5-6 жастағы балалардың психологиялық даму ерекшеліктері

Пән: Педагогика
Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 30 бет
Таңдаулыға:

Қазақстан Республикасының Білім және ғылым министрлігі
Батыс Қазақстан инженерлік – гуманитарлық университеті
Батыс Қазақстан гуманитарлық академиясы

Педагогика
және психология
кафедрасы

КУРСТЫҚ ЖҰМЫС

Тақырыбы:
5-6 жастағы балалардың психологиялық даму ерекшеліктері

Орындаған:
Тексерген:

Орал - 2015 ж.

Мазмұны

Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
І тарау. 5-6 жастағы балалардың ойлау үрдісінің психологиялық ерекшеліктері
1.1. 5-6 жастағы балалардың ойлау үрдісінің
дамуы ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... 6
1.2. 5-6 жастағы балаларының ойлау қабілетінің психологиялық
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .9
1.3. 5-6 жастағы балалардың ойла қабілетін дамыту
жолдары ... ... ... ... ... ... .17
ІІ тарау. 5-6 жастағы балалардың ойлау қабілетін эксперименталды зертеу
2.1. 5-6 жастағы балалардың ойлау қабілетін арттыру
жолдары ... ... ... ... ... ..20
2.2. Кіші мектеп жасындағы балалардың ойлау үрдісін дамыту
жұмыстары ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...23
2.3. Балалардың ойлау қабілетін зерттеу әдістерінің
қорытындысы ... ... ... ...26
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..31
Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
..33
Қосымша ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .34

Кіріспе
Ойлау заттар мен құбылыстардың жалпы сипаттарын, олардың арасындағы
табиғи байланыстары мен қатынастарын бейнелейтін психикалық процесс. Ойлау
– таным процестерінің ішіндегі ең биік сатыда тұрған жоғарғы процесс.
Дәлдеп айтқанда ойлау – адам баласына ғана тән меншікті психикалық процесс.
Сыртта ауа райының қандай екенін білу үшін, мен үйден шығып тікелей
бетімнің, қолымның терісі арқылы, бүкіл денеммен бүгін салқын немесе жылы
екендігін сезе аламын. Бұл айналадағы шындықты түйсікпен қабылдаулар арқылы
тікелеу танудың жолы. Бірақ бізге ауа-райы туралы мәселені үйден шықпай-ақ
шешуге болады. Терезенің сырт жағынан ілінген термометрді қарап-ақ біз
сыртта едәуір салқын не жылы екенін дұрыс шешеміз. Білудің мұндай жолын,
жанама түрде тану деп атайды, өйткені, мұнда білім тікелей алынбайды,
жанама түрде, бірқатар құбылыстарды байқау арқылы ағаш бұтақтарының желден
қозғалуы және бұл құбылыстар мен ауа райының арасындағы байланысты түсіну
арқылы алынады.
Ойлау дегеніміз – шындықты жалпылап бейнелеу болғандықтан, ол адамның
іс-тәжірибесіне сүйене отырып, ойлау ісін атқарады. Ойлау сөзбен тығыз
байланысты. Ойдың тілсіз күні жоқ, өйткені, ойлау әрекеті адамдардың өзара
қарым-қатынас жасауын тілейді. Бұл табиғи қажеттілік. Қоғам өмірінде жеке
адамның әрекеті ой мен тілдің қатынасына байланысты дамып отырады. Тіл –
адамдардың негізгі қарым-қатынас құралы. Ойлау мен сөйлеудің табиғаты әр
түрлі болғанымен процесс ретінде, бір бағытта, бір арнамен өтіп жатады.
Ойлау күнделікті өмірде кездесеті міндеттерді шешуден басталатын
болғандықтан, адамда ойлаудың әдістері болады. Мұндай әдістерге талдау мен
біріктіру, салыстыру абстракциялау мен нақтылау, қорыту жатады.
Талдау деп белгілі бір затты, құбылысты, процесті оның құрамды
элементтеріне, бөліктеріне, сипаттарыа ажыратуды айтады.
Мәселен, бала оқуға үйренгенде мұғалімнің көмегіме, сөйлемнен сөзді
табуға, сөзден буын мен дыбысты таба білуге үйренеді. Бұл талдау, ал
біріктіруде дыбыс пен әріпте буын құрауға, буынан сөз, сөзден сөйлем
құрастыруға үйренеді.
Тақырыптың өзектілігі: Қазақстан Республикасының президентінің Н.Ә.
Назарбаев жолдамасында Қазіргі кезде кіші мектепте білім беру саласы
мұғалімдерінің назары балалардың ойлау қабілетін дамыту идеясына
бағытталған. Ойлау балалардың өз бетімен білім алуы және мұғалім мен бала
жұмысының тиімді болуында маңызды роль атқарады деп көрсетілген. Мұғалім
балаларға білім беру, балалардың ой-өрісін кеңейту, тілін жетілдіру арқылы
ойлауын да дамытады. Бірақ әзірше жасы төменгі сыныптан баста-ақ балаларды,
оқу материалын түсініп және игеріп қана қоймау, қызықтыратын мәселелеріе
өздері жауап табуға үйрету керек. Бұны балалар алғаш мұғалімнің көмегімен,
содан кейін өз бетімен істейтін болады. Мұғалім алғашқы күннен бастап
балаларды оайлай білуге үйретіп, сабақты түсіндіруге асықпай, баланың
өзінің ойлауына мүмкіндік берген жөн. Ал бірақ баланың өзі түсіне алмаған,
басы ашылмаған бірде-бір сұрақ қалмауы қажет. Материалдың бірте-бірте
қиындай түсуін сақтай білудің маңызы орасан зор.
Ойлау – ой әрекеті процесінде дамитындығын ұмытуға болмайды және
балаларды логикалы сын көзбе қарай отырып ойлауға үйрету қажет.
Зерттеу мақаты – 5-6 жастағы балалардың ойлау қабілеттерінің
психологиялық ерекшеліктерін анықтау және ойлау қабілеттерін дамытуға
арналған әдістермен танысу.
Зерттеу міндеттері:
- 5-6 жастағы балалардың ойлау қабілеті туралы жалпы ұғым беру;
- балалардың логикалық ойлау қабілеттерін арттырудың ерекшеліктері;
- ойлау қабілетінің психологиялық ерекшеліктері туралы түсінік беру;
- кіші мектеп жасындағы балалардың ойлау қабілетін арттыруда жаңа
технологиялардың рөлі туралы мағлұмат беру.
Зерттеу объектісі - 5-6 жастағы балалар
Зерттеу пәні - 5-6 жастағы балалардың ойлауының психологиялық
ерекшеліктері.
Ғылыми болжам - 5-6 жастағы балалардың ойлау қабілеттерін дамыту,
олардың ойлау қабілеттерін арттыра отырып білім сапасын жоғарылатады. Кіші
мектеп жасындағы балалалардың ойлау қабілетін дамыту табысты өтеді, егер
тілдік теорияны үйрету үрдісінде көрнекілік пайдалану; мағыналы
жаттаудың оңтайлы тәсілдеріне үйрету, есте сақтау өнімділігін арттыруға
бағытталған жаттығулар, кіші мектеп жасындағы балаларға жанама есте
сақтауды қалыптастыру, яғни есте сақтау үшін қосымша құралдарды пайдалану,
оның ішінде символ-белгілер сияқты жағдайлар жасалса.
Зерттеудің теориялық мәні - балалар психологиясының ерекшеліктерін
зерттеу және оқу процесінде қабілеттерді зерттеуге байланысты негізгі
теорияларды зерттеу негіз болды (В.Д.Шадриков, С.А.Изюмова, Т.В.Зотова,
Л.В.Черомошкина).
Зерттеу әдістері және процедуралары - ғылыми–педагогикалық, тарихи-
әлеуметтік еңбектерге теориялық талдау, ғылыми зерттеулер, бақылау, байқау;
ата–аналар және мұғалімдермен әңгіме, сұхбат жасау.
Курстық жұмыстың құрылымы - курстық жұмыс кіріспеден, негізгі бөлімнен
және қорытынды мен пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
І тарау. 5-6 жастағы балалардың ойлау үрдісінің психологиялық ерекшеліктері
1.1. 5-6 жастағы балалардың ойлау үрдісінің дамуы
Ойлау процесі объект пен субъектінің өзара әрекеті ретінде жүзеге
асады.Ойлауды психологиялық тұрғыдан зерттеу дегеніміз-оның ішкі, танымдық
құпия мәнін және жемісті болуының себебін ашып көрсету, яғни ойлаудың мәнін
және жемісті болуының себебін ашып көрсету,яғни ойлаудың мәнін зерттейді,
әрбір адамның өзіндік ойлау ерекшеліктерін дамытып отыруға баса мән береді.
Қазіргі психологияда ойлау ұғымына әр түрлі түсінік беріледі, ойлау
дегеніміз - әлеуметтік жағдаймен ұштасқан, тілмен тығыз байланысты
психикалық процесс, сол арқылы болмыстың, дүниедегі нәрселердің жалпы және
жанама бейнеленуі. Бұл бейнелену адам ойының талдау және біріктіру
әрекеттері арқылы танылады. Ойлау – сыртқы дүниедегі болмыстың жалпы жанама
жолмен біздің санамыздағы ең биік сатыдағы бейнесі. Ойлау адамның өмір
тәжірибесі мен практикалық іс-әрекеттері нәтижесінде пайда болып, тікелей
сезім процесінің шеңберінен әлдеқайда асып түседі.(5.28)
Ойлау – адам соның арқасында заттар мен шындық құбылыстарын олардың
елеулі белгілері бойынша бейнелендіретін және олардың ішінде сондай-ақ
арасында болатын әр түрлі байланыстарды ашатын психикалық процесс.
Ойлау – аса күрделі психикалық процесс. Оны зерттеумен бірнеше ғылым
айналысады. Бұлардың ішінде логика мен психологияның орны ерекше.
Психология түрлі жас мөлшердегі адам ойының пайда болуы, дамуы, қалыптасуы
жолдарын, яғни жеке адамның ойлау ерекшеліктерінің заңдылықтарын
қарастырса, логика – бүкіл адамзатқа ортақ ой әрекетінен заңдары мен
формаларын айқындайды, адам ойының нақты нәтижесі болып табылатын ұғым,
пікір, дәлел, ой формаларының табиғатын зерттейді. Ойлау ерекшеліктерін
таным мен ой процесінің сатысы ретінде зерттеу, ойлаудың білім мен тікелей
байланысты екендігін көрсетеді.
Ойлау мәдениеті түсінігін А.Қасымжанов, А.Ж.Келбұғанов ойлау қабілеті
дамуының белгілі бір дәрежесі ретінде түсінеді, яғни тар мағынасында ол
“Ойлаудың қағидалық әдісі немесе ұғымдарға сүйеніп ойлау өнері”. Бұл бәрін
терең, әрі жан-жақты қарастыруға көмектесетін, сол арқылы мәңгі даму
үстіндегі әлемді дұрыс қабылдайтын ойлаудың әдістері мен тәсілдерін меңгеру
арқылы қол жеткізу.
5-6 жастағы балалардың белгілі бір бөлігі ғана өз бетінше еңбек ету
және еңбек ету мәдениеті дағдыларын меңгереді. Бұл оларда өзінің жұмыс
орнын қарапайым ұйымдастырудан бастап, дәл және дұрыс ақыл-ой, сонымен
бірге практикалық әрекет дағдыларына дейін барлығынан көрініс табады. Олар
ақыл-ой әдістерінің бірқатар қорын жинақтайды. Олардың таным әрекеті
жоғарғы дәрежелі ойлау операцияларымен, ойлаудың шапшаңдығы, икемдігі,
оралымдығымен, балалар бұрын кездеспеген жаңа, тың тапсырмаларға өзінің
білімін, интеллектуалдық біліктілігі мен дағдыларын өз бетінше көшіріп
қолдана алуымен ерекшеленеді. Оқу әрекеті дағдыларын меңгермеген балалар өз
жұмысын жоспарлап, уақытты дұрыс, тиімді пайдалана алмайды.
Бұл жерде сөз ақыл-ой процестерінің сырттан басқарылуымұғалімі
тарапынан, бағдарламалық оқулықтарымен, оқытатын құралдар, электронды
машиналармен жөнінде ғана емес, оқу әрекеті барысында саналы түрде өзін-
өзі басқару және өзін өзі реттеу жөнінде де болып отыр. Ал бұл үшін балаға
оның жеке-психологиялық ерекшеліктерін, оның оқу және практикалық әрекетке
қатынасын ескере отырып ықпал ету керек және оныңмеңгерген өзіндік
жалпылама тиімді тәсілдерін меңгеруін қамтамасыз етуі қажет.
Интеллектуалдық білік-дағдыларға үйрету бір-бірімен тығыз байланысты
болатын төрт мәселені қамтиды: ойлау әрекетінің саналы болуына қажеттілік
қалыптастыру, әрекет ету бойынша жалпы ережелерді білу, бұл әрекеттерді
тәжірибе жүзінде тексеру және өзін-өзі бақылау.Балаларды керекті
себептендіруді мотивация тудыру үшін оларда ойлау процесінің өзін
саналандыруға рационализация қажеттілік пайда болуы, оны дамыту туралы
неғұрлым кең мәселеге өсетін белгілі бір нақты әдіс қолданылады. Зерттеулер
көрсеткендей, бұл қажеттілік оқыту барысында ақыл-ой әрекеті әдістерінің
ұзақ уақыт қалыптасуы нәтижесінде пайда болады. Ойлауды саналандыруға
қажеттілік ойлау мәдениеті әдістерін тиімді меңгерудегі қажетті алғы
шарттардың бірі болып табылады.
Бұл жағдайда бала есіне үлкен көлемдегі ақпараттарды сақтай алады,
бірақ оны пайдалана алмауы да, құрғақ жаттап алған материалдың мазмұнын
жете түсінбеуі де мүмкін. Міне осы жерде ойлау мәдениетіне үйрету керек
болары сөзсіз.
Әрине, 5-6 жастағы балалар білімді меңгеру кезінде ойлау әрекетінің
белгілі бір тәсілдері мен әдістерін меңгереді, бірақ мұндай стихиялы,
жүйесіздік жеткіліксіз екендігі анық. Бұл мәселені қалай шешуде педагог
психологтардың көзқарастары әртүрлі, біреулері оқытуды өз бетінше ойлауды
дамытатындай етіп ұйымдастыру керек деп есептейді,егер соңғы нәтижесінде
балалар дұрыс ойлау мәдениетіне үйренетін болса, бұл жерде түбегейлі айырма
жоқ.
5-6 жастағы балаларды ой еңбегіне тәрбиелеу түгелдей оқыту-тәрбие
жұмыстарының кезінде үздіксіз жүріп отырады. Ақыл-ой тәрбиесінің
табыстылығын айқындайтын негізгі факторлар; оқу материалдарының мазмұны,
оқыту әдістері және баланың сол арықылы реттеле ұмтылдырған, қоршаған
өмірге байланысты жеке өзіндік тәжірибесі арқылы бекітілген танымдық
әрекеті, сыныптағы және сыныптан тыс сабақтардың мазмұны және мектеп
балалары оқып білім алатын, өмір сүретін жалпы ақыл-ой ортасының дәрежесі
болып табылады.

1.2. 5-6 жастағы балаларының ойлау қабілетінің
психологиялық ерекшеліктері
Балаларға әлемдік деңгейде білім, тәрбие беру – қазіргі заман талабы.
Бұл заңды да, өйткені біздің қоғам өмірінде адамгершілік бастамаларының
ролі барған сайын артып, моральдық факторлардың ықпал аясы кеңейе түсуде.
Адамгершілікке тәрбиелеудің маңызды педагогикалық міндеттері –
балалардың белсенді өмірлік позициясын, қоғамдық борышқа саналы көзқарасын,
сөз бен істің бірлігін сақтап, адамгершілік нормаларынан ауытқушылыққа жол
бермеуді қалыптастыру.
Бала мектеп табалдырығын алғаш рет аттағанда бәрін білсем, үйренсем
деп үміттенеді. Нақтылы ойлауға шамасы жетпесе де, азамат болсам деп
қиялдайды.
Бастауыш сынып – қиын да күрделі. Балалар жас, оның үстіне ой-өрісі
тар, тіл байлығы кем. Сабақтан бұрын ойнағанды жақсы көреді. Жылауы да,
жұбануы да оңай. Ұрсуды, кеюді көтермейді. Олармен тіл табыса білу үшін
үлкендер өз жасын шегеріп, былайша айтқанда, баламен бала болуға тура
келеді.
Солармен бірдей күй кешесің, бірге ойнайсың, бірге күлесің, қысқасы,
бар тілеуің солармен бірге болуға тиіс. Онсыз білім берем деу құмға сіңген
сумен тең.
Сабақ басталды дейік. Алдыңда көздері жәудіреп бір топ бала отыр. Олар
саған бір жағы сынай, бір жағы үрке қарайды. Мұғалім қалай қарым-қатынас
жасайтыны, мінезі қандай екені, мектеп тұрмысының көптеген ерекшеліктері
оларға әлі тылсым, жұмбақ.
Сезімтал ұстаз балалармен алғашқы таныстық үстінде – ақ көп нәрсені
аңғара алады. Шәкірттерінің ой-өрісі ауқымын да бірден ажыратады.
Баланың бәрі бірдей емес, кейбіреуі зейінді, зерек, айтқанды лезде
ұғып ала қояды. Ал кейбіреуінің аңғарымпаздығы әлі нашар, ұққанын жеткізіп
айта алмайды. Ондай балалармен көбірек жеке жұмыс жүргізуге тура келеді. Ол
үшін олардың мінез-құлықтарын, психологиясын алдын ала жете зерттеп, біліп
алу қажет, мұның сабақ процесінде көп жәрдемі тиеді.
Бұл бізге бұрынан белгілі нәрсе Мың рет айтып түсіндіргеннен, бір рет
көзбен көрген абзал деген ұлағатты сөз бар. Бұл жастағы балалар көп
сөзділікті ұнатпайды, ауызша айтқанға сене бермейді. Не нәрсе болса да,
көзбен көргені мақұл. Сонда балаларда ол бейне, зат немесе сурет жайында
түсінік пайда болады, оның құрылысы, жалпы көрінісі, қандай іске
пайдаланатындығы санасында мәңгі сәулеленеді, қызығушылығы артады. Мынаны
көз алдыңызға елестетіңіздерші: цирктегі сиқыршыға үлкен де кіші де қызыға
қарайды. Көз алдыңда бір заттан бір зат пайда болып жатады. Шынында да
керемет нәрсе емес пе? Ал енді сиқыршы соларды қолмен істеп көрсетпей,
сөзбен сипаттап айтып берсе, қызығы болар ма еді? Әрине жоқ.
Әрбір жақсыдан, ұнамды қылық қалыптастыру барысында. Кім партада
дұрыс отыра алады?, Кім әдемі жазады?, Сыныптың ең үздік баласы, Мен
қонақта болғанда, Амандаса білу-үлкен әдептілік, Үзілісте т.б.
тақырыпта жұмыстар жүргізілді, нәтижелері уақытында жарияланып отырылды.
Озып шыққан балалар мақтауға, марапатқа ілінді. Меніңше, бастауыш сынып
балаларына көп нәрсенің керегі жоқ. Мұғалімнің дұрыс, әділ көзқарасы, жылы
сөзі болса-сол жеткілікті.
Қысқасы: ата-ана мен мұғалім ынтымақпен бірігіп, бүлдіршіннің жеке
басының ерекшеліктерін ескеріп, жұмыс жүргізсе ғана тәрбие ісі әрқашан да
оңға басады.
Ойлау процесі объект пен субъектінің өзара әрекеті ретінде жүзеге
асады.Ойлауды психологиялық тұрғыдан зерттеу дегеніміз-оның ішкі, танымдық
құпия мәнін және жемісті болуының себебін ашып көрсету, яғни ойлаудың мәнін
және жемісті болуының себебін ашып көрсету,яғни ойлаудың мәнін зерттейді,
әрбір адамның өзіндік ойлау ерекшеліктерін дамытып отыруға баса мән береді.
Қазіргі психологияда ойлау ұғымына әр түрлі түсінік беріледі, ойлау
дегеніміз - әлеуметтік жағдаймен ұштасқан, тілмен тығыз байланысты
психикалық процесс, сол арқылы болмыстың, дүниедегі нәрселердің жалпы және
жанама бейнеленуі. Бұл бейнелену адам ойының талдау және біріктіру
әрекеттері арқылы танылады. Ойлау – сыртқы дүниедегі болмыстың жалпы жанама
жолмен біздің санамыздағы ең биік сатыдағы бейнесі. Ойлау адамның өмір
тәжірибесі мен практикалық іс-әрекеттері нәтижесінде пайда болып, тікелей
сезім процесінің шеңберінен әлдеқайда асып түседі.(5.28)
Ойлау – адам соның арқасында заттар мен шындық құбылыстарын олардың
елеулі белгілері бойынша бейнелендіретін және олардың ішінде сондай-ақ
арасында болатын әр түрлі байланыстарды ашатын психикалық процесс.
Ойлау – аса күрделі психикалық процесс. Оны зерттеумен бірнеше ғылым
айналысады. Бұлардың ішінде логика мен психологияның орны ерекше.
Психология түрлі жас мөлшердегі адам ойының пайда болуы, дамуы, қалыптасуы
жолдарын, яғни жеке адамның ойлау ерекшеліктерінің заңдылықтарын
қарастырса, логика – бүкіл адамзатқа ортақ ой әрекетінен заңдары мен
формаларын айқындайды, адам ойының нақты нәтижесі болып табылатын ұғым,
пікір, дәлел, ой формаларының табиғатын зерттейді. Ойлау ерекшеліктерін
таным мен ой процесінің сатысы ретінде зерттеу, ойлаудың білім мен тікелей
байланысты екендігін көрсетеді.
Ойлауды дамыту – оның мазмұны мен формасын өзгерту болып табылады.

Психологияда ойлаудың үш түрі қарастырылады.
1.Практикалық іс-әрекеттілік.
2. Көрнекі-бейнелік
3.Сөздік – логикалық.
Ойлауды дамыту процесі төмендегілерді қамтиды.
1. Ойлаудың барлық түрлері мен формаларын дамыту практикалық іс-
әрекеттік,көрнекі-бейнелік, сөздік-логикалық
2. Ойлау амалдарын қалыптастыру және жетілдіру анализ,
синтез,салыстыру, жалпылау,классификациялау т.б.
3. Заттың мәнді белгілерін ажырата білуін дамыту.
4. Қоршаған орта құбылыстары мен заттары, қатынастары мен маңызды
байланыстарын табу.
5. Өз пікірінің дұрыстығын дәлелдеу.
6. Өз ойын анық, жүйелі, қарама-қайшылықсыз және негізді түрде
баяндау.
7. Ойлау тәсілдері мен амалдарын бір саладан екіншіге көшіре білу.
8. Құбылыстың дамуын көре білу, негізделген қорытынды жасау.
9. Формальды логикаға негізделген ойлаудан, диалектикалық логикаға
негізделген ойлауға көшу процесін стимулдау.
10. Балалардың оқу және оқудан тыс іс-әрекеттерінде формальды және
диалектикалық логика заңдары мен талаптарын қолдану дағдылары мен
біліктіліктерін жетілдіру.
Сын есімді оқыту процесінде балалардың ойлауын дамыту дегенде ойлаудың
барлық түрлері, формалары мен амалдарын қалыптастыру және жетілдіруді
танымдық және оқу іс-әрекетінде тәсілдерінің білімінің бір облысынан
екіншісіне көшіруді жүзеге асыра білуді түсінеміз.
Ойлау амалдарын қалыптастыру және жетілдіру арқылы біз балалардың
ойлауын дамытамыз.Ойлауды дамыту критерилері ретінде балалардың ойлауын
дамытудың қандай да бір деңгейінің жетістігін көрсететін көрсеткішті
түсіндіреді.
Деңгей-ойлауды дамытудың дәрежесі, критерий – деңгейдің өлшемі.
Балалардың ойлауын дамыту деңгейлерін анықтау үшін, психологтар
ойлауды дамытудың сегіз шартын тұжырымдайды:
-ойлау операцияларын түсіну дәрежесі – ойлаудың маңызды сипаттаушысы:
-операцияларды меңгеру дәрежесіанализ,синтез, салыстыру, жалпылау,
нақтылау, классификациялау және т.б. оларды барлық танымдық процестерде
қолдана білу оқу, оқудан тыс
-операцияларды түсіну және ойлау тәсілдерін басқа жағдайларға және
басқа нәрселерге ауыстыруды жүзеге асыра білу дәрежесі.
-ойлаудың әртүрлі түрлерінің қалыптасу дәрежесі.
-білім қорының, олардың жүйелілігінің, білімді меңгерудің жаңа
тәсілдерін білу дәрежесі.
-мидың әртүрлі сапаларының динамикалық дәрежесі тереңдігі,
икемділігі, тізбектілігі, шапшаңдылығы және т.б.
-іс-әрекеттегі ықшамдылық дәрежесі: шығармашылықпен жұмыс,жаңа
жағдайларға бейімделе білу.
-балалардың логикалық ой қорытуларды меңгеру, оларды іс-әрекетінде
қолдана білу дәрежесі.
Психолог А.Н.Леонтьев балалардың ақыл-ойын дамыту мен оқыту өзара
байланысты екенін атап көрсетті.
Оқыту арқылы ойлаудың төмендегі сапаларын дамытуға ықпал етуге болады:
ойлаудың икемділігі; ойлаудың тереңділігі мен кеңділігі; ойлаудың сынилығы;
ойлаудың мақсаттылығы; ойлаудың жалпылығы; ойлаудың өз бетіншелдігі;
анықтылығы, дәлелдігі.
Ойлауға тән осы сипаттар балалардың ойлауының мәдениетін көтеруге,
олардың интеллектуалдық потенциалын дамытуға көмектеседі.
Ойлаудың жүйелі түрде қалыптасуы тек оқу процесінде ғана емес, жеке
тұлғаның жан-жақты дамуына да көмегін тигізеді. Ойлау мәдениеті жеке
тұлғаның туа біткен қасиеті болып табылмайды, ол таным процесі барысында
қалыптасады. Ойлау аппаратының дамуы арқылы адамның танып-білу мүмкіндігі
ұлғаяды,қарастырылып отырған мәселенің түп мәніне тереңірек үңілуге
мүмкіндік алады.
Ақыл-ой еңбегі мәдениеті – ойлау мәдениеті – сыншыл ойлау мәдениеті.
Осылайша, оқу бағдарламаларына сәйкес білімді меңгеру баладан күрделі
ақыл-ой еңбегін, жақсы есті дамыған қиялды және оқуға шығармашылық тұрғыдан
келуді талап етеді.
Ойлау мәдениеті түсінігін А.Қасымжанов, А.Ж.Келбұғанов ойлау қабілеті
дамуының белгілі бір дәрежесі ретінде түсінеді, яғни тар мағынасында ол
“Ойлаудың қағидалық әдісі немесе ұғымдарға сүйеніп ойлау өнері”. Бұл бәрін
терең, әрі жан-жақты қарастыруға көмектесетін, сол арқылы мәңгі даму
үстіндегі әлемді дұрыс қабылдайтын ойлаудың әдістері мен тәсілдерін меңгеру
арқылы қол жеткізу.
Балалардың белгілі бір бөлігі ғана өз бетінше еңбек ету және еңбек ету
мәдениеті дағдыларын меңгереді. Бұл оларда өзінің жұмыс орнын қарапайым
ұйымдастырудан бастап, дәл және дұрыс ақыл-ой, сонымен бірге практикалық
әрекет дағдыларына дейін барлығынан көрініс табады. Олар ақыл-ой
әдістерінің бірқатар қорын жинақтайды. Олардың таным әрекеті жоғарғы
дәрежелі ойлау операцияларымен, ойлаудың шапшаңдығы, икемдігі,
оралымдығымен, балалар бұрын кездеспеген жаңа, тың тапсырмаларға өзінің
білімін, интеллектуалдық біліктілігі мен дағдыларын өз бетінше көшіріп
қолдана алуымен ерекшеленеді. Оқу әрекеті дағдыларын меңгермеген балалар өз
жұмысын жоспарлап, уақытты дұрыс, тиімді пайдалана алмайды.
Бұл жерде сөз ақыл-ой процестерінің сырттан басқарылуымұғалімі
тарапынан, бағдарламалық оқулықтарымен, оқытатын құралдар, электронды
машиналармен жөнінде ғана емес, оқу әрекеті барысында саналы түрде өзін-
өзі басқару және өзін өзі реттеу жөнінде де болып отыр. Ал бұл үшін балаға
оның жеке-психологиялық ерекшеліктерін, оның оқу және практикалық әрекетке
қатынасын ескере отырып ықпал ету керек және оныңмеңгерген өзіндік
жалпылама тиімді тәсілдерін меңгеруін қамтамасыз етуі қажет.
Интеллектуалдық білік-дағдыларға үйрету бір-бірімен тығыз байланысты
болатын төрт мәселені қамтиды: ойлау әрекетінің саналы болуына қажеттілік
қалыптастыру, әрекет ету бойынша жалпы ережелерді білу, бұл әрекеттерді
тәжірибе жүзінде тексеру және өзін-өзі бақылау.Балаларды керекті
себептендіруді мотивация тудыру үшін оларда ойлау процесінің өзін
саналандыруға рационализация қажеттілік пайда болуы, оны дамыту туралы
неғұрлым кең мәселеге өсетін белгілі бір нақты әдіс қолданылады. Зерттеулер
көрсеткендей, бұл қажеттілік оқыту барысында ақыл-ой әрекеті әдістерінің
ұзақ уақыт қалыптасуы нәтижесінде пайда болады. Ойлауды саналандыруға
қажеттілік ойлау мәдениеті әдістерін тиімді меңгерудегі қажетті алғы
шарттардың бірі болып табылады.
Балаларды ой еңбегіне тәрбиелеу түгелдей оқыту-тәрбие жұмыстарының
кезінде үздіксіз жүріп отырады. Ақыл-ой тәрбиесінің табыстылығын
айқындайтын негізгі факторлар; оқу материалдарының мазмұны, оқыту әдістері
және баланың сол арықылы реттеле ұмтылдырған, қоршаған өмірге байланысты
жеке өзіндік тәжірибесі арқылы бекітілген танымдық әрекеті, сыныптағы және
сыныптан тыс сабақтардың мазмұны және мектеп балалары оқып білім алатын,
өмір сүретін жалпы ақыл-ой ортасының дәрежесі болып табылады.
Балалардың ойлау әрекетін басқарудың маңыздылығы қазіргі заманғы оқыту
процесін талдау барысында үш негізгі аспектіден ашылады:
1.структуралыққұрылымдық-оқыту процесін жүзеге асыратын жүйенің
құрылысы жағынан;
2.функционалды қызметтік - оқыту процесін басқаратын негізгі
бағыттың көрінісін анықтау тұрғысынан;
3.информативтік ақпараттық - осы жүйеде әрекет ететін білімдік,
танымдық ақпараттар тұрғысынан;
Ақыл-ой әрекетін басқарудың маңыздылығы оқытушы мен баланың белсенді
түрдегі байланысын анықтауға мүмкіндік беретіндіктен арта түседі. Ұстаз
баланың танымдық әрекетін мақсатты түрде басқару арқылы нәтижесінде балада
белгілі бір анық білім қоры, дағдылар мен тіліктер қалыптасады.
К.Н.Волков адам ойының, ойлаудың дамуы нәтижесінде бірқатар құнды
ойлар білдірді. Бұл процесте оқытудың жетекші роль атқаратынын ерекше
көрсете отырып, К.Н.Волков: “оқыту процесі баланың кешегі өткен даму жасына
емес, болашақтағы даму жасына қарай бағыт-бағдар алуы тиіс, оқытуды
аяқталған бір даму кезеңі немесе деңгейі ретінде қарастыруға болмайды.
Оқыту ең алдымен әлі қалыптаспағанға, енді алда оқыту арқылы
қалыптаспағанға, енді алда оқыту арқылы қалыптасатынға қарай
бағытталатындай түрде жүргізілуі қажет”.
Оқытуда деректер мен теориялық қағидаларды білмейінше, даму жоқ және
болуы да мүмкін емес. Тұлғаның дамуы мен білімді меңгеруі екеуін тікелей
бір нәрсе деп есептеуге болмайды. Сөйте тұра балалар деректер мен теориялық
қағидаларды есінде сақтап алып, өздерінің танымдық қабілеттерін әртүрлі
дәрежеде жетілдіреді, алған білімді өздігінен, біреулері саналы әрі жедел
түрде қолдануды үйренеді. Оқытудың түрлі әдістері тұлғаның қалыптасуына өз
әсерін тигізіп отырады.
Ойлау дамудың жеке көрсеткіштерінің бірі адамның алдынан пайда болған
қағидалық және тәжірибелік міндеттерді аңдап қалуы, оны жете түсінуі және
оны орындап шығуы болып табылады. Балалар үшін даму үйренімділіктің,
оқытылымдықтың өсуі, яғни барынша үнемді түрде мүмкін болғанша неғұрлым мол
білімділік және тәрбиелік ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.