Қазақ тіліндегі үстеу сөздер

Пән: Тілтану, Филология
Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 17 бет
Таңдаулыға:

Ж.Досмұхамбетов атындағы педагогикалық колледжі

Қазақ тілі мен әдебиеті кафедрасы

КУРСТЫҚЖҰМЫС

Тақырыбы:

Қазақ тіліндегі үстеу сөздер

Орындаған: 5 ҚМҚ студенті Ниғметов Е.Е.

Ғылыми жетекшісі: Темрешева А.Ж.

Орал – 2015 ж.

Мазмұны

Кіріспе
І – Тарау. Теориялық бөлім. Негізгі сценарийлік ұғымдар
1.1.Сценарий ұғымына жалпы түсігік
1.2. Сценарий жазудың негізгі кезеңдері. Телесценарий
1.3. Ақпараттық сценарий
1.4. Қойылымдық немесе рөлдік сценарий
ІІ – Тарау. Практикалық бөлім. Сценарий-көркем-педагогикалық бағдарлама
ретінде
2.1. Сценарийдегі шығармашылық әдістер
2.2. Мектеп және мектептен тыс мекемелерде мәдени дем алу ісін
ұйымдастырушы-педагогтардың түрлі іс-шаралар сценарийі
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..29
Пайдаланған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ...31
І. Негізгі сценарийлік ұғымдар
1.1.Сценарий ұғымына жалпы түсігік
Сценарий (итал. scenarіo, лат. scena, scaena – сахна) – кинофильмнің,
теледидар қойылымының композициялық негізі.
Сценарийде драматургия мен проза тәсілдері қабат игеріледі. Сценарий
экрандық қойылым үшін жазылып, образдық жүйе экранда бейнелегенде ғана
тәмамдалған, толыққанды сипатқа ие болады. Сценарий сөз өнері жанры ретінде
XX ғасырда дамыды. Ол кино және теледидар сценарийі болып бөлінеді.
Киносценарий XX ғасырдың 20-жылдарында қалыптаса бастады. Алғаш ол
мылқау фильмдердегі оқиғалар желісін тізбелеу қызметін атқарған. Кейін
кинодраматургияның эстетикалық, шығармалық принциптері түзіліп, әдеби
драмалық тұрпаты анықтала түсті. Киносценарий орындалу техникасына, жүзеге
асырылу кезеңдеріне, құрылымына байланысты синтетикалық және ұжымдық
шығарма болып табылады. Мұнда сөз, музыка, бейнелеу өнерлерінің жанрлық
элементтері біріккен. Сценарий жүзеге асу барысында оператор, режиссер,
актерлер қатынасады да, сюжеттің бастапқы драматургиялық сипаты күрделілене
түседі. Сценарийде автор сөзінің (кадр сыртындағы дауыс), төл сөздің
(диалог, монолог), ремарканың (суреттеу, тәптіштеу), әр алуан
түсініктемелердің тұтастығы қатаң ескеріледі.
Кинематографияның бейнелі қалпында жүзеге асуы мен мәтіннің жанрлық
табиғатын ұйымдастыру осы 4 құрылымдық компонентке негізделеді. Фильмнің
жанрына байланысты (детективті, деректі, тарихи, фантастикалық, т.б) 4
құрылымдық компоненттің бірі алдыңғы қатарға шығады. Мысалы, деректі
фильмде комментатор дауысы немесе түсіндірме жазбалар маңызды рөл атқарады.
Ойындық фильмдерде бейнелілігі мен айқындығы тұрғысынан алғашқы қатарға
кейіпкер әрекеті, монолог, диалог және ремарка шығады. Сценарийлердің көп
бөлігі (триллер, модернистік, мистикалық фильмдер сценарийі) арнайы
эффектілерден, яғни бейнелілікті толықтырушы (компьютерлік) қалыптардан
тұрады.
Теледидарлық сценарийлер де кеңінен дамып, ішінара жанрлық өзгерістерге
ұшыраған. Мысалы, шоу, полемика, КВН, теледраматургия, публицистикалық,
саяси, тарихи, деректі бағдарламалар. Теледраматургия айқындық, ақпараттық
және бейнелердің түсініктілігі, қысқалық секілді талаптарды қажет етеді.
Теледидарлық сценарийде публицистикаға, айқындыққа, технологияға бет бұру,
театрланған бағыттар байқалады. Опералық, балеттік, пантомималық
сценарийлер либретто деп аталады.
1.2. Сценарий жазудың негізгі кезеңдері
Телесценарий
Отандық телевидение саласында сценарий жазумен ғана айналысатын
мамандар жоқтың қасы (жоқтың қасы дейтінім мен ондай мамандарды
кездестірмедім, бірақ оны мүлдем жоқ деуге аузым бармайды). Сценари й ді
продюсерлер (бұл олардың шаруасы болмаса да) де, режиссерлер де,
журналистер де бірлесіп жазып жатады. Әрине, оның құрылымдық бөлігін
меңгеру қиынға соқпайды. Бірақ, оның мазмұндық жағы жеке тұлғаның үнемі
өзін жетілдіріп отыруын талап ететін процесс.Бұл жерде сценаридің жалпы
көлемі, сценаристің өмірдің барлық саласы бойынша жинақтаған білім қоры
маңызды рөл атқарады. Журналистің ой-өрісі қанша бай болса, ақпаратты
телекөрермен көретіндей, тартымды етіп беру мүмкіндігі соншалықты жоғары.
Өз біліміңді үнемі толықтырып отыру процесі ешқашан бітпейді. Сондықтан да
сценарий жазушының жұмысы өте қызықты болып табылады.Әрине, кез-келген
тақырыпта ақпарат табуға мүмкіндік жасайтын Интернет-ресурстар қазіргі
заманғы журналистің жұмысын айтарлықтай жеңілдетіп береді. Алайда, сценарий
шын мәнінде қызықты және тартымды болуы үшін бір-бірімен байланысты салалар
бойынша білім ғана емес, оны сюжет желісіне үйлестіре білу де қажет.
Сценарий телевизиялық өнім жасау барысында атқарылатын жұмыстың
бастапқы емес, аралық кезеңі болып табылады. Ол танысу және материалды
іріктеу, тақырып құрастыру, композицияларды анықтаудан тұратын дайындық
бөлімін аяқтайды. Әдетте бұл кезең сценари й ді жазудан да көп уақыт алады.
Бұл жағынан сценарист әмбебап журналистке ұқсайды, ол қашан да қай
тақырыпты болса да жаза білуі тиіс. Қазіргі заманғы журналистикада бұл
кеңінен қолданылып та, қолдау көріп те жүрген жоқ. Ал, тақырыптық сценари й
лер жазатын сценаристің әмбебап болудан басқа амалы жоқ. Сценарий жазудағы
негізгі қадамдарды белгілеп алайық және сипаттап көрелік.
1. Сценарлық өтініш – бұл келешек тележобаның негізгі идеясын
баяндайтын құжат. Онда міндетті түрде:
- Жобаның атауы (шамамен);
- Мән-мазмұнын нақты баяндау;
- Мақсатты аудиториясы;
- Хронометражы (хабардың ұзақтығы);
- Эфирге шығу жиілігі (күнделікті, апталық және т.б.);
- Авторлық ұжым құрамы;
- Болжамды шығын – барлық шығын;
- Жобаны іске асыру мерзімі толық көрсетілуі тиіс.
Телебағдарламаны шығару жөніндегі немесе одан бас тарту туралы шешім
осы өтініш негізінде қабылданады.
2. Сценарлық жоспарда сценарий мазмұнының өрбу бағыты хронологиялық
тәртіппен баяндалады. Сюжеттердің тәртібі, соларға сай айтылатын диктор
сөзі (подводка) мен қонақтарды шақыру тәртібі нақты көрсетіледі. Эфирді
таспаға жазатын күн мен тақырыбы беріледі. Сценарлық жоспар сценарий
жазатын кісіге ғана емес телебағдарламаны монтаждау үшін де аса қажет.
Онда: жүргізушілер, қатысушылар құрамы(қонақтар); реквизиттер толық
көрсетілуі тиіс.
3. Телеөнімнің түріне байланысты сценари й лер - ақпараттық (танымдық,
публицистік, ток-шоу және т.б.) және қойылымдық немесе рөлдік болып бөлінуі
мүмкін. Бұл жерде әртістік өнер мен эмоция жағы маңызды, ал ақпараттық
құрамы онша маңызды болмайды. Сценарлық жұмыс тәсілдері де соған сәйкес
болуы қажет. Енді сценарийдің осы екі түріне нақты мысалдар келтіріп
көрейік.
№ 1 - ші мысал (ақпараттық сценарий)
Вся страна бағдарламасының сценарийі (үзінді).
Хабар агенттігі, 2005 жыл.
Студия Мазмұны Ескерту
Шапка
Студия Ж1(Жүргізуші): Сәлеметсің бе, елім! Сәлемдесу
Ж2 Кеш жарық!
Ж1 Алдағы сағатта сіздермен бірге...
Ж2. Және ...
Ж1 Бұл Вся страна бағдарламасы.
Бағдарламалық ойналым (отбивка).
Ж1 Турист сөзі әдеби қолданысқа 1800 жылы
еніпті. Шамамен дәл сол кезде Францияда француз
тілінің сөздігіне турист сөзінің мағынасы
енгізілген, онда турист – бір нәрсені білгісі
келгендіктен немесе уақыт өткізу үшін саяхатқа
шығатын адам делініпті.
Ж2 Ал, бүгінде уақыт өткізу жағымды әрі тиімді
бизнеске айналып отыр.
Ж1 – Дүниежүзіндегі көптеген елдердің табыс көзі
де осы туризм болып табылады. Бұл бақуатты елдер
тек қана туризм есебінен күн көреді және елдің
туристік нысан ретіндегі беделін көтеруге орасан
зор ақша жұмсайды.
Ж2 – Қазақстандық туризм. Бүгінгі әңгіме осы
тақырып төңірегінде өрбімек.
Ж1 – Әлемдегі туризм рыногының көлемі 3 трлн АҚШ
долларынан асып жығылады. Туризмнен түскен табыс
мұнай экспортынан кейінгі екінші орынды
иеленеді.
Ж2 – Дүниенің төрт бұрышын аралап, жаңа
әсерлерге бөлену үшін ақша төлейтін адамдар саны
күн санап артуда.
Ж1 Кешегі күнге дейін Қазақстан мұнайлы держава
мәртебесіне қанағаттанып, сабырлылық сақтап
келді.
Ж2 – Туризм саласының қазіргі ахуалы және оның
келешегі жайында ... . (журналистің аты-жөні)
материалынан таныс боласыздар.

1.3. Ақпараттық сценарий
Ақпараттық сценарийлерді жазуда Интернеттің көмегі шексіз. Алайда,
қажетті материалды іздеу мен оны тексеруге сценарий жазатын уақыттың 23
бөлігі жұмсалады.Сценарий тақырыбы нақтыланып, қажетті ақпарат жиналып
болғаннан кейін сюжеттерді қалай ізбе-із беру керектігін, қонақтарды қалай
сөйлету қажеттігін ойлану қажет. Алғашқы материалдың сюжет-анықтама деп
аталуы тегін емес. Өйткені ол бағдарлама тақырыбы жөнінде жалпы түсінік
береді. Негізінде бұл көп нұсқаның бірі ғана. Сценариді маңыздырақ
ақпараттан бастауға да болады. Ондайда жалпылама сәттер мен талқылауға
кейін көшеді. Көбіне бұндай ақпарат рөлін телебағдарламалар жөніндегі
құлақтандыру (анонс) атқарады.Жүргізушілердің әр сюжетке орай немесе
қонақты студияға шақырған кезде айтатын сөздері белгілі бір ізбе-ізділікпен
жазылуы тиіс. Жүргізушінің сюжет алдында айтатын сөзін (подводка)
жаңалықтар бағдарламасына тән дәстүрлі тәсілмен бұл туралы бәленшенің
материалында... деп аяқтауға болады. Дегенмен еркін жазу үлгісімен, бірақ
қалыптасқан шаблондарды пайдаланбай, сюжеттің мазмұнына және авторына
тоқталмай жазған дұрыс. Мәселен:
Ж1 (жүргізуші) – Қазақстанда шекара әскерінің құрылғанына он екі жылдан астам
уақыт өткеніне қарамастан, кеңестік дәуірде өмір сүріп, тәрбиеленгендердің
санасындағы алыс және жақын шетел ұғымы өзгерген жоқ.
Ж2 – Біздің бірге өмір сүріп үйренгеніміз соншалық, Мәскеудегі немесе
Ташкенттегі туыстарға, Қырғызстандағы Ыстықкөлге барып қиындықсыз демалып
қайтуға болатынын біле тұра, олардың мүлдем басқа мемлекеттер екенін ұмытып
кетіп жатамыз.
Ж1 - Өкінішке орай, жақын шетелдер шекарасында да қақтығысты жағдайлар жиі
орын алады. Бұл – шындық.
Сюжет – қазақ - өзбек шекарасындағы қақтығыс

Ақпараттық деген терминді ақтау үшін жүргізуші мәтініне статистикалық
мәліметтер қосу қажет. Бірақ оны бірінен кейін бірін тізбектей бермей,
қызықты фактілермен және түйіндермен бөлген жөн. Дегенмен қатар оның
ақпараттық бағдарлама еместігін естен шығармау керек.
Сондықтан онда эмоция мен субъективтік бағалаудың болғаны
абзал.Қонақтарға қойылатын әрбір сұрақты сценарийге түсіргенде оның жауабын
алдын-ала бағамдайтындай етіп жазылуы тиіс. Өйткені, келесі сұрақ соның
негізінде жазылады. Бұл жүргізушінің жүгін жеңілдету үшін жасалады.
Өйткені, көбіне бір күнде бірнеше бағдарлама жазылады және жүргізуші
материалда не жазылғанын сценаристен жақсы білмейді. Егер телебағдарламаға
қонақ шақырылатын болса сценарийде оның студияға қалай кіретіні, қандай
музыка ойналатыны, қандай бейне-кадрлар берілетіні (жұмыс, демалыс
кадрлары) толық сипатталады.
Көбіне бағдарлама шығарушылары қонақтың студияға бірнәрсе ала келуін
өтініп жатады (студияны жандандыру мақсатында). Сценарист бұдан хабардар
болуы қажет. Өйткені, қонақтың әкелген бұйымына қатысты сұрақтарды
дайындап, оның қалай жұмыс істейтінін көрсетіп беру сұралады. Сценарийге
осы іс-әрекеттердің бәрі жазылады.
Тапсырма: 2 жүргізуші жүргізетін анықтама-сюжетке сценарлық кіріспе сөз
жазып көріңіз. Сцецнаридің тақырыбы: Қазақстандағы көп әйел алу мәселесі.
Қолдаушылар мен қарсы шығушылар.
Ресейдің Телевизиялық журналистика оқулығының телесценарий бөлімінде
атап көрсетілгендей, сценарийдің драматургияның – тақырып, идея және
композиция сынды элементтерінен тұрады.Тақырып – бұл талқыланып жатқан
мәселені түсіндіріп беру; бұл көтеріліп отырған мәселені төтесінен қою.
Тақырып – бұл автор тарапынан ең маңызды деп табылған мәселе. Идея – бұл
шығармадағы негізгі ой, автор сол арқылы өзінің азаматтық ұстанымын
білдіреді. Идея материалды меңгеруге негіз болады. Бұл автордың шындыққа
деген негізгі көзқарасы, белгілі бір фактіні мысалға ала отырып азаматтық
және этикалық ұстанымды көрсету әдісі. Идея толығымен авторға, оның ойына,
эрудициясына, ар-ожданы мен психикалық жағдайына, талғамына, жеке басының
өзге де қасиеттеріне байланысты.
Тақырып идеяға қарағанда ауқымды. Бір тақырыпты бірнеше бағдарламаға
арқау етуге болады. Бірақ әр қайсысының идеясы әртүрлі болуы тиіс.Келешек
сценарийге қажетті материалдарды жинап, тақырыбы мен идеясы анықталғаннан
кейін жұмыстың келесі кезеңі басталады. Бұл кезең фактілерді, статистикалық
мәліметтерді, оқиғаларды іріктеу, сарапшылар мен өзге де кейіпкерлерді
таңдаудан тұрады. Ол қызықты сәттерді шатастырып алмас үшін жинаған
материалының біраз жерін кесіп тастауды талап етеді. Оған өкінбеңіз,
пайдаланылмаған фактілер мен оқиғалар алдағы уақытта керегіңізге жарайды.
Сценарий жазатындардың көпшілігі компьютердегі жұмыс үстелінен арнайы папка
ашып, пайдаланылмаған фактілерді соған салып отырады. Қажет болған жағдайда
керекті мағлұматты содан ала қоюға болады. Телевизиялық журналистика
кітабының авторлары еңбек тәжірибесін енді ғана бастаған журналистер
сценарлық материалға тақырыппен жанама байланысы бар шығармаларды қосады.
Бұл автордың проблемамен онша таныс еместігінен, ашылуы тиіс фактілер мен
оқиғаларды іріктей білмеуінен туындайды деп жазады. Мұнымен келісуге тура
келеді. Өйткені, шынында бұл әу баста тақырыпты дұрыс білмегендіктен,
тақырыпты жан-жақты меңгеріп, қажетті материалды жинауға уақыт бөлуден
қашқалақтау салдарынан орын алады. Композиция – бұл шығарманы жазу,
байланыстыру, оның заңдық құрылымы, жекелеген бөліктерін құрастыру, сөйтіп
біртұтас материал дайындау. Бұл –материалды жазу ұстанымы.
Кезінде С.Эйзенштейн былай деген болатын: Автор композицияның
көмегімен материалды ұйымдастырады, ізбе-із орналастырып, ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.