертациясының авторефератында синонимдердің басты белгісін көрсетеді. Синонимдердің негізгі басты белгісі-сөздердің бір ұғымды беру үшін мағыналық сәйкестіктерінің болуы. Егер синонимдер әр түрлі ұғымды білдірсе, ондай сөздерді синонимдік қатарға топтастыру мүмкін емес.Ал мағыналық реңкті синоним болудың негізгі шартты белгісі деп қабылдасақ, тілдегі синонимдердің бәрі бірдей экспрессивті реңк бере бермейді. Синонимдік қатардағы сөздер туралы да пікір әр түрлі. Синонимдік қатардағы сөздердің бәрі бірдей бола бермейді. Әрбір қатарарда бір сөз басқа синонимдерге қарағанда басым айтылып, басқа сөздердің өз төңірегіне топтасуына негіз болады. Ондай сөздер синонимдік доминант немесе басым синонимдер деп аталады.
Шығармадағы мағыналық синонимдер:
Стильдік синонимдер:
1) Бау-бақша, жүзімдіктер,қошқыл жасыл тартқан жүгері алқабы терезеден көріне түсіп, кейін қалып жатыр. (Шынарым менің, шырайлым менің,96 бет)
Бау-бақша, бақ - әр түрлі жеміс ағаштары мен гүл егілген көлемді жер. [30.ҚТСС 142]
2) Мен оның әңгімесін жалғастырып, толықтырып, өзіне беймағлұм көп жайды ұғындыра (бұл повестің екінші әңгімесінде айтылады) алатын едім. (Шынарым менің, шырайлым менің,99 бет)
Жалғастыру, толықтыру - бір-бірімен байланысты болу, өзара бірігіп біте қайнасу.[30.ҚТСС 237]
3) Асығып, жан ұшырып келем. (Шынарым менің, шырайлым менің,169 бет)
Асығу, аптығу, жан ұшыру - алып-ұшу, дегбірсіздену, тағатсыздану. [30.ҚТСС 76]
4) Еңбек озаты боп, талай рет бәйгі, награда да алдым. (Шынарым менің, шырайлым менің,175 бет)
Бәйге, сыйлық, жүлде, награда - жарыста үздік шыққандарға берілетін сый-сияпат. [30.ҚТСС 131]
5) Алдымыздағы асудың шеті де, шегі де жоқ. (Шынарым менің, шырайлым менің,126 бет)
6) Ғафу етіңдер, кешіре көріңдер, қателесіппін демекпін бе! (Шынарым менің, шырайлым менің,138 бет)
Кешіру, кешу, ғапу ету - айыпқа бұйырмау, көңіліне алмау, кешірім ету. [30. ҚТСС 285]
7) Әйтеуір бір сылтау, желеу тапқандай болдым. (Алғашқы ұстаз,182 бет)
8) Әлібек ойлы, байсалды жігіт екен. (Шынарым менің, шырайлым менің,148 бет)
Байсалдырақ, байыптырақ, ойлы - әжептеуір байсалды.[30. ҚТСС 117]
9) Бәлкім, іштерінде маған ана жолы таяқ атып, тас лақтырғандар да бар. (Шынарым менің, шырайлым менің,156)
10) Мүмкін, қырық жыл бойы ауыз ашпай, жоғары қарамай жүріп, жүрегінде көл болып жиналған қайғы-қасіретті, шер-шеменді бөгетті бұзып кеткен ағын су сияқты қазір сыртқа алғаш шығарғаны осы болар. (Алғашқы ұстаз,219 бет)
Мағыналық синонимдер:
1) Көңілсіз бе, әлде ойға батып отыр ма, әйтеуір жүзінде бір қаяу, басылмаған қайғы табы бар. (Шынарым менің, шырайлым менің,97 бет)
Қаяу, қайғы - мұң- шер, қайғы-қасірет. [30.ҚТСС 339]
2) Жағы суалып, жүдеген, маңдайына қатарласа үш сызық түсіпті. (Шынарым менің, шырайлым менің,98 бет)
Жағы суалу, жүдеу - еттен арылып, жүзі солғын тарту. [30.ҚТСС 270]
3) - Ол күлімсіреп, көзі жайнап, жылы ұшырай бастады. (Шынарым менің, шырайлым менің,98 бет)
Күлімсіреу, көзі жайнау - күлкі шығару, мәз-мейрам болу, ішек-сілесі қату. [30.ҚТСС 321]
4) Қорқыныш, үрей билеп, бойым мұздап сала берді. (Шынарым менің, шырайлым менің,156 бет)
Қорқыныш, үрей, құт, зәре - адамды сескендіретін ерекше күш, қатер. [30 ҚТСС 358]
5) Бұл бір ұсақ, болмашы ғана факт шығар. (Шынарым менің, шырайлым менің,158 бет)
Ұсақ, уақ, майда, болмашы - кішігірім, майда-шүйде, ірі емес. [30. ҚТСС 561]
6) Сонда барып Ормат әке мәз болып, езу тартты. (Шынарым менің, шырайлым менің,118 бет)
Күлімдеу, мәз болу, езу тарту - жылы шырай білдіріп күлім қағу, жымың-жымың ету. [30. ҚТСС 302]
7) Реніш пен өкініш, ашу-ыза билеп алған бойымды. (Шынарым менің, шырайлым менің,132 бет)
Реніш, кірбің, кейіс, қыжыл, өкпе, ашу-ыза - бір нәрсеге риза болмаудан, көңіл қалудан пайда болатын қаяу, күйініш, көңіл қыры. [30. ҚТСС 449]
8) Бұрынғылар болса, ажалы жетіп өлгені бар,соғыста құрбан болғаны бар. (Алғашқы ұстаз,224 бет)
Өлу, қайту, қайтыс болу, құрбан болу - жүректің соғуы тоқталып, өмірдің таусылуы, көз жұму, жан беру, демі біту. [30. ҚТСС 431]
9) Осы ұзақ жылдардың ішінде неше рет оқудың қиыншылығынан қалжырап жоғарылардай болғанымда Дүйсеннің сөздері әр кез маған күш-қуат беріп, мені қайраттандырып, жігерлендіріп алға сүйреді. (Алғашқы ұстаз,222 бет)
Күш, қуат, әл, қайрат, жігер - адамның, жан-жануардың қимыл-қозғалысын, сыртқы ортаға физикалық әсер етуін қамтамасыз ететін ықпалы, әсері. [30. ҚТСС 305]
10) - Мә, Алтынай, жуын да барлығын естен шығар, ұмыт. (Алғашқы ұстаз,220 бет)
Мағыналық-стльдік синонимдер:
1) -Оқасы жоқ! - деп әзіл-қалжыңы жоқ міңгірледім. (Шынарым менің, шырайлым менің,104 бет)
Қалжың, әзіл, ойын, қылжақ - көңілі жақын дос-жарандар арасында айтылатын ойын-шыны аралас күлдіргі сөз. [30. ҚТСС 327]
2) Жантай оның балтырына сұқтана, сүйсіне қарады. (Шынарым менің, шырайлым менің,106 бет)
3) Қайдағы бір кезбе, қаңғыбас шофермын. (Шынарым менің, шырайлым менің,111 бет)
Кезбелік, кезгіштік, қаңғыбастық - кезіп кетушілік, кезіп жүргіштік, кезбе болушылық. [30 ҚТСС 273]
4) Артымнан айғай-ұйғай, ыза-шу, ащы сөздер естіліп жатты. (Шынарым менің, шырайлым менің,113 бет)
Айғай-ұйғай, айғай-сүрең, ыза-шу, шаң-шұң - даң-дұң, шу-шәлекей. [30. ҚТСС 30]
5) Шатқалдар мен төбелер, асқар асулар аттаған сайын алдыңнан шығады. (Шынарым менің, шырайлым менің,100 бет)
6) Өзімде осынша жылылық, мейір барын, жақын адамың боп, оны қызғыштай қорып, құрақ ұшу дегеннің бір тамаша екенін білген де емес ем. (Шынарым менің, шырайлым менің,117 бет)
7) Қаншама әлекке салып, әуре қылады кісіні. (Шынарым менің, шырайлым менің,133 бет)
Әуре-сарсаң, әбігер, әлек, әурешілік - бос машақат, нәтижесіз іс. [30. ҚТСС 111]
8) Фарды өшіріп, маторды сөндірдім. (Шынарым менің, шырайлым менің,135 бет)
Сөндіру, өшіру - оттың, шамның жарығын басып тастау, жандырмау. [30. ҚТСС 487]
9) Жұрттың бәрі әуре-сарсаң, әбігерге түсіп: осы бір инспекторлары құрғырлардың ойда жоқта салып ұрып жетіп кеп, бәле іздеп, акт жасап жатқаны қашанда. (Шынарым менің, шырайлым менің,133 бет)
Әуре-сарсаң, әбігер, әлек, әурешілік - бос машақат, нәтижесіз іс. [30. ҚТСС 111]
10) Жүзі бал-бұл жанып, көзі жайнап, жайраңдап тұр. (Шынарым менің, шырайлым менің,149 бет)
Жайраңдау, жайнаңдау, көзі жану - көңілі тасып, жайраң қағу, ойнақшып, құбылу. [30. ҚТСС 216]
Қорыта келе шығарма тілінен 56 синоним теріліп,30 синоним талдауға түсті және мағынасы ашылды. Олардың ішінде 10 стильдік синоним, 10 мағыналық синоним, 10 мағыналық-стильдік синонимдер кездеседі.
Омонимдер
Қазақ тілінде сөздің құрамы жағынан лексика - семантикалық сөздер тобының басты саласының бірі - омонимдер.
Омонимдерді алғаш зерттеушілердің бірі К.Аханов: Тіл білімінің негіздер атты еңбегінде:"Омонимия құбылысын жан - жақты қарастырып, оның сырын ашудың зор маңызы бар. Сөздіктерде омонимдер мен полисемия құбылысының бір - бірінен жігі ажыратылмай, теріс берілуі жиі кездеседі. Бұлай болуы негізінен алғанда, омонимия құбылысы мен полисемия құбылысының зерттелінбей келгендігімен байланысты. Омонимдерді жан - жақты толық зерттеп, олардың ерекшеліктерін ашпайынша, сөздіктерде сөз мағынасының шегін дұрыс ажыратып беру әр уақытта мүмкін мүмкін бола бермейді" - дейді. Омонимдер біркелкі дыбысталып айтылатын, бірақ ұғымы әр басқа сөздер тобын білдіреді. Бұлардың білдіретін ұғымы бір сөз табына, әр сөз табына да дара - дара болып бөлініп жарылып тұра береді. Кейбір омонимдердің түп - төркіні жағынан белгілі бір байланысы болғанымен, мағына жағынан бір - бірінен соншалықты алшақ екендігі аңғарылады. Шығу тегі, жасалу тұрғысынан полисемия құбылысымен белгілі бір байланысы бар омонимдер ғана көп мағыналы сөздермен өзара ұштасып, бір - бірінен ажыратып бөлуге келгенде қиындық тудырады. Тіл білімінде полисемантизмді омонимдерден ажыратудың бірден - бір жолы - мағыналық байланыстың сақталуы мен сақталмауы негізгі тірек болып саналады. Егер мағыналардың арасында семантикалық байланыс үзілмей, қалай да сезіліп тұрса, онда мұндай мағыналар бір сөздің әр түрлі мағынасы ретінде қаралып, көп мағыналы сөз деп танылады. [13; 13-бет].
Омонимдер мәселесі жайында орыс ғалымдары: Л.А.Булаховский, В.В.Виноградов, Р.А.Будагов, Е.М.Галкина - Федорук, А.И.Смирницкий т.б. көп салалы зерттеу жұмыстарын жүргізді.
Көп мағыналы сөздер мен омонимдердің сыртқы формасы жағынан бір - біріне ұқсастығы бар. Сөздердің дыбыстық құрылымы жағынан бұларды бірдей деуге болады. Омонимдер мен көп мағыналы сөздердің бір - бірінен өзгешелігі түр - тұрпатында емес, мағынасында жатыр. Көп мағыналы сөздердің екі, я одан да көп мағынасы болады.
Мағыналардың арасындағы семантикалық байланыс біржола үзіліп әр мағына өзінше дараланып, бір - бірінен ажыратылған болса, ондай сөздер омонимдес сөз деп қаралады.
Тіліміздегі сөздердің мағыналық дамуы - олардың ішкі мүмкіндігіне байланысты өзіндік заңдылықтары мол күрделі құбылыс. Бұл құбылыстың бір көрінісі - гомогенді (бір текті) омонимдердің пайда болуы.
Гомогенді омонимдер - дегеніміз о бастағы шығу тегі бір, түбірі де, мағынасы да бір сөздің сапалық дамуы нәтижесінде бір - бірінен алшақтай түсіп, тақырыптық екі салаға, екі дербес мағынаға ие болған лексемалар.
Омонимдерді қазақ тілінде қарастырған К.Аханов, Т.Қордабаев, М.Бельбаева. Сөз мағынасын қарастыру барысында жалпы сөз еткен ғалымдар: Ғ.Мұсабаев, Р.Барлыбаев, Б.Ш.Мұхамеджанов, Ш.Жалмаханов,А.Османова, А.М.Құрманалиева.
Алайда, омонимия құбылысы қаншама зерттеліп келе жатса да, оның күрделі табиғатына тән заңдылықтардың қыры мен сыры түгел ашылды деп тұжырым жасауға болмайды. Омонимдердің табиғатын қарастыратын еңбектерде көбінесе дау туғызатын және өз шешуін айқындауды қажет ететін мәселелердің бірі - омонимдердің тілімізде пайда болу тәсілдері.
Зерттеушілердің бір қатары омоним сөздер деп танылу үшін омонимдік қатарға енетін сөздер өздерінің шығу тегі жағынан гетерогенді (әр текті), яғни тұлғалық ұқсастығы мен сәйкестігі кездейсоқ болуы керек деген принципті ұстанса, енді бір топ зерттеушілер тілде гомогенді (бір текті) омонимдердің болуы да заңды деп тұжырымдайды.
Сонымен, жалпы тіл білімінде, сондай - ақ жеке тілдердің фактілері бойынша омонимия құбылысы туралы қалыптасқан пікірлердің үш - төрт топқа саятындығын көреміз. Олар:
1.Омонимия тіл - тілдердің бәріне тән, ұқсас әрі ортақ құбылыс.
2. Омонимдер тек әр текті (гетерогенді) сөздерден және күтпеген жерден (спонтанно) пайда болатын құбылыс.
3. Омонимдер сонымен қатар, бір текті (гомогенді) сөздерден де пайда болатын тосын құбылыс.
4. Омонимдер екі түрлі жолмен:
- Гетерогенді (әр текті) сөздерден және (бір текті) гомогенді сөздердің іштей жіктеліп алшақтай түсуі арқылы пайда болатын құбылыс [9; 14 - 16 бет].
Тілші, лексиколог ғалым Айғабылұлы Айтбай "Қазақ тілінің лексикологиясы" еңбегінде: Омоним өз ішінде толық( лексикалық ), жартылай ( лексика-граммтикалық) аралас омонимдер болып үшке бөлінеді. 1) Толық омонимдер деп бір сөз табына тән және бірдей түрленетін, дыбысталуы бірдей сөздер айтылады
2) Жартылай омонимдер деп дыбысталуы бірдей болғанымен, әр түрлі сөз табына қатысты болып, түрленгенде әрқайсысы өзгеше формаға ие болатын сөздер айтылады. 3) Аралас омонимдер деп кемінде үш сөздің дыбысталуы бірдей, болып, өзара толық және жартылай омонимдер түрінде келетін сөздерді айтады [10; 16 - 18 бет].
Тілші - ғалым Әдішева Айман Өмірзаққызы 2002 жылы қорғаған "Қазақ тіліндегі гомогенді омонимдердің әдеби - диалектілік варианттары (этнолингвистикалық зерттеу)" атты кандидаттық диссертациясында гомогенді омонимдерді зерттей отырып, танып - білудің әдіс - тәсілдерін ұсынады. Олар:
1) визуальді таным;
2) этимологиялық таным;
3) логикалық таным;
4) этнолингвистикалық таным.
Ғалым Ә. Болғанбаев Қазақ тілінің лексикологиясы атты еңбегінде:
Қазақ тіліндегі омонимдердің жасалуының әлденеше амал тәсілдері бар солардың ішіндегі негізгі жолдары мыналар;
1.Тілдегі көп мағыналы сөздердің есебінен сөздің семаникалық жақтан дамуы арқылы келіп шыққан омонимдер
2. Сөздер сан түрлі фонетикалық өзгеріштерге ұшырап, дыбыстардың ұүрамы жағынан кірігуі арқылы жасалған омонимдер
3. Аффикстер жалғану арқылы туынды омонимдер
4. Өзге тілдерден ауысқан сөздердің қазақтың төл сөздерімен дыбысталуы бірдей болуының нәтижесінде пайда болған омонимдер
[1; 33-бет].
Филология ғылымдарының кандидаты Құрманалиева Ақмарал Мейірханқызы Қазақ тіліндегі гомогенді омонимдердің табиғаты атты еңбегінде: Қазақ тіліндегі гомогенді омонимдердің пайда болуы о бастағы бір сөздің мағына жағынан іштей жіктеліп, екі түрлі мағыналық бірлікке айналуы, яғни омонимдік дәрежегше көтерілуін өте күрделі деген сөз
[А. Құрманалиева Қазақ тілініндегі гомогенді омонимдердің табиғаты]
Шығарма тіліндегі лексикалық омонимдер:
1) - Е, е бәйбіше-ай, бір-бірімізден көңіліміз қалмас-ау, - деді шал ерге жайғасып отырып жатып. (114 бет)
Ер - 1. Адамның еркек жыныстылары, еркек. 2. Жаужүрек, батыр, қаһарман. 3. Салт атқа мінгенде, тоқым үстінен салатын алдыңғы, артқы қасы бар үзеңгілі жабдық. [2.229-230] (ҚТТС)
2) Бірақ тая соға берем. (143 бет)
Тая - 1. Жақындау, жуықтау, тақау. 2. Сүйеу, тіреу. [2.789] (ҚТТС)
3) Комсомол ұран тастағанда барған болатынмын. (175 бет)
Ұран - 1. Үндеу, шақыру, дабыл. 2. Белгілі бір іс-әрееттің негізгі мақсатын білдіретін қысқа ұғымды сөз тіркесі.[2. 861] (ҚТТС)
4) Ішімізде Хұсайынов деген жас инженер бар. (176 бет)
Жас - 1. Адамның, жан-жануардың т.б. өмір сүру мезгілін белгілейтін жыл саны, жас шамасы. 2. Жаңа өсіп келе жатқан жасөспірім. 3. Жылағанда, қатты қуанғанда шығатын көз жасы. [2. 276] (ҚТТС)
5) Балақанды шолақ тонымның ішіне тығып, бауырыма қысып ем, қоя қойды. (180 бет)
Бауыр - 1. Адам мен жан-жануарладың қан тарату, зат алмасу, ас қорыту қызметтеріне қатысушы ішкі мүше. 2. Бірге туған қарындас, туыс, ағайын. [2.117 ] (ҚТТС)
6) Кететін күні көлдің жағасына, сол баяғы құлама жар қабаққа тағы бардым. (188 бет)
Жаға - 1. Сырткиім мен көйлек-көншектің жағасы. 2. Өзеннің, көлдің, арықтың т.б. жиегі.[2.243] (ҚТТС)
Лексика - грамматикалық омонимдер:
1) Журналист атым болған соң Тянь-Шанға жиі-жиі барып тұратын едім. (94 бет)
Ат - 1. Піштірілген еркек жылқы. 2. Балаға қойылатын есім, ныспы. 3. Қару жарақтан оқ шығару.[2.64-65] (ҚТТС)
2) Жымиып езу тартты (103 бет)
Езу - 1. Ауыздың, еріннің екі жақ шеті. 2. Бір нәрсені мыжу, мыжғылау [2.218](ҚТТС)
3) Ілік-шатыс болғанымыз жаңа ма. (114 бет)
Жаңа - 1. Өңі түспеген, бұрын ұсталмаған. 2. Қазір, әлгінде. [2. 266] (ҚТТС)
4) Асығып кейін қайттым. (169 бет)
Кейін - 1. Соң, соңыра, соңнан. 2. Арт жағына қарай, кері.[2.376] (ҚТТС)
5)Бұрынғыша әлі де соқа қара басым сол. (184 бет)
Қара - 1. Көмірдің, күйенің түсіндей (аққа қарама-қарсы түс). 2. Жылқы, түйе, сиыр малдарының жалпы аты. 3. Назар аудару, көз жіберу. [2.477-479] (ҚТТС)
6) Кешегі сұрапылдан кейін, ана төбенің басында бір жаман там болатын, Дүйсен комсомол болдым деп, сонда мектеп ашып бала оқытқан. (191 бет)
Ана - 1. Балалы болған әйел, туған шеше.2. әне бір, сонау. [18. ҚТТС 45]
Аралас омонимдер:
1) ...Қап, осы бір ғұрпы жастарды қашанғы қор қыла бермек? (114 бет)
Қап - 1. Әртүрлі заттар салуға арналған ыдыс. 2. Иттің (адамды, малды) тістеп алуы. 3. Өкінгенде, опық жегенде айтылатын ишарат сөз. [2.474] (ҚТТС)
2) Қой, майдан даласындағы почтада не болмаушы еді деп жұбатам өзімді. (177 бет)
Қой - 1. Күйіс қайыратын уақ ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Тақырыбы:Шыңғыс Айтматов Жәмилә повестьінің лексика-фразеологиялық ерекшеліктері
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
I. Шығарма тілінің лексикалық ерекшелігі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... .5
1.1 Шығарма тіліндегі антоним, синоним, омоним сөздердің қолданыс ерекшелігі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..5
1.2 Кітаби фразеологизмдер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .28
1.3 Бейтарап (стильаралық) фразеологизмдер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 30
1.4 Ауызекі сөйлеу тіліндегі фразеологизмдер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..32
1.5 Қарапайым сөйлеу тіліндегі фразеологизмдер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .34
ІІ. Шығармадағы көркемдегіш-бейнелеуіш тәсілдердің қолданысы
2.1 Кірме сөздер, көнерген сөздер, мақал-мәтелдердің қолданысы ... ... ... .35
2.2 Экспрессивті-эмоционалды сөздер, метафора, метанимия ... ... ... ... ... ...42
2.3 Теңеу ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...50
2.4 Портрет ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .56
2.5 Эпитет ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..58
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...66
Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .67
Кіріспе
Қазақ тіл білімінің лексикология саласы 1950 жылдан бастап зерттеліп, осы салада көптеген ғылыми еңбектер жарық көрді. Қазақ лексикасының диахронды-синхронды жай-күйі қазақ тіл білімінде тілші ғалымдар І.Кеңесбаев, Н.Сауранбаев, С.Аманжолов, Ғ.Мұсабаев, К.Аханов, Ә.Болғанбаев, Р.Сыздық, Т.Жанұзақов, Ғ.Қалиев, Б.Хасанов, К.Хұсайын, Б.Қалиев, Н.Уәлиев, Ф.Оразбаева, Ж.Манкеева тағы басқа ғалымдардың еңбектеріне негіз болғандығы белгілі.
Сөздердің мағынасын, оның жалпы лексикалық жүйедегі алатын орнын, шығу төркінін, қолдану қабілетін, күнделікті қарым-қатынастағы көрінісін, түрлі стильдік мәні мен сипатын тексеретін ғылымды бір сөзбен лексикология дейді. Лексикология сөздерді тілдің қазіргі даму тұрғысынан да, сонымен бірге өткен тарихымен тығыз байланыстыра отырып та зерттейді. Лексикологияның зерттейтін объектісі - сөз. Белгілі бір заттың, оқиға, құбылыстың, қимыл, түр-түстің және тағы басқа ұғымның атауын сөз дейміз.
Сөз байлығы лексика қарастыратын негізгі және күрделі единица. Тілдің сөз байлығына тұрақты тіркестер де жатады. Бұлар замандар бойы біртіндеп туып қалыптасқан, ұзақ дамудың жемісі. Сондықтан лексиканы зерттеу сөздік құрамды тұтас алғанда бір бүтін система деп қарауды міндеттейді. Яғни лексикология жекелеген сөздер тобын емес, тілді қалыптасқан лексикалық жүйесі тұрғысынан қарайды. Тілдің қаншалықты дамып жетілгендігі сөздік құрамдағы сөздердің санымен де, мәнімен (көп мағыналығымен) да өлшенеді. Сөздік құрам неғұрлым бай болса, тіл де соншалықты дамыған болады. Бүгінгі қазақ тілі сөз байлығы жағынан дамыған тілдердің қатарына жатады [1;3].
Курстық жұмыс тақырыбы - Шыңғыс Айтматов Жамиля повесть тілінің лексика-фразеологиялық ерекшеліктері.
Жұмыстың мақсаты - Шыңғыс Айтматов Жамиля повесть тіліндегі фразеологизмдердің стильдік қолданысын, синоним,омоним, антонимдердің қолданылуын және көркемдегіш - бейнелеуіш тәсілдердің, оның ішінде теңеу, эпитет, портрет, метонимия, шығармадағы қолданылу ерекшеліктерін анықтау.
Жұмыстың міндеттері:Осы мақсатқа жету барысында мынадай міндеттер қойылады:
+ Шығарма тіліндегі лексика-фразеологиялық ерекшеліктерін таба білу;
+ Шығармадан синоним, антонимдердің стильдік ерекшеліктерін табу;
+ Шығармадан эпитет, теңеу, метафора метонимия тағы басқа көркемдік тәсілдерді тауып, олардың стильдік қызметіне тоқталып талдау, ерекшеліктерін анықтау.
Жұмыстың нысаны - Шыңғыс Айтматов Жамиля повестьі
Зерттеу жұмыстың жаңалығы:
* Шығармада теңеу, фразеологизмдердің көп қолданылуы.
Жұмыстың құрылымы - кіріспеден, ІІ бөлімнен, қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
I.Шығарма тілінің лексикалық ерекшелігі
1.1. Антоним, синоним, омоним сөздердің қолданысы
Антонимдер
Антонимдер айналадағы заттардың, құбылыстардың сын- сапасын, артық-кем, мөлшер - көлемін салыстырып, бірі-біріне қарама-қарсы қоюдан шығады. Сондықтан, мағыналарым бір- біріне қарама- өқарсы сөздер антонимдер деп аталады.
Салыстыру нәтижесінде философиядағы қарама-қарсылықтың бірлігі мен күресі заңының: 1) Ажырамас бірлікте болу; 2) Әр қилы ғана емес, сондай-ақ бірыңғай қарым-қатынаста тұрып-ақ бірін-бірі жоққа шығару;3) Бір-біріне өту; сияқты негізі белгілері тілдегі антонимдердің мынадай басты критерийлерімен ұштасып жатады:
:: Тілдегі қарама-қарсы ұғымдар бір- бірімен байланыста болады, бірінсіз-бірі өмір сүрмейді. Мысалы: жақсы-жаман, үлкен-кіші, биік-аласа.
:: Антонимдік жұптар бірін-бірі жоққа шығарып, затқа жаңа баға бере алады.Мысалы: ақылды-ақылсыз деген жұптарда ақылсыз сөзі ақылды деген сөздің мағынасын мүлде жоққа шығарады, бірақ адамға тәне қасиетке жаңа баға бермейді. Ақылды деген сөзге мүлде керағар ұғымды білдіріп, адамның жаңа қасиетін білдіретін сөз- ақымақ. Сонда ақылды- ақымақ антоним сөздер, ақылды- ақылсыз- болымды, болымсыз тұлғалар.
:: Антонимдер үнемі бірі-біріне қарама-қарсы қолданыла келе мүлде жақындасып, кірігіпкету қасиетіне ие. Мысалы: жақсылы-жаманды өмір сүру, істің бас-аяғы, қысы-жазы, күні-түні, әне-міне, алды-арты, іші-сырты.
Қазақ тіл білімі ғылымында Қ.Аханов, Ә.Болғанбаев, І.Кеңесбаев, Ғ.Қалиев т.б. ғалымдардың еңбектерінде антонимдер әр түрлі зерттеу саласында көрініс тапқан. Антонимдер дүниедегі заттардың, құбылыстардың сын-сапасын, артық-кем қасиетін, мөлшер-көлемін салыстырып, бір-біріне қарама-қарсы қоюдан шығады.
Антонимдердің әрбір стиль түріндегі қолданылу дәрежесі әр басқа. Ол публицистикалық стильде белгілі бір ойды әсерлі етіп жеткізу мақсатында қосарлана жұмсалады. Ғылыми, ресми-кеңсе стильдерінде антоним сөздер сирек ұшырайды. Көркем әдебиет стилінде антонимдердің қызметі айрықша байқалады. Бұл ерекшелік олардың мағыналық табиғатымен байланысты. Антонимдер өзара алшақ қарама-қарсы ұғымды білдіретіндіктен, бұлардың әр сөз табына қатысы нақ бірдей емес, ала-құла деген сөз. Бір сөз табы антонимге соншама бай да, енді біреулері соншалықты кедей, не болмаса тіпті кездеспеуі де ғажап емес. Қазақ тілінде антонимдер көбіне-көп сын есімдерден болады, онан соң етістіктер, зат есімдер, үстеулерден азды-көпті кездеседі.
Тіл көркемдігін арттыруда антонимдердің қызметі зор. Сондықтан да болар антонимдер халық ауыз әдебиетінен бастап бүгінгі кез келген ақын, жазушы шығармаларында көп қолданыста. Антонимдерді әсіресе нақыл сөздерден, мақал-мәтелдерден жиі кездестіруге болады.
Зерттеуші ғалым К.Қ.Есіркепова өзінің "1960 - 1980 жылдардағы әйел - ақындар поэзиясының тілі (Ф.Оңғарсынова, М.Айтқожина, А.Бақтыгереева, К.Ахметова шығармалары негізінде)" атты монографиясында антонимдерге тоқталып өтеді. "Антонимдердің көркем әдебиеттегі қызметі де айрықша. Өйткені тіліміздегі осы сияқты мәндегі сөздерді ақын - жазушылар өзара қарама - қарсы қойып, шығарма тілінің көркемдігін шыңдай түседі" деп айтылған. Дүниедегі заттар мен құбылыстардың сапасын, қасиетін, мөлшерін салыстырып және қарама - қарсы қою, өмір мен өлім, жақсылық пен жамандық, білім мен білімсіздік сияқты кереғар ұғымдарды көрсету арқылы философиялық ой түйінін, өмірге көзқарасын ақындар өз өлеңдерінде антонимдерді қолдану арқылы, яғни контраст суреттер беруде жиі пайдаланады.
Ғалым К.Аханов Антонимдердің стилистикалық қызметі өте күшті. Қарама - қарсы құбылыстарды салыстыруда, оларды бір-бірімен қатар қойып шендестіруде және осы тәсіл арқылы айтылатын ойды тайға таңба басқандай етіп түсіндіруде шебер қолданудың нәтижесінде айтылатын ой мейлінше ашық-айқын, мейлінше мәнерлі болып келеді деген.
Мағынасы бір-біріне қарама-қарсы сөздер антонимдер деп аталады. Антонимия құбылысы көбінесе сапалық ұғымдармен шектелгендіктен,оның тіл- тілде синонимия, полисимия құбылысына қарағанда, өрісі тар болды. Антонимдес болатын сөздердің басым көпшілігі сын есімдер.Антонимдердің стилистикалық қызметі өте күшті.Қарама-қарсы құбылыстарды салыстыруда, оларды бір-бірімен қатар қойып шендестіруде және осы тәсіл арқылы айтылатын ойды тайға таңба басқандай етіп түсіндіруде антонимдер айрықша қызмет атқарады.
Ғалым К.Аханов Антонимдердің стилистикалық қызметі өте күшті . Қарама-қарсы құбылыстарды салыстыруда , оларды бір- бірімен қатар қойып, шендестіруде және осы тәсіл арқылы айтылатын ойды таңба басқандай етіп түсіндіруде антонимдер айрықша өқызмет атқарады. [13.328-бет].
Ғалым Анар Салқынбай Қазіргі қазақ тілі оқулығында антонимдік парадигма жайында сөз қозғайды. Мағыналары бір-біріне қарама-қарсы айтылатын сөздердің жүйелі тобы- антонимдік парадинманы құрайды. Болмыстағы заттар мен құбылыстардың қасиеттері мен қатынастары арасында қарама - қайшылықтың болуы диалектиканың даму заңдылығы. Қарама-қайшылық - әлемді қозғаушы..., кез келген қозғалыстың, өмірдің түп тамыры; қандай да бір нәрседе қарама-қайшылық болғанда ғана ол қозғалады Антонимдік қарама-қарсылық заттар арасындағы қарама-қарсылық емес, олардың қасеттерінің, сапаларының, белгілерінің арасындағы қарама-қарсылық. Тілдік антонимияны логикалық категория саналытын қарама-қарсылық ұғымы арқылы түсіндіру қажет. Табиғаттағы заттар мен құбылыстардың қарама-қарсылығы оларды салыстыру кезінде ғана көрінеді. [14;101-104]
Ғалым Жүсіпов Асқар Елтайұлы Қазіргі қазақ тіліндегі қарама-қарсылықтың коннекторлары 2004ж атты диссертациясының авторефератында антонимдердің зерттелуі туралы айтылады. Антоним терминінің өзін әр зерттеуші әр түрлі түсіндіреді. Антонимдерге түрлі анықтама бергенмен де, олардың табиғатын түсінуүшін ең алдымен, осы қарама-қарсылық дегенді анықтап алу қажет.Антонимдер сөздің бүкіл мағынасында емес, тек белгілі бір мағынада ғана жақындасады. Демек антонимдерді қарастыру да, антоним таңдауда да сөздің көп мағыналылығын ескеру қажет т
Ғалым Найманбай Айнұр Рахымбердіқызы Антонимдік қатынастардың көркем прозадағы қолданысы 2010 ж диссертацияның авторефератында антонимдер туралы сөз етеді. Ғалым Н.М.Шанский 1964 жылы шыққан Орыс тілі лексикологиясы атты еңбегінде антонимдерге: Антонимдер айтылуы әр түрлі бір-біріне қарсымағына беретін, бірақ бір-біріне қатысты сөздерге,-деп анықтама береді. Тілдің лексика-семантикалық жүйесінде антонимдер үлкен рөл атқарады. Антонимдер - тілдік белгінің мағынасы жағынан қарама-қарсы сөздер. Антонимдерді қарапайым түрде тостастырғанда екі сөздің қарсы мағынасы алынады: жақсы-жаман, үлкен-кіші т.б сөздері. Қарсы мәндегі сөздердің кейде синонимдері де болады: үлкен, зор, ересек т.б сөздер. Антонимия - лексикадағы қарапайым қатынас екендігі мынадай себептен де көріне алады: ол үнемі бір ған сигнификативті мағынаға сүйенеді. Егер сөзде сондай бірнеше мағына болса, онда ол бірнеше антонимдік қатарға енеді. Қарама-қарсы мағына дегеніміз-уақытша категория, өйткені сапаның өзгеруі-заттың өзгеруімен тең келеді, ал қасиет болса, керісінше, заттың басқа бір затқа қатысы нәтижесінде және табиғи үдерістерге сай өзгеріп отырады.
Лексиколг ғалым Ә. Болғанбаев пен Ғ. Қалиев антонимдерге мынадай анықтама берген: Антоним дегеніміз- мағынасы бір- біріне қарама-қарсы сөздер тобы Қазақ тілінде антонимдердің жасалуы көбіне - көп сын есімдерден болады, ал қалған сөз таптарынан аз кездеседі. Жасалу жолдарына қарай антонимдерді бірнеше топқа бөлген.
* Зат есімге тән антонимдер
* Сын есімге тән антонимдер
а)Түбір күйінде кездесетіндер
ә) туынды түбір күйінде кездесетіндер
б) -ғы,-гі,-қы,-кі жұрнақтары арқылы жасалған антонимдер
* Етістікке тән антонимдер
* Үстеуге тән антонимдер
* Есімдікке қатысты антонимдер деп бөлген.
Шығарма тілінде кездесетін антонимдер қолданысы
Зат есімге тән антонимдер:
1) Осылайша ол жолмен, мен жолсызбен ызғытып келеміз. (Шынарым менің, шырайлым менің, 113 бет)
Жол - қатынас жасап әрі-бері жүріп тұруға арналған ұзын желілі сүрлеу.
Жолсыз - жолы жоқ, жол түспеген. [18.ҚТТС 305-307]
2) Ал күні-түні тасығанда да, құдай ақына көктемге дейін жетеді. (Шынарым менің, шырайлым менің, 129 бет)
Күн - 1. Әлемге жарық, қызу беріп тұратын жұлдыз; 2. Таңның атуы мен күннің батуы аралығындағы тәулік уақыты, күндіз.
Түн - тәуліктің кешкі уақыттан таңертеңгілікке дейінгі аралығы. [18.ҚТТС 429-833]
3) Бірақ мен шофердің әңгімесін бастан-аяқ тыңдап алған соң барып сөйтуге бекіндім. (Шынарым менің, шырайлым менің, 99 бет)
Бас - адам мен жан-жануардың ауыз, көз, құлақ, ми орналасқан дене мүшесі.
Аяқ - адам мен жан-жануардың жүру-тұру қызметін атқаратын дене мүшесі.[18. ҚТТС 79-110]
4) Аула ішінде де, сыртында да ешкім көрінбеді. (Шынарым менің, шырайлым менің, 113 бет)
Іші - 1. Ішек-қарын ораласқан жер, құрсақ. 2. Бір нәрсенің ішкі жағы, ортасы, арасы.
Сырт - бір нәрсенің ішіне қарама-қарсы жақ, тыс.[18.ҚТТС 767-953]
Сын есімге тән антонимдер:
1) Арада талай жыл өтіп, ыстық-суығы басылғасын айтып отырғаным ғой.
Ыстық - 1.Отқа қыздырылып, ысыған. 2. Температурасы жоғары, қатты қызған, ыссы.
Суық - салқын, жылы емес. [18.ҚТТС 745-947]
2) Бұл оның әлсіздігі, жасықтығы ма, әлде адамға сенгендігі, қайраттылығы ма екен? (Шынарым менің, шырайлым менің, 149 бет)
Әлсіз - мықты емес,күші аз.
Қайратты - қайраты мол, күшті, қуатты.Қажырлы, жігерлі. [18.ҚТТС 88-455]
3) Туып өскен Тянь-Шань тауын, көгілдір Ыстықкөлімді, алғашқы әрі соңғы махаббаттымды тапқан даламды да сағындым. (Шынарым менің, шырайлым менің, 154 бет)
Алғашқы - бастапқы, әуелгі.
Соңғы - кейінгі, ақырғы. [18. ҚТТС 40-736]
4) Бұл алып қашпа сөздер рас па, әлде жалған ба, не болады, қалай болады деп жүргенде, ауыл ортасындағы дөңге жиналсын деген хабар айтылып қалды. (Алғашқы ұстаз, 197 бет)
Рас - өтірік емес; ақиқат, дұрыс , тура, шын.
Жалған - шын емес, алдамшы, өтірік. [18.ҚТТС 256-687]
Етістікке тән антонимдер:
1) Өлер-тірілеріне қарамай, қайда құйғытып барады бұл, не қылған жүрек жұтқан жан дегендей бұрылып қарап өттім. (Шынарым менің, шырайлым менің, 96 бет)
Өл - жүректің соғуы тоқталып, өмірі таусылу; қаза болу.[18. ҚТТС 651]
Тірі - жаны бар, өлмеген.[18. ҚТТС 847]
2) Бірі қостаса, бірі аза бойы тік тұрып қарсы шықты. (Шынарым менің, шырайлым менің, 100 бет)
Қоста - біреудің сөзін мақұлдау, қолдау.
Қарсы шығу - қарсылық көрсетті, қарсыласты. [18.ҚТТС 487-525]
3) Күледі де жылайды. (Шынарым менің, шырайлым менің, 117 бет)
Күлу- күлім қағу, езу тартып күлімдеу.
Жылау - жылап-сықтау. [18.ҚТТС 327-428]
4) Бірде алыстап, бірде жақындап, желге ілесіп ауыл шетіне кіргендей болады. (Алғашқы ұстаз, 209 бет)
Алыста - қашықтау, ұзап кету.
Жақында - таяп келу, жуықтау.[18.ҚТТС 44-253]
5) Ұясына жақындап, күзгі даланың сұрғылт шетіне иек артқан күннің алтын нұры биікте тұрған теректердің құзар ұшына бірде тиіп, бірде тимей құбылып тұр екен. (Алғашқы ұстаз, 195 бет)
6)Сол бір болар-болмас нәрсені ұмытпай есіндк сақтап жүргеніне мен іштей әбден риза болып, төбем көкке жеткендей қуандым. (Алғашқы ұстаз, 206 бет)
Болар - болмас - 1. Білінер-білінбе. 2. Сәл ғана, ептеп. [18. ҚТТС 135]
7) Біресе мұңаям, біресе қуанам. (Шынарым менің, шырайлым менің, 180 бет)
Мұңай - қайғыру, уайымдау.
Қуан - бір нәрсеге мәз болу, шаттану. [18. ҚТТС 527-602]
8) - Ораулы машинаны балаға ұсына бердім де, жалма-жан қайтып алдым. (Шынарым менің, шырайлым менің, 169 бет)
Бер - бір затты қолмен әперу, ұстату.
Алу - бір затты қолмен ұстау көтеру. [18. ҚТТС 36-126]
9) - Немене, жынданғанбысың өзің? - деді шофер естілер-естілмес. (Шынарым менің, шырайлым менің, 124 бет)
Естілер-естілмес - болар-болмас естілетін. [18. ҚТТС 238]
10) Қуанарын да қуанбасын да білми тұр. (Шынарым менің, шырайлым менің, 121 бет)
Үстеуге қатысты антонимдер:
1) Мектеп ашам деп айқайлайсың, үстіңде тоның жоқ, астыңды атың жоқ, айдап қойған жерің жоқ, айдауда малың жоқ, немен күн көресің? (Алғашқы ұстаз, 198 бет)
Үсті - белгілі бір нәрсенің жоғары жағы, үстіңгі беті.
Асты - бір заттың үстіне қарама-қарсы жақ беті. [18. ҚТТС 63-874]
2) Алды-артына қарамай қашып барады. (Шынарым менің, шырайлым менің, 172 бет)
Алды - 1. Адамның екі тізесі менкеуде жақ аралығы. 2. Адамның бері қараған жағы. 3. Белгілі бір нәрсенің қарсы жағы.
Арты - 1.Бір заттың алдына қарама-қарсы жағы.2. Бір нәрсенің соңы, ақыры. [18.ҚТТС 40-57]
3) Біресе жоғары шапшып, біресе сусыл аққан қанаттарын жайып жіберіп, төмен құлдилайды. (159 бет)
Жоғары - 1. Үсті, бас жағы. 2. Биік, басым, артық. 3. Көтеріңкі, мөлшерден тыс дауыс, үн, тон.
Төмен - жоғарыға, биікке қарама-қарсы; еңіс. [18. ҚТТС 304-816]
4) Анархай үстінде оңтүстікке бет түзеп тырналар ұшып барады. Мен болсам терістікке, Тянь-Шаньға кетіп барам. (Шынарым менің, шырайлым менің, 155 бет)
Оңтүстік - 1. Әлемнің төрт бұрышының бірі, солтүстікке қарама-қарсы жағы.
Терістік - солтүстік жақ. [18. ҚТТС 634-802]
5) Ертелі-кеш әңгімеміз, ермегіміз сол: Самат, Саматжан деп қоямыз. (Шынарым менің, шырайлым менің, 122 бет)
Ерте - 1. Таң сәріде, ертемен. 2. Өткен кез, бұрын, баяғыда. 3. Күні бұрын, ертерек, алдыменен.
Кеш - 1. Ымырт жабылып, қараңғы түскен уақыт. [18. ҚТТС 232-393]
6) Бірақ алға қарай бір адым жылжыр емес, қайта кейін қарай шегініп барады. (Шынарым менің, шырайлым менің, 102 бет)
Алға - ілгері, ілгері қарай.
Кейін - 1. Соң, соңыра, соңынан. 2. Сонан соң, сонан кейін, соңынан. 3. Арт жағына қарай, кері. [18. ҚТТС 40-376]
Есімдікке тән антонимдер:
1) Анау-мынаудан басқа ашық гүлі бар үлкен шәлі сатып алдық. (118 бет)
Анау-мынау - 1. Оны-мұны, уақ-түйек. 2. Бірдеңе-сірдеңе, кәкір-шүкір. 3. Жөпшеңді, жөбішең, жай. [18.ҚТТС 46]
Қорыта келгенде шығарма тілінен 33 антоним теріліп, 25 антоним талдауға түсті. Олардың ішінде 4- зат есімге тән, 4 - сын есімге тән, 10 - етістікке тән, 6 - үстеуге, 1 - есімдікке тән антонимдер кездеседі. Шығарма тілінде ең көп кездесетін антоним - етістікке тән антоним.
Синонимдер
Синонимия сөздің мағыналық қасиетімен байланысты құбылыс екендігі белгілі. Бұл жүйедегі басты объект- сөз болса, олардың мағыналық теңдігі мен жақындығы мағыналық сәйкестіктердің бір ұғым төңірегінде ұштасуымен анықталады. Сондықтан синонимдер ең алдымен әрбір тілдің дамуы мен өркендеуіндегі ең маңызды да күрделі құбылыс, әрбір тілдің дамығандығын, оралымдылығын сипаттайтын лексикалық категория болып табылады. Синнонимдер жан- жақты қарастырылған семантикалық категория болып есептелгенмен, бұл құбылыстың күрделілігі сондай, оның анықтамасы, белгілері, түрлері, өзіндік айрым- ерекшеліктері туралы әлі де ерттеулер жүргізілуде.
Ахмет Байтұрсыновқа дейін қазақ тілінде синонимдер туралы ғылыми пікір айтылған жоқ деуге де болады. Ұлы ғалым өзінің Тіл қисыны атты мақаласында синоним деген терминді қолданбағанымен, оның қасиетін дәл танып, нақты айтып береді: Біздің қазақ тіліндегі сөздердің бәрін білгеніміз қазақ тілін қолдана білу болып табылмайды. Тілді қолдана білу деп айтатын ойға сәйкес келетін сөздерді таңдап ала білуді және сөздерді сөйлем ішінде орын- орнына дұрыстап қоя білуді айтамыз.
Тіліміздегі байытатын, сөздік қорымызды молайтып, тереңдете түсетін мағыналы сөздердің бірі- синонимдер.Синонимия сөздің мағыналық қасиетімен байланысты құбылыс екендігі белгілі. Бұл жүйедегі басты обьект - сөз болса, олардың мағыналық сәйкестіктердің Синонимдерді жан- жақты зерттеп құнды пікірлер айтқан ғалымдар пікіріне мысал келтіретін болсақ. Ғалым Ә. Болғанбаев пікірінше Синонимдер дегеніміз - әр түрлі айтылғанмен, мағынасы жақын, бірақ әрқайсысының өздеріне тән не мағыналық, не стилдік, не эмоциялық сәл ерекшеліктері бар бір сөз тобынан болған сөздер деп анықтама береді.
Ғалым К.Ахановтың анықтамасы бойынша : бірінше сөз бір ұғымның атаулары ретінде қолданылуы мүмкін.Мысалы, байсалды, салмақты , сабырлы, байыпты деген сөз өзара синонимдес сөздер, әр басқа ұғымды білдіретін атаулар
Кез-келген тілді алсақ,синонимдер - сол тілдік құрамы мен сөз байлығының дәрежесін байқатар көрсеткіш. Оның тілдегі сөздік қордың дамуына емес, жалпы көркем әдебиеттің, өнердің кемелденіп, толысуына , көркем сөздің жетілуіне күнделікті өміріміздегі қарапайым сөйлеу тілінің нәрленіп, қалыптасуына әсері мол. Осы тұрғыдан алғанда , лексикалық синонимдердің қоғамдық- тілдік қарым-қатынаста атқаратын маңызы зор. Синонимдер, біріншіден,әдеби тілдің жоғары талғамды болуын қажет етсе, екіншіден , қарапайым сөйлеу тілінің әдеби тіл дәрежесіне көтерілуіне әсеріне тигізеді.
Синонимдер көркем әдебиет тілінде өте көп қолданылады, өйткенді кез келген суреткер өз ойын жеткізуде мағыналы сөздер арқылы береді. Кез келген ақын, не жазушы шығармасында бір сөздің бірнеше синонимін қолдана отырып, жеткізуге тырысады. Мұндай сөздер яғни синонимдер - әсіресе, поэзия тілінің қажетті бір құралы болып саналады.
Профессор Р.Сыздықова синонимдердің көркем сөзде мағыналас (мәндес) келген сөз қатарлары ретінде лексикалық категгория ғана емес, қолданыста, әсіресе көркем сөзде ең қуатты, икемді, актив стилдік құрал. Синонимді көріктеуіш қызметте жұмсау, әсіресе кең орын алады. Жұмсалу тәсілдері, орындары сан алуан: Синонимдік қатардан сол орында айтылмақ ойға ұғымда келетін варианты алынады, ол ұғымдылық сөздің модальдық реңкіне, тіркесу қабілетіне, айналысындағы сөздер мен дыбыстық үндесуіне қарай жұмсауына байланысты. Синонимнің өзіне тән ерекшеліктері - тілімізді әрлеу, өрнектеу.
Синонимдердің негізгі басты белгісі- сөздердің бір ұғымды беру үшін мағыналық сәйкестіктерінің болуы. Егер синонимдер әр түрлі ұғымды білдірсе, ондай сөздерді синонимдік қатарға топтастыру мүмкін емес. Ал мағыналық реңкті синоним болудың негізгі шартты белгісі деп қабылдасақ, тілдегі синонимдердің бәрі бірдей экспрессивті реңк бере бермейді.
[Нұрғалиева. М.Б. Тариха романдардағы лексикалық синонимдер автореферат,8-бет].
Ғалым Анар Салқынбай өзінің Қазіргі қазақ тілі атты еңбегінде Тұлғалық жағынан әр алуан болғанымен, мағыналары бір-біріне жақын, мәндес сөздердің жүйелі тобы-синонимдік парадигманы құрайды. Синонимдік парадигманы құрайтын сөздердің ерекшелігі мазмұндары бір-біріне жақын, мәндес, іргелес ұғымдарды анықтайды, семантикалықбелгілері ұқсас болады да, тұлғалану әр түрлі сипатта болып, сырттай дифференцияланып тұрады және лебіздегі қолданысы жағынан стильдік аяда ажыратылады. Қазақ тіл білімінде синонимдер жүйесі біршама жақсы зерттелген, лебізде және тілімізде кездесетін синонимдер толықтай жинақталып, сөздік ретінде басылып шыққан, көптеген ғылыми зерттеулерде оған анықтамалар беріліп, тілдік сипаты талданған. Синонимдерді алғаш терең зерттегенғ тамаша еңбек жазған ғалым-Ә.Болғанбаев. Ғалымның 1957 жылы жарық көрген Қазақ тіліндегі зат есімдік синонимдер атты зерттеу еңбегіне бастап, Қазақ тіліндегі синонимдер, Қазақ тілінің синонимдер сөздігі атты еңбектері жарық көрген. Синоним терімсөзі тіл білімінде кең мағынада қолданылады;морфемалардың синонимі, синтаксистік құрылымның синонимдік қолданысы, фраеологиялық бірліктердің синонимдес қолданылуы т.б. [14; 93-100]
Қазақ тіл білімінде арнайы сын есім синонимдерді зерттеген ғалым Фаузия Оразбаеваның Қазіргі қазақ тіліндегі сын есім синонимдер еңбегін айрықша атауға болады. Бұл еңбекте ғалым сын есім синонимдерді мынадай түрлерге бөліп, қарастырады:
1. Мағыналық (семантикалық) сын есім синонимдер.
2. Экспрессивтік - стилистикалық сын есім синонимдер.
3. Мағыналық - стилистикалық сын есім синонимдер [Ф. Оразбаева Қазіргі қазақ тіліндегі синонимдер 78 бет].
:: Мағыналық синонимдер әрқайсысының өзіне тән мағыналық реңкі бар, стильдік жағынан шектелмейтін, тілдегі барлық салада бірдей жалпылама қолданыла беретін синонимдер.Мағыналық синонимдер бір-бірінен мағыналық реңктері арқылы ажыратылатындықтан, бір стильдің өз ішінде кезектесіп, кейде қатарма - қатар келе береді. Бұлар әрбір жеке қолданыстағы сөздердің мағынасы жалпы ойды анық, әрі дәлме- дәл нақтылы түрде жеткізу үшін қолданылады.
:: Стильдік синонимдер мағынасы жағынан ұқсас бола отырып, бір-бірінен стильдік болуы арқылы өзгешеленетін мәндес сөздердің тобы. Әрбір сөздің стильдік болуы қараған жеке басынан көрінбейді, стильдік жағынан бейтарап сөзбенен салыстыру арқылы келіп шығады.
:: Мағыналық-стильдік синонимдер кейде бір-бірінен не мағынасы жағынан, не стильдік жағынан өзгешеленіп, біріңғай болып келе бермейді.Олар өзара әрі мағыналық, әрі стильдік белгілері арқылы ерекшеленіп, екі жақты қарым- қатынас жасап тұра береді.
Филология ғылымдарының кандидаты С.Ғ. Қанапина Қазақ тіліндегі мақал- мәтелдердің танымдық бейнелігі (Ғ. Мұстафин, С. Мұханов шығармалары негізінде ) еңбегінде : Әрбір адамның көңіл күйіне, көзқарасына мақсатына сай ойды дәл, әрі көркем етіп айтуда синонимдер маңызды қызмет атқарады. Осы тұрғыдан келгенде сын есім синонимдер эмоционалды сезім-күйлер мен әр түрлі нәзік реңктерді білдіруде ерекше орын алады.
Нұрғалиева Майра Балтабекқызының 2004жылы жазылған Тарихи романдардағы лексикалық синонимдер атты диссертациясының авторефератында синонимдердің басты белгісін көрсетеді. Синонимдердің негізгі басты белгісі-сөздердің бір ұғымды беру үшін мағыналық сәйкестіктерінің болуы. Егер синонимдер әр түрлі ұғымды білдірсе, ондай сөздерді синонимдік қатарға топтастыру мүмкін емес.Ал мағыналық реңкті синоним болудың негізгі шартты белгісі деп қабылдасақ, тілдегі синонимдердің бәрі бірдей экспрессивті реңк бере бермейді. Синонимдік қатардағы сөздер туралы да пікір әр түрлі. Синонимдік қатардағы сөздердің бәрі бірдей бола бермейді. Әрбір қатарарда бір сөз басқа синонимдерге қарағанда басым айтылып, басқа сөздердің өз төңірегіне топтасуына негіз болады. Ондай сөздер синонимдік доминант немесе басым синонимдер деп аталады.
Шығармадағы мағыналық синонимдер:
Стильдік синонимдер:
1) Бау-бақша, жүзімдіктер,қошқыл жасыл тартқан жүгері алқабы терезеден көріне түсіп, кейін қалып жатыр. (Шынарым менің, шырайлым менің,96 бет)
Бау-бақша, бақ - әр түрлі жеміс ағаштары мен гүл егілген көлемді жер. [30.ҚТСС 142]
2) Мен оның әңгімесін жалғастырып, толықтырып, өзіне беймағлұм көп жайды ұғындыра (бұл повестің екінші әңгімесінде айтылады) алатын едім. (Шынарым менің, шырайлым менің,99 бет)
Жалғастыру, толықтыру - бір-бірімен байланысты болу, өзара бірігіп біте қайнасу.[30.ҚТСС 237]
3) Асығып, жан ұшырып келем. (Шынарым менің, шырайлым менің,169 бет)
Асығу, аптығу, жан ұшыру - алып-ұшу, дегбірсіздену, тағатсыздану. [30.ҚТСС 76]
4) Еңбек озаты боп, талай рет бәйгі, награда да алдым. (Шынарым менің, шырайлым менің,175 бет)
Бәйге, сыйлық, жүлде, награда - жарыста үздік шыққандарға берілетін сый-сияпат. [30.ҚТСС 131]
5) Алдымыздағы асудың шеті де, шегі де жоқ. (Шынарым менің, шырайлым менің,126 бет)
6) Ғафу етіңдер, кешіре көріңдер, қателесіппін демекпін бе! (Шынарым менің, шырайлым менің,138 бет)
Кешіру, кешу, ғапу ету - айыпқа бұйырмау, көңіліне алмау, кешірім ету. [30. ҚТСС 285]
7) Әйтеуір бір сылтау, желеу тапқандай болдым. (Алғашқы ұстаз,182 бет)
8) Әлібек ойлы, байсалды жігіт екен. (Шынарым менің, шырайлым менің,148 бет)
Байсалдырақ, байыптырақ, ойлы - әжептеуір байсалды.[30. ҚТСС 117]
9) Бәлкім, іштерінде маған ана жолы таяқ атып, тас лақтырғандар да бар. (Шынарым менің, шырайлым менің,156)
10) Мүмкін, қырық жыл бойы ауыз ашпай, жоғары қарамай жүріп, жүрегінде көл болып жиналған қайғы-қасіретті, шер-шеменді бөгетті бұзып кеткен ағын су сияқты қазір сыртқа алғаш шығарғаны осы болар. (Алғашқы ұстаз,219 бет)
Мағыналық синонимдер:
1) Көңілсіз бе, әлде ойға батып отыр ма, әйтеуір жүзінде бір қаяу, басылмаған қайғы табы бар. (Шынарым менің, шырайлым менің,97 бет)
Қаяу, қайғы - мұң- шер, қайғы-қасірет. [30.ҚТСС 339]
2) Жағы суалып, жүдеген, маңдайына қатарласа үш сызық түсіпті. (Шынарым менің, шырайлым менің,98 бет)
Жағы суалу, жүдеу - еттен арылып, жүзі солғын тарту. [30.ҚТСС 270]
3) - Ол күлімсіреп, көзі жайнап, жылы ұшырай бастады. (Шынарым менің, шырайлым менің,98 бет)
Күлімсіреу, көзі жайнау - күлкі шығару, мәз-мейрам болу, ішек-сілесі қату. [30.ҚТСС 321]
4) Қорқыныш, үрей билеп, бойым мұздап сала берді. (Шынарым менің, шырайлым менің,156 бет)
Қорқыныш, үрей, құт, зәре - адамды сескендіретін ерекше күш, қатер. [30 ҚТСС 358]
5) Бұл бір ұсақ, болмашы ғана факт шығар. (Шынарым менің, шырайлым менің,158 бет)
Ұсақ, уақ, майда, болмашы - кішігірім, майда-шүйде, ірі емес. [30. ҚТСС 561]
6) Сонда барып Ормат әке мәз болып, езу тартты. (Шынарым менің, шырайлым менің,118 бет)
Күлімдеу, мәз болу, езу тарту - жылы шырай білдіріп күлім қағу, жымың-жымың ету. [30. ҚТСС 302]
7) Реніш пен өкініш, ашу-ыза билеп алған бойымды. (Шынарым менің, шырайлым менің,132 бет)
Реніш, кірбің, кейіс, қыжыл, өкпе, ашу-ыза - бір нәрсеге риза болмаудан, көңіл қалудан пайда болатын қаяу, күйініш, көңіл қыры. [30. ҚТСС 449]
8) Бұрынғылар болса, ажалы жетіп өлгені бар,соғыста құрбан болғаны бар. (Алғашқы ұстаз,224 бет)
Өлу, қайту, қайтыс болу, құрбан болу - жүректің соғуы тоқталып, өмірдің таусылуы, көз жұму, жан беру, демі біту. [30. ҚТСС 431]
9) Осы ұзақ жылдардың ішінде неше рет оқудың қиыншылығынан қалжырап жоғарылардай болғанымда Дүйсеннің сөздері әр кез маған күш-қуат беріп, мені қайраттандырып, жігерлендіріп алға сүйреді. (Алғашқы ұстаз,222 бет)
Күш, қуат, әл, қайрат, жігер - адамның, жан-жануардың қимыл-қозғалысын, сыртқы ортаға физикалық әсер етуін қамтамасыз ететін ықпалы, әсері. [30. ҚТСС 305]
10) - Мә, Алтынай, жуын да барлығын естен шығар, ұмыт. (Алғашқы ұстаз,220 бет)
Мағыналық-стльдік синонимдер:
1) -Оқасы жоқ! - деп әзіл-қалжыңы жоқ міңгірледім. (Шынарым менің, шырайлым менің,104 бет)
Қалжың, әзіл, ойын, қылжақ - көңілі жақын дос-жарандар арасында айтылатын ойын-шыны аралас күлдіргі сөз. [30. ҚТСС 327]
2) Жантай оның балтырына сұқтана, сүйсіне қарады. (Шынарым менің, шырайлым менің,106 бет)
3) Қайдағы бір кезбе, қаңғыбас шофермын. (Шынарым менің, шырайлым менің,111 бет)
Кезбелік, кезгіштік, қаңғыбастық - кезіп кетушілік, кезіп жүргіштік, кезбе болушылық. [30 ҚТСС 273]
4) Артымнан айғай-ұйғай, ыза-шу, ащы сөздер естіліп жатты. (Шынарым менің, шырайлым менің,113 бет)
Айғай-ұйғай, айғай-сүрең, ыза-шу, шаң-шұң - даң-дұң, шу-шәлекей. [30. ҚТСС 30]
5) Шатқалдар мен төбелер, асқар асулар аттаған сайын алдыңнан шығады. (Шынарым менің, шырайлым менің,100 бет)
6) Өзімде осынша жылылық, мейір барын, жақын адамың боп, оны қызғыштай қорып, құрақ ұшу дегеннің бір тамаша екенін білген де емес ем. (Шынарым менің, шырайлым менің,117 бет)
7) Қаншама әлекке салып, әуре қылады кісіні. (Шынарым менің, шырайлым менің,133 бет)
Әуре-сарсаң, әбігер, әлек, әурешілік - бос машақат, нәтижесіз іс. [30. ҚТСС 111]
8) Фарды өшіріп, маторды сөндірдім. (Шынарым менің, шырайлым менің,135 бет)
Сөндіру, өшіру - оттың, шамның жарығын басып тастау, жандырмау. [30. ҚТСС 487]
9) Жұрттың бәрі әуре-сарсаң, әбігерге түсіп: осы бір инспекторлары құрғырлардың ойда жоқта салып ұрып жетіп кеп, бәле іздеп, акт жасап жатқаны қашанда. (Шынарым менің, шырайлым менің,133 бет)
Әуре-сарсаң, әбігер, әлек, әурешілік - бос машақат, нәтижесіз іс. [30. ҚТСС 111]
10) Жүзі бал-бұл жанып, көзі жайнап, жайраңдап тұр. (Шынарым менің, шырайлым менің,149 бет)
Жайраңдау, жайнаңдау, көзі жану - көңілі тасып, жайраң қағу, ойнақшып, құбылу. [30. ҚТСС 216]
Қорыта келе шығарма тілінен 56 синоним теріліп,30 синоним талдауға түсті және мағынасы ашылды. Олардың ішінде 10 стильдік синоним, 10 мағыналық синоним, 10 мағыналық-стильдік синонимдер кездеседі.
Омонимдер
Қазақ тілінде сөздің құрамы жағынан лексика - семантикалық сөздер тобының басты саласының бірі - омонимдер.
Омонимдерді алғаш зерттеушілердің бірі К.Аханов: Тіл білімінің негіздер атты еңбегінде:"Омонимия құбылысын жан - жақты қарастырып, оның сырын ашудың зор маңызы бар. Сөздіктерде омонимдер мен полисемия құбылысының бір - бірінен жігі ажыратылмай, теріс берілуі жиі кездеседі. Бұлай болуы негізінен алғанда, омонимия құбылысы мен полисемия құбылысының зерттелінбей келгендігімен байланысты. Омонимдерді жан - жақты толық зерттеп, олардың ерекшеліктерін ашпайынша, сөздіктерде сөз мағынасының шегін дұрыс ажыратып беру әр уақытта мүмкін мүмкін бола бермейді" - дейді. Омонимдер біркелкі дыбысталып айтылатын, бірақ ұғымы әр басқа сөздер тобын білдіреді. Бұлардың білдіретін ұғымы бір сөз табына, әр сөз табына да дара - дара болып бөлініп жарылып тұра береді. Кейбір омонимдердің түп - төркіні жағынан белгілі бір байланысы болғанымен, мағына жағынан бір - бірінен соншалықты алшақ екендігі аңғарылады. Шығу тегі, жасалу тұрғысынан полисемия құбылысымен белгілі бір байланысы бар омонимдер ғана көп мағыналы сөздермен өзара ұштасып, бір - бірінен ажыратып бөлуге келгенде қиындық тудырады. Тіл білімінде полисемантизмді омонимдерден ажыратудың бірден - бір жолы - мағыналық байланыстың сақталуы мен сақталмауы негізгі тірек болып саналады. Егер мағыналардың арасында семантикалық байланыс үзілмей, қалай да сезіліп тұрса, онда мұндай мағыналар бір сөздің әр түрлі мағынасы ретінде қаралып, көп мағыналы сөз деп танылады. [13; 13-бет].
Омонимдер мәселесі жайында орыс ғалымдары: Л.А.Булаховский, В.В.Виноградов, Р.А.Будагов, Е.М.Галкина - Федорук, А.И.Смирницкий т.б. көп салалы зерттеу жұмыстарын жүргізді.
Көп мағыналы сөздер мен омонимдердің сыртқы формасы жағынан бір - біріне ұқсастығы бар. Сөздердің дыбыстық құрылымы жағынан бұларды бірдей деуге болады. Омонимдер мен көп мағыналы сөздердің бір - бірінен өзгешелігі түр - тұрпатында емес, мағынасында жатыр. Көп мағыналы сөздердің екі, я одан да көп мағынасы болады.
Мағыналардың арасындағы семантикалық байланыс біржола үзіліп әр мағына өзінше дараланып, бір - бірінен ажыратылған болса, ондай сөздер омонимдес сөз деп қаралады.
Тіліміздегі сөздердің мағыналық дамуы - олардың ішкі мүмкіндігіне байланысты өзіндік заңдылықтары мол күрделі құбылыс. Бұл құбылыстың бір көрінісі - гомогенді (бір текті) омонимдердің пайда болуы.
Гомогенді омонимдер - дегеніміз о бастағы шығу тегі бір, түбірі де, мағынасы да бір сөздің сапалық дамуы нәтижесінде бір - бірінен алшақтай түсіп, тақырыптық екі салаға, екі дербес мағынаға ие болған лексемалар.
Омонимдерді қазақ тілінде қарастырған К.Аханов, Т.Қордабаев, М.Бельбаева. Сөз мағынасын қарастыру барысында жалпы сөз еткен ғалымдар: Ғ.Мұсабаев, Р.Барлыбаев, Б.Ш.Мұхамеджанов, Ш.Жалмаханов,А.Османова, А.М.Құрманалиева.
Алайда, омонимия құбылысы қаншама зерттеліп келе жатса да, оның күрделі табиғатына тән заңдылықтардың қыры мен сыры түгел ашылды деп тұжырым жасауға болмайды. Омонимдердің табиғатын қарастыратын еңбектерде көбінесе дау туғызатын және өз шешуін айқындауды қажет ететін мәселелердің бірі - омонимдердің тілімізде пайда болу тәсілдері.
Зерттеушілердің бір қатары омоним сөздер деп танылу үшін омонимдік қатарға енетін сөздер өздерінің шығу тегі жағынан гетерогенді (әр текті), яғни тұлғалық ұқсастығы мен сәйкестігі кездейсоқ болуы керек деген принципті ұстанса, енді бір топ зерттеушілер тілде гомогенді (бір текті) омонимдердің болуы да заңды деп тұжырымдайды.
Сонымен, жалпы тіл білімінде, сондай - ақ жеке тілдердің фактілері бойынша омонимия құбылысы туралы қалыптасқан пікірлердің үш - төрт топқа саятындығын көреміз. Олар:
1.Омонимия тіл - тілдердің бәріне тән, ұқсас әрі ортақ құбылыс.
2. Омонимдер тек әр текті (гетерогенді) сөздерден және күтпеген жерден (спонтанно) пайда болатын құбылыс.
3. Омонимдер сонымен қатар, бір текті (гомогенді) сөздерден де пайда болатын тосын құбылыс.
4. Омонимдер екі түрлі жолмен:
- Гетерогенді (әр текті) сөздерден және (бір текті) гомогенді сөздердің іштей жіктеліп алшақтай түсуі арқылы пайда болатын құбылыс [9; 14 - 16 бет].
Тілші, лексиколог ғалым Айғабылұлы Айтбай "Қазақ тілінің лексикологиясы" еңбегінде: Омоним өз ішінде толық( лексикалық ), жартылай ( лексика-граммтикалық) аралас омонимдер болып үшке бөлінеді. 1) Толық омонимдер деп бір сөз табына тән және бірдей түрленетін, дыбысталуы бірдей сөздер айтылады
2) Жартылай омонимдер деп дыбысталуы бірдей болғанымен, әр түрлі сөз табына қатысты болып, түрленгенде әрқайсысы өзгеше формаға ие болатын сөздер айтылады. 3) Аралас омонимдер деп кемінде үш сөздің дыбысталуы бірдей, болып, өзара толық және жартылай омонимдер түрінде келетін сөздерді айтады [10; 16 - 18 бет].
Тілші - ғалым Әдішева Айман Өмірзаққызы 2002 жылы қорғаған "Қазақ тіліндегі гомогенді омонимдердің әдеби - диалектілік варианттары (этнолингвистикалық зерттеу)" атты кандидаттық диссертациясында гомогенді омонимдерді зерттей отырып, танып - білудің әдіс - тәсілдерін ұсынады. Олар:
1) визуальді таным;
2) этимологиялық таным;
3) логикалық таным;
4) этнолингвистикалық таным.
Ғалым Ә. Болғанбаев Қазақ тілінің лексикологиясы атты еңбегінде:
Қазақ тіліндегі омонимдердің жасалуының әлденеше амал тәсілдері бар солардың ішіндегі негізгі жолдары мыналар;
1.Тілдегі көп мағыналы сөздердің есебінен сөздің семаникалық жақтан дамуы арқылы келіп шыққан омонимдер
2. Сөздер сан түрлі фонетикалық өзгеріштерге ұшырап, дыбыстардың ұүрамы жағынан кірігуі арқылы жасалған омонимдер
3. Аффикстер жалғану арқылы туынды омонимдер
4. Өзге тілдерден ауысқан сөздердің қазақтың төл сөздерімен дыбысталуы бірдей болуының нәтижесінде пайда болған омонимдер
[1; 33-бет].
Филология ғылымдарының кандидаты Құрманалиева Ақмарал Мейірханқызы Қазақ тіліндегі гомогенді омонимдердің табиғаты атты еңбегінде: Қазақ тіліндегі гомогенді омонимдердің пайда болуы о бастағы бір сөздің мағына жағынан іштей жіктеліп, екі түрлі мағыналық бірлікке айналуы, яғни омонимдік дәрежегше көтерілуін өте күрделі деген сөз
[А. Құрманалиева Қазақ тілініндегі гомогенді омонимдердің табиғаты]
Шығарма тіліндегі лексикалық омонимдер:
1) - Е, е бәйбіше-ай, бір-бірімізден көңіліміз қалмас-ау, - деді шал ерге жайғасып отырып жатып. (114 бет)
Ер - 1. Адамның еркек жыныстылары, еркек. 2. Жаужүрек, батыр, қаһарман. 3. Салт атқа мінгенде, тоқым үстінен салатын алдыңғы, артқы қасы бар үзеңгілі жабдық. [2.229-230] (ҚТТС)
2) Бірақ тая соға берем. (143 бет)
Тая - 1. Жақындау, жуықтау, тақау. 2. Сүйеу, тіреу. [2.789] (ҚТТС)
3) Комсомол ұран тастағанда барған болатынмын. (175 бет)
Ұран - 1. Үндеу, шақыру, дабыл. 2. Белгілі бір іс-әрееттің негізгі мақсатын білдіретін қысқа ұғымды сөз тіркесі.[2. 861] (ҚТТС)
4) Ішімізде Хұсайынов деген жас инженер бар. (176 бет)
Жас - 1. Адамның, жан-жануардың т.б. өмір сүру мезгілін белгілейтін жыл саны, жас шамасы. 2. Жаңа өсіп келе жатқан жасөспірім. 3. Жылағанда, қатты қуанғанда шығатын көз жасы. [2. 276] (ҚТТС)
5) Балақанды шолақ тонымның ішіне тығып, бауырыма қысып ем, қоя қойды. (180 бет)
Бауыр - 1. Адам мен жан-жануарладың қан тарату, зат алмасу, ас қорыту қызметтеріне қатысушы ішкі мүше. 2. Бірге туған қарындас, туыс, ағайын. [2.117 ] (ҚТТС)
6) Кететін күні көлдің жағасына, сол баяғы құлама жар қабаққа тағы бардым. (188 бет)
Жаға - 1. Сырткиім мен көйлек-көншектің жағасы. 2. Өзеннің, көлдің, арықтың т.б. жиегі.[2.243] (ҚТТС)
Лексика - грамматикалық омонимдер:
1) Журналист атым болған соң Тянь-Шанға жиі-жиі барып тұратын едім. (94 бет)
Ат - 1. Піштірілген еркек жылқы. 2. Балаға қойылатын есім, ныспы. 3. Қару жарақтан оқ шығару.[2.64-65] (ҚТТС)
2) Жымиып езу тартты (103 бет)
Езу - 1. Ауыздың, еріннің екі жақ шеті. 2. Бір нәрсені мыжу, мыжғылау [2.218](ҚТТС)
3) Ілік-шатыс болғанымыз жаңа ма. (114 бет)
Жаңа - 1. Өңі түспеген, бұрын ұсталмаған. 2. Қазір, әлгінде. [2. 266] (ҚТТС)
4) Асығып кейін қайттым. (169 бет)
Кейін - 1. Соң, соңыра, соңнан. 2. Арт жағына қарай, кері.[2.376] (ҚТТС)
5)Бұрынғыша әлі де соқа қара басым сол. (184 бет)
Қара - 1. Көмірдің, күйенің түсіндей (аққа қарама-қарсы түс). 2. Жылқы, түйе, сиыр малдарының жалпы аты. 3. Назар аудару, көз жіберу. [2.477-479] (ҚТТС)
6) Кешегі сұрапылдан кейін, ана төбенің басында бір жаман там болатын, Дүйсен комсомол болдым деп, сонда мектеп ашып бала оқытқан. (191 бет)
Ана - 1. Балалы болған әйел, туған шеше.2. әне бір, сонау. [18. ҚТТС 45]
Аралас омонимдер:
1) ...Қап, осы бір ғұрпы жастарды қашанғы қор қыла бермек? (114 бет)
Қап - 1. Әртүрлі заттар салуға арналған ыдыс. 2. Иттің (адамды, малды) тістеп алуы. 3. Өкінгенде, опық жегенде айтылатын ишарат сөз. [2.474] (ҚТТС)
2) Қой, майдан даласындағы почтада не болмаушы еді деп жұбатам өзімді. (177 бет)
Қой - 1. Күйіс қайыратын уақ ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz