Зейнолла Қабдолов Ұшқын романынын лексика-фразеологиялық ерекшеліктері
Курстық жұмыс
Тақырыбы:Зейнолла Қабдолов Ұшқын романынын лексика-фразеологиялық ерекшеліктері
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
I. Шығарма тілінің лексикалық ерекшелігі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ..5
1.1 Фразеологизмдер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..5
1.2 Антоним, синоним, омоним сөздердің қолданысы ... ... ... ... ... ... .. ... ... ..17
1.3 Антонимдердің қолданысы ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..17
1.4 Синонимдердің қолданысы ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..25
1.5 Омонимдердің қолданысы ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...31
ІІ. Шығармадағы көркемдегіш-бейнелеуіш тәсілдердің қолданысы ... ... ... .40
2.1 Теңеу ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...40
2.2 Эпитет ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..47
2.3 Портрет ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .50
III. Метафора, метонимия,синекдоха, эмоционалды-экпрессивті сөздер... ..55
3.1 метафора ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 55
3.2 Метонимия ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .60
3.3 Синекдоха ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..63
3.4 Эмоционалды-экспрессивті сөздер ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... 69
3.5 Мақал-мәтел, кірме сөздер, көнерген сөздердің қолданысы ... ... ... ... ... 71
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..86
Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 88
Кіріспе
Сөз байлығы лексика қарастыратын негізгі және күрделі единица. Сөздердің мағынасын, оның жалпы лексикалық жүйедегі алатын орнын, шығу төркінін, қолдану қабілетін, күнделікті қарым-қатынастағы көрінісін, түрлі стильдік мәні мен сипатын тексеретін ғылымды бір сөзбен лексикология дейді. Лексикология сөздерді тілдің қазіргі даму тұрғысынан да, сонымен бірге өткен тарихымен тығыз байланыстыра отырып та зерттейді.Лексикологияның зерттейтін объектісі - сөз. Белгілі бір заттың, оқиға, құбылыстың, қимыл, түр-түстің және тағы басқа ұғымның атауын сөз дейміз.
Тілдің сөз байлығына тұрақты тіркестер де жатады. Бұлар замандар бойы біртіндеп туып қалыптасқан, ұзақ дамудың жемісі. Сондықтан лексиканы зерттеу сөздік құрамды тұтас алғанда бір бүтін система деп қарауды міндеттейді. Яғни лексикология жекелеген сөздер тобын емес, тілді қалыптасқан лексикалық жүйесі тұрғысынан қарайды. Тілдің қаншалықты дамып жетілгендігі сөздік құрамдағы сөздердің санымен де, мәнімен (көп мағыналығымен) да өлшенеді. Сөздік құрам неғұрлым бай болса, тіл де соншалықты дамыған болады. Бүгінгі қазақ тілі сөз байлығы жағынан дамыған тілдердің қатарына жатады [1;3].
Қазақ тіл білімінің лексикология саласы 1950 жылдан бастап зерттеліп, осы салада көптеген ғылыми еңбектер жарық көрді. Қазақ лексикасының диахронды-синхронды жай-күйі қазақ тіл білімінде тілші ғалымдар І.Кеңесбаев, Н.Сауранбаев, С.Аманжолов, Ғ.Мұсабаев, К.Аханов, Ә.Болғанбаев, Р.Сыздық, Т.Жанұзақов, Ғ.Қалиев, Б.Хасанов, К.Хұсайын, Б.Қалиев, Н.Уәлиев, Ф.Оразбаева, Ж.Манкеева тағы басқа ғалымдардың еңбектеріне негіз болғандығы белгілі.
Курстық жұмыс тақырыбы - Зейнолла Қабдолов Ұшқын романы тілінің лексика-фразеологиялық ерекшеліктері.
Жұмыстың мақсаты - Зейнолла Қабдолов Ұшқын романы тіліндегі фразеологизмдердің стильдік қолданысын, синоним,омоним, антонимдердің қолданылуын және көркемдегіш - бейнелеуіш тәсілдердің, оның ішінде теңеу, эпитет, портрет, метонимия, синекдоха, мақал-мәтелдер, пейзаж, эмоционалды-экспрессивті сөздердің шығармадағы қолданылу ерекшеліктерін анықтау.
Жұмыстың міндеттері:
Осы мақсатқа жету барысында мынадай міндеттер қойылады:
1) Шығарма тіліндегі лексика-фразеологиялық ерекшеліктерін таба білу;
2) Шығармадан синоним, антонимдерді, қос сөздердің стильдік ерекшеліктерін табу;
3) Шығармадан эпитет, теңеу, синекдоха, метонимия тағы басқа көркемдік тәсілдерді тауып, олардың стильдік қызметіне тоқталып талдау, ерекшеліктерін анықтау.
Жұмыстың нысаны - Зейнолла Қабдолов Ұшқын романы
Зерттеу жұмыстың жаңалығы:
Шығармада теңеулердің, фразеологизмдердің көп қолданылуы.
Жұмыстың құрылымы - кіріспеден, ІІI бөлімнен, қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
I.Шығарма тілінің лексикалық ерекшелігі
Қазақ тіл білімінде фразеологизмдердің зерттелу жайы
Тілдің лексикасында қаралатын лексикалық бірліктерден басқа тіл бірліктерінің тұрақты сөз тіркестері деп аталатын неғұрлым ерекше түрі қалыптасқан. Бұларды тіл білімінің фразеология саласы зерттейді. Фразеология деген термин негізінен екі түрлі мағынада қолданылады.
Бірінші мағына тілдегі тиянақты тіркестерді тексеретін тіл білімінң саласы.дегенді, екіншісі - бір тілдегі фразеологизм т байлығының тұтас жиынтығы дегенді білдіреді.
[Ә. Болғанбаев Қазақ тілінің лексикология 99-бет ].
Фразеологизмдер сөйлеу және жазба тілде бағалауыштық қызметімен ерекшеленіп, өзіндік бейнелі, эмоционалды-экспрессивті жағынан айтушы мен тыңдаушы арасында жай хабарласу, ойды көркем жеткізу ғана құралы емес, түрлі сезімдік жақтарына әсер ету мүмкіндігіне ие болатын бірліктер ретінде танылады.
Филология ғ.к.д. Есіркепова Кенжегүл Қабылғазықызының 1960-80 жылдардағы әйел-ақындар поэзиясының тілі атты еңбегінде фразеологиялық тіркестер деп- түркі, оның ішінде қазақ тілінде ертеден бар құбылыс. Фразеологияны тілдік жүйенің құрамдас бөлігі ретінде, құрылымдық және мағыналық жағынан ерекше қасиетке ие тілдік бірлік ретінде тану негізгі ғылыми дәйектеме болып табылады деп анықтама береді. Фразеологизмдерді қазақ тіл білімінде зерттеген ғалымдарымыз өте көп. Қазақ ғалымдары І.Кеңесбаев, К.Аханов, Ә, Қайдаров, Ә.Болғанбаев, Ғ.Қалиев, Ә.Хасенов, Р.Сыздық, Г.Смағұлова және т.б еңбектерінде фразеология жайлы пікірлер айтылып, нақты тұжырымдар ұсынылды.
Қазіргі кезеңде фразеология өз бойына жаңа нысана мен бағыттар жинақтауда. Бұл тұста фразеологизм таңба ретінде қарастырылып, тілдік таңба табиғатына сәйкес коммуникативтік актіге қатынасатын, тіл және сөйлеуде өзіндік йункциясы бар, ұлттық-мәдени сипатымен ерекшеленетін тілдік бірлік ретінде фразеологизмдердің мағынасындағы обьективтік және субьективтілік факторларының арақатынасын зерттеу қарастырылуда.
Фразеологизмдер құрамындағы тұрақты элементтердің коннотативті мәнде қолданылуының басты себебі-әр халықтың салт-дәстүрімен өткен тарихымен, әлеуметтік тұрмыс жағдайымен ұштасып жататыны да естен шығармау керек. Қазақ тіліндегі фразеологизмдер-тілімізде, халықтың рухани, мәдени өмір мен салт-дәстүрі, наным-сенім, дүниетанымы негізінде туындап, көркем сөздің кең қолданылатын бейнелі де әсерлі құралына, сөз мағынасы мен мәніне эмоционалды-экспрессивті реңк беріп тұратын тәсіліне айналған тілдік құбылыс.
Фразеологизмдер өз алдына дербес лингвистика саласыы екендігін танытатын негізінен үш түрлі басты белгісі бар. Олар:
Даяр қалпында жұмсалуы белгісі,
Мағына тұтастығы
Тіркес тиянақтылығы
Осы үш белгіні еркін түсіну үшін әрқайсысын жеке-жеке алып қарайық. Фразеологизмдердің даяр қалпында жұмсалу белгісі еркін сөз тіркесімен салыстырғанда айқын байқалады. Мәселен, Дәурен қалаға жүрейін деп отыр деген бір сөйлемді әркім неше саққа жүгіртіп өзгерте беруіне болады. Мысалы: Дәурен қалаға жүрмекші,Дәурен қалаға барам ба деген ойда т.б. Бұл сияқты еркін сөз тіркестері қатынас жасау процесінде әркімнің өз қалауы бойынша жасалады.
Фразеологизмдердің өзіндік екінші белгісі - мағына тұтастығы. Фразеологизм біткеннің бәрінде де белгілі бір меншікті мағынасы болады. Ол мағына тұрақты тіркесті құрастырушы сыңарлардың мағыналарына сәйкеспейді, оларға тәуелсіз өздігінен өмір сүреді.
Фразеолгизмдерге тән үш түрлі ортақ белгі болғанымен, бұлар бір-бірімен әрдайым мағына тұтастығы бірінен ап- айқын көрінсе, екіншісінен көмескі, үшіншілерінен өте солғындау болып кездеседі.
Қазақ тіліндегі фразеологимдер де фразеологиялық тұтастық, фразеологиялық бірлік және фразеологиялық тізбек болып, негізінен үш топқа жіктеледі.
Фразеологиялық тұтастық.Бұлтопқа фразеологизм құрамындағы сөздер бір - бірімен тұтасып, әбден жымдасып кеткен, олардың мағыналық жігін ешқандай ажыратуға болмайтын тұрақты тіркестер жатады. Фразеологиялық тұлғалардың білдіретін жалпы ұғымымен беретін мағынасына ой жіберсек, оларды құрастырушы сөздердің бірде-бірінің лексика-семантикалық мән мағынасына ешбір қатысы болмай, мүлде басқаша мағынаны білдіреді. Құрамындағы сөздердің мағыналық жігін ажыратуға болмайды.
Фразеологиялық бірлік.Мұнда да фразеологиялық тұтастық тәрізді орын тәртібі жағынан өте тиянақты болып келеді. Алайда құрамындағы сөздердің мағынасының қаншалықты тасаланбауы жағынан елеулі өзгешеліктері болады. Бұлар ең алғашқы еркін тіркесті ауыспалы мағынадан қолданудан шығады. Кейде фразеологиялық тұтастық пен бірліктің арасында айырмашылық байқалмай тұратын фразеологизмдер бар. Фразеологиялық тұтастықтар мен фразеологиялық бірліктер фразеологиялық тізбектерден өздерінің семантикалық табиғаты мен құрылымы жағынан өзгешеленеді.
Фразеологиялық тізбек. Бұл да фразеологиялық бірлік сияқты еркін тіркесті ауыспалы мағынада қолданудан келіп шыққан. Яғни тұрақты тіркес сыңарларының бастапқы лексикалық мағынасы бүтіндей жойылғанымен, жойылуға жақындап, күңгірт тарта бастаған. Фразеологиялық тізбектердің құрамындағы сөздердің образды мағынада жұмсалуы олардың теңеу, салыстыру сияқты көркемдік мағынада айтылуына байланысты. Алайда ауыспалы мағынада аталған тұрақты сөз тіркестерінің бәрін бірдей фразеологиялық тізбектерге жатқызуға болмайды.
І. Кеңесбаев фразалық тұлғалардың басты үш белгісіне сүйене отырып, қазақ тілінің құрамындағы фразеологизмдерді үлкен екі топқа: фразеологиялық түйдектер, фразеологиялық тіркестер деп бөледі. Және дәстүрлі термин атауларына сай фразеологиялық түйдекке идиом сипатындағы фразеологизмдерді жатқызады. Ал фразеологиялық тіркестердің өзін екіге бөліп: а)түйдек тіркеске - оған әуел бастағы еркін тіркесті ауыс мағынада ұолданудан туған, әрі о бастағы мағынасы жоғалмаса да көмескіленген деп айтады. ә) түйін тіркеске әуел бастағы еркін тіркестің ауыспалы мағынада қолданылатын, бірақ ФТ сыңарларының бастапқы мағынасы көмескіленбей әнтек солғын айтылады деп, мынадай мысалдарды келтіреді.
[Ә. Болғанбаев Қазақ тілінің лексикологиясы 99,104-бет].
Зерттеуші-ғалым С.Е. Қалиева лингвист ғалымдар пікірлерін саралай отырып проза тілі фразеологизмдерін төмендегідей стильдік қабаттарға бөлген:
жалпыхалықтық тіл фразеологиясы;
әдеби (нормаланған) тіл фразеологиясы.
Осы екі үлкен топқа бөлінген фразеологизмдердің арасына қатаң шекара қоюға болмайды. Себебі, көркем әдебиет тілінде кейіпкер бейнесін ашуда екі топтағы фразеологизмдер де тең қолданылады[С. Қалиева Көркем прозадағы фразеологизмдердің қолданылу ерекшелктері автореферат 9 -бет]. Фразеология лексикологияның аясында қарастырылып, оқытылып келе жатқандықтан, көп жағдайда бұл пәннің фразеологиялық бірлік деген терминінің аты аты өз затына сай түсіндірілмей келеді. Бұл ретте лексикалық бірлік қандай тілдік теориялық зерттеуге лайық және қажет болса, фразеологиялық бірлік те сондай ғылыми зерттеуге лайық және тұлғалық, мағыналық ерекшеліктеріне қарай тың тұжырымдарға сұранып тұрады.
Қазақ тілінің лексикология саласының мамандары Ә. Болғанбайұлы мен Ғ.Қалиұлы фразеологияның шығу арналарын бөліп қарап, олардың негізгелері деп төмендегі құбылыс, ұғым, түсініктерді атап көрсетеді.
Бүгінгі қазақ фразеологиясында зерттеудің үш түрлі бағыты бар:
Бірінші бағыт- қазақ фразеологизмдердің таза тілдік тұрғыдан бір тіл аясында зерттей. Бұл бағыт І.Кеңеспаев еңбектеріннен бастау алады.
Екінші бағыт- қазақ фразеологиясында қазақ тілінің фразеологиялық бірліктерін болмыс, бітімі, құрылымы бөтен тілдердің фразеологизмдердің салғастыра зерттеу ісі. Бұл бағыт- Ғ. Сағидолланың еңбегінен басталады.
Үшінші бағыт- фразеологизмдерді зерттеудегі үстем бағыт болып саналады.Яғни фзазеологизмдердің когнитивтік, этнолиннгвистикалық, лингвомәдениеттанымдық, психолингвистикалық аспектіде қарастыру бағыты. Бұл бағыттағы еңбектер қатарына академик Ә. Қайдардың, профессор Ж. Манкееваның. Ф. Оразбаеваның жетекшелігімен жазылып, соңғы жылдары қорғалған кандидаттық диссертацияларды атауға болады.
Ғалым Г.Смағұлова қазақ фразеологизмдерін мынадай стильдік қабаттарға бөлді:
Кітаби фразеологизмдер;
Бейтарап (стильаралық) фразеологизмдер;
Ауызекі сөйлеу тіліндегі фразеологизмдер;
Қарапайым сөйлеу тіліндегі фразеологизмдер;
Дөрекі сөйлеу тіліндегі фразеологизмдер [4, 184 бет].
Ғалым Р.Авакова фразеологизмдерді ішкі формаларының туындау көздеріне байланысты шартты түрде төмендегідей топтастырады:
Адамның анатомиялық атаулары (соматизмдер) мен қимыл қозғалыстарына байланысты туған фразеологизмдер;
Жануарлар (зооморфтық фразеологизмдер) әлемі;
Өсімдіктер (флора) әлемі;
Табиғат құбылыстары;
Өлшем бірлік (метеорология);
Сандық (нумеративтік) фразеологизмдер;
Түр - түстік және сындық;
Алғыс және қарғыс мәнді;
Мифтік және діни;
Тарихи кезеңдермен және тұлғалармен байланысты туған фразеологизмдер және т.б. [5, 68 бет].
Ғалым Оспанова Фарида Амирбекқызының 2006 ж Фраеологизмдер уәждемесінің лингвомәдени аспектісі атты диссертациясының авторефератында фраеологизмдердің зерттелуі, сонымен қоса уәж, уәжділік мәселесі сөз етіледі.Фразеологизмдердің зерттелу тарихы тым әріден басталғанымен ішкі мазмұнын анықтауда уәж, уәжділік, уәжділік арақатынасы, байланысы төңірегіндегі мәселелер әлі де теориялық тұрғыдан кешенді зерттеуді қажет етеді. Фразеологимздер құрамындағы компоненттердің бірнеше мағыналарының ішіндегі негізгісі деп танылған білгісі халықтың өмірінен, қалыптасуына уәж болады.
Ғалым фраезологизмдердің қалыптасуына қарай бірнеше топқа бөледі:
әдет-ғұрыпқа қатысты,
наным-сенімге орай;
тарихи кезеңдер мен тарихи тұлғаларға байланысты;
жан-жануарларға байланысты;
түр-түске қатысты;
адамның дене мүшелеріне қатысты;
тереңдік өлшемдеріне қатысты;
уақытқа байланысты т.б. Фразеологизмдердің мағыналық құрылымын терең зерделеу, уәжділік тұрғысынан қарастырып, оларды құрастырушы сыңарлардың қаншылықты дәрежеде уәжділіктің қатысы бар деген мәселелер арнайы зерттелмеген.
Ғалым Қалиева Самал Ерболқызының2007Көркем прозадағы фразеологизмдердің қолданылу ерекшеліктері атты авторефератында фразеологизмдердің стильдік ерекшеліктеріне тоқталады. Қазақ тіл білімінде фразеологизмдердің эмоционалдық-экпрессивтілік қасиеттері туралы және де олардың сөйлеуші мен жазушы шеберлігіне байланысты келетінін кезінде академик: І.Кеңесбаев өз пікірінде білдірген: Біз сөз етіп отырған фразеологизмдердің жалпы тіл жүйесіндегі ролі, сөйлеу прцесіндегі атқарар қызметі көп жағдайда осы стильге ойысып отырады. Осының нәтижесінде сөз, сөз тіркестері сөйлем өрісі кеңейіп отырады. Сөйлеушінің айтпақ болған ойы айқындалып отырады. Тыңдаушы мен оқырман қауымға жатық та түсінікті болу үшін фразеологизмдерді сөйлеуші не жазушы стиль жағынан әр саққа жүгіртіп, шебер қолдануға тырысады.
Тіліміздегі фразеологизмдер бояуының ерекшелігімен, ұлттық колоритімен кейіпкер бейнесін жан-жақты көрсетуге зор мүмкіндік береді. Көркем проза фразеологизмдері әсіресе, экспрессивті мәнде кейіпкерге мінездеме беруде, кейіпкердің ішкі жан дүниесін көрсетуде, кейіпкердің портретін беруде және тағы да басқа стильдік реңктерді таныту кезінде ерекше стильдік сапада қолданылып жазушы шеберлігі мен қарым-қабілетін көрсетеді.
Ержанова Зохре Қазақ қолөнеріне байланысты фразеологизмдердің этномәдени аспектісі 2010 атты авторефератының Қазақ қолөнерімен байланысты қалыптасқан фразеологиздердің этномәдени негіздері деп аталатын бірінші тарауында қазақ тіліндегі фразеологизмдердің зерттелу жайы мен қазіргі бағыттары, фразеологиздерге ұйытқы болған таулардың бірнеше ғалымдар тоғысында зерттелуі, кәсіби фразеологиздердің қалыптасу арналары сөз болады.
Ғалым Кәріпжанова Айнұр Оралқызының2010жылы жазылған Фразеологиялық коннотация прагмастилистикасы атты кандидатық диссертацияның авторефератында фразеолгизмдердің қызметі жөнінде сөз қозғайды. Фразеологизмдердің шығарма тілінде өзгеріске ұшырауы автордың өзіне тән стилі әрі көркем тілдің аясының емін-еркін екендігін көрсетеді.фразеологизмдер көркем әдебиетте эмоционалды- экспрессивті әрі прагматикалық қызмет атқарады. Профессор Г.Қосымова: Поэтикалық тіркестерде адамның түр-тұрпатын, ішкі дүниесін, затты, құбылысты ерекше түрлендіріп, жұтындырып, құлпыртып бейнелейтін бөлекше қуат-нәр болады, -дей отырып, поэтикалық фразеологизмдер эпитеттерден, метафоралық тіркестерден, теңеулерден жасалатынын айтады және мұндай фразеологизмдер көріктеуші бейнелі тәсіл, көркемдік нәр беру, эмоциялық уыттылық таныту үшін алынатыны, олардың әрқайсысының астраныда жасырын қосымша мағына және прагматикалық бағдар жататынын тұжырымдайды деп жазады. [13-21бет]
Ғалым Қалыбаева Қаламқас Сейдуллақызының 2010 Салыстырмалы түркі фразеологиясы атты докторлық диссертацияның авторефератында Жалпы тілдегі фразеологизмдерді мағыналық тақырыптық жағынан топтастыруда қатып қалған белгілі жүйе жоқ. Олай болуы заңды да. Бұл арада біз зерттеуші Г.Смағұлованың Фразеологизмдер сөздер сияқты тіршіліктің барлық саласын қамти алмайды, ол тек өз өрісінде өз жағдайында құбылыстар мен заттар, адамның көңіл күйін эмоционалдық экспрессивтік бағалауда образды елестетумен, туынды номинация жасаумен шектеледідеген пікіріне қосыламыз-деп жазады.[17-19 бет]
Ғалым Жұбатова Баян Нұрсұлтанқызының 2010 Қазақ тіліндегі араб, парсылық кірме фразеологизмдер атты докторлық диссертацияның авторефератында Қазақ тіл білімінде араб, парсы тілдерінен енген кірме фразеологизмдерге арналған арнайы зерттеулер болмағанымен, кірме бірліктерді лексикалық деңгейде қарастыру түркологтер мен қазақ тілі мамандарының үнемі назарында болды. І.Кеңесбаев калька тәсілмен жасалған фразеологизмдердің зерттелмегенін айта келіп, фразеологизмді әрі синхронды, әрі диахронды тұрғыдан қарстыру міндетін қойған болатын. Сонымен бірге ғалым бірқатар фразалардағы араб, парсы сөздерін түсіндіру арқылы, рухани, мәдени байланыс нәтижесінде тілге енген кірем сөздерді, мағынасы ескіре бастаған фразалардың сыңарларын таратып талдап берудің тіл мәденитеі үшін аса қажет екенін ескерткен еді.
Қазақ тілінің лексикологиясы мен фразеологиясына қатысты Қ. Жұбанов, Ғ. Мұсабаев, Ә. Қайдар, Б.Әбілқасымов, Н.Уәлиұлы, Х.Нұрмұқанов, Ә. Нұрмағамбетов, Е.Жанпейісов, Л. Рүстемов, Н. Оңдасынов, Б. Сағындықұлы, Ш.Мәжітова, С. Сәтенова, Б. Нұрдәулетова және т.б ғалымдардың еңбектерінде араб, парсылық кірмелер сөз болып, қарастырылады-деп жазады.[12-17бет]
Жазушы З. Қабдоловтың "Ұшқын " шығармасындағы фразеологизмдер
Шығарма тілінде қолданыс тапқан кітаби фразеологизмдер мынадай:
Дәурен қалт тұра қап, машинадан түскен бір-екі адамға айғай салды: ("Ұшқын",28 бет)
Қалт тұра қап- Ешқандай қозғалмады, тыпыр етпеді. [ҚТФС,346 бет ]
Дәурен айтқандай мұндағылардың бәрі шынында да өзара сырмінез адамдар еді. ("Ұшқын",33 бет)
Сырмінез адамдар - жақсы, таныс, мұңдас кісілер туралы айтылады. [ҚТФС,481бет]
- Қарағым Қабенжан, сені Тайманжанның досы ғана емес, туған ұлымдай көремін. Бір түрлі,бауыр басып қалыппын, - деді. ("Ұшқын",40 бет)
Бауыр басып қалыппын - жақын тарту, жүрегі елжіреу мағынасында айтылады. [ҚТФС, 106 бет]
Бірақ, сол профессордан алған өнегесі мұнда келгенде өңін айналдырыпшыға келеді. ("Ұшқын",46 бет)
Өңін айналдырып - істі, сөздітеріс түсіндірді,өзгертіп айтты, теріс баяндады. [ҚТФС, 436 бет]
Саша мен Арынғазы бір шалқалап, бір бүктеле қап, шек-сілесі қатқаншакүлді. ("Ұшқын",63 бет)
Шек-сілесі қатқанша - өте қатты, шегі түйіле күлді. [ҚТФС, 563 бет]
Апырым-ай , өзі мықты: тіпті міз бақпайды-ау!... ("Ұшқын",73 бет) Міз бақпайды-ау - бүлк еткен жоқ, бедірейді де қалды, шыдап бақты. [ҚТФС, 400 бет].
Осы екі сөз отпен жазылыпты. ("Ұшқын",77 бет)
Тайман оқыс қызара қап, жүзін тайғызып әкетті. ("Ұшқын",87 бет)
Жүзін тайғызып әкетті - бетін, назарын, көзін бұрып алды; жасқанды.[ҚТФС,201б]
Нәдия жауап орнына іштей байлау жасады:"Студенттертыңдаушы ғана емес, сынаушы да ғой!" ("Ұшқын",111 бет)
Іштей байлау жасады - өзі-өзіне іштен тас түйін етіп бекітті. [ҚТФС, 584 бет]
Әйтеуір алда "қой үстіне бозторғай жұмыртқалайтын" бір "жерұйық" бар, соған бармай қоймаймыз деп жан ұшырып жүрген жұрт! ("Ұшқын",139 бет)
Қой үстіне бозторғай жұмыртқалайтын - тыныштық, бейбіт заман орнады. [ҚТФС,341б]
Мұның номерін алып, бәйек боп жүгіріп жүретін Айбар ықыласы осы арада қыз жүрегін бір шымшып қалып еді, бір бүйірден шашы жалбырап Жабас көрінді де, әлгі сезімге су септі. ("Ұшқын",150 бет)
Біресе қиялданғандай. Қиял қуғандай. Құсы кеткендей. ("Ұшқын",199 бет)
Шығармадағы ауызекі сөйлеу тіліндегі фразеологизмдер
Шын болса, бұл кездейсоқ қылық емес, табиғи мінез.Сүйекке сіңген мінез!Ендеше бұл - діндар, құдайы бар адам.("Ұшқын"8 бет) Сүйекке сінген мінез - ежелгі туа біткен қасиет. [ҚТФС, 476 бет]
Ал тақуа кісінің пиғылы таза болады.Адамның ала жібін аттамайды.("Ұшқын",8 бет) Ала жібін аттамайды - қиянат жасамады, сұғанақтық істемеді,арамдыққа бармады.[ҚТФС, 30 бет]
Сырты жеңілтектеу көрінгенмен іштей жөндем кісі болды-ау бұл сонда... ("Ұшқын",8 бет)
Сырты жеңілтеу - көлгірсіді, арам ойын сездірмеуге тырысты. [ҚТФС , 481 бет]
Дәулетов оның соңынан ере жөнелген: бағанағы торғай үні қайта шыр етіп,Дәуреннің ту сыртында тұншыққандай болды.("Ұшқын"17 бет) Ту сыртында - арт жағы, арқа тұсы. [ҚТФС, 520 бет]
Әкесінің одан бетер зәресі ұшып, ақыр аяғында баласын қашаған асаудың жолын бөгегендей алдынан орап барып әрең тоқтатып жүріпті.("Ұшқын",17 бет)
Зересі ұшты - Үрейін ұшырды, қорқытты. [ҚТФС, 229б)
А менің қателескім келмейді, бәленің тамырына балта шапқым келеді.("Ұшқын",25 бет)
Тамырына балта шапты - бір жолата көзін жойды. [ҚТФС, 491б]
- А-а?... Жақсы, барармыз. Бірақ бар ма, бәленің бір тамыры өзіміздежатыр. ("Ұшқын",26 бет)
Тайман да түсін күл ғып бұзып, ажырая қарады. ("Ұшқын",26 бет)
Түсін күл ғып бұзып - өңі өзгерді, бет-бейнесі құбылды деген мағынада. [ҚТФС, 528б]
- Ойбай, қатыным, зәрем кеткені бар емес пе! ("Ұшұын",27 бет)
Зәрем кеткені - Үрейін ұшырды, қорқытты. [ҚТФС, 229б]
Күйсандық пен домбыраның, қобыз бен сырнайдың қосыла құбылған сырлы сарыны бойын билеп, қанын қыздырып әкетіп барады. ("Ұшқын",29 бет)
Бойын билеп, қанын қыздырып - өзіне-өзі келді,буынын бекітті. [ҚТФС,122б]
Тайман бұл тұста әбден жер болып, мазасы қашты: алдағы семестрде өзінің стипендиясыз оқитынын уй-ішіне айтпап еді және сездірместен кетпек еді. ("Ұшқын",41 бет)
Жер болып, мазасы қашты - тып-типыл болып тегістелді, күл-талқаны шықты, жермен-жексен болды. [ҚТФС, 198б]
- Немене, орныңнан су шықтыма? ("Ұшқын",110 бет)
Кішкене бос уақыт тапса, іс үстінде түнеріңкі жүзін тез жылытып, қасындағыға үлкен демей, кіші демей, өз ойларын айтып, не өз басынан өткен қызық-қызық жайларды ұзақ сөйлеп отыратын. ("Ұшқын",120 бет)
- Көрсек көрерміз, - деп Қабен көзіілдірігінің үстінен Дәулетовке сүзе қарап қалды, - мынаны ккөріп тұрсыңдар ма, жігіттер. ("Ұшқын",124 бет)
- Сорлым-ай, соқ-соқ! - деді Тайман сыбырлай сөйлеп, күлкіге тұншығып. ("Ұшқын",147 бет)
Шығармадағы қарапайым сөйлеу тіліндегі фразеологизмдер
Екеуі біраз үнсіз отырғаннан кейін Науша да езуін кере серпіліп, серігін қалжыңдай: ("Ұшқын",7 бет)
Десе де, бұған қалжыңбастау Науша күлгенмен Тайман езу де тартқан жоқ.("Ұшқын"10 бет)
Содан соң уйге кіріп, әкесі мен ағасының арасына отырып,әркімнің өзі туралы мақтау сөздерін екі езуін екі құлаққа іліп тастап, үнсіз қуана тыңдады. ("Ұшқын",34 бет)
Екі езуі екі құлаққа - өте көңілді,көңілі көтеріңкі, қуанышты, мәз-мейрам. [ҚТФС, 156б]
Қыз қылаңдап, іліп әкетіп, алып ұшып тұр. ("Ұшқын",43 бет)
Іліп әкетті - қағып әкеттібөгелмей жалғастырып әкетті. [ҚТФС, 579б]
Зәуренің қабақ түйе, кішкене ернін бүріп алып, безеріп тұрған кейпін Тайман ту сыртынан дәл болжап, көрмей таныды. ("Ұшқын",57 бет)
Есіктен адуындап кіре берген Саша Тайманның селт еткенін байқаған жоқ, жалаңаш жауырынын сүлгімен ысқылап, жуан даусымен түнде университетте айтылған ән әуенін "ррай-ррай-ррайрай-ра-а-ай-рай!" деп гүжілдей созып, бөлменібасына көтеріпжүр. ("Ұшқын",94 бет)
Басына көтерді - айналаны жаңғырықтырып айқай салды, даурықты, азан-қазан болып шулады. [ҚТФС, 101б]
Шығармада кездесетін соматикалық атаулар негізінде жасалған фразеологизмдер
Міне, қас пен көздің арасында жаңағы самарқау қалпын шапшаң серпіп, сұңқылдады да кетті.("Ұшқын"16 бет)
Қас пен көздің арасында - лезде, тез,жылдам, көзді ашып жұмғанша. [ҚТФС, 335б]
Төргі екі терезенің аралығына ілінген Дәуреннің үлкен суреті есіктен кірген адамға көз алмай қарайды.("Ұшқын",19 бет)
Көз алмай қарады - қадалып көп қарады. [ҚТФС, 252б]
Тайман оған көзінің қиығымен қарайды: ("Ұшқын",23 бет)
Көзінің қиығымен - бетіне тіктеп қарамай,қабағының астымен қарады. [ҚТФС, 263б]
Қабенмен сөз таластырып бір нәтижеге келу, немесе оны өз тұжырымынан тез тайдырып жіберу қиын екенін білітін Тайман иығымен күліп,сыбырмен айтты: ("Ұшқын",25 бет)
Қабен оған қолын бір сілтеді.("Ұшқын",26 бет)
Содан соң Тайманға жалт қарап, қыжылды үнмен тістене сөйледі: ("Ұшқын",26 бет).
Ол батпақтап, уйіне таяна бергенде, көз жетер алдынанбіреу қараң етті: ("Ұшқын",27 бет)
Көз жетер алдынан - жай көзбен қарағандаажыратуға болатын ара қашықтық, кісінің шолып көре алатын жері. [ҚТФС, 256б]
Қараңғыға тесіліп, көрінген қараға "бұ қайсың, бері жүр" деп, үш сағат жаңбырға шомыла жол торығаны Дәурен ағайдың миына кіріп те шығар емес. ("Ұшқын",28 бет)
Сыраханалар алдынан аяқ алып өту қиын. ("Ұшқын",39 бет)
Конферансье мылжың жігіт екен: програмасы тапшы концерттің жарымынан көбі соның жұртты күлдірем деп аузына келгенін соғып, босқа арамтер болуымен өтті. ("Ұшқын",39 бет)
Аузына келгенін соғып - не болса, соны сөйледі. [ҚТФС, 65б]
Қыз көзіндегі күлкі ізін таратпастан Тайманға қараған, бұл да тани кетіп, қол алысты: өзімен орта мектепте бірер жыл бірге оқыған қыз.("Ұшқын",42 бет)
Ер адамның тапалдығын айтсайшы,- деп Нағима қасындағы үш жігіттің жатаған бойлы біріне көз қиығын жүгіртесөйледі. ("Ұшқын",43 бет)
Көз қиығын жүгірте - көзінің ұшымен қарады. [ҚТФС, 257б]
Басыңа дүние сыйып жатса да өзіңмен өзің болмай, аздап тіл қатып, ашығырақ отырсаң қайтушы еді? ("Ұшқын",46 бет)
- Қысым қанша?! - деп, әркімге шұғыл, шолақ тіл қатқаны болмаса, өзге бұйрығының бәрі сөзбен емес, ыммен келіп жетеді. ("Ұшқын",48 бет)
Тайман Дәуренге - өзінің аяулы әкесіне аса бір ыстық ықыласпен қадалып, көзін ұшқындата тікті. ("Ұшқын",48 бет)
Тілге тиек тапқысы келеді: екінші бір әдетіне басып, қияс қалжың іздейді. ("Ұшқын",60 бет)
Тілге тиек етті - аузына ала сөйледі, сөзіне сүйеніш,ойына таяныш жасады. [ҚТФС, 533б]
Соны түсінген Саша рақаттана күліп алды да, Арынғазыға қабағын түйген боп, оның сөзін өз тілінде іле жалғап жатты: ("Ұшқын",60 бет)
Қабағын түйген - ызаланды, ызалы ашуға мінді, ашумен тас түйін боп алды. [ҚТФС, 299б]
Әлі өзгерер емес, әлі аузы жабылар емес. Зәуре қабақ шытып,реніш білдірді.("Ұшқын",64 бет)
Қабақ шытты - ренжіді. [ҚТФС, 301б]
Аңсағаны қол созым жерде, қарсы бөлмеде ғана жатыр. ("Ұшқын",76 бет)
Қол созым жер - ең жақын жер, ұсынса, қол жететін жер. [ҚТФС, 345б]
Өмірде ешкім бетін қақпаған Зәуре өз басынан өткен сан қызықтардың бірін еске түсіріп, үнсіз жымиып тұрды. ("Ұшқын",82 бет)
Бетін қақпаған - еркін өсірді. [ҚТФС, 118б]
Содан екеуі де жым-жырт, іштей тығылып,тіл қатыспастан келе жатты. ("Ұшқын",92 бет)
- Айбар қатаңдау кеткен болса керек. Мусиннің қабағы қалындай бастады. ("Ұшқын",104 бет)
Декан райлана тыңдап отырған: жалғыз-ақ бұл екеуінен Мусиннің Ембіде практиканттардың басы-қасында болмағанын естігенде шұғыл сұстанып, қабақ түйіп қалды.("Ұшқын",106 бет)
Қабақ түйді - ызаланды, ызалы ашуға мінді, ашумен тас түйін боп алды. [ҚТФС, 299б]
Әйелге енді оқты көзбен қарады. ("Ұшқын",109 бет)
Отты көз - жанарлы, өткір көз. [ҚТФС, 423б]
Арынғазы артына қайырылып қарап, Алмасқа "Сен де жүр" дегісі келді де, ботинкасыз қалам ба деген күдігі бар болғыр тағы есіне түсіп, аузын жиып алды. ("Ұшқын",111 бет)
Тайман кілт тоқтап, әлдеқалай бір ыңғайсыздықпен, бетінде қан ойнатып, қызарып-сұрланып қалды. ("Ұшқын",113 бет)
Бетіне қан ойнатып - реңі кірді, өңі кірді, ажарланды, шырайланды. [ҚТФС, 115б]
Арман екені, үміт екені, қуаныш екені, мұң екені белгісіз оқшау сезімін жұрттан дажасыратын секілді, алдынан кездескен көлденең адамдар тура қараса, бұл қысылып,көзін тайғызып әкетеді. ("Ұшқын",118 бет)
Көзі тайды - назарын басқа жаққа аударды, көзін тасалады. [ҚТФС, 264б]
Ал енді бар-ау, - Спаров көзін тас қып жұмып алды: - ғажап сөйледі. ("Ұшқын",121 бет)
Тіпті Сапаровқа дейін өзгеріп кеткендей, студенттер бардағы сыпайылықпен жиып қойып, диваннан ұшып тұрды да,Армановтың сөзін бөле, салқын тіл қатты.("Ұшқын",131 бет)
Салқын тіл қатты - реніш сызын айтты деген мағынада. [ҚТФС, 450б]
Лауазымды адамның анда-санда басты бір шайқап қойып, тілсіз отыруыныңөзінде кәдімгідей бір ұтымдылық болады екен. ("Ұшқын",133 бет)
Неге көзге шыққан сүйелдей жалғыз? ("Ұшқын",135 бет)
Көзге шыққан сүйелдей - жек көрінішті көрінді. [ҚТФС, 254б]
Кітаптан басын көтеріп, маңына көз жүгіртті.("Ұшқын",141 бет)
Көз жүгіртті - шолып қарады, шола іздеді, ой жіберді. [ҚТФС, 257б]
Шекесі зірк-зірк етеді, басы ойдан жұрдай. ("Ұшқын",145 бет)
Қыз үнінде жігіт жүрегін қытықтаған ерке наз бар. ("Ұшқын",169 бет)
Алмастың бетінен оты шықты. ("Ұшқын",184 бет)
Бетінен оты шықты - қызарды, қатты қысылды, ұялды. [ҚТФС, 118б]
Өкпесі аузына тығылады.Басы айналып, көзі қарауытты. ("Ұшқын",190 бет)
Өкпесі аузына тығылды - демікті, тынысы тарылды. [ҚТФС, 428б]
Тайман жүрегін мұз жайлап алды. ("Ұшқын",193 бет)
З. Қабдоловтың "Ұшқын " шығармасының тілін талдау барысында 68 фразеологизм сөз теріліп, 43 фразеологизм сөз талдауға түсті. Ғалым І.Кеңесбаевтың ‟Қазақ тілінің фразеологиялық сөздігін" пайдалана отырып әрбір фразеологизм сөздердің мағынасы ашылып, стильдік қабаттарға бөлінді.
1.5. Антоним, синоним, омоним сөздердің қолданысы
Антонимдер
Антоним термині - әлем тілдерінің бәрінде бар құбылыс.Жан-жақты дамып, кемелденген тілде белгілі бір ойды әр түрлі мақсат-мүддеге қарай неше саққа жүгіртіп, сан алуан тәсілмен қолдануға болады. Қазақ тілі синонимге қаншалқты бай болса, антонимге соншалықты бай екенін байқаймыз. Антоним термині-гректің onty-қарсы деген сөзінен шығып, қарама-қарсы есім дегендібілдіріп, қарама-ұарсылықты зерттейтін лексикологияның антонимика саласында қарастырылады.Антонимдер айналадғы заттардың, құбылыстардың сын- сапасын, артық-кем, мөлшер - көлемін салыстырып, бірі-біріне қарама-қарсы қоюдан шығады. Сондықтан, мағыналарым бір- біріне қарама- өқарсы сөздер антонимдер деп аталады.антонимдердің әрбір стиль түріндегі қолданылу дәрежелері әр басқа.
Қазақ тіл білімі ғылымында Қ.Аханов, Ә.Болғанбаев, І.Кеңесбаев, Ғ.Қалиев т.б. ғалымдардың еңбектерінде антонимдер әр түрлі зерттеу саласында көрініс тапқан.
Ғалым К.Аханов Антонимдердің стилистикалық қызметі өте күшті. Қарама - қарсы құбылыстарды салыстыруда, оларды бір-бірімен қатар қойып шендестіруде және ос тәсіл арқылы айтылатын ой
Антонимдер дүниедегі заттардың, құбылыстардың сын- сапасын, артық-кем қаситеін, мөлшер- көлемін салыстырып, бір - біріне қарама-қарсы қоюдан шығады.
Тіл көркемдігін арттыруда антонимдердің қызметі зор. Сондықтан да болар антонимдер халық ауыз әдебиетінен бастап бүгінгі кез келген ақын, жазушы шығармаларында көп қолданыста. Антонимдерді әсіресе нақыл сөздерден, мақал-мәтелдерден жиі кездестіруге болады.
Зерттеуші ғалым К.Қ.Есіркепова өзінің "1960 - 1980 жылдардағы әйел - ақындар поэзиясының тілі (Ф.Оңғарсынова, М.Айтқожина, А.Бақтыгереева, К.Ахметова шығармалары негізінде)" атты монографиясында антонимдерге тоқталып өтеді. "Антонимдердің көркем әдебиеттегі қызметі де айрықша. Өйткені тіліміздегі осы сияқты мәндегі сөздерді ақын - жазушылар өзара қарама - қарсы қойып, шығарма тілінің көркемдігін шыңдай түседі" деп айтылған. Дүниедегі заттар мен құбылыстардың сапасын, қасиетін, мөлшерін салыстырып және қарама - қарсы қою, өмір мен өлім, жақсылық пен жамандық, білім мен білімсіздік сияқты кереғар ұғымдарды көрсету арқылы философиялық ой түйінін, өмірге көзқарасын ақындар өз өлеңдерінде антонимдерді қолдану арқылы, яғни контраст суреттер беруде жиі пайдаланады.
Ғалым Т. Бекниязов: антонимдер ақынның айтар ойын нақ түйіп, тұжырымдап, байлауын айқындап,өлең әсерін күшейтумен қатар оқырман мен авторды бір ұғымға ортақтастырып тұратынына назар аударған.
Ғалым К.Аханов Антонимдердің стилистикалық қызметі өте күшті. Қарама - қарсы құбылыстарды салыстыруда, оларды бір-бірімен қатар қойып шендестіруде және осы тәсіл арқылы айтылатын ойды тайға таңба басқандай етіп түсіндіруде шебер қолданудың нәтижесінде айтылатын ой мейлінше ашық-айқын, мейлінше мәнерлі болып келеді деген.
Мағынасы бір-біріне қарама-қарсы сөздер антонимдер деп аталады. Антонимия құбылысы көбінесе сапалық ұғымдармен шектелгендіктен,оның тіл- тілде синонимия, полисимия құбылысына қарағанда, өрісі тар болды. Антонимдес болатын сөздердің басым көпшілігі сын есімдер.Антонимдердің стилистикалық қызметі өте күшті.Қарама-қарсы құбылыстарды салыстыруда, оларды бір-бірімен қатар қойып шендестіруде және осы тәсіл арқылы айтылатын ойды тайға таңба басқандай етіп түсіндіруде антонимдер айрықша қызмет атқарады. Белгілі лексколог ғалымдар Ә. Болғанбаев пен Ғ. Қалиев Антонимдер дүниедегі заттардың, құбылыстардың сын-сапасын, артық-кем қасиетін, мөлшер-көлемін салыстырып, бір-біріне қарама-қарсы қоюдан шығады. Антоним дегеніміз мағынасы бір-біріне қарама-қарсы сөздер болып шығады. Антонимдер өзара алшақ қарама-қарсы ұғымды білдіретіндіктен, бұлардың әр сөз табына қатысы нақ бірдей емес, ала-құла деген сөз. Бір сөз табы соншама бай да, енді біреулері соншалықты кедей, не болмаса тіпті кездеспеуі де ғажап емес. Қазақ тілінде антонимдер көбіне-көп сын есімдерден болады, онан соң етістіктер, зат есімдер, үстеулерден азды-көпті кездеседі. Ал қалған сөз таптарынан жасалған антонимдер тым тапшы деп, антонимдерге анықтама беріп, антонимдерді сын есімге тән антонимдер, етістікке тән антонимдер, зат есімдерге тән антонимдер, үстеуге тән антонимдер деп жікке бөліп, қарастырады [Ә. Болғанбаев Қазақ тілінің лексикологиясы 117-бет].
Ғалым Анар Салқынбай Қазіргі қазақ тілі оқулығында антонимдік парадигма жайында сөз қозғайды. Мағыналары бір-біріне қарама-қарсы айтылатын сөздердің жүйелі тобы- антонимдік парадинманы құрайды. Болмыстағы заттар мен құбылыстардың қасиеттері мен қатынастары арасында қарама - қайшылықтың болуы диалектиканың даму заңдылығы. Қарама-қайшылық - әлемді қозғаушы..., кез келген қозғалыстың, өмірдің түп тамыры; қандай да бір нәрседе қарама-қайшылық болғанда ғана ол қозғалады Антонимдік қарама-қарсылық заттар арасындағы қарама-қарсылық емес, олардың қасеттерінің, сапаларының, белгілерінің арасындағы қарама-қарсылық. Тілдік антонимияны логикалық категория саналытын қарама-қарсылық ұғымы арқылы түсіндіру қажет. Табиғаттағы заттар мен құбылыстардың қарама-қарсылығы оларды салыстыру кезінде ғана көрінеді.
Ғалым Жүсіпов Асқар Елтайұлы Қазіргі қазақ тіліндегі қарама-қарсылықтың коннекторлары 2004жатты диссетациясының авторефератында антонимдердің зерттелуі туралы айтылады. Антоним терминінің өзін әр зерттеуші әр түрлі түсіндіреді. Антонимдерге түрлі анықтама бергенмен де, олардың табиғатын түсінуүшін ең алдымен, осы қарама-қарсылық дегенді анықтап алу қажет.Антонимдер сөздің бүкіл мағынасында емес, тек белгілі бір мағынада ғана жақындасады. Демек антонимдерді қарастыру да, антоним таңдауда да сөздің көп мағыналылығын ескеру қажет,-деп анықтама береді.
Ғалым Найманбай Айнұр Рахымбердіқызы Антонимдік қатынастардың көркем прозадағы қолданысы 2010 ж диссертацияның авторефератында антонимдер туралы сөз етеді. Антонимия-лексикалық бірліктердің мағыналық жағынан қарама-қарсылығы. Антонимия деген лингвистикалық терминнің тіл біліміне енуінің өзі үлкен қызығушылық тудырады. Тұлға мен мазмұн жағынан антонимия терминімен қатысты бола тұра, ол тіл біліміне салыстырмалы түрде енеді. Ғалым Н.М.Шанский 1964 жылы шыққан Орыс тілі лексикологиясы атты еңбегінде антонимдерге: Антонимдер айтылуы әр түрлі бір-біріне қарсымағына беретін, бірақ бір-біріне қатысты сөздерге,-деп анықтама береді. Тілдің лексика-семантикалық жүйесінде антонимдер үлкен рөл атқарады. Антонимдер - тілдік белгінің мағынасы жағынан қарама-қарсы сөздер. Антонимдерді қарапайым түрде тостастырғанда екі сөздің қарсы мағынасы алынады: жақсы-жаман, үлкен-кіші т.б сөздері. Қарсы мәндегі сөздердің кейде синонимдері де болады: үлкен, зор, ересек т.б сөздер. Антонимия - лексикадағы қарапайым қатынас екендігі мынадай себептен де көріне алады: ол үнемі бір ған сигнификативті мағынаға сүйенеді. Егер сөзде сондай бірнеше мағына болса, онда ол бірнеше антонимдік қатарға енеді. Қарама-қарсы мағына дегеніміз-уақытша категория, өйткені сапаның өзгеруі-заттың өзгеруімен тең келеді, ал қасиет болса, керісінше, заттың басқа бір затқа қатысы нәтижесінде және табиғи үдерістерге сай өзгеріп отырады.
Лексиколг ғалым Ә. Болғанбаев пен Ғ. Қалиев антонимдерге мынадай анықтама берген: Антоним дегеніміз- мағынасы бір- біріне қарама-қарсы сөздер тоьы Қазақ тілінде антонимдердің жасалуы көбіне - көп сын есімдерден болады, ал қалған сөз таптарынан вһаз кездеседі. Жасалу жолдарына қарай антонимдерді бірнеше топқа бөлген.
Зат есімге тән антонимдер
Сын есімге тән антонимдер
а)Түбір күйінде кездесетіндер
ә) туынды түбір күйінде кездесетіндер
б) -ғы,-гі,-қы,-кі жұрнақтары арқылы жасалған антонимдер
3. Етістікке тән антонимдер
4. Үстеуге тән антонимдер
5. Есімдікке қатысты антонимдер
[Ә. Болғанбаев, Ғ. Қалиев 76-бет].
Жазушы З. Қабдоловтың ‟Ұшқын " романындағы антоним сөздердің қолданысы мынадай:
Сын есімге тән антонимдер:
Науша серігіне бір рет көзінің қарашығымен емес, ағымен қарағандай болды.("Ұшқын ",7бет).
Қара - дәл не екені айқын емес, қарайып көрінген нәрсе, қарайған. [ҚТТС,271б].
Ақ - 1) қардың , сүттің түсіндей аппақ түс 2) адал, кінәсіз, жазықсыз [ҚТТС,221б].
Дәурен ағайдың артықшылығы да кемшілігі де осы мінезінде. ("Ұшқын",19 бет)
Артық - мөлшерден тыс, жоғары, шамадан тыс көп, мол[ҚТТС,657б].
Кем - аз, жетпеген, толмаған [ҚТТС,582б].
Әке құшағының өзін бір он жылға еріксіз жасартатынын, ана мейірімінің өзін бір он жылға есейтетінін және жақсы біледі. ("Ұшқын",20бет)
Жасарту - жасарт етістігінің қимыл атауы. 1. Жас етіп көрсету[ҚТТС,157б].
Есейт - үлкейту, естияр ету[ҚТТС,397б].
Үшіншіден, "аздап" дейсіз, анау бөтелкені бір өзіңіз тауыстыңыз: азыңыз осы болғанда, көбіңіз қандай болмақ?... Жауап беруіңізді сұраймын! ("Ұшқын",37 бет)
Аз - азғантай, көп емес, шағын [ҚТТС,107б].
Көп - мол, қыруар[ҚТТС,319].
Сен бір қызық жансың: сыртың салқын болғанмен, ішің ыстық-ау сенің! ("Ұшқын",52 бет)
Ойлаған сайын махаббат биік те, бұл төмен жатөан секілді, одан жасқанатыны да сондықтан еді. ("Ұшқын",53 бет)
Жазғы тұнық ауада кейде баяу жүзгенжей, кейдешырлапұшқандай, көп үстінде қалықтай құйқылжып тұр. ("Ұшқын",60 бет)
Үлкен бол,кішібол, бәрібір: Арынғазы кенеше қадалып. Құлдырап болады. ("Ұшқын",61 бет)
Кіші - үлкен емес, кішкене[ҚТТС,663].
Үлкен - кіші емес, үлкендеу [ҚТТС,567б].
Тұла бойы суық шалғандай ма, әлде жылу жайлағандай ма, оны өзі де түсінбейді. ("Ұшқын",76 бет)
Жылу - күннен, оттан бөлінетін қызу[ҚТТС,700б].
Қабен келмей жатыр. Ауру-сауын білмейміз. ("Ұшқын",98 бет)
Ауру - ағзаның тіршілік ету, өсіп-өну әрекеті мен құрылысының бұзылуы; науқас, кесел, дерт,сырқат. [ҚТТС,174б].
Оның ойынша, Тайман ұстамды, орнықты жігіт еді, бұл жолы ұстамсыз, орнықсыз жігіт болып кетіпті. ("Ұшқын",113 бет)
Әсіресе, студенттер алдында қиын: оларға өзініңескісінұсына алмайды, ал, жаңаны өзі қабылдай алмайды. ("Ұшқын",137 бет)
Жаңа - өңі кетпеген, бұрын ұсталмаған[ҚТТС,24б].
Ескі - тозығы жеткен, өңі кеткен, ұсталған[ҚТТС,420б].
Ел-жұртының хал-күйі сол баяғы жалаңаш-жалпы, бірде аш - бірде тоқ, бірде бар - бірде жоқ жұпыны тіршілік! ("Ұшқын",139бет)
Аш - ас ішпеген, тамақ жемеген; тоқ емес [ҚТТС,247б].
Орман арасындағы осы шағын қыстақта бұйыққан селқостық емес, қайнаған өмір бар: кішкене Москва сияқты, иә болмаса ұлы Москваның бір шеті тәрізді. ("Ұшқын",163 бет)
Кішкене - үлкен емес, кішкентай, титімде[ҚТТС,661б].
- Жақсы! - деп, папканы сарт жапты да, - Жаман! - деді: - Жаман! ("Ұшқын",180 бет)
Жақсы-жаман - жақсысы да, жаманы да аралас, әрқилы,әртүрлі, бәрі бар[ҚТТС,610б].
Зат есімге тән антонимдер:
Тайман ойы бұл жетпіс күн ішінде жер бетінде қалқыған жоқ, жер астына мыңдаған метр тереңдеп кеткен бұрғымен бірге сүңгіді,скважина түбінен түтік бойлай лықсыған құбылма қоспамен бірге ақты.("Ұшқын",15 бет)
Күн мен түннің, бар мен жоқтың арасы секілдібір бейуақта тап болған бұлдыр белгісіздік. ("Ұшқын",75 бет)
Күн - әлемге жарық, қызу беретін, күн жүйесінің орталық денесі,Жерге ең жақын жұлдыз[ҚТТС,486б].
Түн - тәуліктің кешкі уақытынан таңертеңгілікке дейінгі аралығы, қараңғы бөлігі [ҚТТС,490б].
Қазан төңкерісі Мусаның отбасына құт емес,жұтәкелгенін бір-ақ білді. ("Ұшқын",138 бет)
Құт - береке, байлық, мол қазына[ҚТТС,454б].
Жұт - ауа арйының қолайсыздығынан болатын экономикалық күйзеліс, апат; жазғы қуаңшылық пен қатты қыстан аштыққа ұшыраушылық, ашаршылық [ҚТТС,582б].
Етістікке тән антонимдер:
- Тайман шырағым, оқығанның тілі қиын ба, әлде оқымағанның ұғымы төмен бе, ал арасын өзің біл.("Ұшқын",7 бет).
Оқыған - көзі ашық, білімді адам, зиялы[ҚТТС,660б].
Оқымыған - арнайы білім алмаған, ресми жүйемен кәсіби білімді игермеген адам. [ҚТТС,661б].
Жұрт ду күлді. Біреулер ерсі көріп, ұнатпай күлді, біреулер риза ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Тақырыбы:Зейнолла Қабдолов Ұшқын романынын лексика-фразеологиялық ерекшеліктері
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
I. Шығарма тілінің лексикалық ерекшелігі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ..5
1.1 Фразеологизмдер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..5
1.2 Антоним, синоним, омоним сөздердің қолданысы ... ... ... ... ... ... .. ... ... ..17
1.3 Антонимдердің қолданысы ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..17
1.4 Синонимдердің қолданысы ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..25
1.5 Омонимдердің қолданысы ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...31
ІІ. Шығармадағы көркемдегіш-бейнелеуіш тәсілдердің қолданысы ... ... ... .40
2.1 Теңеу ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...40
2.2 Эпитет ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..47
2.3 Портрет ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .50
III. Метафора, метонимия,синекдоха, эмоционалды-экпрессивті сөздер... ..55
3.1 метафора ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 55
3.2 Метонимия ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .60
3.3 Синекдоха ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..63
3.4 Эмоционалды-экспрессивті сөздер ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... 69
3.5 Мақал-мәтел, кірме сөздер, көнерген сөздердің қолданысы ... ... ... ... ... 71
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..86
Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 88
Кіріспе
Сөз байлығы лексика қарастыратын негізгі және күрделі единица. Сөздердің мағынасын, оның жалпы лексикалық жүйедегі алатын орнын, шығу төркінін, қолдану қабілетін, күнделікті қарым-қатынастағы көрінісін, түрлі стильдік мәні мен сипатын тексеретін ғылымды бір сөзбен лексикология дейді. Лексикология сөздерді тілдің қазіргі даму тұрғысынан да, сонымен бірге өткен тарихымен тығыз байланыстыра отырып та зерттейді.Лексикологияның зерттейтін объектісі - сөз. Белгілі бір заттың, оқиға, құбылыстың, қимыл, түр-түстің және тағы басқа ұғымның атауын сөз дейміз.
Тілдің сөз байлығына тұрақты тіркестер де жатады. Бұлар замандар бойы біртіндеп туып қалыптасқан, ұзақ дамудың жемісі. Сондықтан лексиканы зерттеу сөздік құрамды тұтас алғанда бір бүтін система деп қарауды міндеттейді. Яғни лексикология жекелеген сөздер тобын емес, тілді қалыптасқан лексикалық жүйесі тұрғысынан қарайды. Тілдің қаншалықты дамып жетілгендігі сөздік құрамдағы сөздердің санымен де, мәнімен (көп мағыналығымен) да өлшенеді. Сөздік құрам неғұрлым бай болса, тіл де соншалықты дамыған болады. Бүгінгі қазақ тілі сөз байлығы жағынан дамыған тілдердің қатарына жатады [1;3].
Қазақ тіл білімінің лексикология саласы 1950 жылдан бастап зерттеліп, осы салада көптеген ғылыми еңбектер жарық көрді. Қазақ лексикасының диахронды-синхронды жай-күйі қазақ тіл білімінде тілші ғалымдар І.Кеңесбаев, Н.Сауранбаев, С.Аманжолов, Ғ.Мұсабаев, К.Аханов, Ә.Болғанбаев, Р.Сыздық, Т.Жанұзақов, Ғ.Қалиев, Б.Хасанов, К.Хұсайын, Б.Қалиев, Н.Уәлиев, Ф.Оразбаева, Ж.Манкеева тағы басқа ғалымдардың еңбектеріне негіз болғандығы белгілі.
Курстық жұмыс тақырыбы - Зейнолла Қабдолов Ұшқын романы тілінің лексика-фразеологиялық ерекшеліктері.
Жұмыстың мақсаты - Зейнолла Қабдолов Ұшқын романы тіліндегі фразеологизмдердің стильдік қолданысын, синоним,омоним, антонимдердің қолданылуын және көркемдегіш - бейнелеуіш тәсілдердің, оның ішінде теңеу, эпитет, портрет, метонимия, синекдоха, мақал-мәтелдер, пейзаж, эмоционалды-экспрессивті сөздердің шығармадағы қолданылу ерекшеліктерін анықтау.
Жұмыстың міндеттері:
Осы мақсатқа жету барысында мынадай міндеттер қойылады:
1) Шығарма тіліндегі лексика-фразеологиялық ерекшеліктерін таба білу;
2) Шығармадан синоним, антонимдерді, қос сөздердің стильдік ерекшеліктерін табу;
3) Шығармадан эпитет, теңеу, синекдоха, метонимия тағы басқа көркемдік тәсілдерді тауып, олардың стильдік қызметіне тоқталып талдау, ерекшеліктерін анықтау.
Жұмыстың нысаны - Зейнолла Қабдолов Ұшқын романы
Зерттеу жұмыстың жаңалығы:
Шығармада теңеулердің, фразеологизмдердің көп қолданылуы.
Жұмыстың құрылымы - кіріспеден, ІІI бөлімнен, қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
I.Шығарма тілінің лексикалық ерекшелігі
Қазақ тіл білімінде фразеологизмдердің зерттелу жайы
Тілдің лексикасында қаралатын лексикалық бірліктерден басқа тіл бірліктерінің тұрақты сөз тіркестері деп аталатын неғұрлым ерекше түрі қалыптасқан. Бұларды тіл білімінің фразеология саласы зерттейді. Фразеология деген термин негізінен екі түрлі мағынада қолданылады.
Бірінші мағына тілдегі тиянақты тіркестерді тексеретін тіл білімінң саласы.дегенді, екіншісі - бір тілдегі фразеологизм т байлығының тұтас жиынтығы дегенді білдіреді.
[Ә. Болғанбаев Қазақ тілінің лексикология 99-бет ].
Фразеологизмдер сөйлеу және жазба тілде бағалауыштық қызметімен ерекшеленіп, өзіндік бейнелі, эмоционалды-экспрессивті жағынан айтушы мен тыңдаушы арасында жай хабарласу, ойды көркем жеткізу ғана құралы емес, түрлі сезімдік жақтарына әсер ету мүмкіндігіне ие болатын бірліктер ретінде танылады.
Филология ғ.к.д. Есіркепова Кенжегүл Қабылғазықызының 1960-80 жылдардағы әйел-ақындар поэзиясының тілі атты еңбегінде фразеологиялық тіркестер деп- түркі, оның ішінде қазақ тілінде ертеден бар құбылыс. Фразеологияны тілдік жүйенің құрамдас бөлігі ретінде, құрылымдық және мағыналық жағынан ерекше қасиетке ие тілдік бірлік ретінде тану негізгі ғылыми дәйектеме болып табылады деп анықтама береді. Фразеологизмдерді қазақ тіл білімінде зерттеген ғалымдарымыз өте көп. Қазақ ғалымдары І.Кеңесбаев, К.Аханов, Ә, Қайдаров, Ә.Болғанбаев, Ғ.Қалиев, Ә.Хасенов, Р.Сыздық, Г.Смағұлова және т.б еңбектерінде фразеология жайлы пікірлер айтылып, нақты тұжырымдар ұсынылды.
Қазіргі кезеңде фразеология өз бойына жаңа нысана мен бағыттар жинақтауда. Бұл тұста фразеологизм таңба ретінде қарастырылып, тілдік таңба табиғатына сәйкес коммуникативтік актіге қатынасатын, тіл және сөйлеуде өзіндік йункциясы бар, ұлттық-мәдени сипатымен ерекшеленетін тілдік бірлік ретінде фразеологизмдердің мағынасындағы обьективтік және субьективтілік факторларының арақатынасын зерттеу қарастырылуда.
Фразеологизмдер құрамындағы тұрақты элементтердің коннотативті мәнде қолданылуының басты себебі-әр халықтың салт-дәстүрімен өткен тарихымен, әлеуметтік тұрмыс жағдайымен ұштасып жататыны да естен шығармау керек. Қазақ тіліндегі фразеологизмдер-тілімізде, халықтың рухани, мәдени өмір мен салт-дәстүрі, наным-сенім, дүниетанымы негізінде туындап, көркем сөздің кең қолданылатын бейнелі де әсерлі құралына, сөз мағынасы мен мәніне эмоционалды-экспрессивті реңк беріп тұратын тәсіліне айналған тілдік құбылыс.
Фразеологизмдер өз алдына дербес лингвистика саласыы екендігін танытатын негізінен үш түрлі басты белгісі бар. Олар:
Даяр қалпында жұмсалуы белгісі,
Мағына тұтастығы
Тіркес тиянақтылығы
Осы үш белгіні еркін түсіну үшін әрқайсысын жеке-жеке алып қарайық. Фразеологизмдердің даяр қалпында жұмсалу белгісі еркін сөз тіркесімен салыстырғанда айқын байқалады. Мәселен, Дәурен қалаға жүрейін деп отыр деген бір сөйлемді әркім неше саққа жүгіртіп өзгерте беруіне болады. Мысалы: Дәурен қалаға жүрмекші,Дәурен қалаға барам ба деген ойда т.б. Бұл сияқты еркін сөз тіркестері қатынас жасау процесінде әркімнің өз қалауы бойынша жасалады.
Фразеологизмдердің өзіндік екінші белгісі - мағына тұтастығы. Фразеологизм біткеннің бәрінде де белгілі бір меншікті мағынасы болады. Ол мағына тұрақты тіркесті құрастырушы сыңарлардың мағыналарына сәйкеспейді, оларға тәуелсіз өздігінен өмір сүреді.
Фразеолгизмдерге тән үш түрлі ортақ белгі болғанымен, бұлар бір-бірімен әрдайым мағына тұтастығы бірінен ап- айқын көрінсе, екіншісінен көмескі, үшіншілерінен өте солғындау болып кездеседі.
Қазақ тіліндегі фразеологимдер де фразеологиялық тұтастық, фразеологиялық бірлік және фразеологиялық тізбек болып, негізінен үш топқа жіктеледі.
Фразеологиялық тұтастық.Бұлтопқа фразеологизм құрамындағы сөздер бір - бірімен тұтасып, әбден жымдасып кеткен, олардың мағыналық жігін ешқандай ажыратуға болмайтын тұрақты тіркестер жатады. Фразеологиялық тұлғалардың білдіретін жалпы ұғымымен беретін мағынасына ой жіберсек, оларды құрастырушы сөздердің бірде-бірінің лексика-семантикалық мән мағынасына ешбір қатысы болмай, мүлде басқаша мағынаны білдіреді. Құрамындағы сөздердің мағыналық жігін ажыратуға болмайды.
Фразеологиялық бірлік.Мұнда да фразеологиялық тұтастық тәрізді орын тәртібі жағынан өте тиянақты болып келеді. Алайда құрамындағы сөздердің мағынасының қаншалықты тасаланбауы жағынан елеулі өзгешеліктері болады. Бұлар ең алғашқы еркін тіркесті ауыспалы мағынадан қолданудан шығады. Кейде фразеологиялық тұтастық пен бірліктің арасында айырмашылық байқалмай тұратын фразеологизмдер бар. Фразеологиялық тұтастықтар мен фразеологиялық бірліктер фразеологиялық тізбектерден өздерінің семантикалық табиғаты мен құрылымы жағынан өзгешеленеді.
Фразеологиялық тізбек. Бұл да фразеологиялық бірлік сияқты еркін тіркесті ауыспалы мағынада қолданудан келіп шыққан. Яғни тұрақты тіркес сыңарларының бастапқы лексикалық мағынасы бүтіндей жойылғанымен, жойылуға жақындап, күңгірт тарта бастаған. Фразеологиялық тізбектердің құрамындағы сөздердің образды мағынада жұмсалуы олардың теңеу, салыстыру сияқты көркемдік мағынада айтылуына байланысты. Алайда ауыспалы мағынада аталған тұрақты сөз тіркестерінің бәрін бірдей фразеологиялық тізбектерге жатқызуға болмайды.
І. Кеңесбаев фразалық тұлғалардың басты үш белгісіне сүйене отырып, қазақ тілінің құрамындағы фразеологизмдерді үлкен екі топқа: фразеологиялық түйдектер, фразеологиялық тіркестер деп бөледі. Және дәстүрлі термин атауларына сай фразеологиялық түйдекке идиом сипатындағы фразеологизмдерді жатқызады. Ал фразеологиялық тіркестердің өзін екіге бөліп: а)түйдек тіркеске - оған әуел бастағы еркін тіркесті ауыс мағынада ұолданудан туған, әрі о бастағы мағынасы жоғалмаса да көмескіленген деп айтады. ә) түйін тіркеске әуел бастағы еркін тіркестің ауыспалы мағынада қолданылатын, бірақ ФТ сыңарларының бастапқы мағынасы көмескіленбей әнтек солғын айтылады деп, мынадай мысалдарды келтіреді.
[Ә. Болғанбаев Қазақ тілінің лексикологиясы 99,104-бет].
Зерттеуші-ғалым С.Е. Қалиева лингвист ғалымдар пікірлерін саралай отырып проза тілі фразеологизмдерін төмендегідей стильдік қабаттарға бөлген:
жалпыхалықтық тіл фразеологиясы;
әдеби (нормаланған) тіл фразеологиясы.
Осы екі үлкен топқа бөлінген фразеологизмдердің арасына қатаң шекара қоюға болмайды. Себебі, көркем әдебиет тілінде кейіпкер бейнесін ашуда екі топтағы фразеологизмдер де тең қолданылады[С. Қалиева Көркем прозадағы фразеологизмдердің қолданылу ерекшелктері автореферат 9 -бет]. Фразеология лексикологияның аясында қарастырылып, оқытылып келе жатқандықтан, көп жағдайда бұл пәннің фразеологиялық бірлік деген терминінің аты аты өз затына сай түсіндірілмей келеді. Бұл ретте лексикалық бірлік қандай тілдік теориялық зерттеуге лайық және қажет болса, фразеологиялық бірлік те сондай ғылыми зерттеуге лайық және тұлғалық, мағыналық ерекшеліктеріне қарай тың тұжырымдарға сұранып тұрады.
Қазақ тілінің лексикология саласының мамандары Ә. Болғанбайұлы мен Ғ.Қалиұлы фразеологияның шығу арналарын бөліп қарап, олардың негізгелері деп төмендегі құбылыс, ұғым, түсініктерді атап көрсетеді.
Бүгінгі қазақ фразеологиясында зерттеудің үш түрлі бағыты бар:
Бірінші бағыт- қазақ фразеологизмдердің таза тілдік тұрғыдан бір тіл аясында зерттей. Бұл бағыт І.Кеңеспаев еңбектеріннен бастау алады.
Екінші бағыт- қазақ фразеологиясында қазақ тілінің фразеологиялық бірліктерін болмыс, бітімі, құрылымы бөтен тілдердің фразеологизмдердің салғастыра зерттеу ісі. Бұл бағыт- Ғ. Сағидолланың еңбегінен басталады.
Үшінші бағыт- фразеологизмдерді зерттеудегі үстем бағыт болып саналады.Яғни фзазеологизмдердің когнитивтік, этнолиннгвистикалық, лингвомәдениеттанымдық, психолингвистикалық аспектіде қарастыру бағыты. Бұл бағыттағы еңбектер қатарына академик Ә. Қайдардың, профессор Ж. Манкееваның. Ф. Оразбаеваның жетекшелігімен жазылып, соңғы жылдары қорғалған кандидаттық диссертацияларды атауға болады.
Ғалым Г.Смағұлова қазақ фразеологизмдерін мынадай стильдік қабаттарға бөлді:
Кітаби фразеологизмдер;
Бейтарап (стильаралық) фразеологизмдер;
Ауызекі сөйлеу тіліндегі фразеологизмдер;
Қарапайым сөйлеу тіліндегі фразеологизмдер;
Дөрекі сөйлеу тіліндегі фразеологизмдер [4, 184 бет].
Ғалым Р.Авакова фразеологизмдерді ішкі формаларының туындау көздеріне байланысты шартты түрде төмендегідей топтастырады:
Адамның анатомиялық атаулары (соматизмдер) мен қимыл қозғалыстарына байланысты туған фразеологизмдер;
Жануарлар (зооморфтық фразеологизмдер) әлемі;
Өсімдіктер (флора) әлемі;
Табиғат құбылыстары;
Өлшем бірлік (метеорология);
Сандық (нумеративтік) фразеологизмдер;
Түр - түстік және сындық;
Алғыс және қарғыс мәнді;
Мифтік және діни;
Тарихи кезеңдермен және тұлғалармен байланысты туған фразеологизмдер және т.б. [5, 68 бет].
Ғалым Оспанова Фарида Амирбекқызының 2006 ж Фраеологизмдер уәждемесінің лингвомәдени аспектісі атты диссертациясының авторефератында фраеологизмдердің зерттелуі, сонымен қоса уәж, уәжділік мәселесі сөз етіледі.Фразеологизмдердің зерттелу тарихы тым әріден басталғанымен ішкі мазмұнын анықтауда уәж, уәжділік, уәжділік арақатынасы, байланысы төңірегіндегі мәселелер әлі де теориялық тұрғыдан кешенді зерттеуді қажет етеді. Фразеологимздер құрамындағы компоненттердің бірнеше мағыналарының ішіндегі негізгісі деп танылған білгісі халықтың өмірінен, қалыптасуына уәж болады.
Ғалым фраезологизмдердің қалыптасуына қарай бірнеше топқа бөледі:
әдет-ғұрыпқа қатысты,
наным-сенімге орай;
тарихи кезеңдер мен тарихи тұлғаларға байланысты;
жан-жануарларға байланысты;
түр-түске қатысты;
адамның дене мүшелеріне қатысты;
тереңдік өлшемдеріне қатысты;
уақытқа байланысты т.б. Фразеологизмдердің мағыналық құрылымын терең зерделеу, уәжділік тұрғысынан қарастырып, оларды құрастырушы сыңарлардың қаншылықты дәрежеде уәжділіктің қатысы бар деген мәселелер арнайы зерттелмеген.
Ғалым Қалиева Самал Ерболқызының2007Көркем прозадағы фразеологизмдердің қолданылу ерекшеліктері атты авторефератында фразеологизмдердің стильдік ерекшеліктеріне тоқталады. Қазақ тіл білімінде фразеологизмдердің эмоционалдық-экпрессивтілік қасиеттері туралы және де олардың сөйлеуші мен жазушы шеберлігіне байланысты келетінін кезінде академик: І.Кеңесбаев өз пікірінде білдірген: Біз сөз етіп отырған фразеологизмдердің жалпы тіл жүйесіндегі ролі, сөйлеу прцесіндегі атқарар қызметі көп жағдайда осы стильге ойысып отырады. Осының нәтижесінде сөз, сөз тіркестері сөйлем өрісі кеңейіп отырады. Сөйлеушінің айтпақ болған ойы айқындалып отырады. Тыңдаушы мен оқырман қауымға жатық та түсінікті болу үшін фразеологизмдерді сөйлеуші не жазушы стиль жағынан әр саққа жүгіртіп, шебер қолдануға тырысады.
Тіліміздегі фразеологизмдер бояуының ерекшелігімен, ұлттық колоритімен кейіпкер бейнесін жан-жақты көрсетуге зор мүмкіндік береді. Көркем проза фразеологизмдері әсіресе, экспрессивті мәнде кейіпкерге мінездеме беруде, кейіпкердің ішкі жан дүниесін көрсетуде, кейіпкердің портретін беруде және тағы да басқа стильдік реңктерді таныту кезінде ерекше стильдік сапада қолданылып жазушы шеберлігі мен қарым-қабілетін көрсетеді.
Ержанова Зохре Қазақ қолөнеріне байланысты фразеологизмдердің этномәдени аспектісі 2010 атты авторефератының Қазақ қолөнерімен байланысты қалыптасқан фразеологиздердің этномәдени негіздері деп аталатын бірінші тарауында қазақ тіліндегі фразеологизмдердің зерттелу жайы мен қазіргі бағыттары, фразеологиздерге ұйытқы болған таулардың бірнеше ғалымдар тоғысында зерттелуі, кәсіби фразеологиздердің қалыптасу арналары сөз болады.
Ғалым Кәріпжанова Айнұр Оралқызының2010жылы жазылған Фразеологиялық коннотация прагмастилистикасы атты кандидатық диссертацияның авторефератында фразеолгизмдердің қызметі жөнінде сөз қозғайды. Фразеологизмдердің шығарма тілінде өзгеріске ұшырауы автордың өзіне тән стилі әрі көркем тілдің аясының емін-еркін екендігін көрсетеді.фразеологизмдер көркем әдебиетте эмоционалды- экспрессивті әрі прагматикалық қызмет атқарады. Профессор Г.Қосымова: Поэтикалық тіркестерде адамның түр-тұрпатын, ішкі дүниесін, затты, құбылысты ерекше түрлендіріп, жұтындырып, құлпыртып бейнелейтін бөлекше қуат-нәр болады, -дей отырып, поэтикалық фразеологизмдер эпитеттерден, метафоралық тіркестерден, теңеулерден жасалатынын айтады және мұндай фразеологизмдер көріктеуші бейнелі тәсіл, көркемдік нәр беру, эмоциялық уыттылық таныту үшін алынатыны, олардың әрқайсысының астраныда жасырын қосымша мағына және прагматикалық бағдар жататынын тұжырымдайды деп жазады. [13-21бет]
Ғалым Қалыбаева Қаламқас Сейдуллақызының 2010 Салыстырмалы түркі фразеологиясы атты докторлық диссертацияның авторефератында Жалпы тілдегі фразеологизмдерді мағыналық тақырыптық жағынан топтастыруда қатып қалған белгілі жүйе жоқ. Олай болуы заңды да. Бұл арада біз зерттеуші Г.Смағұлованың Фразеологизмдер сөздер сияқты тіршіліктің барлық саласын қамти алмайды, ол тек өз өрісінде өз жағдайында құбылыстар мен заттар, адамның көңіл күйін эмоционалдық экспрессивтік бағалауда образды елестетумен, туынды номинация жасаумен шектеледідеген пікіріне қосыламыз-деп жазады.[17-19 бет]
Ғалым Жұбатова Баян Нұрсұлтанқызының 2010 Қазақ тіліндегі араб, парсылық кірме фразеологизмдер атты докторлық диссертацияның авторефератында Қазақ тіл білімінде араб, парсы тілдерінен енген кірме фразеологизмдерге арналған арнайы зерттеулер болмағанымен, кірме бірліктерді лексикалық деңгейде қарастыру түркологтер мен қазақ тілі мамандарының үнемі назарында болды. І.Кеңесбаев калька тәсілмен жасалған фразеологизмдердің зерттелмегенін айта келіп, фразеологизмді әрі синхронды, әрі диахронды тұрғыдан қарстыру міндетін қойған болатын. Сонымен бірге ғалым бірқатар фразалардағы араб, парсы сөздерін түсіндіру арқылы, рухани, мәдени байланыс нәтижесінде тілге енген кірем сөздерді, мағынасы ескіре бастаған фразалардың сыңарларын таратып талдап берудің тіл мәденитеі үшін аса қажет екенін ескерткен еді.
Қазақ тілінің лексикологиясы мен фразеологиясына қатысты Қ. Жұбанов, Ғ. Мұсабаев, Ә. Қайдар, Б.Әбілқасымов, Н.Уәлиұлы, Х.Нұрмұқанов, Ә. Нұрмағамбетов, Е.Жанпейісов, Л. Рүстемов, Н. Оңдасынов, Б. Сағындықұлы, Ш.Мәжітова, С. Сәтенова, Б. Нұрдәулетова және т.б ғалымдардың еңбектерінде араб, парсылық кірмелер сөз болып, қарастырылады-деп жазады.[12-17бет]
Жазушы З. Қабдоловтың "Ұшқын " шығармасындағы фразеологизмдер
Шығарма тілінде қолданыс тапқан кітаби фразеологизмдер мынадай:
Дәурен қалт тұра қап, машинадан түскен бір-екі адамға айғай салды: ("Ұшқын",28 бет)
Қалт тұра қап- Ешқандай қозғалмады, тыпыр етпеді. [ҚТФС,346 бет ]
Дәурен айтқандай мұндағылардың бәрі шынында да өзара сырмінез адамдар еді. ("Ұшқын",33 бет)
Сырмінез адамдар - жақсы, таныс, мұңдас кісілер туралы айтылады. [ҚТФС,481бет]
- Қарағым Қабенжан, сені Тайманжанның досы ғана емес, туған ұлымдай көремін. Бір түрлі,бауыр басып қалыппын, - деді. ("Ұшқын",40 бет)
Бауыр басып қалыппын - жақын тарту, жүрегі елжіреу мағынасында айтылады. [ҚТФС, 106 бет]
Бірақ, сол профессордан алған өнегесі мұнда келгенде өңін айналдырыпшыға келеді. ("Ұшқын",46 бет)
Өңін айналдырып - істі, сөздітеріс түсіндірді,өзгертіп айтты, теріс баяндады. [ҚТФС, 436 бет]
Саша мен Арынғазы бір шалқалап, бір бүктеле қап, шек-сілесі қатқаншакүлді. ("Ұшқын",63 бет)
Шек-сілесі қатқанша - өте қатты, шегі түйіле күлді. [ҚТФС, 563 бет]
Апырым-ай , өзі мықты: тіпті міз бақпайды-ау!... ("Ұшқын",73 бет) Міз бақпайды-ау - бүлк еткен жоқ, бедірейді де қалды, шыдап бақты. [ҚТФС, 400 бет].
Осы екі сөз отпен жазылыпты. ("Ұшқын",77 бет)
Тайман оқыс қызара қап, жүзін тайғызып әкетті. ("Ұшқын",87 бет)
Жүзін тайғызып әкетті - бетін, назарын, көзін бұрып алды; жасқанды.[ҚТФС,201б]
Нәдия жауап орнына іштей байлау жасады:"Студенттертыңдаушы ғана емес, сынаушы да ғой!" ("Ұшқын",111 бет)
Іштей байлау жасады - өзі-өзіне іштен тас түйін етіп бекітті. [ҚТФС, 584 бет]
Әйтеуір алда "қой үстіне бозторғай жұмыртқалайтын" бір "жерұйық" бар, соған бармай қоймаймыз деп жан ұшырып жүрген жұрт! ("Ұшқын",139 бет)
Қой үстіне бозторғай жұмыртқалайтын - тыныштық, бейбіт заман орнады. [ҚТФС,341б]
Мұның номерін алып, бәйек боп жүгіріп жүретін Айбар ықыласы осы арада қыз жүрегін бір шымшып қалып еді, бір бүйірден шашы жалбырап Жабас көрінді де, әлгі сезімге су септі. ("Ұшқын",150 бет)
Біресе қиялданғандай. Қиял қуғандай. Құсы кеткендей. ("Ұшқын",199 бет)
Шығармадағы ауызекі сөйлеу тіліндегі фразеологизмдер
Шын болса, бұл кездейсоқ қылық емес, табиғи мінез.Сүйекке сіңген мінез!Ендеше бұл - діндар, құдайы бар адам.("Ұшқын"8 бет) Сүйекке сінген мінез - ежелгі туа біткен қасиет. [ҚТФС, 476 бет]
Ал тақуа кісінің пиғылы таза болады.Адамның ала жібін аттамайды.("Ұшқын",8 бет) Ала жібін аттамайды - қиянат жасамады, сұғанақтық істемеді,арамдыққа бармады.[ҚТФС, 30 бет]
Сырты жеңілтектеу көрінгенмен іштей жөндем кісі болды-ау бұл сонда... ("Ұшқын",8 бет)
Сырты жеңілтеу - көлгірсіді, арам ойын сездірмеуге тырысты. [ҚТФС , 481 бет]
Дәулетов оның соңынан ере жөнелген: бағанағы торғай үні қайта шыр етіп,Дәуреннің ту сыртында тұншыққандай болды.("Ұшқын"17 бет) Ту сыртында - арт жағы, арқа тұсы. [ҚТФС, 520 бет]
Әкесінің одан бетер зәресі ұшып, ақыр аяғында баласын қашаған асаудың жолын бөгегендей алдынан орап барып әрең тоқтатып жүріпті.("Ұшқын",17 бет)
Зересі ұшты - Үрейін ұшырды, қорқытты. [ҚТФС, 229б)
А менің қателескім келмейді, бәленің тамырына балта шапқым келеді.("Ұшқын",25 бет)
Тамырына балта шапты - бір жолата көзін жойды. [ҚТФС, 491б]
- А-а?... Жақсы, барармыз. Бірақ бар ма, бәленің бір тамыры өзіміздежатыр. ("Ұшқын",26 бет)
Тайман да түсін күл ғып бұзып, ажырая қарады. ("Ұшқын",26 бет)
Түсін күл ғып бұзып - өңі өзгерді, бет-бейнесі құбылды деген мағынада. [ҚТФС, 528б]
- Ойбай, қатыным, зәрем кеткені бар емес пе! ("Ұшұын",27 бет)
Зәрем кеткені - Үрейін ұшырды, қорқытты. [ҚТФС, 229б]
Күйсандық пен домбыраның, қобыз бен сырнайдың қосыла құбылған сырлы сарыны бойын билеп, қанын қыздырып әкетіп барады. ("Ұшқын",29 бет)
Бойын билеп, қанын қыздырып - өзіне-өзі келді,буынын бекітті. [ҚТФС,122б]
Тайман бұл тұста әбден жер болып, мазасы қашты: алдағы семестрде өзінің стипендиясыз оқитынын уй-ішіне айтпап еді және сездірместен кетпек еді. ("Ұшқын",41 бет)
Жер болып, мазасы қашты - тып-типыл болып тегістелді, күл-талқаны шықты, жермен-жексен болды. [ҚТФС, 198б]
- Немене, орныңнан су шықтыма? ("Ұшқын",110 бет)
Кішкене бос уақыт тапса, іс үстінде түнеріңкі жүзін тез жылытып, қасындағыға үлкен демей, кіші демей, өз ойларын айтып, не өз басынан өткен қызық-қызық жайларды ұзақ сөйлеп отыратын. ("Ұшқын",120 бет)
- Көрсек көрерміз, - деп Қабен көзіілдірігінің үстінен Дәулетовке сүзе қарап қалды, - мынаны ккөріп тұрсыңдар ма, жігіттер. ("Ұшқын",124 бет)
- Сорлым-ай, соқ-соқ! - деді Тайман сыбырлай сөйлеп, күлкіге тұншығып. ("Ұшқын",147 бет)
Шығармадағы қарапайым сөйлеу тіліндегі фразеологизмдер
Екеуі біраз үнсіз отырғаннан кейін Науша да езуін кере серпіліп, серігін қалжыңдай: ("Ұшқын",7 бет)
Десе де, бұған қалжыңбастау Науша күлгенмен Тайман езу де тартқан жоқ.("Ұшқын"10 бет)
Содан соң уйге кіріп, әкесі мен ағасының арасына отырып,әркімнің өзі туралы мақтау сөздерін екі езуін екі құлаққа іліп тастап, үнсіз қуана тыңдады. ("Ұшқын",34 бет)
Екі езуі екі құлаққа - өте көңілді,көңілі көтеріңкі, қуанышты, мәз-мейрам. [ҚТФС, 156б]
Қыз қылаңдап, іліп әкетіп, алып ұшып тұр. ("Ұшқын",43 бет)
Іліп әкетті - қағып әкеттібөгелмей жалғастырып әкетті. [ҚТФС, 579б]
Зәуренің қабақ түйе, кішкене ернін бүріп алып, безеріп тұрған кейпін Тайман ту сыртынан дәл болжап, көрмей таныды. ("Ұшқын",57 бет)
Есіктен адуындап кіре берген Саша Тайманның селт еткенін байқаған жоқ, жалаңаш жауырынын сүлгімен ысқылап, жуан даусымен түнде университетте айтылған ән әуенін "ррай-ррай-ррайрай-ра-а-ай-рай!" деп гүжілдей созып, бөлменібасына көтеріпжүр. ("Ұшқын",94 бет)
Басына көтерді - айналаны жаңғырықтырып айқай салды, даурықты, азан-қазан болып шулады. [ҚТФС, 101б]
Шығармада кездесетін соматикалық атаулар негізінде жасалған фразеологизмдер
Міне, қас пен көздің арасында жаңағы самарқау қалпын шапшаң серпіп, сұңқылдады да кетті.("Ұшқын"16 бет)
Қас пен көздің арасында - лезде, тез,жылдам, көзді ашып жұмғанша. [ҚТФС, 335б]
Төргі екі терезенің аралығына ілінген Дәуреннің үлкен суреті есіктен кірген адамға көз алмай қарайды.("Ұшқын",19 бет)
Көз алмай қарады - қадалып көп қарады. [ҚТФС, 252б]
Тайман оған көзінің қиығымен қарайды: ("Ұшқын",23 бет)
Көзінің қиығымен - бетіне тіктеп қарамай,қабағының астымен қарады. [ҚТФС, 263б]
Қабенмен сөз таластырып бір нәтижеге келу, немесе оны өз тұжырымынан тез тайдырып жіберу қиын екенін білітін Тайман иығымен күліп,сыбырмен айтты: ("Ұшқын",25 бет)
Қабен оған қолын бір сілтеді.("Ұшқын",26 бет)
Содан соң Тайманға жалт қарап, қыжылды үнмен тістене сөйледі: ("Ұшқын",26 бет).
Ол батпақтап, уйіне таяна бергенде, көз жетер алдынанбіреу қараң етті: ("Ұшқын",27 бет)
Көз жетер алдынан - жай көзбен қарағандаажыратуға болатын ара қашықтық, кісінің шолып көре алатын жері. [ҚТФС, 256б]
Қараңғыға тесіліп, көрінген қараға "бұ қайсың, бері жүр" деп, үш сағат жаңбырға шомыла жол торығаны Дәурен ағайдың миына кіріп те шығар емес. ("Ұшқын",28 бет)
Сыраханалар алдынан аяқ алып өту қиын. ("Ұшқын",39 бет)
Конферансье мылжың жігіт екен: програмасы тапшы концерттің жарымынан көбі соның жұртты күлдірем деп аузына келгенін соғып, босқа арамтер болуымен өтті. ("Ұшқын",39 бет)
Аузына келгенін соғып - не болса, соны сөйледі. [ҚТФС, 65б]
Қыз көзіндегі күлкі ізін таратпастан Тайманға қараған, бұл да тани кетіп, қол алысты: өзімен орта мектепте бірер жыл бірге оқыған қыз.("Ұшқын",42 бет)
Ер адамның тапалдығын айтсайшы,- деп Нағима қасындағы үш жігіттің жатаған бойлы біріне көз қиығын жүгіртесөйледі. ("Ұшқын",43 бет)
Көз қиығын жүгірте - көзінің ұшымен қарады. [ҚТФС, 257б]
Басыңа дүние сыйып жатса да өзіңмен өзің болмай, аздап тіл қатып, ашығырақ отырсаң қайтушы еді? ("Ұшқын",46 бет)
- Қысым қанша?! - деп, әркімге шұғыл, шолақ тіл қатқаны болмаса, өзге бұйрығының бәрі сөзбен емес, ыммен келіп жетеді. ("Ұшқын",48 бет)
Тайман Дәуренге - өзінің аяулы әкесіне аса бір ыстық ықыласпен қадалып, көзін ұшқындата тікті. ("Ұшқын",48 бет)
Тілге тиек тапқысы келеді: екінші бір әдетіне басып, қияс қалжың іздейді. ("Ұшқын",60 бет)
Тілге тиек етті - аузына ала сөйледі, сөзіне сүйеніш,ойына таяныш жасады. [ҚТФС, 533б]
Соны түсінген Саша рақаттана күліп алды да, Арынғазыға қабағын түйген боп, оның сөзін өз тілінде іле жалғап жатты: ("Ұшқын",60 бет)
Қабағын түйген - ызаланды, ызалы ашуға мінді, ашумен тас түйін боп алды. [ҚТФС, 299б]
Әлі өзгерер емес, әлі аузы жабылар емес. Зәуре қабақ шытып,реніш білдірді.("Ұшқын",64 бет)
Қабақ шытты - ренжіді. [ҚТФС, 301б]
Аңсағаны қол созым жерде, қарсы бөлмеде ғана жатыр. ("Ұшқын",76 бет)
Қол созым жер - ең жақын жер, ұсынса, қол жететін жер. [ҚТФС, 345б]
Өмірде ешкім бетін қақпаған Зәуре өз басынан өткен сан қызықтардың бірін еске түсіріп, үнсіз жымиып тұрды. ("Ұшқын",82 бет)
Бетін қақпаған - еркін өсірді. [ҚТФС, 118б]
Содан екеуі де жым-жырт, іштей тығылып,тіл қатыспастан келе жатты. ("Ұшқын",92 бет)
- Айбар қатаңдау кеткен болса керек. Мусиннің қабағы қалындай бастады. ("Ұшқын",104 бет)
Декан райлана тыңдап отырған: жалғыз-ақ бұл екеуінен Мусиннің Ембіде практиканттардың басы-қасында болмағанын естігенде шұғыл сұстанып, қабақ түйіп қалды.("Ұшқын",106 бет)
Қабақ түйді - ызаланды, ызалы ашуға мінді, ашумен тас түйін боп алды. [ҚТФС, 299б]
Әйелге енді оқты көзбен қарады. ("Ұшқын",109 бет)
Отты көз - жанарлы, өткір көз. [ҚТФС, 423б]
Арынғазы артына қайырылып қарап, Алмасқа "Сен де жүр" дегісі келді де, ботинкасыз қалам ба деген күдігі бар болғыр тағы есіне түсіп, аузын жиып алды. ("Ұшқын",111 бет)
Тайман кілт тоқтап, әлдеқалай бір ыңғайсыздықпен, бетінде қан ойнатып, қызарып-сұрланып қалды. ("Ұшқын",113 бет)
Бетіне қан ойнатып - реңі кірді, өңі кірді, ажарланды, шырайланды. [ҚТФС, 115б]
Арман екені, үміт екені, қуаныш екені, мұң екені белгісіз оқшау сезімін жұрттан дажасыратын секілді, алдынан кездескен көлденең адамдар тура қараса, бұл қысылып,көзін тайғызып әкетеді. ("Ұшқын",118 бет)
Көзі тайды - назарын басқа жаққа аударды, көзін тасалады. [ҚТФС, 264б]
Ал енді бар-ау, - Спаров көзін тас қып жұмып алды: - ғажап сөйледі. ("Ұшқын",121 бет)
Тіпті Сапаровқа дейін өзгеріп кеткендей, студенттер бардағы сыпайылықпен жиып қойып, диваннан ұшып тұрды да,Армановтың сөзін бөле, салқын тіл қатты.("Ұшқын",131 бет)
Салқын тіл қатты - реніш сызын айтты деген мағынада. [ҚТФС, 450б]
Лауазымды адамның анда-санда басты бір шайқап қойып, тілсіз отыруыныңөзінде кәдімгідей бір ұтымдылық болады екен. ("Ұшқын",133 бет)
Неге көзге шыққан сүйелдей жалғыз? ("Ұшқын",135 бет)
Көзге шыққан сүйелдей - жек көрінішті көрінді. [ҚТФС, 254б]
Кітаптан басын көтеріп, маңына көз жүгіртті.("Ұшқын",141 бет)
Көз жүгіртті - шолып қарады, шола іздеді, ой жіберді. [ҚТФС, 257б]
Шекесі зірк-зірк етеді, басы ойдан жұрдай. ("Ұшқын",145 бет)
Қыз үнінде жігіт жүрегін қытықтаған ерке наз бар. ("Ұшқын",169 бет)
Алмастың бетінен оты шықты. ("Ұшқын",184 бет)
Бетінен оты шықты - қызарды, қатты қысылды, ұялды. [ҚТФС, 118б]
Өкпесі аузына тығылады.Басы айналып, көзі қарауытты. ("Ұшқын",190 бет)
Өкпесі аузына тығылды - демікті, тынысы тарылды. [ҚТФС, 428б]
Тайман жүрегін мұз жайлап алды. ("Ұшқын",193 бет)
З. Қабдоловтың "Ұшқын " шығармасының тілін талдау барысында 68 фразеологизм сөз теріліп, 43 фразеологизм сөз талдауға түсті. Ғалым І.Кеңесбаевтың ‟Қазақ тілінің фразеологиялық сөздігін" пайдалана отырып әрбір фразеологизм сөздердің мағынасы ашылып, стильдік қабаттарға бөлінді.
1.5. Антоним, синоним, омоним сөздердің қолданысы
Антонимдер
Антоним термині - әлем тілдерінің бәрінде бар құбылыс.Жан-жақты дамып, кемелденген тілде белгілі бір ойды әр түрлі мақсат-мүддеге қарай неше саққа жүгіртіп, сан алуан тәсілмен қолдануға болады. Қазақ тілі синонимге қаншалқты бай болса, антонимге соншалықты бай екенін байқаймыз. Антоним термині-гректің onty-қарсы деген сөзінен шығып, қарама-қарсы есім дегендібілдіріп, қарама-ұарсылықты зерттейтін лексикологияның антонимика саласында қарастырылады.Антонимдер айналадғы заттардың, құбылыстардың сын- сапасын, артық-кем, мөлшер - көлемін салыстырып, бірі-біріне қарама-қарсы қоюдан шығады. Сондықтан, мағыналарым бір- біріне қарама- өқарсы сөздер антонимдер деп аталады.антонимдердің әрбір стиль түріндегі қолданылу дәрежелері әр басқа.
Қазақ тіл білімі ғылымында Қ.Аханов, Ә.Болғанбаев, І.Кеңесбаев, Ғ.Қалиев т.б. ғалымдардың еңбектерінде антонимдер әр түрлі зерттеу саласында көрініс тапқан.
Ғалым К.Аханов Антонимдердің стилистикалық қызметі өте күшті. Қарама - қарсы құбылыстарды салыстыруда, оларды бір-бірімен қатар қойып шендестіруде және ос тәсіл арқылы айтылатын ой
Антонимдер дүниедегі заттардың, құбылыстардың сын- сапасын, артық-кем қаситеін, мөлшер- көлемін салыстырып, бір - біріне қарама-қарсы қоюдан шығады.
Тіл көркемдігін арттыруда антонимдердің қызметі зор. Сондықтан да болар антонимдер халық ауыз әдебиетінен бастап бүгінгі кез келген ақын, жазушы шығармаларында көп қолданыста. Антонимдерді әсіресе нақыл сөздерден, мақал-мәтелдерден жиі кездестіруге болады.
Зерттеуші ғалым К.Қ.Есіркепова өзінің "1960 - 1980 жылдардағы әйел - ақындар поэзиясының тілі (Ф.Оңғарсынова, М.Айтқожина, А.Бақтыгереева, К.Ахметова шығармалары негізінде)" атты монографиясында антонимдерге тоқталып өтеді. "Антонимдердің көркем әдебиеттегі қызметі де айрықша. Өйткені тіліміздегі осы сияқты мәндегі сөздерді ақын - жазушылар өзара қарама - қарсы қойып, шығарма тілінің көркемдігін шыңдай түседі" деп айтылған. Дүниедегі заттар мен құбылыстардың сапасын, қасиетін, мөлшерін салыстырып және қарама - қарсы қою, өмір мен өлім, жақсылық пен жамандық, білім мен білімсіздік сияқты кереғар ұғымдарды көрсету арқылы философиялық ой түйінін, өмірге көзқарасын ақындар өз өлеңдерінде антонимдерді қолдану арқылы, яғни контраст суреттер беруде жиі пайдаланады.
Ғалым Т. Бекниязов: антонимдер ақынның айтар ойын нақ түйіп, тұжырымдап, байлауын айқындап,өлең әсерін күшейтумен қатар оқырман мен авторды бір ұғымға ортақтастырып тұратынына назар аударған.
Ғалым К.Аханов Антонимдердің стилистикалық қызметі өте күшті. Қарама - қарсы құбылыстарды салыстыруда, оларды бір-бірімен қатар қойып шендестіруде және осы тәсіл арқылы айтылатын ойды тайға таңба басқандай етіп түсіндіруде шебер қолданудың нәтижесінде айтылатын ой мейлінше ашық-айқын, мейлінше мәнерлі болып келеді деген.
Мағынасы бір-біріне қарама-қарсы сөздер антонимдер деп аталады. Антонимия құбылысы көбінесе сапалық ұғымдармен шектелгендіктен,оның тіл- тілде синонимия, полисимия құбылысына қарағанда, өрісі тар болды. Антонимдес болатын сөздердің басым көпшілігі сын есімдер.Антонимдердің стилистикалық қызметі өте күшті.Қарама-қарсы құбылыстарды салыстыруда, оларды бір-бірімен қатар қойып шендестіруде және осы тәсіл арқылы айтылатын ойды тайға таңба басқандай етіп түсіндіруде антонимдер айрықша қызмет атқарады. Белгілі лексколог ғалымдар Ә. Болғанбаев пен Ғ. Қалиев Антонимдер дүниедегі заттардың, құбылыстардың сын-сапасын, артық-кем қасиетін, мөлшер-көлемін салыстырып, бір-біріне қарама-қарсы қоюдан шығады. Антоним дегеніміз мағынасы бір-біріне қарама-қарсы сөздер болып шығады. Антонимдер өзара алшақ қарама-қарсы ұғымды білдіретіндіктен, бұлардың әр сөз табына қатысы нақ бірдей емес, ала-құла деген сөз. Бір сөз табы соншама бай да, енді біреулері соншалықты кедей, не болмаса тіпті кездеспеуі де ғажап емес. Қазақ тілінде антонимдер көбіне-көп сын есімдерден болады, онан соң етістіктер, зат есімдер, үстеулерден азды-көпті кездеседі. Ал қалған сөз таптарынан жасалған антонимдер тым тапшы деп, антонимдерге анықтама беріп, антонимдерді сын есімге тән антонимдер, етістікке тән антонимдер, зат есімдерге тән антонимдер, үстеуге тән антонимдер деп жікке бөліп, қарастырады [Ә. Болғанбаев Қазақ тілінің лексикологиясы 117-бет].
Ғалым Анар Салқынбай Қазіргі қазақ тілі оқулығында антонимдік парадигма жайында сөз қозғайды. Мағыналары бір-біріне қарама-қарсы айтылатын сөздердің жүйелі тобы- антонимдік парадинманы құрайды. Болмыстағы заттар мен құбылыстардың қасиеттері мен қатынастары арасында қарама - қайшылықтың болуы диалектиканың даму заңдылығы. Қарама-қайшылық - әлемді қозғаушы..., кез келген қозғалыстың, өмірдің түп тамыры; қандай да бір нәрседе қарама-қайшылық болғанда ғана ол қозғалады Антонимдік қарама-қарсылық заттар арасындағы қарама-қарсылық емес, олардың қасеттерінің, сапаларының, белгілерінің арасындағы қарама-қарсылық. Тілдік антонимияны логикалық категория саналытын қарама-қарсылық ұғымы арқылы түсіндіру қажет. Табиғаттағы заттар мен құбылыстардың қарама-қарсылығы оларды салыстыру кезінде ғана көрінеді.
Ғалым Жүсіпов Асқар Елтайұлы Қазіргі қазақ тіліндегі қарама-қарсылықтың коннекторлары 2004жатты диссетациясының авторефератында антонимдердің зерттелуі туралы айтылады. Антоним терминінің өзін әр зерттеуші әр түрлі түсіндіреді. Антонимдерге түрлі анықтама бергенмен де, олардың табиғатын түсінуүшін ең алдымен, осы қарама-қарсылық дегенді анықтап алу қажет.Антонимдер сөздің бүкіл мағынасында емес, тек белгілі бір мағынада ғана жақындасады. Демек антонимдерді қарастыру да, антоним таңдауда да сөздің көп мағыналылығын ескеру қажет,-деп анықтама береді.
Ғалым Найманбай Айнұр Рахымбердіқызы Антонимдік қатынастардың көркем прозадағы қолданысы 2010 ж диссертацияның авторефератында антонимдер туралы сөз етеді. Антонимия-лексикалық бірліктердің мағыналық жағынан қарама-қарсылығы. Антонимия деген лингвистикалық терминнің тіл біліміне енуінің өзі үлкен қызығушылық тудырады. Тұлға мен мазмұн жағынан антонимия терминімен қатысты бола тұра, ол тіл біліміне салыстырмалы түрде енеді. Ғалым Н.М.Шанский 1964 жылы шыққан Орыс тілі лексикологиясы атты еңбегінде антонимдерге: Антонимдер айтылуы әр түрлі бір-біріне қарсымағына беретін, бірақ бір-біріне қатысты сөздерге,-деп анықтама береді. Тілдің лексика-семантикалық жүйесінде антонимдер үлкен рөл атқарады. Антонимдер - тілдік белгінің мағынасы жағынан қарама-қарсы сөздер. Антонимдерді қарапайым түрде тостастырғанда екі сөздің қарсы мағынасы алынады: жақсы-жаман, үлкен-кіші т.б сөздері. Қарсы мәндегі сөздердің кейде синонимдері де болады: үлкен, зор, ересек т.б сөздер. Антонимия - лексикадағы қарапайым қатынас екендігі мынадай себептен де көріне алады: ол үнемі бір ған сигнификативті мағынаға сүйенеді. Егер сөзде сондай бірнеше мағына болса, онда ол бірнеше антонимдік қатарға енеді. Қарама-қарсы мағына дегеніміз-уақытша категория, өйткені сапаның өзгеруі-заттың өзгеруімен тең келеді, ал қасиет болса, керісінше, заттың басқа бір затқа қатысы нәтижесінде және табиғи үдерістерге сай өзгеріп отырады.
Лексиколг ғалым Ә. Болғанбаев пен Ғ. Қалиев антонимдерге мынадай анықтама берген: Антоним дегеніміз- мағынасы бір- біріне қарама-қарсы сөздер тоьы Қазақ тілінде антонимдердің жасалуы көбіне - көп сын есімдерден болады, ал қалған сөз таптарынан вһаз кездеседі. Жасалу жолдарына қарай антонимдерді бірнеше топқа бөлген.
Зат есімге тән антонимдер
Сын есімге тән антонимдер
а)Түбір күйінде кездесетіндер
ә) туынды түбір күйінде кездесетіндер
б) -ғы,-гі,-қы,-кі жұрнақтары арқылы жасалған антонимдер
3. Етістікке тән антонимдер
4. Үстеуге тән антонимдер
5. Есімдікке қатысты антонимдер
[Ә. Болғанбаев, Ғ. Қалиев 76-бет].
Жазушы З. Қабдоловтың ‟Ұшқын " романындағы антоним сөздердің қолданысы мынадай:
Сын есімге тән антонимдер:
Науша серігіне бір рет көзінің қарашығымен емес, ағымен қарағандай болды.("Ұшқын ",7бет).
Қара - дәл не екені айқын емес, қарайып көрінген нәрсе, қарайған. [ҚТТС,271б].
Ақ - 1) қардың , сүттің түсіндей аппақ түс 2) адал, кінәсіз, жазықсыз [ҚТТС,221б].
Дәурен ағайдың артықшылығы да кемшілігі де осы мінезінде. ("Ұшқын",19 бет)
Артық - мөлшерден тыс, жоғары, шамадан тыс көп, мол[ҚТТС,657б].
Кем - аз, жетпеген, толмаған [ҚТТС,582б].
Әке құшағының өзін бір он жылға еріксіз жасартатынын, ана мейірімінің өзін бір он жылға есейтетінін және жақсы біледі. ("Ұшқын",20бет)
Жасарту - жасарт етістігінің қимыл атауы. 1. Жас етіп көрсету[ҚТТС,157б].
Есейт - үлкейту, естияр ету[ҚТТС,397б].
Үшіншіден, "аздап" дейсіз, анау бөтелкені бір өзіңіз тауыстыңыз: азыңыз осы болғанда, көбіңіз қандай болмақ?... Жауап беруіңізді сұраймын! ("Ұшқын",37 бет)
Аз - азғантай, көп емес, шағын [ҚТТС,107б].
Көп - мол, қыруар[ҚТТС,319].
Сен бір қызық жансың: сыртың салқын болғанмен, ішің ыстық-ау сенің! ("Ұшқын",52 бет)
Ойлаған сайын махаббат биік те, бұл төмен жатөан секілді, одан жасқанатыны да сондықтан еді. ("Ұшқын",53 бет)
Жазғы тұнық ауада кейде баяу жүзгенжей, кейдешырлапұшқандай, көп үстінде қалықтай құйқылжып тұр. ("Ұшқын",60 бет)
Үлкен бол,кішібол, бәрібір: Арынғазы кенеше қадалып. Құлдырап болады. ("Ұшқын",61 бет)
Кіші - үлкен емес, кішкене[ҚТТС,663].
Үлкен - кіші емес, үлкендеу [ҚТТС,567б].
Тұла бойы суық шалғандай ма, әлде жылу жайлағандай ма, оны өзі де түсінбейді. ("Ұшқын",76 бет)
Жылу - күннен, оттан бөлінетін қызу[ҚТТС,700б].
Қабен келмей жатыр. Ауру-сауын білмейміз. ("Ұшқын",98 бет)
Ауру - ағзаның тіршілік ету, өсіп-өну әрекеті мен құрылысының бұзылуы; науқас, кесел, дерт,сырқат. [ҚТТС,174б].
Оның ойынша, Тайман ұстамды, орнықты жігіт еді, бұл жолы ұстамсыз, орнықсыз жігіт болып кетіпті. ("Ұшқын",113 бет)
Әсіресе, студенттер алдында қиын: оларға өзініңескісінұсына алмайды, ал, жаңаны өзі қабылдай алмайды. ("Ұшқын",137 бет)
Жаңа - өңі кетпеген, бұрын ұсталмаған[ҚТТС,24б].
Ескі - тозығы жеткен, өңі кеткен, ұсталған[ҚТТС,420б].
Ел-жұртының хал-күйі сол баяғы жалаңаш-жалпы, бірде аш - бірде тоқ, бірде бар - бірде жоқ жұпыны тіршілік! ("Ұшқын",139бет)
Аш - ас ішпеген, тамақ жемеген; тоқ емес [ҚТТС,247б].
Орман арасындағы осы шағын қыстақта бұйыққан селқостық емес, қайнаған өмір бар: кішкене Москва сияқты, иә болмаса ұлы Москваның бір шеті тәрізді. ("Ұшқын",163 бет)
Кішкене - үлкен емес, кішкентай, титімде[ҚТТС,661б].
- Жақсы! - деп, папканы сарт жапты да, - Жаман! - деді: - Жаман! ("Ұшқын",180 бет)
Жақсы-жаман - жақсысы да, жаманы да аралас, әрқилы,әртүрлі, бәрі бар[ҚТТС,610б].
Зат есімге тән антонимдер:
Тайман ойы бұл жетпіс күн ішінде жер бетінде қалқыған жоқ, жер астына мыңдаған метр тереңдеп кеткен бұрғымен бірге сүңгіді,скважина түбінен түтік бойлай лықсыған құбылма қоспамен бірге ақты.("Ұшқын",15 бет)
Күн мен түннің, бар мен жоқтың арасы секілдібір бейуақта тап болған бұлдыр белгісіздік. ("Ұшқын",75 бет)
Күн - әлемге жарық, қызу беретін, күн жүйесінің орталық денесі,Жерге ең жақын жұлдыз[ҚТТС,486б].
Түн - тәуліктің кешкі уақытынан таңертеңгілікке дейінгі аралығы, қараңғы бөлігі [ҚТТС,490б].
Қазан төңкерісі Мусаның отбасына құт емес,жұтәкелгенін бір-ақ білді. ("Ұшқын",138 бет)
Құт - береке, байлық, мол қазына[ҚТТС,454б].
Жұт - ауа арйының қолайсыздығынан болатын экономикалық күйзеліс, апат; жазғы қуаңшылық пен қатты қыстан аштыққа ұшыраушылық, ашаршылық [ҚТТС,582б].
Етістікке тән антонимдер:
- Тайман шырағым, оқығанның тілі қиын ба, әлде оқымағанның ұғымы төмен бе, ал арасын өзің біл.("Ұшқын",7 бет).
Оқыған - көзі ашық, білімді адам, зиялы[ҚТТС,660б].
Оқымыған - арнайы білім алмаған, ресми жүйемен кәсіби білімді игермеген адам. [ҚТТС,661б].
Жұрт ду күлді. Біреулер ерсі көріп, ұнатпай күлді, біреулер риза ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz