Математика пәнінен сыныптан тыс жұмыстарды ұйымдастыру
Қазақстан Республикасының білім және ғылым министрлігі
КУРСТЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы:
Математика пәнінен сыныптан тыс жұмыстарды ұйымдастыру
Орындаған:
Тексерген:
Орал, 2015
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
І. ОҚЫТУДЫҢ ТЕОРИЯСЫ МЕН ПРАКТИКАСЫНДАҒЫ ОҚУШЫЛАРДЫҢ ШЫҒАРМАШЫЛЫҚ ҚЫЗМЕТІН ДАМЫТУ ПРОБЛЕМАЛАРЫ
0.1 Оқушылардың шығармашылық қызметінің дамуы бойынша психологиялық-педагогикалық және оқу-әдістемелік әдебиеттерге талдау жасау ... ... ... ... ... ... ..6
1.2 Оқушылардың шығармашылық қызметінің мәні мен сипаттамалық
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...9
1.3 Математиканың сыныптан тыс жұмыстарын ұйымдастыру формалары ... ..13
ІІ. МАТЕМАТИКАДАН СЫНЫПТАН ТЫС ЖҰМЫСТАРДА ОҚУШЫЛАРДЫҢ ШЫҒАРМАШЫЛЫҚ ҚЫЗМЕТІН ДАМЫТУДЫҢ ӘДІСТЕМЕЛЕРІ
2.1 Оқушылардың шығармашылық қызметінің дамуы бойынша математикадан сыныптан тыс жұмыстарды ұйымдастыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..16
2.2 Математикадан сыныптан тыс жұмысындағы оқушылардың шығармашылық қызметін дамытудың жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 23
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .37
Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...39
Кіріспе
Зерттеудің көкейкестілігі. Бүгінгі жалпы білім беретін орта мектеп қоғамының алға қойған міндеттерін орындау үшін баланың табиғи мүмкіндіктерін, қабілетін дамытып кең профильді және дүниежүзілік деңгейдегі жоғары мәдениет пен қажетті білім қорын жинақтаған, өз алдына жауапты шешімдер қабылдай алатын, әр істе белсенді шығармашылық әрекет жасауға қабілетті жас ұрпақты тәрбиелеуі тиіс.
Оқушыларды шығармашылық жолмен оқыту, көптеген ғалымдардың көзқарасы бойынша, алдағы ХХІ ғасырда іске асуға тиісті негізгі - өзекті проблема.
Оқыту процесінде мектеп оқушыларын сыныптан тыс өз бетіндік жұмыстар арқылы ойлануға үйрететін шығармашылық жұмыстар дидакт ғалымдардың (Б.М.Есипов, М.И.Скаткин, И.Т.Огородников, Р.Г.Лемберг, М.Жұмабаев, М.Дулатов, В.П.Добрица, А.Е.Әбілқасымова, А.К.Көбесов, И.Б.Бекбоев, М.И.Махмутов, М.А.Данилов, Т.И.Шамова), сондай-ақ психологтар Л.С.Выготский, С.Л.Рубинштейн, В.В.Давыдов, М.Мұқанов, В.А.Крутецкий, В.А.Понамарев, Т.Тәжібаев және т.б. мазмұнды еңбектерінде кеңінен талданған. Оқушының даму деңгейіне сай білім беріп қана қоймай, сонымен бірге олардың белгілі ғылым саласына қатысты қабілетін дамытуға, өз ортасындағы өзгерістерге сай білімін өз бетінше толықтыруға және оны жаңа жағдайларға шығармашылықпен қолдана білуге дағдылануы қажет. Сондықтан оқушылардың оқу процесіндегі таным қызметінің белсенділігін арттыру математиканы оқытудың ең негізгі бірінші дәрежелі проблемасы ретінде біздің зерттеу жұмысымызда басшылыққа алынды.
Жоғарыда аталған педагог-ғалымдар айналысқан зерттеулерде оқушылардың шығармашылық қызметінің дамуы жөніндегі проблема үлкен орын алады және шығармашылық қызмет оқыту процесінде оқушылардың ойлау қабілетін дамытудың барынша жалпы мәселесінің құрамдас бөлігі ретінде қарастырылады.
Шығармашылық қызмет математиканың сыныптан тыс жұмыстарындағы оқушылардың өз бетіндік жұмыстарымен тығыз байланысты болатыны осы зерттеудің өзекті мәселесі.
Біздіңше, математикадан оқу процесінде оқушылардың шығармашылық қызметін дамыту ғылыми педагогикалық әдебиеттерде жеткілікті қарастырылмаған және математикадан жаңа оқулықтар мен бағдарламалар оған бейімделмеген.
Осы зерттеу жұмысының өзекті мәселелерінің бірі - оқушылардың математикадан сыныптан тыс жұмысына сүйеніп, жеке басының ерекшеліктерін ескере отырып, олардың әртүрлі деңгейдегі шығармашылығын дамыту, сол арқылы ақыл-ойының кемелденуіне мүмкіндіктер тудыру. Осы жағдайда оқушының сыныптан тыс жұмыстарда шығармашылық қызметін дамытудың нақты мүмкіндігі мен оны мектеп практикасында іске асыру деңгейі арасында қарама-қайшылықтар бар екені байқалады. Орта мектеп оқушыларының шығармашылық қызметін сыныптан тыс жұмыстарда дамытудағы осы қайшылықты шешуде теориялық талдаулардың жеткіліксіздігі және жалпы білім беретін орта мектептегі сыныптан тыс жұмыстардың зерттеуге сай бағыты әдістемелік жағынан толықтырылмағандығы анықталды. Осы аталған проблемаларды математиканы оқыту процесінде шешудің теориялық мәні мен практикалық қажеттігі зерттеу тақырыбын "Математикадан сыныптан тыс жұмыстарды ұйымдастыру" деп анықтауға мүмкіндік берді.
Зерттеу объектісі - орта мектепте математиканы оқыту процесі.
Зерттеу пәні - математикадан сыныптан тыс жұмыстар барысында оқушылардың шығармашылық қызметін қалыптастыру процесі.
Зерттеу жұмысының мақсаты - математикадан оқушылардың шығармашылық қызметін қамтамасыз ететін сыныптан тыс жұмыстар өткізудің мазмұнын анықтап, оның әдістемелік жолдарын көрсету.
Әдебиеттерге талдау жасаудың негізінде алдынғы қатарлы озат мұғалімдердің тәжірибесіне және практикадағы іс - тәжірибемізге сүйеніп келесі зерттеу болжамын ұсынамыз.
Зерттеудің ғылыми болжамы. Егер шығармашылық қызмет түсінігі компоненттерін анықтай отыра, математикадан сыныптан тыс жұмыстардың әр кезеңінде оларды оқушылардың бойына оқу мүмкіндіктері мен талаптарына сай қалыптастырып отырса, онда оқушылардың шығармашылық қызметі артуымен қатар математикалық білім сапасы да артады.
Зерттеудің ғылыми - әдістемелік міндеттері.
Зерттеудің мақсаты мен болжамы келесі мәселелерді тұжырымдауға және оны шешуге мүмкіндік берді:
- оқушылардың шығармашылық қызметі түсінігі мен оның компоненттерін анықтап, жүйелеу;
- шығармашылықтың даму белгілері мен өзіндік ерекшеліктерін анықтау;
- қызығу, ынта, қабілеттілік, шығармашылық ұғымдарының математиканы оқытудағы сипаты мен байланысын, олардың математикадан сыныптан тыс жұмыстарындағы әсерін сипаттау;
- математиканың сыныптан тыс жұмыстарында шығармашылық қызметті тиімді ұйымдастыру мен оны іске асырудың әдістемесін ұсыну;
- ұсынылған әдістеменің тиімділігін педагогикалық эксперимент жүргізу арқылы сәйкес ғылыми-әдістемелік ұсыныстар беру.
Зерттеудің жетекші идеясы оқыту процесінде сыныптан тыс жұмыстардың оқу материалдары оқушылардың ойлау әрекетіне үйлесімді күш түсіру арқылы олардың шығармашылық қызметін дамытады.
Зерттеудің әдіснамалық және теориялық негізіне - таным теориясы, жеке тұлға туралы теория мен оқушы қызметін тәрбиелеудің психологиялық- педагогикалық концепциясы қызмет етеді.
Зерттеудің әдістері:
* зерттеу тақырыбына байланысты әдебиеттермен танысып, оларға ғылыми әдістемелік тұрғыдан талдау жасалды;
* Қазақстан Республикасы көлеміндегі мұғалімдердің сыныптан тыс жұмысына байланысты педагогикалық іс-тәжірибесін әңгімелесу,
* мектептерде ұйымдастырылған әр алуан шараларға қатысу арқылы үйреніп, оны талдау және жалпылау;
* мектеп оқушылары және мектепті бітірушілермен жеке және ұжымдық формада әңгімелесу,анкета жүргізу, тест жүргізу, т.б;
* педагог математиктермен, оқу-ағарту жұмысын ұйымдастырушылармен, педагогикалық баспа қызметкерлерімен, мұғалімдер, ғалымдармен әңгімелесіп кеңінен пікір алысу;
* сонымен бірге мектепте бақылап, ойға түйгендеріміз практикалық жағынан іске асырылды. Дипломның тақырыбына байланысты педагогикалық эксперимент жүргізілді.
Ғылыми зерттеу жұмысының практикалық мәні. Ұсынып отырған әдістемеміз мектептерде оқытылып жатқан математика пәнінің бағдарламасына сәйкес сыныптан тыс жұмыстарды өткізу барысында оқушылардың шығармашылық қызметін дамытуға тікелей әсерін тигізеді және жалпы математикадан білімді дұрыс меңгеруіне көмектеседі. Зерттеу нәтижесінде алынған нәтижелер мен әдістемелік ұсыныстар мектеп мұғалімдерінің іс-тәжірибесінде қолданылып жүр және олар педагогикалық институттардың студенттеріне - болашақ математика мұғалімдеріне де пайдалы болады деп есептейміз.
Зерттеу жұмысының құрылымы: кіріспеден, екі тараудан, қолданылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
І. ОҚЫТУДЫҢ ТЕОРИЯСЫ МЕН ПРАКТИКАСЫНДАҒЫ ОҚУШЫЛАРДЫҢ ШЫҒАРМАШЫЛЫҚ ҚЫЗМЕТІН ДАМЫТУ ПРОБЛЕМАЛАРЫ
0.2 Оқушылардың шығармашылық қызметінің дамуы бойынша психологиялық-педагогикалық және оқу-әдістемелік әдебиеттерге талдау жасау
Республика мектептерінің алдына оқушылардың шығармашылық қабілетін дамытуға барлық мүмкіндіктер жасау мақсаты алға қойылып отыр. Мектеп - қоғамның талаптарына байланысты өзгеретін және қоғамның барлық мүшелеріне қызмет жасайтын ерекше әлеуметтік құрылым. Мектептің айналысатын мәселесі жөнінде әр дәуірдің адамдарының көзқарасы мен түсінігі түрліше сипатта болды. Әлеуметтік прогресс неғұрлым жоғарылаған сайын осы прогресті қамтамасыз етудегі мектептің орны мен міндеті солғұрлым күштірек болмақ.
Қазір Республикамыздың мектептері өтпелі кезеңде тұр, ол дүние жүзінің алдыңғы қатарлы мектептерінің озық тәжірибесінен үйреніп оқытуды ұйымдастыру түрі жөнінен де, білім беру сапасы жөнінен де жаңа жоғары кезеңге көтеріліп келеді, ол ескі әдіс-тәсілдермен бұдан былай оқыта алмайды.
Оқушылардың оқу саласындағы шығармашылық қызметі жөнінде (ТМД көлемінде) А.Е.Әбілқасымованың (1), М.Ахметовтың (2), Г.Д.Балктың (3), И.И.Дырченконың (4), И.К.Қадыровтың (5), В.Н.Сергеевтың (6), Г.А.Тонянның (7), М.И.Махмутовтың (8) т.б. мазмұнды еңбектері бар. Сонымен бірге математиканы оқыту әдістемесінде және әсіресе сыныптан тыс жұмыстарға байланысты оқушылардың шығармашылық қызметі туралы түсініктің өзі осы күнге дейін әртүрлі сипатта түсіндіріліп келеді.
Сондықтан да зерттеуге алған тақырыптың І тарауын математикадан сыныптан тыс жұмыстарда оқушылардың шығармашылық қызметінің дамуының психологиялық-педагогикалық негіздеріне арнадық. Біз бұл тарауда Республикамыздың және ТМД көлеміндегі психология мен дидактика ғылымының жетістіктеріне сүйеніп және Республика мектептерінің іс-тәжірибесіне, сондай-ақ зерттеліп отырған мәселе жөніндегі әдебиеттерге талдау жасаудың (жалпы түрде болса да) негізінде алға қойылып отырған мәселенің мәнін ашуға ұмтылдық.
Оқушылардың шығармашылық қызметі туралы мәселе көне заманнан бастау алады. Сократтың өзі-ақ оқыту барысында оқушылардың танымдық белсенділігі мен ізденімпаздық шығармашылығын арнайы басқарудың маңыздылығын атап көрсеткен-ді. Архимедтің өзі белгілі әдіс - эвристикалық әдісті геометриялық фигуралар мен денелердің беттерінің ауданы мен көлемдерін есептеуге қолданған. Ежелгі Рим философтарының түсіндірулерінде білімді игеруде оқушылардың белсенді шығармашылығы айтарлықтай рөл атқарады деген пікір айтылады. Оқытуды күшейту құралы ретіндегі оқушылардың шығармашылық ізденімпаздығы туралы пікір Я.А.Коменскийдің (66) еңбектерінде, сонан соң И.Г.Песталоцци мен А.Дистервегтің (9) еңбектерінде тереңдетіледі. Мәселен, А.Дистервег оқыту барысында баланың шығармашылық ізденімпаздығы оның ақыл-ой қабілетін дамытудың аса маңызды құралдарының бірі деп есептейді. Декарт жаңа теорияны ашу кезінде ойдың тізбектілігін орнықтыруға ұмтылды. Математикалық зерттеу жұмысында басшылыққа алынатын арнайы ереже ойластырды, оның осы күнге дейін зор мәні бар. Математикалық шығармашылық туралы математиканың теориясымен айналысатын үлкен математик, ғалым-мамандардың айтқандарының мәні зор.
Математикалық шығармашылық қызмет туралы белгілі француз математигі А.Пуанкаре өзінің терең ойларын қалдырды. "Ғылым және Әдіс" деген кітабында шығармашылық кезіндегі математиктің ойында" болып жататын күрделі процестер мен құбылыстарды психологиялық тұрғыдан түсіндіруге әрекеттенеді.
Математиканы оқытудың психологиясы мен педагогикасы жайында көптеген шетел авторларының еңбектері бар, олардың ішінде Д.Пойа (10), Дж.Брунер, А.Фуше, Ж.Адамар, Г.Биргкоф еңбектерінің мәні зор (11). Математикалық шығармашылықтың заңдарын ашу туралы мәселені алға қойған американың математигі Д.Пойа математикалық ашылыстарда бақылау, жалпылау, болжам, эксперимент, дәлелдеу сияқты кезеңдердің болатынын атап көрсетті. Математикалық шығармашылықта қолданылатын зерттеу әдістері басқа жаратылыстану ғылымындағы эксперименттік әдістермен бірдей екенін Д.Пойа дәлелдеді.
К.Д.Ушинский еңбектерінде оқушылардың шығармашылық ойлау қабілетін дамытатын оқыту әдістері айтарлықтай жетілдірілген. Алайда, С.Т.Шацкий мен М.Н.Скаткиннің (13) зерттеулері көрсеткеніндей, бұқаралық мектеп 50-жылдарға дейін догматизмнің үлесі басым болған көрнекі құралдармен түсіндіріп, оқытылған. Елуінші жылдардан бастап, ғылыми-техникалық революция табыстары мен мектептің өмірімен байланысының нығаюы сияқты факторлардың т.б. ықпалымен дидакттар мен әдіскерлердің шығармашылық ізденімпаздықты дамыту теориясына деген ықыласы қайтадан күшейе түседі. Болашақ маманның шығармашылық тұлғасының негіздері ретінде оқушылардың танымдық ізденімпаздығын қалыптастыру міндеттерін шешуді авторлар олардың танымдық іс-әрекетін нысаналы түрде ұйымдастыруда деп біледі. Оның үстіне шығармашылық ізденімпаздық ұғымының мазмұнына авторлар түрлі мағына береді. Біреулері шығармашылық ізденімпаздықты "оқушының ақыл-парасат қабілеті және оның өз бетінше ізденіп оқуына мүмкіндік беретін бейімділігі" ретінде қарастырады (8), екінші біреулері шығармашылық ізденімпаздықтың мәні мектеп оқушысының білімді игеруде өз күшімен талпынуына дайын екендігінде, яғни қабілеті мен ұмтылысында деп біледі, үшінші біреулері шығармашылық ізденімпаздық ұғымын білім мен іс-әрекет тәсілдерін өз күшімен игеруге ұмтылысынан көрініс табатын жеке тұлғаның қасиеті ретінде айқындайды (13). Шығармашылық ізденімпаздықты дара тұлға өзінің танымдық іс-әрекетін өз күшімен ұйымдастыруы және оны жаңа танымдық проблеманы шешу үшін қолдана білуі сияқты жеке адамның сапасы ретінде оқушылардың білім мен іс-әрекет тәсілдерін игеруді қажетсінуі және бейімделуі, танымдық міндеттерді бөгде біреулердің тікелей көмегінсіз шешу қабілеті іс-әрекет мақсатын айқындауға және оған түзету жасауға бейімділігі ретінде қарастыруды көздейді (14).
Психология ғылымында математикалық қабілеттілік проблемалардың комплексі ретінде қарастырылады. Осы заманғы психологиялық зерттеулерде математикалық қабілетке қатысты 1) есептер шешуге байланысты ойлау тәсілдерінің ерекшеліктерін анықтауға ұмтылу; 2) математикалық қабілеттің құрылымына талдау жасауға ұмтылу сияқты екі бағыт бар.
Логикалық ойлау математиалық ой қорытудың негізін құрайды, осы тұрғыдан алғанда есептер шешу процесі бұрыннан белгілі проблемаларға жаңа салдарлар жасау болып табылады. Қарастырылған пәнге байланысты бұрын алған білімдерге сүйеніп негізделген салдарлар жасай аламыз. Бірақ математикалық ой тұжырымы тек логикалық жағынан тұрмайды. Математикалық қызметтің жемісті болуы үшін тек логикалық қорытындылардың жетімсіз болатыны туралы ірі математиктер Декарт пен Галуа көрсетті. Кез-келген жаңа теореманы ашудың себебі ол алғашқы аксиомаларға байланысты бола отырып дәлелденген, олай болса осы аксиомалардан шығарып ойды қорытуға болатын сияқты. Бұл тек дайын ғылымға қарап отырған сияқты болып шығады. Ал шынында да дәлелдеушілер салыстырады, мәселенің барлық жақтарын қарастырып, шындыққа қол жеткізеді.
Математикалық ойлаудың стиліне математикалық символиканы асқан дәлдікпен қолдану сипаты тән. Әрбір математикалық символ белгілі бір: оны басқа символмен ауыстыру немесе оны басқа орынға ауыстырып қою, белгілі ереже бойынша оны тежеу, кейде берілген пікірдің мәнін толық жою сияқты қатаң анықталған мәнді білдіреді.
Б.В.Гнеденко - ғалым- математик, ықтималдықтар теориясы саласында ғылымға зор үлес қосқан ірі маман, мектептегі математикалық білім беру саласына әркез назар аударып отырған. Оның педагогикалық мақалаларының мазмұны оқушыларға математиканы оқыту мен тәрбие берудің барынша әралуан мәселелеріне арналған. Ол қарастырған көп мәселелердің ішінде математикалық қабілеттілік, математика сабақтарында оқушылардың ойлауы мен сөйлеуі, дүниеге ғылыми көзқарасты қалыптастыру т.с.с. мәселелер кең көлемде зерттелген. Б.В.Гнеденко ойлау стилі туралы еңбектерінде көбінесе А.Я.Хинчин еңбектеріне сүйенеді. Математикалық қабілеттің деңгейінің болатынын, математикалық қабілетті үнемі жүйелі тәрбиелеудің ерекшеліктерін зерттеген.
Математикалық шығармашылық қызмет туралы мақаласында Б.В.Гнеденко математиканы оқыту процесінде оқушылардың шығармашылық қабілеттерін дамыту және соған байланысты маңызды көптеген мәселелерді көтереді.
1.2 Оқушылардың шығармашылық қызметінің мәні мен сипаттамалық ерекшеліктері
Математикалық ойлау лабораториясына енуге, математикалық ойлау логикасын шешуге, математикалық зерттеулердің бағыттаушы элементтерін табуға, математикалық шығармашылықтың мәнін ашуға Архимед те, Декарт та, Пуанкаре де, т.б. ұлы ойшылдар жан-жақты атсалысқан.
Архимед геометриялық денелердің ауданы мен көлемін табудың ерекше тәсілін пайдаланған. Декарт математикалық зерттеулер жүргізудің арнайы ережелерін құрастырды. А.Пуанкаре "Наука и метод" деген еңбегінде арнайы зерттеусіз-ақ, өз тәжірибесіне сүйене отырып математикалық шығармашылықтың мәнін ашуға ұмтылады. Оның ойынша математикалық шығармашылықтың негізгі элементі ойлау төмендегі қасиеттермен сипатталады:
1) естің өзгешелігімен, талқылаудағы күрделі математикалық дәлелдеулерді есте сақтау қабілетімен;
2) математикалық ой қорытудың (ойлаудың), ойша тұжырымдаудың дұрыс орналасуымен; шығармашылық процеспен бірге болатын эмоциальды әсерленгіштігімен сипатталады.
Шығармашылық процестің дайындық, қорытынды екі кезеңін атай келіп Пуанкаре екінші кезеңді өзінің сипаты жөнінен "кенеттен шешім қабылдайтын" ерекше сипаттағы шығармашылықтың түрі деп атады. Бір сөзбен айтқанда "пайымсыздық саналылықтан жоғары ма?".
Ж.Адамар Пуанкареге жауап бере келіп, былай деп жазады: "Сонымен, санасыздықтың құпиясын, дәлірек айтқанда ерекше түрдегі құпияны өзі түсіне ала ма деген мәселе. Шынында да кез келген ақыл-ой процесі қандай болғанына қарамастан адамдағы бар болатын кез келген ой құпия болып табылады. Бұл ақыл-ой процестері бұдан мыңдаған жылдар бұрын өмір сүрген адамдардың ми қыртыстарының жұмыс істеу тәсілдерімен байланысты. Санасыз ойлаудан саналы ойлауға өту, яғни "жоғары" немесе "төмен" ойлау деген мәселелердің ешқандай мағынасы жоқ деп есептеймін, ойлауда "аса басымдылық" деген мәселелердің ешқайсысы ғылыми мәселе болып табылмайды, оң аяғың сол аяғыңнан биік емес". Республика ғалымдары шығармашылықты жаңа материалдық рухани байлықтарды жарыққа шығаратын күрделі адам қызметінің процесі ретінде анықтайды. Көптеген ғалымдардың көзқарасы бойынша шығармашылықтың ерекшелігі келесі екі белгі бойынша анықталады: біріншісі "заттарды не шын құбылыстың процестерін ойша немесе көрнекі сезімдік тұрғыдан түрлендіру"; екіншісі- жаңалығы мен өзіндік ерекше саналығы. Шығармашылық негізінен соң онда қарама-қарсы еліктеу, алгоритм бойынша дайын үлгі шаблон бойынша әрекетке еліктеу".
Сонымен шығармашылық адам әрекетінің идеальды немесе материалдық жемісі ретінде анықталады, шығармашылықтың өзіндік жаңалығы, қоғамдық мәні мен құндылығы бар. Шығармашылықты бұлайша сипаттағанда оның мақсаты, әрекеттің нәтижесі анықталады, бірақ оның ішкі мәні ашылмайды.
Шығармашылық дегеніміз - адамның белсенділігі мен дербестігінің жоғарғы формасы. Шығармашылық актіні сипаттаушы маңызды ерекшелік ашылыстың кенеттен болатыны, болжамның кездейсоқтығы, логикалық және интуициялық ойлаудың ерекше сипаты болып табылады. Бұл туралы Т.Рибо, Г.М.Якобсон , Ж.Адамар, А.Пуанкаре, Л.С.Выготский, С.Л.Рубинштейн, Я.А.Пономарев, Ю.А.Самарин, В.Н.Пушкин және тағы психологтар жазды.
Американ ғалымдары А.Ньюди мен Д.Шоу және Г.Саймон шығармашылық қызметтің келесі белгілерін атап өтеді:
1) Ол объективтік және субъективтік мағына алғанда да құнды және бағалы ойлау әрекетінің жемісі;
2) Ақыл-ой процесі өзінің жаңалығы арқылы ерекшеленеді, бұрын қабылданған идеялар немесе одан бас тарту арқылы түрлендіруді талап ететін мағынадағы жаңалығы арқылы ойлау процесі ерекшеленеді;
3) Ойлау процесі ерекше дәлелді және орнықты болады, белгілі бір уақыт аралығында ол зор қарқынмен ағу арқылы сипатталады (27).
Шығармашылық адамның өзіндік психологиялық әрекеті, ол ең алдымен психологиялық ұғым болып табылады. Психологияда бұрыннан оқығанды қайта еске түсіру және шығармашылық ойлау деген ұғымдар бар.
Оқушылардың оқу қызметінде еске түсірудің түрі Л.С.Выготскийдің айтуы бойынша "Адам бұрын қалыптасқан тәсілдердің сипатын немесе бір объект туралы бұрынғы көзқарастарын қайта еске түсіру арқылы қайталайды.
Оқушылар әрекетінің шығармашылық түрі қандай да бір жаңалықты ашуға бағытталған сыртқы дүниенің қандай да болса бір заты не ақыл-ойдың белгілі құрылымы не адамның өзінде байқалатын сезгіштік арқылы сипатталады". Өзара байланысты бұрын білген екі объектіні қайта еске түсіру және олардан жаңа байланыстар ашу оқушының өнімді шығармашылық қызметі болады, бұл жаңа байланыс оқушының еңбектенуі нәтижесінде пайда болады, бұл процестер адамның іс-әрекетінің барлық түрлерінде байқалады.
Проблеманың шешілу принциптерін өз бетінше іздеген кезде адамның шығармашылық әрекеті басталады деп сендіреді ғалымдар. Оқушының ең жоғарғы деңгейдегі шығармашылық өз бетінше жұмысы-бұл проблеманы қою және оның шешілу жолын табу деген сөз. Жаңа білімді меңгеру процесі оқушыға меңгерілген шындықтарды өз бетінше тексеруге мүмкіндік беретіндей, қарама-қайшы фактілердің өзара қақтығысында оның сенімділігін анықтау сияқты мәселелер шығармашылық ойлаудың дамуы мен қалыптасуы арқылы қатар жүреді. Сонымен, оқушының шығармашылық қызметі өзінің мәні жөнінен прогрестің алғы шарты ретінде, жеке адамның ақыл-ойының дамуы тұрғысынан алғанда, ғылым мен техниканың дамуындағы объективті табыс.
Оқушының ойлау қабілетінің дамуы шығармашылық сипаттағы есептерді шешу арқылы ғана емес, сондай-ақ оқу-танымдық әрекеттің басқа да түрлері арқылы дамиды (стандартты типті есептерді, жаттығулар мен логикалық есептерді т.б. шешу арқылы). Оқушының ақыл-ойының дамуы шығармашылық ойлаудың дамуынан, шығармашылыққа деген арнайы қабілеттің қалыптасуынан, сондай-ақ басқа да танымның және практикалық әрекеттің компоненттерінен, еске сақтаудың дамуынан, логикалық және аналитикалық ойлаудан, интелектуальды дағдылар мен біліктен және басқалардан тұрады. Сөзсіз, оқушының өздігінен орындайтын жұмысы, тіпті оның негізіне таза еске түсіру-таным қызметі жатса да ол оқушыті білімсіздіктен білімділікке өткізетін қозғаушы күш болады. Еске түсіру әрекеті оқушының білімін сандық жағынан байытады, оқушының танымдық есептерді шеше білу дағдысын қалыптастырады, алайда оның тиімділігі-мұғалім жүйелі түрде оқушының өзіндік танымдық белсенділігін дамытқанда ғана өлшеусіз өседі. Ол үшін еске түсіру әрекетінің өз шеңберінде білімді жай еске түсіру, танымдық есептерді шешу тәсілін дәлме-дәл көшіру таным белсенділігінің барынша жоғары баспалдағына шығармашылық әрекетті үнемі түрлендіру арқылы көтерілу қажет. Басқа сөзбен айтқанда жинақталған білім мен оқу проблемасын шешу жөніндегі оқушының жинақтаған тәжірибесі негізінде біртіндеп шығармашылық пен еске сақтауы үйлескен күрделірек жұмыстармен оқушылар айналысуы керек. Еске түсіру сипатындағы бұрын оқушылар меңгерген білімдерді мұғалім арнайы тәсілдермен оқушылардың шығармашылық қызметі дамитындай түрде еске түсіреді.
Математикадан оқушыларға жүргізілетін сыныптан тыс жұмыстардың өзіндік ерекшеліктері бар, ол негізінен оқушылардың өз қалауы бойынша жүргізілетін ерікті жұмыс. Егер мұғалім класта өтілетін сабақ кезінде оқушылардың сабаққа қатысуы туралы оншалықты алаңдамайды, өйткені жалпы дәстүрге енген заңдар мен қалыптасқан әдет бойынша олар сабаққа келуге міндетті. Ал, сыныптан тыс жұмыстардағы оқушылардың қатысуын оларды қызықтыру, ынтасын арттыру. өтілетін материалдардың мазмұнды болуы мен ондағы себеп-салдарлар оқушыларды өзіне баурап қызықтыра алатын болуы арқылы қамтамасыз етуі керек. Бұл көбінесе өтілетін материалдың мазмұнына, жұмысты ұйымдастыру әдісіне және мұғалімнің шеберлігіне тікелей байланысты. Сондықтан сыныптан тыс жұмыста кластағы сабаққа қарағанда қызығушылық, материалдың мазмұны мен дәлелді болуы, ынта, қабілет сияқты ұғымдар зор роль атқарады.
а) Қызығушылық туралы ұғым
Психологияда қызығушылық туралы ұғым "объектіге сезіммен қарау, оған ерекше назар аудару" арқылы анықталады (28). Тануға деген қызығушылық оқушылардың шығармашылық әрекетке бейімділігі, олардың қабілеттілігінің, дербестігінің дамуының пәрменділігінің негізі болып табылады, ал кейде ол кәсіптік бағдарлаудың негізі болып табылады. Қызығушылықтың негізіне оқушының білім мазмұны мен оның күшті әсері арқылы қалыптасқан ондағы үнемі туындайтын қажеттілік жатады.
Республиканың психологтары мен дидактері қызығушылық проблемасын әр түрлі аспектіде зерттеді: қызығушылықты оқытудың пәрменділігін арттыру құралы ретінде, оқытудың мазмұнын оның себеп-салдарларының дәлелді болуы ретінде, оқып-үйренуге тиісті кейбір заттарға ерекше назар аудару, көңіл бөлу ретінде қарастырады; жалпы алғанда қызығушылықтың табиғаты зерттелуде. Қызығушылыққа өте жақын ұғым - зейін, ол әрқашан адамның өмір тәжірибесіндегі іс-әрекетіне, таным процестеріне тікелей қатысты болып, оның қызығуын, бағытын көрсетеді.
Кез келген жұмысты бастарда оған қызығушылық, әсіресе оқушылардың қызығушылығы әлсіз, тұрақты болмайды, ол қызығушылықтың пәрменділігін арттырып кеңейту, әсер ететіндей орнықты қызығушылықты тәрбиелеп, дамыту керек. Бұл үшін оқушылар оқып үйренуге тиісті объектінің мәнін түсініп, пәрменді шығармашылық әрекетке араласуы керек. Бұл арада
1) білім жағымды сезімдік әсерленушілік туғызатындай болуы;
2) оқушылардың таяудағы қажетті мүдделері тікелей ескерілген болуы;
3) олар өздерінің қабілеті мен күшіне деген сенімі мол, бастама көтерушілік ерекшелігі дамыған болуы керек.
Оқушылардың математика пәніне деген қызығушылығын тиімді түрде қалыптастырудың негізгі шарттары: мұғалімнің ықпалы, туысқандары мен жолдастарының ықпалы, кластағы және сыныптан тыс сабақтарды шеберлікпен өткізе білу, математиканың мәнін сезіну, математиканы үйренудегі және оның есептерін проблемалық-шығармашылық тұрғыдан шеше білу, сыныптан тыс жұмыстарға белсене қатысу, өзіне өзі сенетін қанағаттанғандық сезім қалыптастыру, т.с.с. болып табылады.
Математикаға қызығушылық оқушының рухани әлемін кеңейтеді, пәннің ішкі сырын терең білуге мүмкіндік тудырады, математикалық білімдерді мықты және ұзақ еске сақтайды, көз алдыға елестету арқылы математиканың жаңа қырларын ашуға көмектеседі, білімдінің назары барынша терең және анық та зор, орнықты сезімге айналып, сезгіштік қабілеті артады (29).
ә) Ынталандыру, оқу материалының дәлелділігінің математикадан сыныптан тыс жұмыстарды ұйымдастыруда және оқушылардың танымдық әрекетінде зор маңызы бар. Ынталандыру әрекетті қозғаушы қоғамдық мәні және объективті сипаты бар құбылыс. Ал, оқу материалының дәлелді болуы ынталандыруды туғызатын әрекеттің дербес негізі, яғни дәлел - жеке адамның ерекшелігін көрсетуші. "Дәлел - адамның қандай да бір қажеттілігін қанағаттандыру үшін саналы түрде ізденуді туғызатын әрекет. Дәлел қажеттіліктің негізінде туа отырып аз не көп бейнелеумен пара пар. Дәлел белгілі бір негіздегі және адамның еркін анықтайды, адамның қоғамға деген талабының қатысын көрсетеді. Дәлел белгілі бір адам үшін маңызды роль атқарады. Адамның әрекеті мен қылығын жеке адам әрекетінің қандай мәні бар екенін бағалауда дәлелдің баға жетпес мәні бар" (28).
б) Қабілеттілік, бейімділік, дарындылық оқушылардың шығармашылық қызметтерінің дамуының ең басты белгілері Математикадан сыныптан тыс жұмыстардың алдына қойылатын басты мақсаттардың бірі оқушылардың математикаға деген қабілеттілігі мен бейімділігін білу, олардың қабілетін одан әрі дамыту болып табылады.
1.3 Математиканың сыныптан тыс жұмыстарын ұйымдастыру формалары
Жеке адамның жан-жақты дамуы процесіндегі қайшылықты алдымен адам организмі мен ортаның арасындағы сыртқы қайшылық, ал одан соң елеулі рольді ішкі қайшылықтар атқарады. Олар кез келген организмнің тіршілік әрекетінің барлық түрлерінде туады және әрбір қайшылықтың өзіндік ерекшеліктері бар. "Дамудың әрбір түрі өзінің ішкі қайшылықтары арқылы қозғалады". "Адам организмінің дамып жетілуі тұқым қуалаушылық және өзгергіштік, т.с.с. зат алмасудың ассимилияция және диссимилияция құбылысы нерв жүйесінің рефлекторлық әрекетінің қозған және тежелген қарама-қайшылықтағы әрекеті арқылы дамиды".
Бұл ішкі қайшылықтар баланың психикалық жағынан дамуының қозғаушы күші болып табылады. Бұлардың бірі "ондағы пайда болған жаңа қажеттіліктер, сұрақтар, ұмтылыстар және оларды қанағаттандыру үшін қажетті білім деңгейі арасындағы қол жеткізген табыстар". Бұл қайшылықтар жеке адамның дамып жетілуінің барлық кезеңдерінде пайда болады. Басқа да ішкі қайшылықтар көрсетіледі, олар:
1) Қоғамдық орта ұсынған және баланың өзі қабылдаған мақсаттар мен талаптар және оларды орындауға қажетті білік және дағдыны меңгеру дәрежесі арасындағы қайшылықтар;
2) Жаңа есептер мен проблемалар және бұрынғы тәжірибесі, ойлау тәсілі арасындағы қайшылықтар;
3) Көрнекі бейне және жас адамның бұрын күнделікті тұрмыста қалыптастырған ұғымдар жөніндегі ойлары мен жаңа фактілері арасындағы қайшылықтар;
4) Жеке тұлғаның қол жеткенкізген даму деңгейі мен оның тұрмыс қалпы арасындағы қайшылықтар.
Математиканың сыныптан тыс жұмыстарын ұйымдастыру оқушыларға терең білім беруде, олардың білім алу процесіндегі жоғары математикалық дайындық жүйесін мәнді функционалдық байланыстар деңгейінде құруда сыныптан тыс жұмыстар аса маңызды міндет атқарып келеді.
Оқушылардың жоғары да сапалы математикалық дайындығының құрылымының бір элементі ретіндегі сыныптан тыс жұмыстарды дамытып, оларды үнемі жетілдіріп отыру керек, олардың кейбіреулерін атап өтейік.
А. Бастауыш сынып оқушыларының үйірме жұмысы
Факультативтік сабақтар 7-сыныптан бастала ма әлде оның өткізілу уақтысы ілгері не барынша кейін жылжи ма деген мәселені қарағанда оқушылардың математика пәніне қызығушылығы қашан пайда болатындығына, математиканы үйренуге деген талпыныс, қажеттілік т.с.с. қашан қалыптасатындығына назар аудару керек.
Сыныптан тыс жұмыстар мен факультативтік сабақтар оқушылардың қызығушылығын дамытып, ынтасын арттыруы керек. 1-4 сынып оқушыларымен жүргізілетін сыныптан тыс жұмыстардың мазмұны, өткізу әдістері, формасы жеткілікті талданбаған, оны халқымыздың әдет-ғұрып, салт-дәстүрімен, ұлттық ойындарымен жеткілікті түрде байланыстырылмаған.
1-6 сыныптарда тек сан ғана қарастыру бастауыш сынып оқушыларының жалпы математикалық және жалпы білім алудағы мол мүмкіндіктеріне өзінің кедергісін келтіріп отыр. Бұдан кейін жасалатын жаңа оқу бағдарламасында бастауыш сынып оқушыларының терең білім алудағы мол мүмкіндіктерін ашатындай қызықты сыныптан тыс жұмыстар түрлерін ұйымдастыру қажет. Жоғарыда аталған ерекшеліктердің біразы 4-5 сыныптарда қиындығы жоғары жаттығуларды таңдап алу сияқты мәселелерге қатысты төменгі сыныптарда ұйымдастырылатын математикалық сыныптан тыс жұмыстарына қатысты.
Сонымен, бастауыш сыныптарда ұйымдастырылатын сыныптан тыс жұмыстар оқушылардың факультативтік сабаққа дейінгі математикаға қызығушылығы мен қалыптасуының, одан соң математика пәнін терең үйренудің негізгі шартына айналады.
Ә. Жоғары сыныптардағы үйірме жұмысы
Өткен Кеңес өкіметі жылдарында жоғары сыныптарда математикадан үйірме өткізу және ұйымдастыру туралы бай тәжірибе қалыптасты. Бұл тәжірибені үйрену және оны жалпылау туралы бірталай диссертациялық зерттеу жұмыстары жазылды. Бастауыш және жоғары сыныптардағы математикалық үйірмелер мектеп математикасының мазмұны мен оны оқыту әдісін зерттеп жетілдірудің терең перспективалы бағыты болып табылады. Сондықтан, оқушылардың жоғары деңгейдегі математикалық дайындығының негізгі формаларын жетілдіруде факультативтік сабақтар мен жоғары сыныптардағы үйірменің атқаратын маңызы зор.
Сонымен бірге, математиканың сыныптан тыс жұмыстарының, әсіресе үйірменің өткізуге икемділігі математикаға тұрақты қызығушылығы жоқ оқушыларды жеткілікті дәрежеде пәнге қызықтыруға қол жеткізуге мүмкіндік жасайды (36-42).
Математикалық олимпиадалар.
Математикадан олимпиадалар өткізу және оны ұйымдастыру Республикамызда 1934-35 жылдардан бері сыныптан тыс жұмыстың бір түрі ретінде қалыптасып, дәстүрге айналды. Оның мақсаты оқушылардың математикаға қызығушылығын арттырып, өзбетінше ой тұжырымдарын жасай білуге, математикалық қабілеттің дамуына қол жеткізу, бұлардың ішіндегі ең негізгісі математикаға қабілетті оқушыларды анықтау болып табылады.
Біз орта мектептегі математикалық жаттығулардың мазмұнының даму деңгейін көбінесе 1) Республикалық, 2) Облыстық, 3) Қалалық, 4) Аудандық және мектеп ішілік, 5) Жоғары оқу орындарындағы мектептердің олимпиадасында тексереміз. Бұл олимпиадалар арасында ешбір сабақтастық жоқ, ұйымдастырылуы мен материалдың мазмұнының біртіндеп қиындауы, оқушылардың әртүрлі ойлау қабілеттерінің дамуы т.б. сәйкес болуында ешбір байланыстар жоқ. Әртүрлі пәндерден олимпиаданың бір мезгілде өтуі немесе бір оқушының барлық олимпиадаларға қатысуы дәстүрге айналып келеді. Бұл жарысқа қатысушыларды зорықтырады. Сондықтан олимпиада ұйымдастыру мен өткізуді реттеу керек (43,44,45).
Орта мектеп математикадан қызықты кеш ұйымдастыру, викториналар, ғалым математиктермен кездесу, қабырға газеттерін шығару, жаздағы лагерлердегі жас математиктер қоғамы мен жарыстары және конференциялар өткізу, оған баяндама жасауға әзірлену, математикалық шығармалар жазу, көрнекі құралдар жасау жарысы сияқты сыныптан тыс жұмыс түрлеріне үнемі назар аударып, оны әдейі ұйымдастыруы, олардың еңбегін бағалауы керек.
Қорытынды: Математикадан сыныптан тыс жұмыстардың аталған ұйымдастыру формалары оқушылалрдың математикаға және оның қолданбалы саласына қызығушылығын, шығармашылығын, қабілеті мен бейімділігін арттыруға, математиканы тереңдеп оқуға, мектеп математикасының жаңа мазмұнды жетілдірілген әдістермен оқытатын жаңа бөлімдерінің пайда болуына өз ықпалын жасайды.
Сонымен, математиканың сыныптан тыс жұмыстары оқушылардың математикадан тыс шығармашылық қызметін дамытудың алғы шарты іспеттес деген қорытындыға келеміз.
ІІ. МАТЕМАТИКАДАН СЫНЫПТАН ТЫС ЖҰМЫСТАРДА ОҚУШЫЛАРДЫҢ ШЫҒАРМАШЫЛЫҚ ҚЫЗМЕТІН ДАМЫТУДЫҢ ӘДІСТЕМЕЛЕРІ
2.1 Оқушылардың шығармашылық қызметінің дамуы бойынша математикадан сыныптан тыс жұмыстарды ұйымдастыру
Оқушылардың шығармашылық қызметі бойынша қарастырылған біздің зерттеулеріміз келесі ғылыми-әдістемелік мәселелерден тұрады. Мектеп мұғалімінің математикадан жүргізетін жұмысы оқушылардың ғылымға ынтасын арттыратын жақсы жұмыс, бірақ міндетті емес екені педагогика теориясында және мектеп практикасында сеніммен орнығып нығайған. Кейбір жағдайларда оқушылардың математикадан сыныптан тыс жүргізетін жұмысы ерікті әрекет, бұл еріктілік механикалық түрде мұғалімге ауысады (яғни мұғалім де өзінің көңіл күйіне қарай жүйелі түрде кластан тыс жұмысты өткізбейді.) Мұндай көзқарас, біздің ойымызша оқушыларды сыныптан тыс оқыту мен тәрбиелеудің маңызын мұғалімнің түсінбеушілігі мен жете бағаламағандық деп түсінуге болады. Сонымен бірге математикадан жүргізілетін сыныптан тыс жұмыс арқылы тек оқушыларды оқытып қоймай, сондай-ақ мұғалім де оқып үйренуге мәжбүр болады, ал кейбір жағдайларда сыныптан тыс жұмыстар мамандық таңдауда шешуші роль атқарады.
Дұрыс ұйымдастырылған сыныптан тыс жұмыстар оқушылардың математикаға деген ынтасын арттырып, сыныптағы сабақтардың меңгерілу сапасын арттырады.
Математикадан жүргізілетін сыныптан тыс жұмыстардағы оқушылар қызметі мыналарға байланысты:
а) оқушылардың сынып жұмысы барысында ала алмайтын жаңа білімді сыныптан тыс жұмыстар арқылы алатындығы;
б) сынып жұмысы жағдайында өз білімін қолдана алмайтын, өз қабілетін көрсетуге мүмкіндік болмайтын жағдайларда оған сыныптан тыс жұмыстарда қол жеткізеді.;
в) оқушылардың мұғалімге деген сенімі, оқушы өзі қиналатын сұраққа мұғалім жауап бере алар ма екен деген мәселені сыныптан тыс жұмыс арқылы біледі. Сол сұраққа сыныптан тыс жұмыс кезінде жауап бере алатындығына көзі жеткен оқушы ол мұғалімнің пәнін, сабағын барынша терең игеруге қолынан келген бар шараларды қолданады.
Математикадан сыныптан тыс жұмыстағы мұғалімнің әрекеті неден білінеді? Мұғалімнің математикадан жүргізетін сыныптан тыс жұмысы:
а) мұғалім балаларды қызықтыра отырып оқушыларға бағдарлама талабына сай білім береді, іскерлік, білім, білік, дағды қалыптастырады, бұл мұғалімнің кәсіптік міндеті, мұнсыз оның жұмысында тиімділік болмайды;
б) педагогикалық шеберлігі;
в) мұғалімнің беделі - бұл өте маңызды іс. Мұның бәрі жай емес, сыныптан тыс жұмыс жүргізіп бедел жинаудан гөрі сыныптағы сабақта жақсы мұғалім болу әлде қайда жеңіл.
Неге олай? Мұғалім сыныпта істейтін жұмысында оқулықты, әдістемелік әдебиеттерді, тіпті кейде берілген бір тақырыптың өзіне өте жетілдірілген өте анық талдауларын қолданады. Ал, сыныптан тыс жұмыстарда мұндай қосымша материалдар болмайды. Ол тақырыпты өзі тауып, сәйкес әдебиеттерді қарастырып, материалдарды шығармашылықпен талдап, оқушылардың санасына жететіндей етіп, материалдың мазмұнын түрлендіріп байытады. Бұл өте күрделі жұмыс.
Сыныптан тыс жұмыс оқушыға не береді? Ол жаңа білім, білік, дағды алып, мамандық таңдау жөніндегі талғамын арттырады, шығармашылықпен серпіліс жасайды. Сыныптан тыс жұмыс өткізу мұғалімге не береді? Кейбір мағынада алғанда сыныптан тыс жұмыс жүргізген мұғалім шәкіртке қарағанда көбірек білім алады. Мұғалім үшін мұндай кезең міндетті түрде қажет. Мұғалім жаңа білім алады, өзінің білік, дағдысын, педагогикалық шеберлігін жетілдіреді, оқушылардың мұғалімге деген сенімі күшейеді, мұғалімнің беделі артады, осының бәрі сыныпта өтілетін сабақтың дұрыс өтілуіне зор көлемде игі ықпалын тигізеді.
Қазір Республика мектептерінің практикасында оқушылырмен бірлікте сыныптан тыс жұмыстардың әр алуан түрін ұйымдастыру қалыптасты. Әдістемелік және педагогикалық басылымдарда сыныптан тыс жұмыстарды ұйымдастырудың үйірме, ғылыми бірлестік, әр алуан жарыс жұмыстары сияқты формалары атап өтілуде.
Республикамыздағы көптеген тәжірибелі мектеп мұғалімдері сыныптан тыс жұмыстардың әр алуан түрін өткізеді. Республикамыздың нарықты экономикаға көшуіне байланысты сыныптан тыс жұмыстардың түрін өзгерту оған қажетті әдістемелік әдебиеттердің көбеюіне себепші болды. Сыныптан тыс жұмыстар бизнеспен араласып қатар жүретін болды. Соңғы кезде тіпті бұрыннан да оқушыларды математикаға қызықтыра оқыту жұмысына педагогикалық институттар мен университеттердің педагог ғалымдары белсене араласып келеді. Олар арнайы математикалық мектептер, коммерциялық сыныптар, лицей, гимназиялар, сырттай оқытатын мектептер, жазғы демалыс кезіндегі мектептер, т.б. болашақта экономист, компьютерде есептегіш, т.б. қазіргі қоғамның өскелең талабына сай компьютерді меңгерген кадрларды оқытатын шағын мектептерде әр алуан сабақтан тыс оқыту жұмыстарын жүргізуде.
Қазіргі кезде экономикалық өзгерістер, нарықты экономика талаптары көптеген экономика мамандарын, шаруашылықтың әр түрлі саласындағы бизнесмендер мен маман экономист кадрларды өте көп дайындау қажеттігі туды. Шаруашылық, сауда, оқу т.б. мамандықтағы қысқаша айтқанда өмір сүру үшін әр адам өмірдің заңындай болған капиталистік өндіріс процесін терең білуі қажет болды. Экономиканы меңгеру үшін көбінесе математиканы тереңдетіп оқытатын мектептер, шет тілін тереңдетіп оқытатын, есептегіш бағыттағы практикалық дағды беретін компьютерлік-есептегіш программистер дайындайтын мектептер бүгінгі күннің өмір талабы болып отыр. Осындай мектептердің жұмысы жақсы жолға қойылуының, оқушының өз білімін тереңдетуінің мүмкіндігі, мектепте өзінің шығармашылықтың қажеттілігін қанағаттандыруының бір жолы ең алдымен жақсы ұйымдастырылған сыныптан тыс жұмыстарға қатысу болып табылады. Соңғы кездері әдістемелік әдебиеттерде "мектеп-қуаныш үйі" болуы керек деген жарыссөздер жарияланып жүр. Бұл жарыссөзге қатысушылар мектеп өзінің бүкіл жұмысын оқушыны өзіне баурайтындай, онда оқушылар үшін қызықты жұмыстар мен қуаныштар күтіп тұратындай етіп ұйымдастыру керек деп талап қояды. Оқушыны мектепте тек үнемі білім, білік, дағды алуға ұмтылып қана қоймай, сонымен бірге биік моральдық қанағаттанушылық, кішкентай ашылыстардың сезімдік қуанышына бөленуі қажет. Біз мұндай мектептерді сыныптан тыс жұмыстарды негізгі пән ретінде жоғары деңгейге қою арқылы ғана құра аламыз.
Оқушының сыныптан тыс жұмысы, сыныптағы сабақтан бос кездегі мұғалімнің басшылығымен жүргізетін оның оқу проблемаларын шешуге, зерттеу жүргізуге бағытталған әрекеті. Оқушыларға арналған зерттеу жұмысының тақырыбын мұғалім анықтайды, оларда мазмұнын тереңдету, жаңа фактілерді табу сияқты мәселелер қарастырылады. Алайда, біртіндеп кейбір проблемаларды оқушылардың өздері қойып, оны өздері шешуге қол жеткізуі керек. Егер мұғалім соңғы талапқа қол жеткізсе, онда ол оқушылардың шығармашылық қызметінің дамуы ең жоғары деңгейіне жетті деп есептеледі. Сыныптан тыс жұмыстардың ойдағыдай ұйымдастырылуы үшін алдын-ала келесі мәселелер дұрыс шешілуі қажет:
1) оқытылатын материалдың мазмұнын таңдап алу;
2) оқу материалының мазмұнына сай сыныптан тыс жұмыстарды дұрыс ұйымдастыру;
3) математикадан сыныптан тыс жұмыстарда оқытудың формасы мен әдісітерін дұрыстап таңдап алу.
Оқушылардың шығармашылық қызметінің дамуы үшін сыныптан тыс жұмыстардың мазмұнына қандай талаптар қою керек?
1) Сыныптан тыс жұмыстар мазмұны оқу пәнінің бағдарламасының мазмұнына жақын, міндетті түрде жаңа, қандай да бір дәрежеде де тереңірек немесе оқу бағдарламасының бір бөлімі, қысқаша айтқанда сыныптағы сабақтың логикалық жалғасы болуы керек.
2) Сыныптан тыс жұмыстардың мазмұны оқу проблемаларын дамытатын немесе проблемалар тізбегінің жүйесінен тұратын болуы керек.
3) Аталған мазмұн өмірмен байланысты, практикалық жағынан қажет, оқушының талап-тілектері, ықыласы ескерілген болуы қажет.
4) Бұл мазмұн ең алдымен қызықты, эстетикалық тәрбие беруге жарамды болуы қажет.
Сыныптан тыс жұмыстардағы оқушылардың жеке жұмысын ұйымдастырудың маңызы оқушының сыныптағы сабақ кезіндегі өз бетіндік жұмысын ұйымдастырудан кем емес.
Оқушылардың шығармашылық әрекетін дамыту үшін ширақ жұмыстарды қамтамасыз етуде ұйымдастыру жұмысы қандай болуы керек, ұйымдастыруға қандай талаптар қойылуы қажет?
Қалыптастырған іс-тәжірибе мен эксперименттің көрсеткеніндей сыныптан тыс жұмыстарды ұйымдастыру келесі принциптерге негізделуі қажет екеніне сеніміміз мол:
1. Сыныптан тыс жұмыстар оқушылардың өз қалауы бойынша олардың бейімділігі, қабілеті, мінезі т.с. сияқтыларға қарамастан бәріне бірдей ерікті жүргізілуі керек. Сыныптан тыс жұмыстарға қатысу міндетті емес, ол тек оқушылардың арнайы қабілетін дамытуға арналған (математикаға, көркем әдебиетке, эстетикаға т.с.с.), бірақ ол жалпы алғанда, оқушылардың шығармашылық қабілетін дамытады.
Сыныптан тыс жұмыстарды осындай түрде ұйымдастыру оқушылардың арнайы тар мағыналы қабілетін дамытпауы, мүмкіндігіне қарай ол әр алуан түрдегі бейімділіктер мен оқушы қабілетін дамытуға мүмкіндік жасауы қажет, бұл мектептің оқу-тәрбие жұмысында жалпы алғанда өте құнды болуы қажет. Сыныптан тыс жұмыстар мектепте оқыту мен тәрбиелеу сияқты негізгі мәселелерді дұрыстап шешуге әсер етуі керек (50).
2. Математикадан оқушыларға арналған сыныптан тыс жұмыстар жеке, топтық, жалпы көпшілікпен жүргізілетін болып үш түрге бөлінеді. Математиканың сыныптан тыс жұмыстары осы үш түрді де қамтуы керек.
3. Математикадан жүргізілетін сыныптан тыс жұмыстардың ұйымдастырылуы әрекеттің белгілі күн тәртібімен шығармашылық сипатты және жүйелілікті қамтамасыз етеді.
4. Осы ұйымдастырудың әрбір кезеңінде әрекеттің ширақтығын қамтамасыз ететін құрылымы болады. Осындай түрдегі ұйымдастыруға мектептің негізгі пәндерінен мұғалімнің басшылығымен немесе пән бірлестіктерінің басшылығымен ұйымдастырылатын жас талапкерлер қоғамы жатады.
5. Сыныптан тыс жұмыстарды пән мұғалімдері, пән бірлестіктері, мектеп басшылары, ғылыми-зерттеу институттарының жас ғалымдары, педагогикалық институттар мен университеттердің оқытушылары мен жоғары курс студенттерінің, арнаулы клуб қызметкерлерінің тығыз бірлескен шығармашылық қызметі мен ұйымдастыруы арқылы басқаруға болады.
Математикадан сыныптан тыс жұмыстарды ұйымдастырудағы пән мұғалімінің, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КУРСТЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы:
Математика пәнінен сыныптан тыс жұмыстарды ұйымдастыру
Орындаған:
Тексерген:
Орал, 2015
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
І. ОҚЫТУДЫҢ ТЕОРИЯСЫ МЕН ПРАКТИКАСЫНДАҒЫ ОҚУШЫЛАРДЫҢ ШЫҒАРМАШЫЛЫҚ ҚЫЗМЕТІН ДАМЫТУ ПРОБЛЕМАЛАРЫ
0.1 Оқушылардың шығармашылық қызметінің дамуы бойынша психологиялық-педагогикалық және оқу-әдістемелік әдебиеттерге талдау жасау ... ... ... ... ... ... ..6
1.2 Оқушылардың шығармашылық қызметінің мәні мен сипаттамалық
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...9
1.3 Математиканың сыныптан тыс жұмыстарын ұйымдастыру формалары ... ..13
ІІ. МАТЕМАТИКАДАН СЫНЫПТАН ТЫС ЖҰМЫСТАРДА ОҚУШЫЛАРДЫҢ ШЫҒАРМАШЫЛЫҚ ҚЫЗМЕТІН ДАМЫТУДЫҢ ӘДІСТЕМЕЛЕРІ
2.1 Оқушылардың шығармашылық қызметінің дамуы бойынша математикадан сыныптан тыс жұмыстарды ұйымдастыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..16
2.2 Математикадан сыныптан тыс жұмысындағы оқушылардың шығармашылық қызметін дамытудың жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 23
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .37
Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...39
Кіріспе
Зерттеудің көкейкестілігі. Бүгінгі жалпы білім беретін орта мектеп қоғамының алға қойған міндеттерін орындау үшін баланың табиғи мүмкіндіктерін, қабілетін дамытып кең профильді және дүниежүзілік деңгейдегі жоғары мәдениет пен қажетті білім қорын жинақтаған, өз алдына жауапты шешімдер қабылдай алатын, әр істе белсенді шығармашылық әрекет жасауға қабілетті жас ұрпақты тәрбиелеуі тиіс.
Оқушыларды шығармашылық жолмен оқыту, көптеген ғалымдардың көзқарасы бойынша, алдағы ХХІ ғасырда іске асуға тиісті негізгі - өзекті проблема.
Оқыту процесінде мектеп оқушыларын сыныптан тыс өз бетіндік жұмыстар арқылы ойлануға үйрететін шығармашылық жұмыстар дидакт ғалымдардың (Б.М.Есипов, М.И.Скаткин, И.Т.Огородников, Р.Г.Лемберг, М.Жұмабаев, М.Дулатов, В.П.Добрица, А.Е.Әбілқасымова, А.К.Көбесов, И.Б.Бекбоев, М.И.Махмутов, М.А.Данилов, Т.И.Шамова), сондай-ақ психологтар Л.С.Выготский, С.Л.Рубинштейн, В.В.Давыдов, М.Мұқанов, В.А.Крутецкий, В.А.Понамарев, Т.Тәжібаев және т.б. мазмұнды еңбектерінде кеңінен талданған. Оқушының даму деңгейіне сай білім беріп қана қоймай, сонымен бірге олардың белгілі ғылым саласына қатысты қабілетін дамытуға, өз ортасындағы өзгерістерге сай білімін өз бетінше толықтыруға және оны жаңа жағдайларға шығармашылықпен қолдана білуге дағдылануы қажет. Сондықтан оқушылардың оқу процесіндегі таным қызметінің белсенділігін арттыру математиканы оқытудың ең негізгі бірінші дәрежелі проблемасы ретінде біздің зерттеу жұмысымызда басшылыққа алынды.
Жоғарыда аталған педагог-ғалымдар айналысқан зерттеулерде оқушылардың шығармашылық қызметінің дамуы жөніндегі проблема үлкен орын алады және шығармашылық қызмет оқыту процесінде оқушылардың ойлау қабілетін дамытудың барынша жалпы мәселесінің құрамдас бөлігі ретінде қарастырылады.
Шығармашылық қызмет математиканың сыныптан тыс жұмыстарындағы оқушылардың өз бетіндік жұмыстарымен тығыз байланысты болатыны осы зерттеудің өзекті мәселесі.
Біздіңше, математикадан оқу процесінде оқушылардың шығармашылық қызметін дамыту ғылыми педагогикалық әдебиеттерде жеткілікті қарастырылмаған және математикадан жаңа оқулықтар мен бағдарламалар оған бейімделмеген.
Осы зерттеу жұмысының өзекті мәселелерінің бірі - оқушылардың математикадан сыныптан тыс жұмысына сүйеніп, жеке басының ерекшеліктерін ескере отырып, олардың әртүрлі деңгейдегі шығармашылығын дамыту, сол арқылы ақыл-ойының кемелденуіне мүмкіндіктер тудыру. Осы жағдайда оқушының сыныптан тыс жұмыстарда шығармашылық қызметін дамытудың нақты мүмкіндігі мен оны мектеп практикасында іске асыру деңгейі арасында қарама-қайшылықтар бар екені байқалады. Орта мектеп оқушыларының шығармашылық қызметін сыныптан тыс жұмыстарда дамытудағы осы қайшылықты шешуде теориялық талдаулардың жеткіліксіздігі және жалпы білім беретін орта мектептегі сыныптан тыс жұмыстардың зерттеуге сай бағыты әдістемелік жағынан толықтырылмағандығы анықталды. Осы аталған проблемаларды математиканы оқыту процесінде шешудің теориялық мәні мен практикалық қажеттігі зерттеу тақырыбын "Математикадан сыныптан тыс жұмыстарды ұйымдастыру" деп анықтауға мүмкіндік берді.
Зерттеу объектісі - орта мектепте математиканы оқыту процесі.
Зерттеу пәні - математикадан сыныптан тыс жұмыстар барысында оқушылардың шығармашылық қызметін қалыптастыру процесі.
Зерттеу жұмысының мақсаты - математикадан оқушылардың шығармашылық қызметін қамтамасыз ететін сыныптан тыс жұмыстар өткізудің мазмұнын анықтап, оның әдістемелік жолдарын көрсету.
Әдебиеттерге талдау жасаудың негізінде алдынғы қатарлы озат мұғалімдердің тәжірибесіне және практикадағы іс - тәжірибемізге сүйеніп келесі зерттеу болжамын ұсынамыз.
Зерттеудің ғылыми болжамы. Егер шығармашылық қызмет түсінігі компоненттерін анықтай отыра, математикадан сыныптан тыс жұмыстардың әр кезеңінде оларды оқушылардың бойына оқу мүмкіндіктері мен талаптарына сай қалыптастырып отырса, онда оқушылардың шығармашылық қызметі артуымен қатар математикалық білім сапасы да артады.
Зерттеудің ғылыми - әдістемелік міндеттері.
Зерттеудің мақсаты мен болжамы келесі мәселелерді тұжырымдауға және оны шешуге мүмкіндік берді:
- оқушылардың шығармашылық қызметі түсінігі мен оның компоненттерін анықтап, жүйелеу;
- шығармашылықтың даму белгілері мен өзіндік ерекшеліктерін анықтау;
- қызығу, ынта, қабілеттілік, шығармашылық ұғымдарының математиканы оқытудағы сипаты мен байланысын, олардың математикадан сыныптан тыс жұмыстарындағы әсерін сипаттау;
- математиканың сыныптан тыс жұмыстарында шығармашылық қызметті тиімді ұйымдастыру мен оны іске асырудың әдістемесін ұсыну;
- ұсынылған әдістеменің тиімділігін педагогикалық эксперимент жүргізу арқылы сәйкес ғылыми-әдістемелік ұсыныстар беру.
Зерттеудің жетекші идеясы оқыту процесінде сыныптан тыс жұмыстардың оқу материалдары оқушылардың ойлау әрекетіне үйлесімді күш түсіру арқылы олардың шығармашылық қызметін дамытады.
Зерттеудің әдіснамалық және теориялық негізіне - таным теориясы, жеке тұлға туралы теория мен оқушы қызметін тәрбиелеудің психологиялық- педагогикалық концепциясы қызмет етеді.
Зерттеудің әдістері:
* зерттеу тақырыбына байланысты әдебиеттермен танысып, оларға ғылыми әдістемелік тұрғыдан талдау жасалды;
* Қазақстан Республикасы көлеміндегі мұғалімдердің сыныптан тыс жұмысына байланысты педагогикалық іс-тәжірибесін әңгімелесу,
* мектептерде ұйымдастырылған әр алуан шараларға қатысу арқылы үйреніп, оны талдау және жалпылау;
* мектеп оқушылары және мектепті бітірушілермен жеке және ұжымдық формада әңгімелесу,анкета жүргізу, тест жүргізу, т.б;
* педагог математиктермен, оқу-ағарту жұмысын ұйымдастырушылармен, педагогикалық баспа қызметкерлерімен, мұғалімдер, ғалымдармен әңгімелесіп кеңінен пікір алысу;
* сонымен бірге мектепте бақылап, ойға түйгендеріміз практикалық жағынан іске асырылды. Дипломның тақырыбына байланысты педагогикалық эксперимент жүргізілді.
Ғылыми зерттеу жұмысының практикалық мәні. Ұсынып отырған әдістемеміз мектептерде оқытылып жатқан математика пәнінің бағдарламасына сәйкес сыныптан тыс жұмыстарды өткізу барысында оқушылардың шығармашылық қызметін дамытуға тікелей әсерін тигізеді және жалпы математикадан білімді дұрыс меңгеруіне көмектеседі. Зерттеу нәтижесінде алынған нәтижелер мен әдістемелік ұсыныстар мектеп мұғалімдерінің іс-тәжірибесінде қолданылып жүр және олар педагогикалық институттардың студенттеріне - болашақ математика мұғалімдеріне де пайдалы болады деп есептейміз.
Зерттеу жұмысының құрылымы: кіріспеден, екі тараудан, қолданылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
І. ОҚЫТУДЫҢ ТЕОРИЯСЫ МЕН ПРАКТИКАСЫНДАҒЫ ОҚУШЫЛАРДЫҢ ШЫҒАРМАШЫЛЫҚ ҚЫЗМЕТІН ДАМЫТУ ПРОБЛЕМАЛАРЫ
0.2 Оқушылардың шығармашылық қызметінің дамуы бойынша психологиялық-педагогикалық және оқу-әдістемелік әдебиеттерге талдау жасау
Республика мектептерінің алдына оқушылардың шығармашылық қабілетін дамытуға барлық мүмкіндіктер жасау мақсаты алға қойылып отыр. Мектеп - қоғамның талаптарына байланысты өзгеретін және қоғамның барлық мүшелеріне қызмет жасайтын ерекше әлеуметтік құрылым. Мектептің айналысатын мәселесі жөнінде әр дәуірдің адамдарының көзқарасы мен түсінігі түрліше сипатта болды. Әлеуметтік прогресс неғұрлым жоғарылаған сайын осы прогресті қамтамасыз етудегі мектептің орны мен міндеті солғұрлым күштірек болмақ.
Қазір Республикамыздың мектептері өтпелі кезеңде тұр, ол дүние жүзінің алдыңғы қатарлы мектептерінің озық тәжірибесінен үйреніп оқытуды ұйымдастыру түрі жөнінен де, білім беру сапасы жөнінен де жаңа жоғары кезеңге көтеріліп келеді, ол ескі әдіс-тәсілдермен бұдан былай оқыта алмайды.
Оқушылардың оқу саласындағы шығармашылық қызметі жөнінде (ТМД көлемінде) А.Е.Әбілқасымованың (1), М.Ахметовтың (2), Г.Д.Балктың (3), И.И.Дырченконың (4), И.К.Қадыровтың (5), В.Н.Сергеевтың (6), Г.А.Тонянның (7), М.И.Махмутовтың (8) т.б. мазмұнды еңбектері бар. Сонымен бірге математиканы оқыту әдістемесінде және әсіресе сыныптан тыс жұмыстарға байланысты оқушылардың шығармашылық қызметі туралы түсініктің өзі осы күнге дейін әртүрлі сипатта түсіндіріліп келеді.
Сондықтан да зерттеуге алған тақырыптың І тарауын математикадан сыныптан тыс жұмыстарда оқушылардың шығармашылық қызметінің дамуының психологиялық-педагогикалық негіздеріне арнадық. Біз бұл тарауда Республикамыздың және ТМД көлеміндегі психология мен дидактика ғылымының жетістіктеріне сүйеніп және Республика мектептерінің іс-тәжірибесіне, сондай-ақ зерттеліп отырған мәселе жөніндегі әдебиеттерге талдау жасаудың (жалпы түрде болса да) негізінде алға қойылып отырған мәселенің мәнін ашуға ұмтылдық.
Оқушылардың шығармашылық қызметі туралы мәселе көне заманнан бастау алады. Сократтың өзі-ақ оқыту барысында оқушылардың танымдық белсенділігі мен ізденімпаздық шығармашылығын арнайы басқарудың маңыздылығын атап көрсеткен-ді. Архимедтің өзі белгілі әдіс - эвристикалық әдісті геометриялық фигуралар мен денелердің беттерінің ауданы мен көлемдерін есептеуге қолданған. Ежелгі Рим философтарының түсіндірулерінде білімді игеруде оқушылардың белсенді шығармашылығы айтарлықтай рөл атқарады деген пікір айтылады. Оқытуды күшейту құралы ретіндегі оқушылардың шығармашылық ізденімпаздығы туралы пікір Я.А.Коменскийдің (66) еңбектерінде, сонан соң И.Г.Песталоцци мен А.Дистервегтің (9) еңбектерінде тереңдетіледі. Мәселен, А.Дистервег оқыту барысында баланың шығармашылық ізденімпаздығы оның ақыл-ой қабілетін дамытудың аса маңызды құралдарының бірі деп есептейді. Декарт жаңа теорияны ашу кезінде ойдың тізбектілігін орнықтыруға ұмтылды. Математикалық зерттеу жұмысында басшылыққа алынатын арнайы ереже ойластырды, оның осы күнге дейін зор мәні бар. Математикалық шығармашылық туралы математиканың теориясымен айналысатын үлкен математик, ғалым-мамандардың айтқандарының мәні зор.
Математикалық шығармашылық қызмет туралы белгілі француз математигі А.Пуанкаре өзінің терең ойларын қалдырды. "Ғылым және Әдіс" деген кітабында шығармашылық кезіндегі математиктің ойында" болып жататын күрделі процестер мен құбылыстарды психологиялық тұрғыдан түсіндіруге әрекеттенеді.
Математиканы оқытудың психологиясы мен педагогикасы жайында көптеген шетел авторларының еңбектері бар, олардың ішінде Д.Пойа (10), Дж.Брунер, А.Фуше, Ж.Адамар, Г.Биргкоф еңбектерінің мәні зор (11). Математикалық шығармашылықтың заңдарын ашу туралы мәселені алға қойған американың математигі Д.Пойа математикалық ашылыстарда бақылау, жалпылау, болжам, эксперимент, дәлелдеу сияқты кезеңдердің болатынын атап көрсетті. Математикалық шығармашылықта қолданылатын зерттеу әдістері басқа жаратылыстану ғылымындағы эксперименттік әдістермен бірдей екенін Д.Пойа дәлелдеді.
К.Д.Ушинский еңбектерінде оқушылардың шығармашылық ойлау қабілетін дамытатын оқыту әдістері айтарлықтай жетілдірілген. Алайда, С.Т.Шацкий мен М.Н.Скаткиннің (13) зерттеулері көрсеткеніндей, бұқаралық мектеп 50-жылдарға дейін догматизмнің үлесі басым болған көрнекі құралдармен түсіндіріп, оқытылған. Елуінші жылдардан бастап, ғылыми-техникалық революция табыстары мен мектептің өмірімен байланысының нығаюы сияқты факторлардың т.б. ықпалымен дидакттар мен әдіскерлердің шығармашылық ізденімпаздықты дамыту теориясына деген ықыласы қайтадан күшейе түседі. Болашақ маманның шығармашылық тұлғасының негіздері ретінде оқушылардың танымдық ізденімпаздығын қалыптастыру міндеттерін шешуді авторлар олардың танымдық іс-әрекетін нысаналы түрде ұйымдастыруда деп біледі. Оның үстіне шығармашылық ізденімпаздық ұғымының мазмұнына авторлар түрлі мағына береді. Біреулері шығармашылық ізденімпаздықты "оқушының ақыл-парасат қабілеті және оның өз бетінше ізденіп оқуына мүмкіндік беретін бейімділігі" ретінде қарастырады (8), екінші біреулері шығармашылық ізденімпаздықтың мәні мектеп оқушысының білімді игеруде өз күшімен талпынуына дайын екендігінде, яғни қабілеті мен ұмтылысында деп біледі, үшінші біреулері шығармашылық ізденімпаздық ұғымын білім мен іс-әрекет тәсілдерін өз күшімен игеруге ұмтылысынан көрініс табатын жеке тұлғаның қасиеті ретінде айқындайды (13). Шығармашылық ізденімпаздықты дара тұлға өзінің танымдық іс-әрекетін өз күшімен ұйымдастыруы және оны жаңа танымдық проблеманы шешу үшін қолдана білуі сияқты жеке адамның сапасы ретінде оқушылардың білім мен іс-әрекет тәсілдерін игеруді қажетсінуі және бейімделуі, танымдық міндеттерді бөгде біреулердің тікелей көмегінсіз шешу қабілеті іс-әрекет мақсатын айқындауға және оған түзету жасауға бейімділігі ретінде қарастыруды көздейді (14).
Психология ғылымында математикалық қабілеттілік проблемалардың комплексі ретінде қарастырылады. Осы заманғы психологиялық зерттеулерде математикалық қабілетке қатысты 1) есептер шешуге байланысты ойлау тәсілдерінің ерекшеліктерін анықтауға ұмтылу; 2) математикалық қабілеттің құрылымына талдау жасауға ұмтылу сияқты екі бағыт бар.
Логикалық ойлау математиалық ой қорытудың негізін құрайды, осы тұрғыдан алғанда есептер шешу процесі бұрыннан белгілі проблемаларға жаңа салдарлар жасау болып табылады. Қарастырылған пәнге байланысты бұрын алған білімдерге сүйеніп негізделген салдарлар жасай аламыз. Бірақ математикалық ой тұжырымы тек логикалық жағынан тұрмайды. Математикалық қызметтің жемісті болуы үшін тек логикалық қорытындылардың жетімсіз болатыны туралы ірі математиктер Декарт пен Галуа көрсетті. Кез-келген жаңа теореманы ашудың себебі ол алғашқы аксиомаларға байланысты бола отырып дәлелденген, олай болса осы аксиомалардан шығарып ойды қорытуға болатын сияқты. Бұл тек дайын ғылымға қарап отырған сияқты болып шығады. Ал шынында да дәлелдеушілер салыстырады, мәселенің барлық жақтарын қарастырып, шындыққа қол жеткізеді.
Математикалық ойлаудың стиліне математикалық символиканы асқан дәлдікпен қолдану сипаты тән. Әрбір математикалық символ белгілі бір: оны басқа символмен ауыстыру немесе оны басқа орынға ауыстырып қою, белгілі ереже бойынша оны тежеу, кейде берілген пікірдің мәнін толық жою сияқты қатаң анықталған мәнді білдіреді.
Б.В.Гнеденко - ғалым- математик, ықтималдықтар теориясы саласында ғылымға зор үлес қосқан ірі маман, мектептегі математикалық білім беру саласына әркез назар аударып отырған. Оның педагогикалық мақалаларының мазмұны оқушыларға математиканы оқыту мен тәрбие берудің барынша әралуан мәселелеріне арналған. Ол қарастырған көп мәселелердің ішінде математикалық қабілеттілік, математика сабақтарында оқушылардың ойлауы мен сөйлеуі, дүниеге ғылыми көзқарасты қалыптастыру т.с.с. мәселелер кең көлемде зерттелген. Б.В.Гнеденко ойлау стилі туралы еңбектерінде көбінесе А.Я.Хинчин еңбектеріне сүйенеді. Математикалық қабілеттің деңгейінің болатынын, математикалық қабілетті үнемі жүйелі тәрбиелеудің ерекшеліктерін зерттеген.
Математикалық шығармашылық қызмет туралы мақаласында Б.В.Гнеденко математиканы оқыту процесінде оқушылардың шығармашылық қабілеттерін дамыту және соған байланысты маңызды көптеген мәселелерді көтереді.
1.2 Оқушылардың шығармашылық қызметінің мәні мен сипаттамалық ерекшеліктері
Математикалық ойлау лабораториясына енуге, математикалық ойлау логикасын шешуге, математикалық зерттеулердің бағыттаушы элементтерін табуға, математикалық шығармашылықтың мәнін ашуға Архимед те, Декарт та, Пуанкаре де, т.б. ұлы ойшылдар жан-жақты атсалысқан.
Архимед геометриялық денелердің ауданы мен көлемін табудың ерекше тәсілін пайдаланған. Декарт математикалық зерттеулер жүргізудің арнайы ережелерін құрастырды. А.Пуанкаре "Наука и метод" деген еңбегінде арнайы зерттеусіз-ақ, өз тәжірибесіне сүйене отырып математикалық шығармашылықтың мәнін ашуға ұмтылады. Оның ойынша математикалық шығармашылықтың негізгі элементі ойлау төмендегі қасиеттермен сипатталады:
1) естің өзгешелігімен, талқылаудағы күрделі математикалық дәлелдеулерді есте сақтау қабілетімен;
2) математикалық ой қорытудың (ойлаудың), ойша тұжырымдаудың дұрыс орналасуымен; шығармашылық процеспен бірге болатын эмоциальды әсерленгіштігімен сипатталады.
Шығармашылық процестің дайындық, қорытынды екі кезеңін атай келіп Пуанкаре екінші кезеңді өзінің сипаты жөнінен "кенеттен шешім қабылдайтын" ерекше сипаттағы шығармашылықтың түрі деп атады. Бір сөзбен айтқанда "пайымсыздық саналылықтан жоғары ма?".
Ж.Адамар Пуанкареге жауап бере келіп, былай деп жазады: "Сонымен, санасыздықтың құпиясын, дәлірек айтқанда ерекше түрдегі құпияны өзі түсіне ала ма деген мәселе. Шынында да кез келген ақыл-ой процесі қандай болғанына қарамастан адамдағы бар болатын кез келген ой құпия болып табылады. Бұл ақыл-ой процестері бұдан мыңдаған жылдар бұрын өмір сүрген адамдардың ми қыртыстарының жұмыс істеу тәсілдерімен байланысты. Санасыз ойлаудан саналы ойлауға өту, яғни "жоғары" немесе "төмен" ойлау деген мәселелердің ешқандай мағынасы жоқ деп есептеймін, ойлауда "аса басымдылық" деген мәселелердің ешқайсысы ғылыми мәселе болып табылмайды, оң аяғың сол аяғыңнан биік емес". Республика ғалымдары шығармашылықты жаңа материалдық рухани байлықтарды жарыққа шығаратын күрделі адам қызметінің процесі ретінде анықтайды. Көптеген ғалымдардың көзқарасы бойынша шығармашылықтың ерекшелігі келесі екі белгі бойынша анықталады: біріншісі "заттарды не шын құбылыстың процестерін ойша немесе көрнекі сезімдік тұрғыдан түрлендіру"; екіншісі- жаңалығы мен өзіндік ерекше саналығы. Шығармашылық негізінен соң онда қарама-қарсы еліктеу, алгоритм бойынша дайын үлгі шаблон бойынша әрекетке еліктеу".
Сонымен шығармашылық адам әрекетінің идеальды немесе материалдық жемісі ретінде анықталады, шығармашылықтың өзіндік жаңалығы, қоғамдық мәні мен құндылығы бар. Шығармашылықты бұлайша сипаттағанда оның мақсаты, әрекеттің нәтижесі анықталады, бірақ оның ішкі мәні ашылмайды.
Шығармашылық дегеніміз - адамның белсенділігі мен дербестігінің жоғарғы формасы. Шығармашылық актіні сипаттаушы маңызды ерекшелік ашылыстың кенеттен болатыны, болжамның кездейсоқтығы, логикалық және интуициялық ойлаудың ерекше сипаты болып табылады. Бұл туралы Т.Рибо, Г.М.Якобсон , Ж.Адамар, А.Пуанкаре, Л.С.Выготский, С.Л.Рубинштейн, Я.А.Пономарев, Ю.А.Самарин, В.Н.Пушкин және тағы психологтар жазды.
Американ ғалымдары А.Ньюди мен Д.Шоу және Г.Саймон шығармашылық қызметтің келесі белгілерін атап өтеді:
1) Ол объективтік және субъективтік мағына алғанда да құнды және бағалы ойлау әрекетінің жемісі;
2) Ақыл-ой процесі өзінің жаңалығы арқылы ерекшеленеді, бұрын қабылданған идеялар немесе одан бас тарту арқылы түрлендіруді талап ететін мағынадағы жаңалығы арқылы ойлау процесі ерекшеленеді;
3) Ойлау процесі ерекше дәлелді және орнықты болады, белгілі бір уақыт аралығында ол зор қарқынмен ағу арқылы сипатталады (27).
Шығармашылық адамның өзіндік психологиялық әрекеті, ол ең алдымен психологиялық ұғым болып табылады. Психологияда бұрыннан оқығанды қайта еске түсіру және шығармашылық ойлау деген ұғымдар бар.
Оқушылардың оқу қызметінде еске түсірудің түрі Л.С.Выготскийдің айтуы бойынша "Адам бұрын қалыптасқан тәсілдердің сипатын немесе бір объект туралы бұрынғы көзқарастарын қайта еске түсіру арқылы қайталайды.
Оқушылар әрекетінің шығармашылық түрі қандай да бір жаңалықты ашуға бағытталған сыртқы дүниенің қандай да болса бір заты не ақыл-ойдың белгілі құрылымы не адамның өзінде байқалатын сезгіштік арқылы сипатталады". Өзара байланысты бұрын білген екі объектіні қайта еске түсіру және олардан жаңа байланыстар ашу оқушының өнімді шығармашылық қызметі болады, бұл жаңа байланыс оқушының еңбектенуі нәтижесінде пайда болады, бұл процестер адамның іс-әрекетінің барлық түрлерінде байқалады.
Проблеманың шешілу принциптерін өз бетінше іздеген кезде адамның шығармашылық әрекеті басталады деп сендіреді ғалымдар. Оқушының ең жоғарғы деңгейдегі шығармашылық өз бетінше жұмысы-бұл проблеманы қою және оның шешілу жолын табу деген сөз. Жаңа білімді меңгеру процесі оқушыға меңгерілген шындықтарды өз бетінше тексеруге мүмкіндік беретіндей, қарама-қайшы фактілердің өзара қақтығысында оның сенімділігін анықтау сияқты мәселелер шығармашылық ойлаудың дамуы мен қалыптасуы арқылы қатар жүреді. Сонымен, оқушының шығармашылық қызметі өзінің мәні жөнінен прогрестің алғы шарты ретінде, жеке адамның ақыл-ойының дамуы тұрғысынан алғанда, ғылым мен техниканың дамуындағы объективті табыс.
Оқушының ойлау қабілетінің дамуы шығармашылық сипаттағы есептерді шешу арқылы ғана емес, сондай-ақ оқу-танымдық әрекеттің басқа да түрлері арқылы дамиды (стандартты типті есептерді, жаттығулар мен логикалық есептерді т.б. шешу арқылы). Оқушының ақыл-ойының дамуы шығармашылық ойлаудың дамуынан, шығармашылыққа деген арнайы қабілеттің қалыптасуынан, сондай-ақ басқа да танымның және практикалық әрекеттің компоненттерінен, еске сақтаудың дамуынан, логикалық және аналитикалық ойлаудан, интелектуальды дағдылар мен біліктен және басқалардан тұрады. Сөзсіз, оқушының өздігінен орындайтын жұмысы, тіпті оның негізіне таза еске түсіру-таным қызметі жатса да ол оқушыті білімсіздіктен білімділікке өткізетін қозғаушы күш болады. Еске түсіру әрекеті оқушының білімін сандық жағынан байытады, оқушының танымдық есептерді шеше білу дағдысын қалыптастырады, алайда оның тиімділігі-мұғалім жүйелі түрде оқушының өзіндік танымдық белсенділігін дамытқанда ғана өлшеусіз өседі. Ол үшін еске түсіру әрекетінің өз шеңберінде білімді жай еске түсіру, танымдық есептерді шешу тәсілін дәлме-дәл көшіру таным белсенділігінің барынша жоғары баспалдағына шығармашылық әрекетті үнемі түрлендіру арқылы көтерілу қажет. Басқа сөзбен айтқанда жинақталған білім мен оқу проблемасын шешу жөніндегі оқушының жинақтаған тәжірибесі негізінде біртіндеп шығармашылық пен еске сақтауы үйлескен күрделірек жұмыстармен оқушылар айналысуы керек. Еске түсіру сипатындағы бұрын оқушылар меңгерген білімдерді мұғалім арнайы тәсілдермен оқушылардың шығармашылық қызметі дамитындай түрде еске түсіреді.
Математикадан оқушыларға жүргізілетін сыныптан тыс жұмыстардың өзіндік ерекшеліктері бар, ол негізінен оқушылардың өз қалауы бойынша жүргізілетін ерікті жұмыс. Егер мұғалім класта өтілетін сабақ кезінде оқушылардың сабаққа қатысуы туралы оншалықты алаңдамайды, өйткені жалпы дәстүрге енген заңдар мен қалыптасқан әдет бойынша олар сабаққа келуге міндетті. Ал, сыныптан тыс жұмыстардағы оқушылардың қатысуын оларды қызықтыру, ынтасын арттыру. өтілетін материалдардың мазмұнды болуы мен ондағы себеп-салдарлар оқушыларды өзіне баурап қызықтыра алатын болуы арқылы қамтамасыз етуі керек. Бұл көбінесе өтілетін материалдың мазмұнына, жұмысты ұйымдастыру әдісіне және мұғалімнің шеберлігіне тікелей байланысты. Сондықтан сыныптан тыс жұмыста кластағы сабаққа қарағанда қызығушылық, материалдың мазмұны мен дәлелді болуы, ынта, қабілет сияқты ұғымдар зор роль атқарады.
а) Қызығушылық туралы ұғым
Психологияда қызығушылық туралы ұғым "объектіге сезіммен қарау, оған ерекше назар аудару" арқылы анықталады (28). Тануға деген қызығушылық оқушылардың шығармашылық әрекетке бейімділігі, олардың қабілеттілігінің, дербестігінің дамуының пәрменділігінің негізі болып табылады, ал кейде ол кәсіптік бағдарлаудың негізі болып табылады. Қызығушылықтың негізіне оқушының білім мазмұны мен оның күшті әсері арқылы қалыптасқан ондағы үнемі туындайтын қажеттілік жатады.
Республиканың психологтары мен дидактері қызығушылық проблемасын әр түрлі аспектіде зерттеді: қызығушылықты оқытудың пәрменділігін арттыру құралы ретінде, оқытудың мазмұнын оның себеп-салдарларының дәлелді болуы ретінде, оқып-үйренуге тиісті кейбір заттарға ерекше назар аудару, көңіл бөлу ретінде қарастырады; жалпы алғанда қызығушылықтың табиғаты зерттелуде. Қызығушылыққа өте жақын ұғым - зейін, ол әрқашан адамның өмір тәжірибесіндегі іс-әрекетіне, таным процестеріне тікелей қатысты болып, оның қызығуын, бағытын көрсетеді.
Кез келген жұмысты бастарда оған қызығушылық, әсіресе оқушылардың қызығушылығы әлсіз, тұрақты болмайды, ол қызығушылықтың пәрменділігін арттырып кеңейту, әсер ететіндей орнықты қызығушылықты тәрбиелеп, дамыту керек. Бұл үшін оқушылар оқып үйренуге тиісті объектінің мәнін түсініп, пәрменді шығармашылық әрекетке араласуы керек. Бұл арада
1) білім жағымды сезімдік әсерленушілік туғызатындай болуы;
2) оқушылардың таяудағы қажетті мүдделері тікелей ескерілген болуы;
3) олар өздерінің қабілеті мен күшіне деген сенімі мол, бастама көтерушілік ерекшелігі дамыған болуы керек.
Оқушылардың математика пәніне деген қызығушылығын тиімді түрде қалыптастырудың негізгі шарттары: мұғалімнің ықпалы, туысқандары мен жолдастарының ықпалы, кластағы және сыныптан тыс сабақтарды шеберлікпен өткізе білу, математиканың мәнін сезіну, математиканы үйренудегі және оның есептерін проблемалық-шығармашылық тұрғыдан шеше білу, сыныптан тыс жұмыстарға белсене қатысу, өзіне өзі сенетін қанағаттанғандық сезім қалыптастыру, т.с.с. болып табылады.
Математикаға қызығушылық оқушының рухани әлемін кеңейтеді, пәннің ішкі сырын терең білуге мүмкіндік тудырады, математикалық білімдерді мықты және ұзақ еске сақтайды, көз алдыға елестету арқылы математиканың жаңа қырларын ашуға көмектеседі, білімдінің назары барынша терең және анық та зор, орнықты сезімге айналып, сезгіштік қабілеті артады (29).
ә) Ынталандыру, оқу материалының дәлелділігінің математикадан сыныптан тыс жұмыстарды ұйымдастыруда және оқушылардың танымдық әрекетінде зор маңызы бар. Ынталандыру әрекетті қозғаушы қоғамдық мәні және объективті сипаты бар құбылыс. Ал, оқу материалының дәлелді болуы ынталандыруды туғызатын әрекеттің дербес негізі, яғни дәлел - жеке адамның ерекшелігін көрсетуші. "Дәлел - адамның қандай да бір қажеттілігін қанағаттандыру үшін саналы түрде ізденуді туғызатын әрекет. Дәлел қажеттіліктің негізінде туа отырып аз не көп бейнелеумен пара пар. Дәлел белгілі бір негіздегі және адамның еркін анықтайды, адамның қоғамға деген талабының қатысын көрсетеді. Дәлел белгілі бір адам үшін маңызды роль атқарады. Адамның әрекеті мен қылығын жеке адам әрекетінің қандай мәні бар екенін бағалауда дәлелдің баға жетпес мәні бар" (28).
б) Қабілеттілік, бейімділік, дарындылық оқушылардың шығармашылық қызметтерінің дамуының ең басты белгілері Математикадан сыныптан тыс жұмыстардың алдына қойылатын басты мақсаттардың бірі оқушылардың математикаға деген қабілеттілігі мен бейімділігін білу, олардың қабілетін одан әрі дамыту болып табылады.
1.3 Математиканың сыныптан тыс жұмыстарын ұйымдастыру формалары
Жеке адамның жан-жақты дамуы процесіндегі қайшылықты алдымен адам организмі мен ортаның арасындағы сыртқы қайшылық, ал одан соң елеулі рольді ішкі қайшылықтар атқарады. Олар кез келген организмнің тіршілік әрекетінің барлық түрлерінде туады және әрбір қайшылықтың өзіндік ерекшеліктері бар. "Дамудың әрбір түрі өзінің ішкі қайшылықтары арқылы қозғалады". "Адам организмінің дамып жетілуі тұқым қуалаушылық және өзгергіштік, т.с.с. зат алмасудың ассимилияция және диссимилияция құбылысы нерв жүйесінің рефлекторлық әрекетінің қозған және тежелген қарама-қайшылықтағы әрекеті арқылы дамиды".
Бұл ішкі қайшылықтар баланың психикалық жағынан дамуының қозғаушы күші болып табылады. Бұлардың бірі "ондағы пайда болған жаңа қажеттіліктер, сұрақтар, ұмтылыстар және оларды қанағаттандыру үшін қажетті білім деңгейі арасындағы қол жеткізген табыстар". Бұл қайшылықтар жеке адамның дамып жетілуінің барлық кезеңдерінде пайда болады. Басқа да ішкі қайшылықтар көрсетіледі, олар:
1) Қоғамдық орта ұсынған және баланың өзі қабылдаған мақсаттар мен талаптар және оларды орындауға қажетті білік және дағдыны меңгеру дәрежесі арасындағы қайшылықтар;
2) Жаңа есептер мен проблемалар және бұрынғы тәжірибесі, ойлау тәсілі арасындағы қайшылықтар;
3) Көрнекі бейне және жас адамның бұрын күнделікті тұрмыста қалыптастырған ұғымдар жөніндегі ойлары мен жаңа фактілері арасындағы қайшылықтар;
4) Жеке тұлғаның қол жеткенкізген даму деңгейі мен оның тұрмыс қалпы арасындағы қайшылықтар.
Математиканың сыныптан тыс жұмыстарын ұйымдастыру оқушыларға терең білім беруде, олардың білім алу процесіндегі жоғары математикалық дайындық жүйесін мәнді функционалдық байланыстар деңгейінде құруда сыныптан тыс жұмыстар аса маңызды міндет атқарып келеді.
Оқушылардың жоғары да сапалы математикалық дайындығының құрылымының бір элементі ретіндегі сыныптан тыс жұмыстарды дамытып, оларды үнемі жетілдіріп отыру керек, олардың кейбіреулерін атап өтейік.
А. Бастауыш сынып оқушыларының үйірме жұмысы
Факультативтік сабақтар 7-сыныптан бастала ма әлде оның өткізілу уақтысы ілгері не барынша кейін жылжи ма деген мәселені қарағанда оқушылардың математика пәніне қызығушылығы қашан пайда болатындығына, математиканы үйренуге деген талпыныс, қажеттілік т.с.с. қашан қалыптасатындығына назар аудару керек.
Сыныптан тыс жұмыстар мен факультативтік сабақтар оқушылардың қызығушылығын дамытып, ынтасын арттыруы керек. 1-4 сынып оқушыларымен жүргізілетін сыныптан тыс жұмыстардың мазмұны, өткізу әдістері, формасы жеткілікті талданбаған, оны халқымыздың әдет-ғұрып, салт-дәстүрімен, ұлттық ойындарымен жеткілікті түрде байланыстырылмаған.
1-6 сыныптарда тек сан ғана қарастыру бастауыш сынып оқушыларының жалпы математикалық және жалпы білім алудағы мол мүмкіндіктеріне өзінің кедергісін келтіріп отыр. Бұдан кейін жасалатын жаңа оқу бағдарламасында бастауыш сынып оқушыларының терең білім алудағы мол мүмкіндіктерін ашатындай қызықты сыныптан тыс жұмыстар түрлерін ұйымдастыру қажет. Жоғарыда аталған ерекшеліктердің біразы 4-5 сыныптарда қиындығы жоғары жаттығуларды таңдап алу сияқты мәселелерге қатысты төменгі сыныптарда ұйымдастырылатын математикалық сыныптан тыс жұмыстарына қатысты.
Сонымен, бастауыш сыныптарда ұйымдастырылатын сыныптан тыс жұмыстар оқушылардың факультативтік сабаққа дейінгі математикаға қызығушылығы мен қалыптасуының, одан соң математика пәнін терең үйренудің негізгі шартына айналады.
Ә. Жоғары сыныптардағы үйірме жұмысы
Өткен Кеңес өкіметі жылдарында жоғары сыныптарда математикадан үйірме өткізу және ұйымдастыру туралы бай тәжірибе қалыптасты. Бұл тәжірибені үйрену және оны жалпылау туралы бірталай диссертациялық зерттеу жұмыстары жазылды. Бастауыш және жоғары сыныптардағы математикалық үйірмелер мектеп математикасының мазмұны мен оны оқыту әдісін зерттеп жетілдірудің терең перспективалы бағыты болып табылады. Сондықтан, оқушылардың жоғары деңгейдегі математикалық дайындығының негізгі формаларын жетілдіруде факультативтік сабақтар мен жоғары сыныптардағы үйірменің атқаратын маңызы зор.
Сонымен бірге, математиканың сыныптан тыс жұмыстарының, әсіресе үйірменің өткізуге икемділігі математикаға тұрақты қызығушылығы жоқ оқушыларды жеткілікті дәрежеде пәнге қызықтыруға қол жеткізуге мүмкіндік жасайды (36-42).
Математикалық олимпиадалар.
Математикадан олимпиадалар өткізу және оны ұйымдастыру Республикамызда 1934-35 жылдардан бері сыныптан тыс жұмыстың бір түрі ретінде қалыптасып, дәстүрге айналды. Оның мақсаты оқушылардың математикаға қызығушылығын арттырып, өзбетінше ой тұжырымдарын жасай білуге, математикалық қабілеттің дамуына қол жеткізу, бұлардың ішіндегі ең негізгісі математикаға қабілетті оқушыларды анықтау болып табылады.
Біз орта мектептегі математикалық жаттығулардың мазмұнының даму деңгейін көбінесе 1) Республикалық, 2) Облыстық, 3) Қалалық, 4) Аудандық және мектеп ішілік, 5) Жоғары оқу орындарындағы мектептердің олимпиадасында тексереміз. Бұл олимпиадалар арасында ешбір сабақтастық жоқ, ұйымдастырылуы мен материалдың мазмұнының біртіндеп қиындауы, оқушылардың әртүрлі ойлау қабілеттерінің дамуы т.б. сәйкес болуында ешбір байланыстар жоқ. Әртүрлі пәндерден олимпиаданың бір мезгілде өтуі немесе бір оқушының барлық олимпиадаларға қатысуы дәстүрге айналып келеді. Бұл жарысқа қатысушыларды зорықтырады. Сондықтан олимпиада ұйымдастыру мен өткізуді реттеу керек (43,44,45).
Орта мектеп математикадан қызықты кеш ұйымдастыру, викториналар, ғалым математиктермен кездесу, қабырға газеттерін шығару, жаздағы лагерлердегі жас математиктер қоғамы мен жарыстары және конференциялар өткізу, оған баяндама жасауға әзірлену, математикалық шығармалар жазу, көрнекі құралдар жасау жарысы сияқты сыныптан тыс жұмыс түрлеріне үнемі назар аударып, оны әдейі ұйымдастыруы, олардың еңбегін бағалауы керек.
Қорытынды: Математикадан сыныптан тыс жұмыстардың аталған ұйымдастыру формалары оқушылалрдың математикаға және оның қолданбалы саласына қызығушылығын, шығармашылығын, қабілеті мен бейімділігін арттыруға, математиканы тереңдеп оқуға, мектеп математикасының жаңа мазмұнды жетілдірілген әдістермен оқытатын жаңа бөлімдерінің пайда болуына өз ықпалын жасайды.
Сонымен, математиканың сыныптан тыс жұмыстары оқушылардың математикадан тыс шығармашылық қызметін дамытудың алғы шарты іспеттес деген қорытындыға келеміз.
ІІ. МАТЕМАТИКАДАН СЫНЫПТАН ТЫС ЖҰМЫСТАРДА ОҚУШЫЛАРДЫҢ ШЫҒАРМАШЫЛЫҚ ҚЫЗМЕТІН ДАМЫТУДЫҢ ӘДІСТЕМЕЛЕРІ
2.1 Оқушылардың шығармашылық қызметінің дамуы бойынша математикадан сыныптан тыс жұмыстарды ұйымдастыру
Оқушылардың шығармашылық қызметі бойынша қарастырылған біздің зерттеулеріміз келесі ғылыми-әдістемелік мәселелерден тұрады. Мектеп мұғалімінің математикадан жүргізетін жұмысы оқушылардың ғылымға ынтасын арттыратын жақсы жұмыс, бірақ міндетті емес екені педагогика теориясында және мектеп практикасында сеніммен орнығып нығайған. Кейбір жағдайларда оқушылардың математикадан сыныптан тыс жүргізетін жұмысы ерікті әрекет, бұл еріктілік механикалық түрде мұғалімге ауысады (яғни мұғалім де өзінің көңіл күйіне қарай жүйелі түрде кластан тыс жұмысты өткізбейді.) Мұндай көзқарас, біздің ойымызша оқушыларды сыныптан тыс оқыту мен тәрбиелеудің маңызын мұғалімнің түсінбеушілігі мен жете бағаламағандық деп түсінуге болады. Сонымен бірге математикадан жүргізілетін сыныптан тыс жұмыс арқылы тек оқушыларды оқытып қоймай, сондай-ақ мұғалім де оқып үйренуге мәжбүр болады, ал кейбір жағдайларда сыныптан тыс жұмыстар мамандық таңдауда шешуші роль атқарады.
Дұрыс ұйымдастырылған сыныптан тыс жұмыстар оқушылардың математикаға деген ынтасын арттырып, сыныптағы сабақтардың меңгерілу сапасын арттырады.
Математикадан жүргізілетін сыныптан тыс жұмыстардағы оқушылар қызметі мыналарға байланысты:
а) оқушылардың сынып жұмысы барысында ала алмайтын жаңа білімді сыныптан тыс жұмыстар арқылы алатындығы;
б) сынып жұмысы жағдайында өз білімін қолдана алмайтын, өз қабілетін көрсетуге мүмкіндік болмайтын жағдайларда оған сыныптан тыс жұмыстарда қол жеткізеді.;
в) оқушылардың мұғалімге деген сенімі, оқушы өзі қиналатын сұраққа мұғалім жауап бере алар ма екен деген мәселені сыныптан тыс жұмыс арқылы біледі. Сол сұраққа сыныптан тыс жұмыс кезінде жауап бере алатындығына көзі жеткен оқушы ол мұғалімнің пәнін, сабағын барынша терең игеруге қолынан келген бар шараларды қолданады.
Математикадан сыныптан тыс жұмыстағы мұғалімнің әрекеті неден білінеді? Мұғалімнің математикадан жүргізетін сыныптан тыс жұмысы:
а) мұғалім балаларды қызықтыра отырып оқушыларға бағдарлама талабына сай білім береді, іскерлік, білім, білік, дағды қалыптастырады, бұл мұғалімнің кәсіптік міндеті, мұнсыз оның жұмысында тиімділік болмайды;
б) педагогикалық шеберлігі;
в) мұғалімнің беделі - бұл өте маңызды іс. Мұның бәрі жай емес, сыныптан тыс жұмыс жүргізіп бедел жинаудан гөрі сыныптағы сабақта жақсы мұғалім болу әлде қайда жеңіл.
Неге олай? Мұғалім сыныпта істейтін жұмысында оқулықты, әдістемелік әдебиеттерді, тіпті кейде берілген бір тақырыптың өзіне өте жетілдірілген өте анық талдауларын қолданады. Ал, сыныптан тыс жұмыстарда мұндай қосымша материалдар болмайды. Ол тақырыпты өзі тауып, сәйкес әдебиеттерді қарастырып, материалдарды шығармашылықпен талдап, оқушылардың санасына жететіндей етіп, материалдың мазмұнын түрлендіріп байытады. Бұл өте күрделі жұмыс.
Сыныптан тыс жұмыс оқушыға не береді? Ол жаңа білім, білік, дағды алып, мамандық таңдау жөніндегі талғамын арттырады, шығармашылықпен серпіліс жасайды. Сыныптан тыс жұмыс өткізу мұғалімге не береді? Кейбір мағынада алғанда сыныптан тыс жұмыс жүргізген мұғалім шәкіртке қарағанда көбірек білім алады. Мұғалім үшін мұндай кезең міндетті түрде қажет. Мұғалім жаңа білім алады, өзінің білік, дағдысын, педагогикалық шеберлігін жетілдіреді, оқушылардың мұғалімге деген сенімі күшейеді, мұғалімнің беделі артады, осының бәрі сыныпта өтілетін сабақтың дұрыс өтілуіне зор көлемде игі ықпалын тигізеді.
Қазір Республика мектептерінің практикасында оқушылырмен бірлікте сыныптан тыс жұмыстардың әр алуан түрін ұйымдастыру қалыптасты. Әдістемелік және педагогикалық басылымдарда сыныптан тыс жұмыстарды ұйымдастырудың үйірме, ғылыми бірлестік, әр алуан жарыс жұмыстары сияқты формалары атап өтілуде.
Республикамыздағы көптеген тәжірибелі мектеп мұғалімдері сыныптан тыс жұмыстардың әр алуан түрін өткізеді. Республикамыздың нарықты экономикаға көшуіне байланысты сыныптан тыс жұмыстардың түрін өзгерту оған қажетті әдістемелік әдебиеттердің көбеюіне себепші болды. Сыныптан тыс жұмыстар бизнеспен араласып қатар жүретін болды. Соңғы кезде тіпті бұрыннан да оқушыларды математикаға қызықтыра оқыту жұмысына педагогикалық институттар мен университеттердің педагог ғалымдары белсене араласып келеді. Олар арнайы математикалық мектептер, коммерциялық сыныптар, лицей, гимназиялар, сырттай оқытатын мектептер, жазғы демалыс кезіндегі мектептер, т.б. болашақта экономист, компьютерде есептегіш, т.б. қазіргі қоғамның өскелең талабына сай компьютерді меңгерген кадрларды оқытатын шағын мектептерде әр алуан сабақтан тыс оқыту жұмыстарын жүргізуде.
Қазіргі кезде экономикалық өзгерістер, нарықты экономика талаптары көптеген экономика мамандарын, шаруашылықтың әр түрлі саласындағы бизнесмендер мен маман экономист кадрларды өте көп дайындау қажеттігі туды. Шаруашылық, сауда, оқу т.б. мамандықтағы қысқаша айтқанда өмір сүру үшін әр адам өмірдің заңындай болған капиталистік өндіріс процесін терең білуі қажет болды. Экономиканы меңгеру үшін көбінесе математиканы тереңдетіп оқытатын мектептер, шет тілін тереңдетіп оқытатын, есептегіш бағыттағы практикалық дағды беретін компьютерлік-есептегіш программистер дайындайтын мектептер бүгінгі күннің өмір талабы болып отыр. Осындай мектептердің жұмысы жақсы жолға қойылуының, оқушының өз білімін тереңдетуінің мүмкіндігі, мектепте өзінің шығармашылықтың қажеттілігін қанағаттандыруының бір жолы ең алдымен жақсы ұйымдастырылған сыныптан тыс жұмыстарға қатысу болып табылады. Соңғы кездері әдістемелік әдебиеттерде "мектеп-қуаныш үйі" болуы керек деген жарыссөздер жарияланып жүр. Бұл жарыссөзге қатысушылар мектеп өзінің бүкіл жұмысын оқушыны өзіне баурайтындай, онда оқушылар үшін қызықты жұмыстар мен қуаныштар күтіп тұратындай етіп ұйымдастыру керек деп талап қояды. Оқушыны мектепте тек үнемі білім, білік, дағды алуға ұмтылып қана қоймай, сонымен бірге биік моральдық қанағаттанушылық, кішкентай ашылыстардың сезімдік қуанышына бөленуі қажет. Біз мұндай мектептерді сыныптан тыс жұмыстарды негізгі пән ретінде жоғары деңгейге қою арқылы ғана құра аламыз.
Оқушының сыныптан тыс жұмысы, сыныптағы сабақтан бос кездегі мұғалімнің басшылығымен жүргізетін оның оқу проблемаларын шешуге, зерттеу жүргізуге бағытталған әрекеті. Оқушыларға арналған зерттеу жұмысының тақырыбын мұғалім анықтайды, оларда мазмұнын тереңдету, жаңа фактілерді табу сияқты мәселелер қарастырылады. Алайда, біртіндеп кейбір проблемаларды оқушылардың өздері қойып, оны өздері шешуге қол жеткізуі керек. Егер мұғалім соңғы талапқа қол жеткізсе, онда ол оқушылардың шығармашылық қызметінің дамуы ең жоғары деңгейіне жетті деп есептеледі. Сыныптан тыс жұмыстардың ойдағыдай ұйымдастырылуы үшін алдын-ала келесі мәселелер дұрыс шешілуі қажет:
1) оқытылатын материалдың мазмұнын таңдап алу;
2) оқу материалының мазмұнына сай сыныптан тыс жұмыстарды дұрыс ұйымдастыру;
3) математикадан сыныптан тыс жұмыстарда оқытудың формасы мен әдісітерін дұрыстап таңдап алу.
Оқушылардың шығармашылық қызметінің дамуы үшін сыныптан тыс жұмыстардың мазмұнына қандай талаптар қою керек?
1) Сыныптан тыс жұмыстар мазмұны оқу пәнінің бағдарламасының мазмұнына жақын, міндетті түрде жаңа, қандай да бір дәрежеде де тереңірек немесе оқу бағдарламасының бір бөлімі, қысқаша айтқанда сыныптағы сабақтың логикалық жалғасы болуы керек.
2) Сыныптан тыс жұмыстардың мазмұны оқу проблемаларын дамытатын немесе проблемалар тізбегінің жүйесінен тұратын болуы керек.
3) Аталған мазмұн өмірмен байланысты, практикалық жағынан қажет, оқушының талап-тілектері, ықыласы ескерілген болуы қажет.
4) Бұл мазмұн ең алдымен қызықты, эстетикалық тәрбие беруге жарамды болуы қажет.
Сыныптан тыс жұмыстардағы оқушылардың жеке жұмысын ұйымдастырудың маңызы оқушының сыныптағы сабақ кезіндегі өз бетіндік жұмысын ұйымдастырудан кем емес.
Оқушылардың шығармашылық әрекетін дамыту үшін ширақ жұмыстарды қамтамасыз етуде ұйымдастыру жұмысы қандай болуы керек, ұйымдастыруға қандай талаптар қойылуы қажет?
Қалыптастырған іс-тәжірибе мен эксперименттің көрсеткеніндей сыныптан тыс жұмыстарды ұйымдастыру келесі принциптерге негізделуі қажет екеніне сеніміміз мол:
1. Сыныптан тыс жұмыстар оқушылардың өз қалауы бойынша олардың бейімділігі, қабілеті, мінезі т.с. сияқтыларға қарамастан бәріне бірдей ерікті жүргізілуі керек. Сыныптан тыс жұмыстарға қатысу міндетті емес, ол тек оқушылардың арнайы қабілетін дамытуға арналған (математикаға, көркем әдебиетке, эстетикаға т.с.с.), бірақ ол жалпы алғанда, оқушылардың шығармашылық қабілетін дамытады.
Сыныптан тыс жұмыстарды осындай түрде ұйымдастыру оқушылардың арнайы тар мағыналы қабілетін дамытпауы, мүмкіндігіне қарай ол әр алуан түрдегі бейімділіктер мен оқушы қабілетін дамытуға мүмкіндік жасауы қажет, бұл мектептің оқу-тәрбие жұмысында жалпы алғанда өте құнды болуы қажет. Сыныптан тыс жұмыстар мектепте оқыту мен тәрбиелеу сияқты негізгі мәселелерді дұрыстап шешуге әсер етуі керек (50).
2. Математикадан оқушыларға арналған сыныптан тыс жұмыстар жеке, топтық, жалпы көпшілікпен жүргізілетін болып үш түрге бөлінеді. Математиканың сыныптан тыс жұмыстары осы үш түрді де қамтуы керек.
3. Математикадан жүргізілетін сыныптан тыс жұмыстардың ұйымдастырылуы әрекеттің белгілі күн тәртібімен шығармашылық сипатты және жүйелілікті қамтамасыз етеді.
4. Осы ұйымдастырудың әрбір кезеңінде әрекеттің ширақтығын қамтамасыз ететін құрылымы болады. Осындай түрдегі ұйымдастыруға мектептің негізгі пәндерінен мұғалімнің басшылығымен немесе пән бірлестіктерінің басшылығымен ұйымдастырылатын жас талапкерлер қоғамы жатады.
5. Сыныптан тыс жұмыстарды пән мұғалімдері, пән бірлестіктері, мектеп басшылары, ғылыми-зерттеу институттарының жас ғалымдары, педагогикалық институттар мен университеттердің оқытушылары мен жоғары курс студенттерінің, арнаулы клуб қызметкерлерінің тығыз бірлескен шығармашылық қызметі мен ұйымдастыруы арқылы басқаруға болады.
Математикадан сыныптан тыс жұмыстарды ұйымдастырудағы пән мұғалімінің, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz