Халықаралық несие нысаны
Қазақстан Республикасының білім және ғылым министрлігі
КУРСТЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы:
Халықаралық несие нысаны
Орындаған:
Тексерген:
Орал, 2014ж.
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
Бөлім І. Халықаралық несиенің теориялық негіздері
1.1 Халықаралық несие экономикалық категория ретінде ... ... ... ... ... ... ... ... ..5
1.2 Халықаралық несиенің түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .7
1.3 Халықаралық несиені беру шарттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 14
Бөлім ІІ. Халықаралық несиенің қаржылық және несиелік ұйымдары және ҚР-да халықаралық несиенің дамуы
2.1 Халықаралық несиенің қаржылық және несиелік ұйымдары, функциялары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 19
2.2 ҚР-да халықаралық несиенің дамуы ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ...23
2.3 ҚР-да халықаралық несиенің алуының мәселелері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... .26
2.4 ҚР-да халықаралық несиенің перспективалары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...36
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 42
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 44
Кіріспе
Қазақстанның әлемдік экономикаға сай ойдағыдай жүргізу - елдің экономикалық дамуының сапалық серпілісінің негізі.
Біз Қазақстанның жаһандық экономикалық үрдістерге сәйкес дамып келе жатқан ел болуын қалаймыз. Әлемдегі жасалған жаңа мен озық атаулыны бойына сіңірген, дүниежүзілік шаруашылықтан шағын да өзіне лайық орнын иемденген, әрі жаңа экономикалық жағдайларға жылдам байімделуге қабілетті ел болуын қалаймыз. Біз қатаң бәсекеге әзір тұрып, оны өз мүддемізге пайдалана білуіміз керек. Қазақстан көп тарапты халықаралық экономикалық жобаларға белсене қатыса алады, қатысуға тиіс те, өйткені олар жаһандық экономикаға кіргізуімізге жәрдемдеседі әрі сол арқылы біздің қолайлы экономикалық - географиялық жағдайымызға және қолымыздағы ресуртарымыздарға сүйенеді. Қазақстанның экономикалық дамуындағы сапалық серпілісті әлемдік экономикаға кіргізудің қажетті шарты ретінде пайымдай отырып, мен мынадай бағыттарға баса назар аудару керек деп санаймын. Біз түпкі өнімдерін экспортқа шығаруға бағдарланған өндірістерді, мұнай - газ, көлік саласында және машина жасау мен метталургиядағы, химия мен өнеркәсіп кешеніндегі басқа да ішкі салаларда бірлескен кәсіпорындар құруға және дамытуға арқа сүйеуіміз керек.
Алдымызда халықаралық ұйымдардың белсене қатысумен биотехникалық орталықтар: өңірлік ІТ - орталық ретінде ақпараттық технологиялар паркін дамыту міндеті тұр. Жеке меншік бизнесті қолдаудың және оның тауарлары мен қызметін әлемдік рыноктарға жылжытатын мамандырылған құрылымдар болуы шарт, мұндай ұйымдардың әлемдік тәжірибесін зерттеліп, оны еліміздің жағдайына бейімдеуіміз керек.
Несиенің мәнін анықтаған кезде бірқатар әдістемелік принциптерді ұстану керек, несиелердің барша түрі формалардан тәуелсіз оның мәнін көрсетуі керек:
Несие мәселесі тұтасымен алғанда несенің мәнін ашуы керек. Егер бір мәселеде несие қайтарылмаса, онда бұл өзінің қайтарылатын қасиетін жоғалтатының білдіреді;
Несиенің мәнін талдауда несенің құрылымын, қозғалас сатыларын, несиенің негізін қарастырған жөн.
Несиеде өзгермейтін, тұрақты болып қалатын жәйіт - құрылым. Өзге экномикалық категориялар сияқты несиеде бір - бірімен өзара әрекетке түсетін бірнеше элементтен тұрады. Ондай элементтерге ең алдымен несиелік қатанастың барлық субъектілері, сондай - ақ жоғарыда анықтағанымыздай, бұл субъектілерге несие беруші мен қарызға алушылар жатады. Оларды бөлуге және бөлек қарастыруға болмайды. Оларды бірге қарастырған жағдайда ғана несиенің мәнін анықтауға болады.
Несие беруші - несиелік мәміленің қарыз ұсынатын жағы. Мұны іске асыру үшін онда ақшалай қаражаттың белгілі бір қоры болуы керек. Ол ақша өзінікі болуы немесе басқа біреуден қарызға алған болуы да мүмкін.
Қазіргі уақытта қарызға ақша ұсынатын негізгі несие беруші - банк болып табылады. Ол кәсіпорындардың, ұйымдардың, кеңселер мен халықтын уақытша бос қаражаттарын шоғырландырып, оларды қарызға алушыға уақытша пайдалану үшін несие түрінде ұсынады. Бұл ретте банктен алған несиені тек қарызға алушы ғана емес, сондай - ақ соңғысы да меншік иесіне тартылған ресурстарды қайтаруға міндетті. Бұл арада банк бір жағдайға несие беруші болса, екінші жағдайда - қарыз алушы болып көрінеді.
Қарызға алушы - несиелік қатынастар жағы, несие алып, алған қарызды қайтаруға міндетті жағы. Қосымша ақшалай қаражатқа уақытша мұқтаждығы туғандар қарызға ақша алушылар болып табылады. Қазіргі заман талабына сай қарызға алушылар - кәсіпорындар, кәсіпкерлер, халық, мемлекеттер мен банктер болуы мүмкін. Алайда, қарызға алушы қарызға алынған қаражаттын меншік иесі болып табылмайды, өндіріс саласында, айналымда оны ол өз қалауымен қолданады. Бұл жағдайда ол алынған ақшадан гөрі, яғни шаруашылықта ауыспалы айналым қор таусылғаннан кейін оны іске асырып, пайдаланғаны үшін өсімақы төлеп, қарызды артық көлемде төлейді.
Несиелік мәміледе қарызға алушы несие берушіге тәуелді, оған несие беруші өз талаптарын қояды. Алайда, қарызға алушы мен несие беруші несие қатынастарының толық құқықты жақтары болып табылады. Олар міндетті түрде қатысуы керек. Және бұл жағдайда олар орындарын ауыстыруы мүмкін. Несие беруші - қарызгер (кәсіпорындар мен халық бос қаражаттарын есеп және дипозиттік шоттарға сақтай отырып) болуы мүмкін.
Халықаралық несие - несие капиталының халықаралық экономикалық қатынастар аясында қозғалуы нысаны, мемлекеттер, халықаралық банкілер, қаржы ұйымдары, жеке банкілер мен фирмалар, басқа да заңды және жеке тұлғалар халықаралық ынтымақтастық барысында мерзімділік, қайтарылым және пайыз төлеу шартымен беретін несие. Несие санаты түрлерінің бірі болып таілатын Халыкаралық несие нарықтың басқа да экономикалық санаттарымен (пайда, баға, ақша, валюта, валюталық бағам, төлем теңгерімі) He экономикалық заңдарымен байланысқан. Халыкаралық несие көздері кәсіпорындардың уақытша бос ақшалай капиталы, мемлекеттің және жеке сектордың ақшалай қорланымы, сондай-ақ банкілер бірқатар елдерден тартатын капиталдар.
Бөлім І. Халықаралық несиенің теориялық негіздері
1.1 Халықаралық несие экономикалық категория ретінде
Халықаралық несие - валюталық және тауарлық ресурстарды қайтарымдылық және пайздар төлеу шарттарымен беру бойынша байланысты халықаралық экономикалық қатынастар аумағындағы қарыз капиталының қозғалыс формасы.
Кредиторлар және қарыз алушылар ретінде банктер, жеке тұлғалар, кәсіпорындар, мемлекеттік мекемелер, сонымен қатар халықаралық және аймақтық ұйымдар қатынасады.
ҚР - ң жетекші халықаралық қаржылық ұымдарға мүше болуы, экономикалық реформалар жүргізу үшін қосымша қаржылық көздерге қол жеткізуге мүмкіндік берді.
Халықаралық валюта қорымен 185,6 млн. СДР (арнайы қарыз құқығы ) сомасын стенд - бай несиесі шеңберіндекелісімге қол қойылды.
Стенд - бай -- резервтік несие - кредитор қажет болған жағдайда және көрсетілген талаптар орындалған кезде (бұл жағдайда сөз Қазақстандағы экономикалық реформалардың бағыттары бойынша ХВК - мен келісімнің шарттары орындалуы туралы болып отыр) ақшалай қаражаттың белгілі - бір сомасы келісілген уақыт аралығында несиеге берілетіні туралы келісім.
Келісімнің әрект етуінің барлық кезеңі бойында ХВҚ миссиясымен стенд - бай бағдарламасының жүзеге асуының нәтижелеріне талдау жасалынды және кредитор зайымның кезекті траншын бөлу туралы шешім қабылданды.
Қысқа мерзімді бағдарламаның жетістікті орындалуы ХВҚ - ның 1996 - 1997 жылдары орта мерзімді бағдарламасы туралы келісім жасауға мүмкіндік береді.
1993 жылы Халықаралық қайта құру және даму банкімен 1993 жылғы құрылымдық реформалардың үкіметтік бағдарламасын қолдауға бағытталған 180 млн. АҚШ доллары сомасында медеттік займ бөлу туралы және Қазақстанның экономикалық қаржылық, әлеуметтік қорғау, денсаулық сақтау, ауыл шаруашылығы сияқты секторларына техникалық көмек көрсетуге бағытталған 38 млн. АҚШ доллары сомасында тезникалық көмек қарызын бөлу туралы келісімге қол қойылды.
Еуропалық Халықаралық қайта құру және даму банкі Қазақстанғда шағын және орта кәсіпорындарды дамыту бағдарламасына 100 млн. ЭКЮ сомасында несие бөлді. Бұл бағдарлама экономиканың төмендегідей секторларындағы жобалар кіргізілді: қонақ үй шаруашылығы, алтыны бар рудаларды қайта өңдеу, диірмен құрылысы, косметика өндірісі, құрылыс және медицина саласындағы жобалар.
Жапонияның экспорт - импорт банкі ХҚДБ - мен қатар қоса қаржыландыруға заем бөлді.
Азияның даму банкі мен ҚР арасында 1994 жылы 40 млн. АҚШ доллары сомасында арнайы көмек займы туралы келісімге қол қойылды.
Халықаралық займдарды пайдалануды екінші деңгейдегі банктер де белсенді қолдануда.
Банк несиесінің бірінші ерекшелігі - банк өз қарыз алушыларына несиені өзінің капиталынан ғана емес, сонымен бірге, тартылған ресурстардан да береді. Қазақстан банктерінің несие ресурстарындағы өзіндік капиталының үлесі шамамен алғанда 18-20% - ті құрайды, ал, қалғаны - тартылған ресурстар (депозиттер, банкаралық қарыз ақшалар).
Осы несие формасының екінші ерекшелігі - шаруашылық айналымға әлі түсе қоймаған, кәсіпорындардың, ұйымдардың және халықтың банкке орналастырылған уақытша бос қаражатын банк саудаға береді.
Банк несиенің үшінші ерекшелігі - банк ақшалай қаражатты саудаға өздігінен өсетін құн ретінде болатын капитал формасында береді. Қарыз алушы бұл ссуданы пайдаланғаны үшін банкке пайыз төлейді. Қарыз алушы осы несиені өндіріс саласында пайдаланғаннан кейін пайда аладыәрі оның есебінен несиегерге пайыз төлейді. Несиеге қажеттілік оның ажырағысыз атрибуты болып табылады. Банк несиесінің айналыс саласына ғана қызмет ететін коммерциялық несиеден айырмашылығы, ол, сонымен қатар, өндіріс саласына және жинақтау саласына да қызмет етеді. Банк несиесінің қолданылу аясы коммерциялық несиеге қарағанда әлдеқайда кең, өйткені коммерциялық несие - несие мәмілесінің бағытымен, мерзімімен, және сомасымен шектеліп қалған.
Банк несиесі банк пен қарыз алушының арасында несие келісімшарты немесе несие келісімі бекітілгеннен кейін беріледі. Банк несиесінің мақсаты: негізгі және айналым капиталына арттыру, маусымдық қорларды толықтыру, вексельдер есебі және оны қайта есептеу халықты несиелеу.
Ол материалдық тұрғыдан қамтамасыз етілуі, мақсатты бағытының болуы, мерзімділігі, қайтарылуы және ақылы принциптері негізінде банктің қарызға беретін ссудалық капиталдың қозғалысын білдіреді.
Банк несиесі берілетін мерзіміне қарай қысқа мерзімге және ұзақ мерзімге бөлінеді. Мәселен, қысқа мерзімді несие қарыз алушының ағымдағы және маусымдық ТМҚ қорларын қалыптастыруына, еңбекақы төлеуіне және өзге де шығындарын өтеуіне байланысты уақытша қажеттіліктерін қанағаттандыру үшін бір жылға дейінгі мерзімге беріледі.
Ұзақ мерзімді несие ұзақ мерзімді активтердің ұлғайтылған ұдайы өндірісіне арналған, яғни ол бір жылдан да көп уақытқа негізгі қорларды құруға, қайта жарақтандыруға, ұлғайтуға әрі жаңғыртуға беріледі.
Банк несиесінің есебінен залалдардың орнын толтыруға, жарғылық капиталды қалыптастыруға, бұрын алынған несиені өтеуге, айыппұл, өсімақы, тұрақсыздық төлемдерін және т.б. төлеуге болмайды.
Несие есеп айырысу құжаттарының төлеміне қолма - қол ақшасыз түрінде, жекелеген жағдайларда, мысалы ауыл шаруашылық өнімдерін сатып алуға, еңбекақы төлеуге және тұтыну қажеттіліктеріне қолма - қол ақшамен беріледі.
1.2 Халықаралық несиенің түрлері
Халықаралық несиелік қатынастардың қазіргі түрлері әр алуан.Олар заемдық қаражаттарды пайдаланудағы дүиежүзілік шаруашылық қажеттіліктің өсуін көрсетеді. Халықаралық несие олардың тағайындалуына, экономикалық мазмұнына, несиені беру көздеріне қарай жіктеледі. Халықаралық несиелер көбіне сыртқы сауда ағымдарына қызмет етумен, инвестициялық объектілерінің құрылысын қаржыландырумен, көрсетілген қызмеггерге ақы төлеумен, ең бастысы ғылыми-техникалық білімдерді экспорттаумен тікелей байланысты келеді. Сонымен қатар, халықаралық несиелердің маңызды бөлігі, тек ғана нақты сыртқы экономикалық мәмілелерді қаржыландыру үшін емес, сол сияқты банкаралық несиені беру немесе әр елдің төлем балансын реттеу мақсатына пайдаланылады. Қазіргі жағдайда халықаралық несиелер -- бір жағынан, экспорттық және қаржы несиелері мен займдары ретінде, екінші жағынан, жеке және мемлекетаралык несие түрінде қарастырылған.
Енді осы екі несие түрлерін жеке қарастырамыз. Халықаралык сауданы экспорттық несиелеудің ерекшелігі - оның кредитор елінен экспорттық жабдықтауымен өзара байланысты болып келуі, бұл несиеиерді халықаралық несие нарығындағы ерекше категория ретінде бөліп қарауға негіз болады. Бұл жерде импортер мем экспортерлер де өздерінің шетелдік контрагенттерінен немесе оларға қызмет көрсетуші банктерден тікелей несие алады, Несиенің берілуі сыртқы сауда контрактісінің жасалуымен байланысты. Несиенің көлемі, оның мерзімі паиызды төлеу және қайтару шарты экспортер мен импортер еліндегі экономикалық және саяси жағдайларға, тауардың түріне, екі жақтың өзара қарым-қатынасына тәуелді.
Экспорттық несиелер өнеркәсібі дамыған елдер арасында жиі қолданылады. Экспорттық несие берудің көлемі ғана емес, сондай-ақ қаржыландыру әдістері де өзгеруде. Жаңа несиелік құралдар пайда болып, несиелік операцияға қатысушылар құрамы кеңейді, қатысушылардың өзара қатынасу жүйесі жетілдірілді, кейбір қаржыландыру көздерінің ролі мен маңызы төмендеді.
Импортерлерге өнім жабдықтаушыларының беретін несиелері, сондай-ақ импортерлердің ұзақ мерзімді несиелерді коммерциялық банктерден тікелей алуы (коммерциялық несиені) салыстырмалы түрде қарағанда сирек болатын құбылыс. Ең бастысы, сыртқы сауда операциялары кейде қолма-қол ақшаға, кейде кысқа мерзімді есеп айырысу формалары негізінде жүзеге асты.
Экспортты қысқа мерзімді қаржыландырудың (6 айға дейін) басты құралы сауда векселі болды. Бұл мәмілелер экспортер мен импортер арасындағы несиелік қатынастар-дың болуын қаламады және олар сыртқы сауда контрактілерінде көрсетілмеді. Несие беру негізінен ірі банктер арқылы жүзеге асты, олар экспортерлердің тауарды жөнелту туралы күжаттарына қарсы алған тратталарын есепке алып, тауарды сатушыларға тратталарды ақша нарығында сатуға келісім береді. Несиелік операциялар импортер банкі мен вексель бойынша кепіл ролівдегі келісім беруші банк арасында корреспонденттік қатынасқа негізделіп, экспортер үшін жабдықталуына мүмкіндік береді. Сол уақыттарда экспортерлердің банктері ұзақ уақыт бойы өздерінің қаражаттарының қозғалыссыз қалуынан қашып, сыртқы сауда мәмілелерінде жанама қатысушы ретінде ғана қалып отырды.
Экспортты несиелеу 50-жылдардан басталды. Оған сату нарығындағы күрестің шиеленісуі ықпал етті. Сыртқы сауда операцияларын қаржыландыруға арналған жеке капиталдардың ұлтгық нарығында шетелдік ұзақ мерзімді займдарды орналастыру несие беру құралының көзі регінде соғысқа дейінгі ролін қалпына келтіре алды. Бұл негізінен, соғыс жылдарындағы инвесторлардың мұндай операцияларға деген сенімсіздігінің өсуіне себеп болды. Дамушы елдердің экономикалық және саяси тұрақсыздығы инвесторларды ондай бағалы қағаздарды сатып алудан бас тартуға итермеледі. Мұндай займдарға кредитор-елдердің үкіметінен және сауда-өнеркәсіп тарапынан қолдау болмады, сондықтан да оларды алушыларға сол елдің тауарларын сатып алуға мүмкіндік туғызды.
Сыртқы сауда операцияларын қаржыландырудағы қажеттілік халықаралық коммерциялық несие берудің басқа да формалары есебінен қанағаттандырылды:
-- шетелдік сатып алушыларға тауарларын шығаратын өндірушіге тікелей берілетін фирмалық несиелер;
-- экспортталатын бұйымдар мен көрсетілетін қызметтерді жабдықтаушылары мен сатып алушыларына берілетін банктік несиелер әр түрлі мемлекетаралық келісімдер шегінде берілетін несиелер.
Экспортты фирмалық несиелеу 60-жылдардан бастап тез қарқынмен дами бастады. Осы кезде фирмалық несиелер машиналар мен құрал-жабдықтар экспортын қаржыландырудың негізгі әдісі болды. Коммерциялық несиені фирмалық және банктік деп бөлу, импортердің несиені кімнен алатынына қарай: жабдықтаушы-фирмадан немесе банктен алады. Егер сыртқы сауда контрактісінде жабдықталатын тауар уақыты кешіктіріліп төленетін болса, онда несие фирмалық болып саналады.
Экспортер мен импортердің арасындағы несие шартында тауарды жабдықтау туралы жасалатын келісім бойынша міндеттеме формасы несие беру мерзіміне, мәміленің көлемі мен сипатына, екі жақтың өзара қарым-қатынас ерекшелігіне байланысты. Тұрақты сауда қатынасы мен тауарды үнемі жабдықтау барысында несие ашық шот шартыменен беріледі де, соған сәйкес экспотер импортерге сатқан және жөнелткен тауарының құнын жазады, ал импортер көзделген мерзімде қарызды қайтаруға міндетті. Бұл жерде банктер сауда контрагенттерінен есеп айырысуда таза техникалық делдал қызметін атқарады.
Фирмалық несие берудің ең көп пайдаланылатын қаржылық құралы борышқормен акцептелінген вексель болып табылады. Экспортер сатып алушыға контрактіде қанша төлем көрсетілсе, сонша тратталарын береді. Борышқордың немесе банктің акцептелген талабының болуы, экспортерге өзіне қызмет көрсететін банкте осы талапты кепілге беріп немесе оны есепке алу жолымен қарыз алуға мүмкіндік береді.
Батыс елдерінде аккредитивтік есеп айрысу формасы көмегімен фирмалық несиелерді қаржыландыру жиі қолданылады. Бұл жерде коммерциялық несиені беруге байланысты операцияға импортер мен экспортер банкі қатысады, себебі олардың арасындағы жасалынатын келісім негізінде экспортерге тауарды жөнелткендігі туралы құжатты беруіне қарсы аккредитив ашылады.
Фирмалық несиені беру туралы контрактіде сатып алушының қаншама мөлшерде қолма-қол ақшамен қатынасу үлесі айтылады, сөйтіп ол, өзінің алдағы мәмілеге катынасына кепілдеме береді. Бұл сома әдетте контракт құнының 15-25%-ын құрайды. Несиені өтеуге борышқордың міндеті жай ғана вексель формасына ауысады. Банктер вексельді есепке алғаны үшін базалық есеп мөлшерлемесін және қызметі үшін бір мәрте алым алады. Егер вексельдерді есепке алу банк жағынан экспортердің алдын ала міндеттемесі негізінде жүргізілсе, онда банк несие сомасының 0,1-0,25% мөлшерінде бір мәрте алым алады. Мұндай шығыстарды, сондай-ақ сақтандыру құнын экспортер тауар бағасына қосу арқылы сатып алушы есебінен оларды компенсациялайды. Фирмалық несие беру көбіне 2 жылға дейінгі мерзімде жүргізіледі, бірақ қазіргі кезде оның мерзімі 5, кейде 7-8 жылды құрайды.
Фирмалық несиелеу жүйесінің дамуы тұсында айрықша қиындықтар болған емес. Ірі экспортер-фирмалар өздерінің резервтік қаражаттарын пайдаланса, ұзақ және біршама қаржылық қатынасына тұрақты фирмалар банкіндегі овердрафт бойынша (ағымдық шоттағы сомадан асатын мелшерде алатын қарыз) қаражатты қаржыға алуы немесе ақша нарығында қысқа мерзімді талаптарды сатып алушыға сату арқылы қаржыландырылды. Фирмалық несиелер тауарды сатуды қаржыландырумен тікелей байланысты қамтамасыз ете отырып, экспортерлерге сатып алушының міндеттемесін қайта каржыландыруы бойынша шығындардың орнын жабуға мүмкіндік жасады.
Шетелдік сатып алушылардың несие көлемі мен шартына қойлатын талаптардың артуына, сыртқы сауда нарығындағы бәсекенің күшеюіне байланысты фирмалық несие берудің шектеулі мүмкіндігі көбірек айқындалады. Кейбір фирмалар меншікті қаражаттары есебінен сатып алушыны ірі сомада және ұзақ мерзімге несиелеуге қабілетті болды. Банктерден импортер векселін кепілге бере отырып немесе оларды есепке алу жолымен ұзақ мерзімді несие алу белгілі бір қиындықтарға әкеліп соқтырды. Банктер өз несиелерін 3 жылдан жоғары мерзімге бергісі келмеді, оның себебін қарыз алушылардың несиелік қабілеті туралы ақпараттардың жеткіліксіздігі, олардың міндеттемелерінің өтімділік дәрежесінің төмендететіндігімен түсіндірді. Сонымен бірге, банктік қарыздар тауарды жөнелткеннен кейін бірден берілмей, оларды сатып алушыны акцептегеннен кейін берілді.
Фирмалық несие берудің даму ауқымына оны ұйымдастырумен байланысты техникалық қиындықтар кедергі болды. Ең қиыны бұл несие бойынша жауапкершілікті бөлу еді.
Экспорттық қаржыландыру тәжірибесінің дамуымен экспорттық несиелерді мемлекеттік сақтаундыру жүйесі жетіліп, жабдықтаушының несиесі бойынша сақтандыру мөлшері өсе түсті (қазіргі уақытта еліне және мәміле шартына байланысты несие сомасы 80-нен 90%-ға дейін сақтандырылады). Мұндай жағдайда экспортерге қайта несиелеу және несиенің қалған бөлігі бойынша тәуекелден сақтану үшін қосымша қаражаттар іздестіруге тура келеді. Мемлекет тек қана саяси тәуекелдерге кепіл беруі жөнінде өзіне міндеттеме алғандықтан да экспортер немесе оны қаржыландырушы банк коммерциялық тәуекелдер бойынша жауапкершілікті өздеріне алуға мәжбүр болды.
Осы міндеттемелердің барлығы 50-60-жылдардағы экспортты қаржыландырудың жаңа әдістерін дамытуға жол берді, оның ішінде алдыңғы орын шетелдік сатып алушыларды тікелей банктік несиелеуге тиді. Осыдан банктер мен фирмалық несиелер арасында қызметтер бөліне бастады. Банктік несие ең бастысы кредитор елдің өнімдерін сатып алушыларға орта мерзімді және ұзақ мерзімді несиелерді берумен аз сомада қысқа мерзімді несиелік мәмілелер қалады. Англия және Франция сияқты елдерде орта және ұзақ мерзімді несиелеудің жалпы көлеміндегі фирмалық және банктік несиелердің өзара қатынасы 2:1 теңеседі, соңғы жылдары тікелей банктік несиелердің (сатып алушыға берілетін несиелер) үлесіне сондай мерзімді экспорттық несиелерді 3-тен астамы келеді.
Импортерлерді тікелей банктік несиелеудің кеңеюі осы шеңберде мемлекеттік қызметтің белсенділігімен байланысты жеделдетілді. Экспорттық несиелер бойынша мемлекеттік кепілдемелер беретін несиелер көлемін қысқа мерзімде ұлғайтып, қарыз алушылар үшін олардың әлсіз құнын қамтамасыз етті.
Экспорттық несиелеудегі банктердің маңызының артуы халықаралық сауда нарығындағы банктік институттар мен өнеркәсіптік фирмалар арасындағы өзара қатынасқа ықпал етті. Мысалы, соғысқа дейін және соғыстан кейін де банктер халықаралық коммерциялық мәмілелерді несиелеуде екінші реттегі буында болатын, себебі ондай жағдайды толығымен экспортерлер мен импортерлер анықтады. Кейіннен банктер шетелдік сатып алушыларға өздері шығып, олармен жасалатын мәміленің сипатын, ерекшеліктерін айтып түсіндіреді. Сөйтіп, егерде импортерді банк несиелендірсе, ол экспортер үшін біршама тиімді болады. Бұл жерде жөнелтілген тауарды банк оның қолма-қол ақшасымен төлейді де, өз кезегінде экспортерді қаржыландырады, сонымен қатар, банк оны артық шығындардан арылтып, несие бойынша барлық тәуекелден босатады және оның айналым қаражаттарының қозғалысын жеделдетеді. Экспортер операциясын қаржыландыру оның банктен несие алу қабілетімен емес, яғни бірінші кезекте өндірістік мүмкіндіктермен шектеледі.
Сатып алушыға берілетін несиені кейде экспортер-елінің банкі, кейде импортер-елінің банкі бере алады. Несие жай ғана банкаралық келісім-шарт негізінде рәсімделеді және борышты векселін кепілге алу арқылы беріледі. Банктердің импортерге несие беруінің ерекшелігі кредитор-банк елінен тауар сатып алуымен, негізінен инвестициялық маңызы бар тауарларды: машина, құрал-жабдық технологиялық желілерді сатып алуымен тығыз байланыстылығымен сипатталады.
Осындай түрдегі несиелер банктерден ұзақ мерзімге 5-тен 15 жылға дейін және маңызды сомада беріледі. Соңғы жылдары несиелердің мерзімдері ұзарып және олардың сомалары іріленуде. Мысалы, Батыстың өнеркәсібі дамыған елдері дамушы елдерге беретін экспорттық несиелердің үштен екі бөлігі 5 жылдық мерзімге берілсе, барлық несиелердің бестен бір бөлігі 10 жыл мерзімге берілгендер. Осы жерден ұзақ мерзімді банктік несиелердің коммерциялық емес, инвестициялық сипатқа ие болатындығын айтуға болады. Бұл туралы олардың шетелде ірі объектілер құрылысын қаржыландыру үшін тағайындалатындығы, яғни қаражаттардың тек қана кредитор-елінің құрал-жабдықтарын сатып алуға ғана беріліп қоймай, сол сияқты оның қарыз алушы-елінде де құрылыс жұмыстарын атқарумен байланысты жергілікті шығыстарды қаржыландыру үшін берілетіндігіне көз жеткіземіз. Ондай несиелер де сондай шартпенен мемлекеттік институттар кепілдемесімен қамтамасыз етіледі.
Келісім-шартқа қатысушы жақтардың арасындағы қатынас бірнеше кезеңге бөлінеді. Бастапқыда импортер мен экспортер арасында, сол сияқты кредитор-банк пен сатып алушы-банкі өкілдері арасында алдын ала келісім жасалады. Банкаралық келісімге қол қоймастан бұрын мәмілені несиелендіруші банктер мен несиені кепілдендіретін ұлттық сақтандыру ұйымдары арасындағы келісімге қол жеткізілуі тиіс. Содан кейін барып түпкілікті үш келісімге қол қойылады: экспортер мен импортер арасындағы контракті, кредитор-банк пен импортер-банк арасындағы қаржылық келісім және несиені сақтандыру келісімі.
Ертеректе импортерлерді жекелей несиелеу несиені бір мәрте сыртқы сауда мәмілесімен байланыстыру жолымен жүзеге асырылған, кейіннен банктерде өздерінің шетелдік қарыз алушыларына сыртқы сауда мәмілелерін төлеу үшін несиелік желі шегінде таралды. Бұл жерде несиелік желі шегінде алынған займның мерзімі мең шарты жасалған сыртқы сауда контрактісінде айтылады. Сөйтіп, сол несиелік желі шотына сатып алушы контрактіде келісілген тауарларды сатып ала алады. Несие есебінен қарыз алушы бір жыл ішінде белгілі бір фирмалармен өнімді жабдықтауға контаркт жасауға құқылы.
Экспорттық несиелеуде еуровалюта нарығының несиелік операцияларында қолданылатын алтын несиелік желінің бір түрі дамыды.
Тікелей банктік несиелеудің әрі қарай жетілдірілуі нәтижесінде сыртқы сауда операцияларын қаржыландырудың мынадай формалары: факторинг, форфейтинг, экспортты ынталандыруда жиі пайдаланылатын лизинг сомалары пайда болды.
Фаткоринг-компаниясы экспортерге, яғни тауарды сатушыға несие шартымен бірқатар қызметтер көрсететін, оның ішінде қарызды іздестіру экспорттық операцияларды есепке алу, несиелік бақылау және т.б. өзіне экспортер алдында өз міндеттемесіне алатын мамандандырылған және көпқырлы қаржы мекемесі болып табылады. Өз клиентінің берешек-терге деген талабын қанағаттандыру мақсатында, фирма клиентке берешектерден алған сайын ақша беруге немесе оған мәмілені жасасу барысында қолма-қол ақшамен тез арада төлеуге міндеттеме алады.
Сатып алушының қарызды қайтаруына қол жеткізуі және несие бойынша тәуекелді өзіне қабылдай отырып факторинг-компания өнеркәсіптік фирманың, коммерциялық банктің және сақтандыру компаниясының экспорттық бөлімінің қызметін атқарады. Өзінің көрсететін қызметтерінің факторинг құны банктік қарызға қарағанда қымбат болып келеді. Факторинг-компанияның беретін қаражаттарының үлес салмағы 20%-ға жетеді. Оған алынған несие ақысымен қатар басқа да қызметтер бағасы қосылады.
Факторинг жүйесі экспортерлардың қысқа мерзімді несие берудегі мүмкіндігін ұлғайтады, ал форфейтинг нарығындағы мәмілелер орта мерзімді коммерциялық несиелеуге арналған қаражаттар көзі болып табылады. Форфейтингке байланысты операциялар айналымсыз қаржыландыру деген атпен дамыды, оның мәніне келсек, ол экспортердің импортерге қоятын талаптары бойынша қүқығын форфейтер-банкіге беруін, яғни соңғысының құқықты өзіне ұстап немесе халықаралық нарықта сата алуымен сипатталады.
Сатып алынған бағалы қағаздардың орнына экспортерге оның құнын қолма-қол ақшамен есеп мөлшерілемесін шегере отырып, сондай-ақ міндеттемені төлемеу тәуекелін өзіне алғаны үшін сыйақыны және экспортердің векселін сатып алуға міндеттемесі үшін бір мәрте алымды ұстай отырып төлейді.
Факторинг бойынша пайдаланылатын құралдар сауда векселін банктердің, есепке алу барысында қолданылады. Мүндағы айырмашылық мынада, вексель беруші, яғни экспортер форфейтингтен ешқандай тәуекелді басынан кешпесе, ал жай ғана есепке алу несиесінде борышқор векселін төлемегені үшін жауапкершілік көптеген елдердің вексель зандылығына сәйкес, қай жағдайда болмасын оның мойнында болады.
Форфейтинг бойынша операциялар экспортердің сатып алушыға вексельдік несие шартындағы несиелеу мерзімін созуына, оларды 5 жылға дейін, кейде 8, одан да көп жылдарға дейін созуға мүмкіндік береді, себебі ірі форфейтер-банктің өзіне тәуекелді алуы, инвесторлардың өз қаражаттарын ұзақ уақытқа орналастыруға ынтасын арттырады.
Форфейтингтік операцияларға қатысушы банктерге ресурс ретінде еуровалюталар нарығы қызмет етеді. Сондықтан да форфейтинг бойынша есеп мөлшерлемесі сол нарықтағы орта мерзімді несие бойынша пайыз деңгейімен тығыз байланысты. Негізгі мәміле валютасына неміс маркасы, американ доллары және швейцария франкі жатады.
Экспортты ынталандырудың маңызды көзіне, сондай-ақ машиналар мен құрал-жабдықтардың халықаралық саудасының біршама маңызды формасына -- лизинг операциялары жатады. Лизинг тауарды тұтынушыға меншіктің заңдық құқығы берілмейтін арендалық (жал) қатынастарының бір түрі. Арендаға берушіге аударылатын қаражаттар есебінен, ол тауарды уақытша пайдалану кұқығын төлейді.
Стандартты лизинг тауарды жалға беру барысындағы оны тұтынушысы мен тікелей қатынасқа түсетін арнайы несие-қаржы институтгардың және лизингтік компаниялардың құрал-жабдықты сатып алуын білдіреді. Бұл операциялар объектісіне әр алуан жабдықтар, көлік құралдары, ЭЕМ және т.б. жатады. Лизингтік операцияларды сақгандыруға байланысты барлық шығысты жалға алушы көтереді.
Лизинг өзінше бір несие алу формасы ретінде бола отырып, көптеген жағдайда сыртқы нарықта экспортердің өнімдерінің қозғалысын жеңілдетеді. Тауарлай несие мен лизинг жалгерлік операцияларды жүргізу шарты жағынан ұқсас. Лизинг беруші ақшалай қаражаттар тарту қажеттігінен босайды. Лизинг төлемі бөлек жабдықты пайдаланудың барлық кезеңі ішінде бөлек-бөлек төленеді. Бірак лизингтің мақсаты тауарға деген меншік құқығын алу емес, сондай-ақ оның тұтыну сапасын пайдалану құқығын сатып алу болып табылады. Халықаралық қатынастардағы лизинг операцияларының көлемінің өсуі көп мөлшерде қаржы қаражаттарын тартуды талап етеді. Сондықтан да көптеген елдердің ірі банктерінің лизингтік компанияларды қаржыландыруға қатысуы да кездейсоқтық емес.
Халықаралық сауда қатынастарында экспортты қаржыландырудың ұлттық жүйесінің интернационалдануын жаңа нәрсе деп санауға тұрады, себебі ол форфейтингтік нарығындағы фирмалық несиелеу сферасында және банктік несиелеу шеңберінде байқалады.
Әр түрлі елдің фирмаларының дербес мердігерлер ретінде қатысуымен жүзеге асырлатын үлкен салаға жасалатын мультинационалдық контарктілер де маңызды дами бастады. Бұл контрактілер оған қатысушы елдердегі банктер мен экспортты несиелеумен айналысатын ұлттық сақтандыру институттарымен сақтандырылады әрі қаржыландырылады. Бұл жерде бірнеше елдің фирмалары атқаратын белгілі бір контрактілерді қаржыландыруға арналған уақытша халықаралық банктік консорциумдарды бөліп айтуға болады.
Қаржыландыруға байланысты барлық сұрақтар сол консорциум ішінде шешіледі. Бұл қаржыландыру формасының экспорттық несиелеулер жақындығын, оның тек қана мақсаттылығынан және бұл операцияларға кепілдеме беруде оған мүдделі елдердің үкіметінің институттарының қатынасуынан көруге болады. Экспортты қаржыландыру жүйесінің кейіннен интернационалдануы әр түрлі кредитор-елдердегі экспортгы қаржыландыру әдістерінің ұлттық валютада емес, сондай-ақ басқа елдер валютасы мен шетелдік көздерден жүзеге асырылатындығынан байқалады. Мұндай интернационалданудың дамуында евровалюта нарығының рөлі жоғары.
Экспорттық несиелерді сақтандыру және каржыландыру жүйелерінің интернационалдануына сол сияқгы банктік сфераның интернационалдануы да ықпал етеді. Экспортер-елдердің ұлттық нарығындағы шетел банктерінің ролінің өсуін, несиелік және депозиттік операциялардағы банктердің үлесінің жоғарлауынан көруге болады.
Экспортер-елдердің жарғылары есебінен экспортқа кететін шығындарды өтей отырып, олар ұлттық банктерге күшті бәсеке тудырады. Мұндай тәжірибе өз уақытында Ұлыбританияда байқалған болатын, себебі онда ағылшын үкіметі өз елінде тіркелген шетел банктеріне ғана емес, сондай-ақ фунт стерлингке де қатынасуына рұқсат берген болатын.
Сонымен экспорттық несиелеу әдістеріне жасалған талдау, соңғы уақыттары оның икемділігін және диферсификациялығын, қолдану ауқымының кеңейе түскендігін көрсетеді. Экспорттык несиелеу халықаралық сауда мәмілелерін қаржыландыру жүйесінде жетекші орынды алады.
1.3 Халықаралық несиені беру шарттары
Халықаралық несиенің шарттары әр түрлі көрсеткіштердің күрделі кешенін білдіреді.
Халықаралық несиенің шарттарына мыналар ықпал етеді: несиелік ресурстарды пайдалану бағыттары; несиелік қатынастар субьектілерінің сипаты, яғни несие берушілер мен қарыз алушылар; несиелік нарықтардың интернационалдану дәрежесі және олардың ұлттық несиелік бақылауға ұшырағыштығы. Дегенмен негізгі көрсеткішке: "баға", есеп айырысу мерзімі және валютасы жатады.
Несиенің "бағасына" несиеге сатылатын тауарлар бағасында жасырын түрде болатын пайыз мөлшерлемесі, комиссиондық және басқа да бір мезгілдік ақылар, сыйақылар кіреді. "Бағаның" негізгі компоненті бұл пайыз мөлшерлемесі. Пайыз мөлшерлемесінің құрылысы мен қозғалысы халықаралық қарыздық капиталдар нарығының дамуының негізгі зандылықтарын көрсетеді. Дүниежүзілік шаруашылық коньюнктураларының өзгерісін шұғыл түрде ескере отырып, несие үшін пайыз ішкі және сыртқы нарық ағымындағы жағдайларды тез арада бағалауға және оның алдағы уақыттарда дамуына қорытынды жасауға мүмкіндік жасайды.
Орташа пайда нормасына қарағанда дүниежүзілік несиелік нарықтағы сұраныс пен ұсыныстың арақатынасы үнемі өзгеріп отырады. Дегенмен өндіріс пен айырбастан артылған және несиелік жүйелермен жинақталған халықаралық қарыздық капиталдардың өсуі, халықаралық сауда және батыс елдерінің арасындағы телем есеп айырысу қатынасының ұлғаюынан асып отыр.
Мұндай несиелік нарықтағы сұраныс пен ұсыныстың арасындағы қатынас дүниежүзілік дағдарыстың тұсында да болған, бірақ ол уақытта тұрақты сипатқа ие болмады.
Халықаралық несие нарығының жекелеген сфераларындағы қарыздық капитал қозғалысының заңдылықтары пайызға ықпал етеді. Несиенің мерзімі мен сипатына қарай, пайызға "өзгермелі" бағам режимі жағдайындағы валюталық ресурстардың өзгерісі де әсер етеді. Осының барлығы халықаралық несиенің әр түрлі формалары мен түрлеріне байланысты пайыз мөлшерлемесіңің күрделі және ауқымды жүйесін жасайды. Пайыз мөлшерлемесінің бірнеше процестермен анықталатын икемділігі күшейеді. Қарыз-дық пайыздың өзінше қозғалысы халықаралық несие нарықтарында анық байқалады. Қысқа мерзімді займдар бойынша пайыз мөлшерлемесі өзінің икемділігіне қарай ажыратылады. Олардың икемділігі ұзақ мерзімді және орта мерзімді мөлшерлемелерге қарағанда біршама есепті бейнеленген. Өрлеу барысында пайыз мөлшерлемелерінің жалпы артуы байқалса, ал қысқа мерзімді және ұзақ мерзімді мөлшерлемелер арасындағы алшақтық азаяды. Дағдарыс жағдайында қысқа мерзімді мөлшерлемелер ұзақ мерзімдіден асып түседі, ол әрине, өтімді ресурстарға деген сұраныстың бірден өсуімен байланысты больш келеді.
Қысқа мерзімді пайыз мөлшерлемелерінің біршама икем-ділігі, қысқа мерзімді капиталдар ағымының қозғалысының ерекше сипатымен, әсіресе халықаралық нарықтардың агенттердің мінез құлқында алыпсатарлық және сақтандыру қажеттіліктерінің болуымен байланысты түсіндіріледі. Мұнда қысқа мерзімді несие ақша айналысын, төлем балансын және валюталық бағамдарды реттеуде белсенді түрде пайдаланылады.
Халықаралық несие нарығындағы пайыз мөлшерлеме-лерінің қазіргі құрылымы да несиенің қолданылу аясына және пайдалану бағыттарына сәйкес анықталады. Сондықтан да мынадай халықаралық несие категориялары: экспорттық және қаржы несиелерінің пайыз мөлшерлеме-лерінің қозғалысының ерекшеліктерін қарастыру қызығушылық тудырады.
Экспорттық несиелер бойынша пайыз нормасының қозғалысына ортақ заңдылықтар белгілеу өте қиын. Жоғарыда аталған факторларға қоса, бұл несиенің бағасының қалыптасуына дүниежүзілік нарықтағы тауарлар қозғалысынан, сондай-ақ жабдықтаушы мен сатып алушының арасындағы несиелік қатынастардың ерекшелігінен туындайтын факторлар жиі ықпал етеді. Мұнымен экспортты несиелеу жүйесінің маңызды аспектілері, атап айтсақ, несиелеу мерзімі, формасы және түрлері, қамтамасыз ету сипаты, тәуекелден сақтану тәртібі мен шарттары және т.б. тығыз байланысты. Сыртқы сауда несиелері бойынша пайыз мөлшерлемесінің деңгейіне, кейде саяси қажеттіліктен туындайтын несие нарығындағы бәсеке де үлкен әсер етеді. Мұның бәрі сыртқы сауда несиелері бойынша пайыз мөлшерлемелерінің құрылымының күрделенуіне әкеліп соғады. Несиенің кейбір формалары мен түрлері бойынша қандайда бір тенденцияны айқындау мүмкін емес.
Коммерциялық несиелерге байланысты фирмалық несие бойынша пайыз мөлшерлемесінің біршама ауытқуы тән. Фирмалық несие бойынша пайыз мөлшерлемесінің жоғары шегі қымбат тұратын машиналар мен құрал-жабдықтардың экспортына байланысты 10%-дан көп аспайды, ал төменгісі нольге тең болуы мүмкін. Бірақ бұл несиенің тегін берілуін білдірмейді, себебі фирмалық несие бойынша номиналдық пайыз шамасы тауар бағасымен тығыз байланысты келеді.
Басқаша айтқанда, пайыз жартылай немесе толығымен контрактілік бағаға қосылады. Несиенің "бағасының" мұндай қайта бөлінуінің мәні, бір жағынан, экспортердің импортер үшін несиенің жағдайын тиімді жасай отырып қанағаттандыру арқылы мәмілені тартымды етсе, екінші жағынан салық салынуға тиісті табыс мөлшерін жасанды түрде төмендету жолымен пайданы ұлғайтуға ұмтылысын сипаттайды.
Соған сәйкес фирмалық несие бойынша пайыз деңгейі сол несие түрінің "құнын" құруға негіз болатын көрсеткіш болып табылмайды.
Тікелей мемлекеттік несиелер бойынша халықаралық несие саласындағы пайыздар төмен болып келеді, мұндағы мөлшерлемелер мемлекеттік бюджет немесе арнайы қорлардағы қаражаттар есебінен жабылады. Мұндай несиелер бойынша пайыз мөлшері экономикалық емес, саяси факторларға байланысты анықталады. Батыс елдер бюджет есебінен "арзан" несиелер беруді жеке инвестициялар мен тауарлар экспортын ынталандыру үшін пайдаланады және соның нәтижесіне сыртқы экономикалық экспансияға тиімді жағдай жасайды.
Еуровалюта нарығындағы қаржы несиелері бойынша пайыз мөлшерлемелерін қалыптастырудың бірқатар ерекшеліктері бар. Оның басты элементі -- либор мөлшерлемесі, ол нарық коньюнктурасына байланысты ауытқи отырып, банктің жалпы ағымдағы өтімділік жағдайын көрсетеді.
Коммерциялық несие нарығына қарағанда, халықаралық қаржы нарығындағы пайыз мөлшерлемесінің қозғалысына сұраныс пен ұсыныс деңгейі көбірек әсер етеді. Қазіргі кезде орта және ұзақ мерзімді займдарға деген сұраныстың өсуі байқалуда, сондықтан олар бойынша пайыз мөлшері біршама жоғары қарай өсуде. Мұнда, мемлекеттік институттар басты қарыз алушылар ретінде болады. Бұл әрине, әлемнің артта қалған елдерінің дамуына қажетті шығындардың өсуімен, сыртқы қарыз мәселелерінің өріс алуымен байланысты. Енді осы несиелердің ұсынысына келетін болсақ, онда бұл жерде оған деген, яғни халықаралық нарықтағы қарыздық капиталдардың қайта жинақталуымен анықталған ұсыныстың өсуі үнемі байқалуда.
Халықаралық несиенің "бағадан" басқа көрсеткішіне оның мерзімі жатады. Мерзімдеріне байланысты несиелер қысқа мерзімді, орта мерзімді және ұзақ мерзімді болып бөлінеді.
Шаруашылық субьектілерді айналым қаражаттарымен қамтамасыз ету үшін қысқа мерзімді несие беріледі, сондықтан да ол біршама өтімді болып табылады. Батыс елдерінің сыртқы саудасында болатын акцепт, вексель, ашық шот бойынша сату формасында қысқа мерзімді несиелер пайдаланылады. Коммерциялық мақсатқа пайдаланылумен қатар, қысқа мерзімді несие капитал қызметінің қозғалысына қатысы жоқ халықаралық төлем айналымының әр түрлі кажеттіліктеріне қызмет етеді. Несиенің бұл бөлігі қысқа мерзімді несиелеу жүйесінде біршама сезімтал элементті білдіреді.
Қысқа мерзімдіге қарағанда ұзақ мерзімді несие инвести-циялар мен негізгі қорларға жүмсалады. Қазіргі кезде кең ауқымды инвестициялар халықаралық ұзақ мерзімді несие есебінен жабылады. Бұл жерде машиналар мен құрал-жабдықтар экспортын (олардың 80%-ы несие есебінен жүзеге асырылады), дүниежүзілік шаруашылық байланыстардың жаңа формаларын (обьектілерді бірлесіп құру және бірлесіп ірі ауқымды жобаларды игеру), ғылыми-зерттеу жұмыстарын, жаңа техникаларды енгізу барысын және т.б. несиелеудің маңызы зор. Халықаралық ұзақ мерзімді несиелеудің ролін арттыру ұзақ мерзімді несиелер көлемін ұлғайтудан, сондай-ақ орта мерзімді несиелердің барлық түрлерінің мерзімдерін ұзартудан көрінеді.
Дегенмен де халықаралық несиелердің негізгі бөлігін әдеттегідей қысқа мерзімді мәмілелер құрайды. Мысалы, 1 жылға дейінгі несие шартында нақты ақшамен төлеу, жалпы дүниежүзілік экспорттың 910 бөлігінде жүзеге асы-рылады. Еуронарықтарында да сондай қысқа мерзімді несиелердің үлесі басым. Несиенің әр түріне жасалған талдаудан олардың мерзімдерінің өзара байланысты факторларменен анықталатыны белгілі. Бұл бәрінен бұрын несиенің мақсатты тағайындалуы болып табылады. Айталық, шикізат сатып алу барысында 1 жылға дейінгі мерзімде қысқа мерзімдік несиеге сұраныс болса, ал күрделі құрал-жабдықтарды, машиналар мен кемелерді жабдық-тауда мемлекеттің кепілдігімен 5-8 жылға орта мерзімді несиелер, сондай-ақ инфрақұрылымды дамытуға жұмсалымды қаржыландыруда 10 жылдан жоғары мерзімге ұзақ мерзімді несиелер пайдаланылады. Мемлекеттің және оның органдарының несие беруге қатысуы, ол несиені ұзақ мерзімге алуға мүмкіндік береді.
Сыртқы сауда мәмілелерін қаржыландырудағы несиенің мерзімі несиеленетін тауарлар немесе объектілердің сипатына және контрактінің мөлшеріне байланысты, қан-шалықты контракт ірі сомаға жасалса, солғұрлым несие ұзақ мерзімге берілуі мүмкін. Коммерциялық несиелердің мерзіміне сатып алушылардың және сатушының еліндегі экспорттық несиелеуді реттейтін ұлттық заңдылықтар, несиелеу тәжірибелері, осы облыста әрекет ететін халықаралық келісімдер ықпал етеді.
Бірқатар факторлар жиынтығына тәуелді болатын несиенің мерзімі, оның берілу шартына ең алдымен пайыз мөлшерлемесіне әсер етеді. Қысқа мерзімді, орта мерзімді және ұзақ мерзімді несиелер бойынша пайыз мөлшерлемелері арасында өзара тығыз байланыс болады.
Несиенің мерзімі, сондай-ақ несие беруші жақтан, оның пайдалануына жасалатын бақылау дәрежесін анықтайды. Орта мерзімді несиелер шарты ретінде банктер консор-циумы оларды пайдалану туралы белгілі бір ақпараттарды талап етуі мүмкін. Ұзақ мерзімді несиеде несие беруші қаражаттың жұмсалуы мен қарыздын; қайтарылуына толық бақылау жасайды.
Несие мерзімі, пайыз мөлшерлемесі сияқгы экспорттық және қаржылық несиелерді беру құралы болып табылады. Мысалы, кейбір банктер өздерінің операциялар ауқымын кеңейту мақсатында ұзақ мерзімді несиелерді береді. Әсіресе бұл мемлекет өзіне тәуекелді алатын экспорттық несиелерге, сондай-ақ орта мерзімді еуровалюталық несиелерге де қатысты.
Несиені берудің маңызды шарты несиенің валютасы болып табылады. Несиенің валютасын анықтау ұлттық валюталардың бағамдарының тұрақсыздығына байланысты оларды қамтамасыз етуде өте маңызды. Халықаралық несие карыз алушы елдің ұлттық валютасында, несие беруші елдің валютасында немесе үшінші бір елдің валютасында беріледі. Есеп айырысу бірліктерінде несие беруде маңызды орын алады.
Тұрақты валюталардағы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КУРСТЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы:
Халықаралық несие нысаны
Орындаған:
Тексерген:
Орал, 2014ж.
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
Бөлім І. Халықаралық несиенің теориялық негіздері
1.1 Халықаралық несие экономикалық категория ретінде ... ... ... ... ... ... ... ... ..5
1.2 Халықаралық несиенің түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .7
1.3 Халықаралық несиені беру шарттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 14
Бөлім ІІ. Халықаралық несиенің қаржылық және несиелік ұйымдары және ҚР-да халықаралық несиенің дамуы
2.1 Халықаралық несиенің қаржылық және несиелік ұйымдары, функциялары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 19
2.2 ҚР-да халықаралық несиенің дамуы ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ...23
2.3 ҚР-да халықаралық несиенің алуының мәселелері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... .26
2.4 ҚР-да халықаралық несиенің перспективалары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...36
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 42
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 44
Кіріспе
Қазақстанның әлемдік экономикаға сай ойдағыдай жүргізу - елдің экономикалық дамуының сапалық серпілісінің негізі.
Біз Қазақстанның жаһандық экономикалық үрдістерге сәйкес дамып келе жатқан ел болуын қалаймыз. Әлемдегі жасалған жаңа мен озық атаулыны бойына сіңірген, дүниежүзілік шаруашылықтан шағын да өзіне лайық орнын иемденген, әрі жаңа экономикалық жағдайларға жылдам байімделуге қабілетті ел болуын қалаймыз. Біз қатаң бәсекеге әзір тұрып, оны өз мүддемізге пайдалана білуіміз керек. Қазақстан көп тарапты халықаралық экономикалық жобаларға белсене қатыса алады, қатысуға тиіс те, өйткені олар жаһандық экономикаға кіргізуімізге жәрдемдеседі әрі сол арқылы біздің қолайлы экономикалық - географиялық жағдайымызға және қолымыздағы ресуртарымыздарға сүйенеді. Қазақстанның экономикалық дамуындағы сапалық серпілісті әлемдік экономикаға кіргізудің қажетті шарты ретінде пайымдай отырып, мен мынадай бағыттарға баса назар аудару керек деп санаймын. Біз түпкі өнімдерін экспортқа шығаруға бағдарланған өндірістерді, мұнай - газ, көлік саласында және машина жасау мен метталургиядағы, химия мен өнеркәсіп кешеніндегі басқа да ішкі салаларда бірлескен кәсіпорындар құруға және дамытуға арқа сүйеуіміз керек.
Алдымызда халықаралық ұйымдардың белсене қатысумен биотехникалық орталықтар: өңірлік ІТ - орталық ретінде ақпараттық технологиялар паркін дамыту міндеті тұр. Жеке меншік бизнесті қолдаудың және оның тауарлары мен қызметін әлемдік рыноктарға жылжытатын мамандырылған құрылымдар болуы шарт, мұндай ұйымдардың әлемдік тәжірибесін зерттеліп, оны еліміздің жағдайына бейімдеуіміз керек.
Несиенің мәнін анықтаған кезде бірқатар әдістемелік принциптерді ұстану керек, несиелердің барша түрі формалардан тәуелсіз оның мәнін көрсетуі керек:
Несие мәселесі тұтасымен алғанда несенің мәнін ашуы керек. Егер бір мәселеде несие қайтарылмаса, онда бұл өзінің қайтарылатын қасиетін жоғалтатының білдіреді;
Несиенің мәнін талдауда несенің құрылымын, қозғалас сатыларын, несиенің негізін қарастырған жөн.
Несиеде өзгермейтін, тұрақты болып қалатын жәйіт - құрылым. Өзге экномикалық категориялар сияқты несиеде бір - бірімен өзара әрекетке түсетін бірнеше элементтен тұрады. Ондай элементтерге ең алдымен несиелік қатанастың барлық субъектілері, сондай - ақ жоғарыда анықтағанымыздай, бұл субъектілерге несие беруші мен қарызға алушылар жатады. Оларды бөлуге және бөлек қарастыруға болмайды. Оларды бірге қарастырған жағдайда ғана несиенің мәнін анықтауға болады.
Несие беруші - несиелік мәміленің қарыз ұсынатын жағы. Мұны іске асыру үшін онда ақшалай қаражаттың белгілі бір қоры болуы керек. Ол ақша өзінікі болуы немесе басқа біреуден қарызға алған болуы да мүмкін.
Қазіргі уақытта қарызға ақша ұсынатын негізгі несие беруші - банк болып табылады. Ол кәсіпорындардың, ұйымдардың, кеңселер мен халықтын уақытша бос қаражаттарын шоғырландырып, оларды қарызға алушыға уақытша пайдалану үшін несие түрінде ұсынады. Бұл ретте банктен алған несиені тек қарызға алушы ғана емес, сондай - ақ соңғысы да меншік иесіне тартылған ресурстарды қайтаруға міндетті. Бұл арада банк бір жағдайға несие беруші болса, екінші жағдайда - қарыз алушы болып көрінеді.
Қарызға алушы - несиелік қатынастар жағы, несие алып, алған қарызды қайтаруға міндетті жағы. Қосымша ақшалай қаражатқа уақытша мұқтаждығы туғандар қарызға ақша алушылар болып табылады. Қазіргі заман талабына сай қарызға алушылар - кәсіпорындар, кәсіпкерлер, халық, мемлекеттер мен банктер болуы мүмкін. Алайда, қарызға алушы қарызға алынған қаражаттын меншік иесі болып табылмайды, өндіріс саласында, айналымда оны ол өз қалауымен қолданады. Бұл жағдайда ол алынған ақшадан гөрі, яғни шаруашылықта ауыспалы айналым қор таусылғаннан кейін оны іске асырып, пайдаланғаны үшін өсімақы төлеп, қарызды артық көлемде төлейді.
Несиелік мәміледе қарызға алушы несие берушіге тәуелді, оған несие беруші өз талаптарын қояды. Алайда, қарызға алушы мен несие беруші несие қатынастарының толық құқықты жақтары болып табылады. Олар міндетті түрде қатысуы керек. Және бұл жағдайда олар орындарын ауыстыруы мүмкін. Несие беруші - қарызгер (кәсіпорындар мен халық бос қаражаттарын есеп және дипозиттік шоттарға сақтай отырып) болуы мүмкін.
Халықаралық несие - несие капиталының халықаралық экономикалық қатынастар аясында қозғалуы нысаны, мемлекеттер, халықаралық банкілер, қаржы ұйымдары, жеке банкілер мен фирмалар, басқа да заңды және жеке тұлғалар халықаралық ынтымақтастық барысында мерзімділік, қайтарылым және пайыз төлеу шартымен беретін несие. Несие санаты түрлерінің бірі болып таілатын Халыкаралық несие нарықтың басқа да экономикалық санаттарымен (пайда, баға, ақша, валюта, валюталық бағам, төлем теңгерімі) He экономикалық заңдарымен байланысқан. Халыкаралық несие көздері кәсіпорындардың уақытша бос ақшалай капиталы, мемлекеттің және жеке сектордың ақшалай қорланымы, сондай-ақ банкілер бірқатар елдерден тартатын капиталдар.
Бөлім І. Халықаралық несиенің теориялық негіздері
1.1 Халықаралық несие экономикалық категория ретінде
Халықаралық несие - валюталық және тауарлық ресурстарды қайтарымдылық және пайздар төлеу шарттарымен беру бойынша байланысты халықаралық экономикалық қатынастар аумағындағы қарыз капиталының қозғалыс формасы.
Кредиторлар және қарыз алушылар ретінде банктер, жеке тұлғалар, кәсіпорындар, мемлекеттік мекемелер, сонымен қатар халықаралық және аймақтық ұйымдар қатынасады.
ҚР - ң жетекші халықаралық қаржылық ұымдарға мүше болуы, экономикалық реформалар жүргізу үшін қосымша қаржылық көздерге қол жеткізуге мүмкіндік берді.
Халықаралық валюта қорымен 185,6 млн. СДР (арнайы қарыз құқығы ) сомасын стенд - бай несиесі шеңберіндекелісімге қол қойылды.
Стенд - бай -- резервтік несие - кредитор қажет болған жағдайда және көрсетілген талаптар орындалған кезде (бұл жағдайда сөз Қазақстандағы экономикалық реформалардың бағыттары бойынша ХВК - мен келісімнің шарттары орындалуы туралы болып отыр) ақшалай қаражаттың белгілі - бір сомасы келісілген уақыт аралығында несиеге берілетіні туралы келісім.
Келісімнің әрект етуінің барлық кезеңі бойында ХВҚ миссиясымен стенд - бай бағдарламасының жүзеге асуының нәтижелеріне талдау жасалынды және кредитор зайымның кезекті траншын бөлу туралы шешім қабылданды.
Қысқа мерзімді бағдарламаның жетістікті орындалуы ХВҚ - ның 1996 - 1997 жылдары орта мерзімді бағдарламасы туралы келісім жасауға мүмкіндік береді.
1993 жылы Халықаралық қайта құру және даму банкімен 1993 жылғы құрылымдық реформалардың үкіметтік бағдарламасын қолдауға бағытталған 180 млн. АҚШ доллары сомасында медеттік займ бөлу туралы және Қазақстанның экономикалық қаржылық, әлеуметтік қорғау, денсаулық сақтау, ауыл шаруашылығы сияқты секторларына техникалық көмек көрсетуге бағытталған 38 млн. АҚШ доллары сомасында тезникалық көмек қарызын бөлу туралы келісімге қол қойылды.
Еуропалық Халықаралық қайта құру және даму банкі Қазақстанғда шағын және орта кәсіпорындарды дамыту бағдарламасына 100 млн. ЭКЮ сомасында несие бөлді. Бұл бағдарлама экономиканың төмендегідей секторларындағы жобалар кіргізілді: қонақ үй шаруашылығы, алтыны бар рудаларды қайта өңдеу, диірмен құрылысы, косметика өндірісі, құрылыс және медицина саласындағы жобалар.
Жапонияның экспорт - импорт банкі ХҚДБ - мен қатар қоса қаржыландыруға заем бөлді.
Азияның даму банкі мен ҚР арасында 1994 жылы 40 млн. АҚШ доллары сомасында арнайы көмек займы туралы келісімге қол қойылды.
Халықаралық займдарды пайдалануды екінші деңгейдегі банктер де белсенді қолдануда.
Банк несиесінің бірінші ерекшелігі - банк өз қарыз алушыларына несиені өзінің капиталынан ғана емес, сонымен бірге, тартылған ресурстардан да береді. Қазақстан банктерінің несие ресурстарындағы өзіндік капиталының үлесі шамамен алғанда 18-20% - ті құрайды, ал, қалғаны - тартылған ресурстар (депозиттер, банкаралық қарыз ақшалар).
Осы несие формасының екінші ерекшелігі - шаруашылық айналымға әлі түсе қоймаған, кәсіпорындардың, ұйымдардың және халықтың банкке орналастырылған уақытша бос қаражатын банк саудаға береді.
Банк несиенің үшінші ерекшелігі - банк ақшалай қаражатты саудаға өздігінен өсетін құн ретінде болатын капитал формасында береді. Қарыз алушы бұл ссуданы пайдаланғаны үшін банкке пайыз төлейді. Қарыз алушы осы несиені өндіріс саласында пайдаланғаннан кейін пайда аладыәрі оның есебінен несиегерге пайыз төлейді. Несиеге қажеттілік оның ажырағысыз атрибуты болып табылады. Банк несиесінің айналыс саласына ғана қызмет ететін коммерциялық несиеден айырмашылығы, ол, сонымен қатар, өндіріс саласына және жинақтау саласына да қызмет етеді. Банк несиесінің қолданылу аясы коммерциялық несиеге қарағанда әлдеқайда кең, өйткені коммерциялық несие - несие мәмілесінің бағытымен, мерзімімен, және сомасымен шектеліп қалған.
Банк несиесі банк пен қарыз алушының арасында несие келісімшарты немесе несие келісімі бекітілгеннен кейін беріледі. Банк несиесінің мақсаты: негізгі және айналым капиталына арттыру, маусымдық қорларды толықтыру, вексельдер есебі және оны қайта есептеу халықты несиелеу.
Ол материалдық тұрғыдан қамтамасыз етілуі, мақсатты бағытының болуы, мерзімділігі, қайтарылуы және ақылы принциптері негізінде банктің қарызға беретін ссудалық капиталдың қозғалысын білдіреді.
Банк несиесі берілетін мерзіміне қарай қысқа мерзімге және ұзақ мерзімге бөлінеді. Мәселен, қысқа мерзімді несие қарыз алушының ағымдағы және маусымдық ТМҚ қорларын қалыптастыруына, еңбекақы төлеуіне және өзге де шығындарын өтеуіне байланысты уақытша қажеттіліктерін қанағаттандыру үшін бір жылға дейінгі мерзімге беріледі.
Ұзақ мерзімді несие ұзақ мерзімді активтердің ұлғайтылған ұдайы өндірісіне арналған, яғни ол бір жылдан да көп уақытқа негізгі қорларды құруға, қайта жарақтандыруға, ұлғайтуға әрі жаңғыртуға беріледі.
Банк несиесінің есебінен залалдардың орнын толтыруға, жарғылық капиталды қалыптастыруға, бұрын алынған несиені өтеуге, айыппұл, өсімақы, тұрақсыздық төлемдерін және т.б. төлеуге болмайды.
Несие есеп айырысу құжаттарының төлеміне қолма - қол ақшасыз түрінде, жекелеген жағдайларда, мысалы ауыл шаруашылық өнімдерін сатып алуға, еңбекақы төлеуге және тұтыну қажеттіліктеріне қолма - қол ақшамен беріледі.
1.2 Халықаралық несиенің түрлері
Халықаралық несиелік қатынастардың қазіргі түрлері әр алуан.Олар заемдық қаражаттарды пайдаланудағы дүиежүзілік шаруашылық қажеттіліктің өсуін көрсетеді. Халықаралық несие олардың тағайындалуына, экономикалық мазмұнына, несиені беру көздеріне қарай жіктеледі. Халықаралық несиелер көбіне сыртқы сауда ағымдарына қызмет етумен, инвестициялық объектілерінің құрылысын қаржыландырумен, көрсетілген қызмеггерге ақы төлеумен, ең бастысы ғылыми-техникалық білімдерді экспорттаумен тікелей байланысты келеді. Сонымен қатар, халықаралық несиелердің маңызды бөлігі, тек ғана нақты сыртқы экономикалық мәмілелерді қаржыландыру үшін емес, сол сияқты банкаралық несиені беру немесе әр елдің төлем балансын реттеу мақсатына пайдаланылады. Қазіргі жағдайда халықаралық несиелер -- бір жағынан, экспорттық және қаржы несиелері мен займдары ретінде, екінші жағынан, жеке және мемлекетаралык несие түрінде қарастырылған.
Енді осы екі несие түрлерін жеке қарастырамыз. Халықаралык сауданы экспорттық несиелеудің ерекшелігі - оның кредитор елінен экспорттық жабдықтауымен өзара байланысты болып келуі, бұл несиеиерді халықаралық несие нарығындағы ерекше категория ретінде бөліп қарауға негіз болады. Бұл жерде импортер мем экспортерлер де өздерінің шетелдік контрагенттерінен немесе оларға қызмет көрсетуші банктерден тікелей несие алады, Несиенің берілуі сыртқы сауда контрактісінің жасалуымен байланысты. Несиенің көлемі, оның мерзімі паиызды төлеу және қайтару шарты экспортер мен импортер еліндегі экономикалық және саяси жағдайларға, тауардың түріне, екі жақтың өзара қарым-қатынасына тәуелді.
Экспорттық несиелер өнеркәсібі дамыған елдер арасында жиі қолданылады. Экспорттық несие берудің көлемі ғана емес, сондай-ақ қаржыландыру әдістері де өзгеруде. Жаңа несиелік құралдар пайда болып, несиелік операцияға қатысушылар құрамы кеңейді, қатысушылардың өзара қатынасу жүйесі жетілдірілді, кейбір қаржыландыру көздерінің ролі мен маңызы төмендеді.
Импортерлерге өнім жабдықтаушыларының беретін несиелері, сондай-ақ импортерлердің ұзақ мерзімді несиелерді коммерциялық банктерден тікелей алуы (коммерциялық несиені) салыстырмалы түрде қарағанда сирек болатын құбылыс. Ең бастысы, сыртқы сауда операциялары кейде қолма-қол ақшаға, кейде кысқа мерзімді есеп айырысу формалары негізінде жүзеге асты.
Экспортты қысқа мерзімді қаржыландырудың (6 айға дейін) басты құралы сауда векселі болды. Бұл мәмілелер экспортер мен импортер арасындағы несиелік қатынастар-дың болуын қаламады және олар сыртқы сауда контрактілерінде көрсетілмеді. Несие беру негізінен ірі банктер арқылы жүзеге асты, олар экспортерлердің тауарды жөнелту туралы күжаттарына қарсы алған тратталарын есепке алып, тауарды сатушыларға тратталарды ақша нарығында сатуға келісім береді. Несиелік операциялар импортер банкі мен вексель бойынша кепіл ролівдегі келісім беруші банк арасында корреспонденттік қатынасқа негізделіп, экспортер үшін жабдықталуына мүмкіндік береді. Сол уақыттарда экспортерлердің банктері ұзақ уақыт бойы өздерінің қаражаттарының қозғалыссыз қалуынан қашып, сыртқы сауда мәмілелерінде жанама қатысушы ретінде ғана қалып отырды.
Экспортты несиелеу 50-жылдардан басталды. Оған сату нарығындағы күрестің шиеленісуі ықпал етті. Сыртқы сауда операцияларын қаржыландыруға арналған жеке капиталдардың ұлтгық нарығында шетелдік ұзақ мерзімді займдарды орналастыру несие беру құралының көзі регінде соғысқа дейінгі ролін қалпына келтіре алды. Бұл негізінен, соғыс жылдарындағы инвесторлардың мұндай операцияларға деген сенімсіздігінің өсуіне себеп болды. Дамушы елдердің экономикалық және саяси тұрақсыздығы инвесторларды ондай бағалы қағаздарды сатып алудан бас тартуға итермеледі. Мұндай займдарға кредитор-елдердің үкіметінен және сауда-өнеркәсіп тарапынан қолдау болмады, сондықтан да оларды алушыларға сол елдің тауарларын сатып алуға мүмкіндік туғызды.
Сыртқы сауда операцияларын қаржыландырудағы қажеттілік халықаралық коммерциялық несие берудің басқа да формалары есебінен қанағаттандырылды:
-- шетелдік сатып алушыларға тауарларын шығаратын өндірушіге тікелей берілетін фирмалық несиелер;
-- экспортталатын бұйымдар мен көрсетілетін қызметтерді жабдықтаушылары мен сатып алушыларына берілетін банктік несиелер әр түрлі мемлекетаралық келісімдер шегінде берілетін несиелер.
Экспортты фирмалық несиелеу 60-жылдардан бастап тез қарқынмен дами бастады. Осы кезде фирмалық несиелер машиналар мен құрал-жабдықтар экспортын қаржыландырудың негізгі әдісі болды. Коммерциялық несиені фирмалық және банктік деп бөлу, импортердің несиені кімнен алатынына қарай: жабдықтаушы-фирмадан немесе банктен алады. Егер сыртқы сауда контрактісінде жабдықталатын тауар уақыты кешіктіріліп төленетін болса, онда несие фирмалық болып саналады.
Экспортер мен импортердің арасындағы несие шартында тауарды жабдықтау туралы жасалатын келісім бойынша міндеттеме формасы несие беру мерзіміне, мәміленің көлемі мен сипатына, екі жақтың өзара қарым-қатынас ерекшелігіне байланысты. Тұрақты сауда қатынасы мен тауарды үнемі жабдықтау барысында несие ашық шот шартыменен беріледі де, соған сәйкес экспотер импортерге сатқан және жөнелткен тауарының құнын жазады, ал импортер көзделген мерзімде қарызды қайтаруға міндетті. Бұл жерде банктер сауда контрагенттерінен есеп айырысуда таза техникалық делдал қызметін атқарады.
Фирмалық несие берудің ең көп пайдаланылатын қаржылық құралы борышқормен акцептелінген вексель болып табылады. Экспортер сатып алушыға контрактіде қанша төлем көрсетілсе, сонша тратталарын береді. Борышқордың немесе банктің акцептелген талабының болуы, экспортерге өзіне қызмет көрсететін банкте осы талапты кепілге беріп немесе оны есепке алу жолымен қарыз алуға мүмкіндік береді.
Батыс елдерінде аккредитивтік есеп айрысу формасы көмегімен фирмалық несиелерді қаржыландыру жиі қолданылады. Бұл жерде коммерциялық несиені беруге байланысты операцияға импортер мен экспортер банкі қатысады, себебі олардың арасындағы жасалынатын келісім негізінде экспортерге тауарды жөнелткендігі туралы құжатты беруіне қарсы аккредитив ашылады.
Фирмалық несиені беру туралы контрактіде сатып алушының қаншама мөлшерде қолма-қол ақшамен қатынасу үлесі айтылады, сөйтіп ол, өзінің алдағы мәмілеге катынасына кепілдеме береді. Бұл сома әдетте контракт құнының 15-25%-ын құрайды. Несиені өтеуге борышқордың міндеті жай ғана вексель формасына ауысады. Банктер вексельді есепке алғаны үшін базалық есеп мөлшерлемесін және қызметі үшін бір мәрте алым алады. Егер вексельдерді есепке алу банк жағынан экспортердің алдын ала міндеттемесі негізінде жүргізілсе, онда банк несие сомасының 0,1-0,25% мөлшерінде бір мәрте алым алады. Мұндай шығыстарды, сондай-ақ сақтандыру құнын экспортер тауар бағасына қосу арқылы сатып алушы есебінен оларды компенсациялайды. Фирмалық несие беру көбіне 2 жылға дейінгі мерзімде жүргізіледі, бірақ қазіргі кезде оның мерзімі 5, кейде 7-8 жылды құрайды.
Фирмалық несиелеу жүйесінің дамуы тұсында айрықша қиындықтар болған емес. Ірі экспортер-фирмалар өздерінің резервтік қаражаттарын пайдаланса, ұзақ және біршама қаржылық қатынасына тұрақты фирмалар банкіндегі овердрафт бойынша (ағымдық шоттағы сомадан асатын мелшерде алатын қарыз) қаражатты қаржыға алуы немесе ақша нарығында қысқа мерзімді талаптарды сатып алушыға сату арқылы қаржыландырылды. Фирмалық несиелер тауарды сатуды қаржыландырумен тікелей байланысты қамтамасыз ете отырып, экспортерлерге сатып алушының міндеттемесін қайта каржыландыруы бойынша шығындардың орнын жабуға мүмкіндік жасады.
Шетелдік сатып алушылардың несие көлемі мен шартына қойлатын талаптардың артуына, сыртқы сауда нарығындағы бәсекенің күшеюіне байланысты фирмалық несие берудің шектеулі мүмкіндігі көбірек айқындалады. Кейбір фирмалар меншікті қаражаттары есебінен сатып алушыны ірі сомада және ұзақ мерзімге несиелеуге қабілетті болды. Банктерден импортер векселін кепілге бере отырып немесе оларды есепке алу жолымен ұзақ мерзімді несие алу белгілі бір қиындықтарға әкеліп соқтырды. Банктер өз несиелерін 3 жылдан жоғары мерзімге бергісі келмеді, оның себебін қарыз алушылардың несиелік қабілеті туралы ақпараттардың жеткіліксіздігі, олардың міндеттемелерінің өтімділік дәрежесінің төмендететіндігімен түсіндірді. Сонымен бірге, банктік қарыздар тауарды жөнелткеннен кейін бірден берілмей, оларды сатып алушыны акцептегеннен кейін берілді.
Фирмалық несие берудің даму ауқымына оны ұйымдастырумен байланысты техникалық қиындықтар кедергі болды. Ең қиыны бұл несие бойынша жауапкершілікті бөлу еді.
Экспорттық қаржыландыру тәжірибесінің дамуымен экспорттық несиелерді мемлекеттік сақтаундыру жүйесі жетіліп, жабдықтаушының несиесі бойынша сақтандыру мөлшері өсе түсті (қазіргі уақытта еліне және мәміле шартына байланысты несие сомасы 80-нен 90%-ға дейін сақтандырылады). Мұндай жағдайда экспортерге қайта несиелеу және несиенің қалған бөлігі бойынша тәуекелден сақтану үшін қосымша қаражаттар іздестіруге тура келеді. Мемлекет тек қана саяси тәуекелдерге кепіл беруі жөнінде өзіне міндеттеме алғандықтан да экспортер немесе оны қаржыландырушы банк коммерциялық тәуекелдер бойынша жауапкершілікті өздеріне алуға мәжбүр болды.
Осы міндеттемелердің барлығы 50-60-жылдардағы экспортты қаржыландырудың жаңа әдістерін дамытуға жол берді, оның ішінде алдыңғы орын шетелдік сатып алушыларды тікелей банктік несиелеуге тиді. Осыдан банктер мен фирмалық несиелер арасында қызметтер бөліне бастады. Банктік несие ең бастысы кредитор елдің өнімдерін сатып алушыларға орта мерзімді және ұзақ мерзімді несиелерді берумен аз сомада қысқа мерзімді несиелік мәмілелер қалады. Англия және Франция сияқты елдерде орта және ұзақ мерзімді несиелеудің жалпы көлеміндегі фирмалық және банктік несиелердің өзара қатынасы 2:1 теңеседі, соңғы жылдары тікелей банктік несиелердің (сатып алушыға берілетін несиелер) үлесіне сондай мерзімді экспорттық несиелерді 3-тен астамы келеді.
Импортерлерді тікелей банктік несиелеудің кеңеюі осы шеңберде мемлекеттік қызметтің белсенділігімен байланысты жеделдетілді. Экспорттық несиелер бойынша мемлекеттік кепілдемелер беретін несиелер көлемін қысқа мерзімде ұлғайтып, қарыз алушылар үшін олардың әлсіз құнын қамтамасыз етті.
Экспорттық несиелеудегі банктердің маңызының артуы халықаралық сауда нарығындағы банктік институттар мен өнеркәсіптік фирмалар арасындағы өзара қатынасқа ықпал етті. Мысалы, соғысқа дейін және соғыстан кейін де банктер халықаралық коммерциялық мәмілелерді несиелеуде екінші реттегі буында болатын, себебі ондай жағдайды толығымен экспортерлер мен импортерлер анықтады. Кейіннен банктер шетелдік сатып алушыларға өздері шығып, олармен жасалатын мәміленің сипатын, ерекшеліктерін айтып түсіндіреді. Сөйтіп, егерде импортерді банк несиелендірсе, ол экспортер үшін біршама тиімді болады. Бұл жерде жөнелтілген тауарды банк оның қолма-қол ақшасымен төлейді де, өз кезегінде экспортерді қаржыландырады, сонымен қатар, банк оны артық шығындардан арылтып, несие бойынша барлық тәуекелден босатады және оның айналым қаражаттарының қозғалысын жеделдетеді. Экспортер операциясын қаржыландыру оның банктен несие алу қабілетімен емес, яғни бірінші кезекте өндірістік мүмкіндіктермен шектеледі.
Сатып алушыға берілетін несиені кейде экспортер-елінің банкі, кейде импортер-елінің банкі бере алады. Несие жай ғана банкаралық келісім-шарт негізінде рәсімделеді және борышты векселін кепілге алу арқылы беріледі. Банктердің импортерге несие беруінің ерекшелігі кредитор-банк елінен тауар сатып алуымен, негізінен инвестициялық маңызы бар тауарларды: машина, құрал-жабдық технологиялық желілерді сатып алуымен тығыз байланыстылығымен сипатталады.
Осындай түрдегі несиелер банктерден ұзақ мерзімге 5-тен 15 жылға дейін және маңызды сомада беріледі. Соңғы жылдары несиелердің мерзімдері ұзарып және олардың сомалары іріленуде. Мысалы, Батыстың өнеркәсібі дамыған елдері дамушы елдерге беретін экспорттық несиелердің үштен екі бөлігі 5 жылдық мерзімге берілсе, барлық несиелердің бестен бір бөлігі 10 жыл мерзімге берілгендер. Осы жерден ұзақ мерзімді банктік несиелердің коммерциялық емес, инвестициялық сипатқа ие болатындығын айтуға болады. Бұл туралы олардың шетелде ірі объектілер құрылысын қаржыландыру үшін тағайындалатындығы, яғни қаражаттардың тек қана кредитор-елінің құрал-жабдықтарын сатып алуға ғана беріліп қоймай, сол сияқты оның қарыз алушы-елінде де құрылыс жұмыстарын атқарумен байланысты жергілікті шығыстарды қаржыландыру үшін берілетіндігіне көз жеткіземіз. Ондай несиелер де сондай шартпенен мемлекеттік институттар кепілдемесімен қамтамасыз етіледі.
Келісім-шартқа қатысушы жақтардың арасындағы қатынас бірнеше кезеңге бөлінеді. Бастапқыда импортер мен экспортер арасында, сол сияқты кредитор-банк пен сатып алушы-банкі өкілдері арасында алдын ала келісім жасалады. Банкаралық келісімге қол қоймастан бұрын мәмілені несиелендіруші банктер мен несиені кепілдендіретін ұлттық сақтандыру ұйымдары арасындағы келісімге қол жеткізілуі тиіс. Содан кейін барып түпкілікті үш келісімге қол қойылады: экспортер мен импортер арасындағы контракті, кредитор-банк пен импортер-банк арасындағы қаржылық келісім және несиені сақтандыру келісімі.
Ертеректе импортерлерді жекелей несиелеу несиені бір мәрте сыртқы сауда мәмілесімен байланыстыру жолымен жүзеге асырылған, кейіннен банктерде өздерінің шетелдік қарыз алушыларына сыртқы сауда мәмілелерін төлеу үшін несиелік желі шегінде таралды. Бұл жерде несиелік желі шегінде алынған займның мерзімі мең шарты жасалған сыртқы сауда контрактісінде айтылады. Сөйтіп, сол несиелік желі шотына сатып алушы контрактіде келісілген тауарларды сатып ала алады. Несие есебінен қарыз алушы бір жыл ішінде белгілі бір фирмалармен өнімді жабдықтауға контаркт жасауға құқылы.
Экспорттық несиелеуде еуровалюта нарығының несиелік операцияларында қолданылатын алтын несиелік желінің бір түрі дамыды.
Тікелей банктік несиелеудің әрі қарай жетілдірілуі нәтижесінде сыртқы сауда операцияларын қаржыландырудың мынадай формалары: факторинг, форфейтинг, экспортты ынталандыруда жиі пайдаланылатын лизинг сомалары пайда болды.
Фаткоринг-компаниясы экспортерге, яғни тауарды сатушыға несие шартымен бірқатар қызметтер көрсететін, оның ішінде қарызды іздестіру экспорттық операцияларды есепке алу, несиелік бақылау және т.б. өзіне экспортер алдында өз міндеттемесіне алатын мамандандырылған және көпқырлы қаржы мекемесі болып табылады. Өз клиентінің берешек-терге деген талабын қанағаттандыру мақсатында, фирма клиентке берешектерден алған сайын ақша беруге немесе оған мәмілені жасасу барысында қолма-қол ақшамен тез арада төлеуге міндеттеме алады.
Сатып алушының қарызды қайтаруына қол жеткізуі және несие бойынша тәуекелді өзіне қабылдай отырып факторинг-компания өнеркәсіптік фирманың, коммерциялық банктің және сақтандыру компаниясының экспорттық бөлімінің қызметін атқарады. Өзінің көрсететін қызметтерінің факторинг құны банктік қарызға қарағанда қымбат болып келеді. Факторинг-компанияның беретін қаражаттарының үлес салмағы 20%-ға жетеді. Оған алынған несие ақысымен қатар басқа да қызметтер бағасы қосылады.
Факторинг жүйесі экспортерлардың қысқа мерзімді несие берудегі мүмкіндігін ұлғайтады, ал форфейтинг нарығындағы мәмілелер орта мерзімді коммерциялық несиелеуге арналған қаражаттар көзі болып табылады. Форфейтингке байланысты операциялар айналымсыз қаржыландыру деген атпен дамыды, оның мәніне келсек, ол экспортердің импортерге қоятын талаптары бойынша қүқығын форфейтер-банкіге беруін, яғни соңғысының құқықты өзіне ұстап немесе халықаралық нарықта сата алуымен сипатталады.
Сатып алынған бағалы қағаздардың орнына экспортерге оның құнын қолма-қол ақшамен есеп мөлшерілемесін шегере отырып, сондай-ақ міндеттемені төлемеу тәуекелін өзіне алғаны үшін сыйақыны және экспортердің векселін сатып алуға міндеттемесі үшін бір мәрте алымды ұстай отырып төлейді.
Факторинг бойынша пайдаланылатын құралдар сауда векселін банктердің, есепке алу барысында қолданылады. Мүндағы айырмашылық мынада, вексель беруші, яғни экспортер форфейтингтен ешқандай тәуекелді басынан кешпесе, ал жай ғана есепке алу несиесінде борышқор векселін төлемегені үшін жауапкершілік көптеген елдердің вексель зандылығына сәйкес, қай жағдайда болмасын оның мойнында болады.
Форфейтинг бойынша операциялар экспортердің сатып алушыға вексельдік несие шартындағы несиелеу мерзімін созуына, оларды 5 жылға дейін, кейде 8, одан да көп жылдарға дейін созуға мүмкіндік береді, себебі ірі форфейтер-банктің өзіне тәуекелді алуы, инвесторлардың өз қаражаттарын ұзақ уақытқа орналастыруға ынтасын арттырады.
Форфейтингтік операцияларға қатысушы банктерге ресурс ретінде еуровалюталар нарығы қызмет етеді. Сондықтан да форфейтинг бойынша есеп мөлшерлемесі сол нарықтағы орта мерзімді несие бойынша пайыз деңгейімен тығыз байланысты. Негізгі мәміле валютасына неміс маркасы, американ доллары және швейцария франкі жатады.
Экспортты ынталандырудың маңызды көзіне, сондай-ақ машиналар мен құрал-жабдықтардың халықаралық саудасының біршама маңызды формасына -- лизинг операциялары жатады. Лизинг тауарды тұтынушыға меншіктің заңдық құқығы берілмейтін арендалық (жал) қатынастарының бір түрі. Арендаға берушіге аударылатын қаражаттар есебінен, ол тауарды уақытша пайдалану кұқығын төлейді.
Стандартты лизинг тауарды жалға беру барысындағы оны тұтынушысы мен тікелей қатынасқа түсетін арнайы несие-қаржы институтгардың және лизингтік компаниялардың құрал-жабдықты сатып алуын білдіреді. Бұл операциялар объектісіне әр алуан жабдықтар, көлік құралдары, ЭЕМ және т.б. жатады. Лизингтік операцияларды сақгандыруға байланысты барлық шығысты жалға алушы көтереді.
Лизинг өзінше бір несие алу формасы ретінде бола отырып, көптеген жағдайда сыртқы нарықта экспортердің өнімдерінің қозғалысын жеңілдетеді. Тауарлай несие мен лизинг жалгерлік операцияларды жүргізу шарты жағынан ұқсас. Лизинг беруші ақшалай қаражаттар тарту қажеттігінен босайды. Лизинг төлемі бөлек жабдықты пайдаланудың барлық кезеңі ішінде бөлек-бөлек төленеді. Бірак лизингтің мақсаты тауарға деген меншік құқығын алу емес, сондай-ақ оның тұтыну сапасын пайдалану құқығын сатып алу болып табылады. Халықаралық қатынастардағы лизинг операцияларының көлемінің өсуі көп мөлшерде қаржы қаражаттарын тартуды талап етеді. Сондықтан да көптеген елдердің ірі банктерінің лизингтік компанияларды қаржыландыруға қатысуы да кездейсоқтық емес.
Халықаралық сауда қатынастарында экспортты қаржыландырудың ұлттық жүйесінің интернационалдануын жаңа нәрсе деп санауға тұрады, себебі ол форфейтингтік нарығындағы фирмалық несиелеу сферасында және банктік несиелеу шеңберінде байқалады.
Әр түрлі елдің фирмаларының дербес мердігерлер ретінде қатысуымен жүзеге асырлатын үлкен салаға жасалатын мультинационалдық контарктілер де маңызды дами бастады. Бұл контрактілер оған қатысушы елдердегі банктер мен экспортты несиелеумен айналысатын ұлттық сақтандыру институттарымен сақтандырылады әрі қаржыландырылады. Бұл жерде бірнеше елдің фирмалары атқаратын белгілі бір контрактілерді қаржыландыруға арналған уақытша халықаралық банктік консорциумдарды бөліп айтуға болады.
Қаржыландыруға байланысты барлық сұрақтар сол консорциум ішінде шешіледі. Бұл қаржыландыру формасының экспорттық несиелеулер жақындығын, оның тек қана мақсаттылығынан және бұл операцияларға кепілдеме беруде оған мүдделі елдердің үкіметінің институттарының қатынасуынан көруге болады. Экспортты қаржыландыру жүйесінің кейіннен интернационалдануы әр түрлі кредитор-елдердегі экспортгы қаржыландыру әдістерінің ұлттық валютада емес, сондай-ақ басқа елдер валютасы мен шетелдік көздерден жүзеге асырылатындығынан байқалады. Мұндай интернационалданудың дамуында евровалюта нарығының рөлі жоғары.
Экспорттық несиелерді сақтандыру және каржыландыру жүйелерінің интернационалдануына сол сияқгы банктік сфераның интернационалдануы да ықпал етеді. Экспортер-елдердің ұлттық нарығындағы шетел банктерінің ролінің өсуін, несиелік және депозиттік операциялардағы банктердің үлесінің жоғарлауынан көруге болады.
Экспортер-елдердің жарғылары есебінен экспортқа кететін шығындарды өтей отырып, олар ұлттық банктерге күшті бәсеке тудырады. Мұндай тәжірибе өз уақытында Ұлыбританияда байқалған болатын, себебі онда ағылшын үкіметі өз елінде тіркелген шетел банктеріне ғана емес, сондай-ақ фунт стерлингке де қатынасуына рұқсат берген болатын.
Сонымен экспорттық несиелеу әдістеріне жасалған талдау, соңғы уақыттары оның икемділігін және диферсификациялығын, қолдану ауқымының кеңейе түскендігін көрсетеді. Экспорттык несиелеу халықаралық сауда мәмілелерін қаржыландыру жүйесінде жетекші орынды алады.
1.3 Халықаралық несиені беру шарттары
Халықаралық несиенің шарттары әр түрлі көрсеткіштердің күрделі кешенін білдіреді.
Халықаралық несиенің шарттарына мыналар ықпал етеді: несиелік ресурстарды пайдалану бағыттары; несиелік қатынастар субьектілерінің сипаты, яғни несие берушілер мен қарыз алушылар; несиелік нарықтардың интернационалдану дәрежесі және олардың ұлттық несиелік бақылауға ұшырағыштығы. Дегенмен негізгі көрсеткішке: "баға", есеп айырысу мерзімі және валютасы жатады.
Несиенің "бағасына" несиеге сатылатын тауарлар бағасында жасырын түрде болатын пайыз мөлшерлемесі, комиссиондық және басқа да бір мезгілдік ақылар, сыйақылар кіреді. "Бағаның" негізгі компоненті бұл пайыз мөлшерлемесі. Пайыз мөлшерлемесінің құрылысы мен қозғалысы халықаралық қарыздық капиталдар нарығының дамуының негізгі зандылықтарын көрсетеді. Дүниежүзілік шаруашылық коньюнктураларының өзгерісін шұғыл түрде ескере отырып, несие үшін пайыз ішкі және сыртқы нарық ағымындағы жағдайларды тез арада бағалауға және оның алдағы уақыттарда дамуына қорытынды жасауға мүмкіндік жасайды.
Орташа пайда нормасына қарағанда дүниежүзілік несиелік нарықтағы сұраныс пен ұсыныстың арақатынасы үнемі өзгеріп отырады. Дегенмен өндіріс пен айырбастан артылған және несиелік жүйелермен жинақталған халықаралық қарыздық капиталдардың өсуі, халықаралық сауда және батыс елдерінің арасындағы телем есеп айырысу қатынасының ұлғаюынан асып отыр.
Мұндай несиелік нарықтағы сұраныс пен ұсыныстың арасындағы қатынас дүниежүзілік дағдарыстың тұсында да болған, бірақ ол уақытта тұрақты сипатқа ие болмады.
Халықаралық несие нарығының жекелеген сфераларындағы қарыздық капитал қозғалысының заңдылықтары пайызға ықпал етеді. Несиенің мерзімі мен сипатына қарай, пайызға "өзгермелі" бағам режимі жағдайындағы валюталық ресурстардың өзгерісі де әсер етеді. Осының барлығы халықаралық несиенің әр түрлі формалары мен түрлеріне байланысты пайыз мөлшерлемесіңің күрделі және ауқымды жүйесін жасайды. Пайыз мөлшерлемесінің бірнеше процестермен анықталатын икемділігі күшейеді. Қарыз-дық пайыздың өзінше қозғалысы халықаралық несие нарықтарында анық байқалады. Қысқа мерзімді займдар бойынша пайыз мөлшерлемесі өзінің икемділігіне қарай ажыратылады. Олардың икемділігі ұзақ мерзімді және орта мерзімді мөлшерлемелерге қарағанда біршама есепті бейнеленген. Өрлеу барысында пайыз мөлшерлемелерінің жалпы артуы байқалса, ал қысқа мерзімді және ұзақ мерзімді мөлшерлемелер арасындағы алшақтық азаяды. Дағдарыс жағдайында қысқа мерзімді мөлшерлемелер ұзақ мерзімдіден асып түседі, ол әрине, өтімді ресурстарға деген сұраныстың бірден өсуімен байланысты больш келеді.
Қысқа мерзімді пайыз мөлшерлемелерінің біршама икем-ділігі, қысқа мерзімді капиталдар ағымының қозғалысының ерекше сипатымен, әсіресе халықаралық нарықтардың агенттердің мінез құлқында алыпсатарлық және сақтандыру қажеттіліктерінің болуымен байланысты түсіндіріледі. Мұнда қысқа мерзімді несие ақша айналысын, төлем балансын және валюталық бағамдарды реттеуде белсенді түрде пайдаланылады.
Халықаралық несие нарығындағы пайыз мөлшерлеме-лерінің қазіргі құрылымы да несиенің қолданылу аясына және пайдалану бағыттарына сәйкес анықталады. Сондықтан да мынадай халықаралық несие категориялары: экспорттық және қаржы несиелерінің пайыз мөлшерлеме-лерінің қозғалысының ерекшеліктерін қарастыру қызығушылық тудырады.
Экспорттық несиелер бойынша пайыз нормасының қозғалысына ортақ заңдылықтар белгілеу өте қиын. Жоғарыда аталған факторларға қоса, бұл несиенің бағасының қалыптасуына дүниежүзілік нарықтағы тауарлар қозғалысынан, сондай-ақ жабдықтаушы мен сатып алушының арасындағы несиелік қатынастардың ерекшелігінен туындайтын факторлар жиі ықпал етеді. Мұнымен экспортты несиелеу жүйесінің маңызды аспектілері, атап айтсақ, несиелеу мерзімі, формасы және түрлері, қамтамасыз ету сипаты, тәуекелден сақтану тәртібі мен шарттары және т.б. тығыз байланысты. Сыртқы сауда несиелері бойынша пайыз мөлшерлемесінің деңгейіне, кейде саяси қажеттіліктен туындайтын несие нарығындағы бәсеке де үлкен әсер етеді. Мұның бәрі сыртқы сауда несиелері бойынша пайыз мөлшерлемелерінің құрылымының күрделенуіне әкеліп соғады. Несиенің кейбір формалары мен түрлері бойынша қандайда бір тенденцияны айқындау мүмкін емес.
Коммерциялық несиелерге байланысты фирмалық несие бойынша пайыз мөлшерлемесінің біршама ауытқуы тән. Фирмалық несие бойынша пайыз мөлшерлемесінің жоғары шегі қымбат тұратын машиналар мен құрал-жабдықтардың экспортына байланысты 10%-дан көп аспайды, ал төменгісі нольге тең болуы мүмкін. Бірақ бұл несиенің тегін берілуін білдірмейді, себебі фирмалық несие бойынша номиналдық пайыз шамасы тауар бағасымен тығыз байланысты келеді.
Басқаша айтқанда, пайыз жартылай немесе толығымен контрактілік бағаға қосылады. Несиенің "бағасының" мұндай қайта бөлінуінің мәні, бір жағынан, экспортердің импортер үшін несиенің жағдайын тиімді жасай отырып қанағаттандыру арқылы мәмілені тартымды етсе, екінші жағынан салық салынуға тиісті табыс мөлшерін жасанды түрде төмендету жолымен пайданы ұлғайтуға ұмтылысын сипаттайды.
Соған сәйкес фирмалық несие бойынша пайыз деңгейі сол несие түрінің "құнын" құруға негіз болатын көрсеткіш болып табылмайды.
Тікелей мемлекеттік несиелер бойынша халықаралық несие саласындағы пайыздар төмен болып келеді, мұндағы мөлшерлемелер мемлекеттік бюджет немесе арнайы қорлардағы қаражаттар есебінен жабылады. Мұндай несиелер бойынша пайыз мөлшері экономикалық емес, саяси факторларға байланысты анықталады. Батыс елдер бюджет есебінен "арзан" несиелер беруді жеке инвестициялар мен тауарлар экспортын ынталандыру үшін пайдаланады және соның нәтижесіне сыртқы экономикалық экспансияға тиімді жағдай жасайды.
Еуровалюта нарығындағы қаржы несиелері бойынша пайыз мөлшерлемелерін қалыптастырудың бірқатар ерекшеліктері бар. Оның басты элементі -- либор мөлшерлемесі, ол нарық коньюнктурасына байланысты ауытқи отырып, банктің жалпы ағымдағы өтімділік жағдайын көрсетеді.
Коммерциялық несие нарығына қарағанда, халықаралық қаржы нарығындағы пайыз мөлшерлемесінің қозғалысына сұраныс пен ұсыныс деңгейі көбірек әсер етеді. Қазіргі кезде орта және ұзақ мерзімді займдарға деген сұраныстың өсуі байқалуда, сондықтан олар бойынша пайыз мөлшері біршама жоғары қарай өсуде. Мұнда, мемлекеттік институттар басты қарыз алушылар ретінде болады. Бұл әрине, әлемнің артта қалған елдерінің дамуына қажетті шығындардың өсуімен, сыртқы қарыз мәселелерінің өріс алуымен байланысты. Енді осы несиелердің ұсынысына келетін болсақ, онда бұл жерде оған деген, яғни халықаралық нарықтағы қарыздық капиталдардың қайта жинақталуымен анықталған ұсыныстың өсуі үнемі байқалуда.
Халықаралық несиенің "бағадан" басқа көрсеткішіне оның мерзімі жатады. Мерзімдеріне байланысты несиелер қысқа мерзімді, орта мерзімді және ұзақ мерзімді болып бөлінеді.
Шаруашылық субьектілерді айналым қаражаттарымен қамтамасыз ету үшін қысқа мерзімді несие беріледі, сондықтан да ол біршама өтімді болып табылады. Батыс елдерінің сыртқы саудасында болатын акцепт, вексель, ашық шот бойынша сату формасында қысқа мерзімді несиелер пайдаланылады. Коммерциялық мақсатқа пайдаланылумен қатар, қысқа мерзімді несие капитал қызметінің қозғалысына қатысы жоқ халықаралық төлем айналымының әр түрлі кажеттіліктеріне қызмет етеді. Несиенің бұл бөлігі қысқа мерзімді несиелеу жүйесінде біршама сезімтал элементті білдіреді.
Қысқа мерзімдіге қарағанда ұзақ мерзімді несие инвести-циялар мен негізгі қорларға жүмсалады. Қазіргі кезде кең ауқымды инвестициялар халықаралық ұзақ мерзімді несие есебінен жабылады. Бұл жерде машиналар мен құрал-жабдықтар экспортын (олардың 80%-ы несие есебінен жүзеге асырылады), дүниежүзілік шаруашылық байланыстардың жаңа формаларын (обьектілерді бірлесіп құру және бірлесіп ірі ауқымды жобаларды игеру), ғылыми-зерттеу жұмыстарын, жаңа техникаларды енгізу барысын және т.б. несиелеудің маңызы зор. Халықаралық ұзақ мерзімді несиелеудің ролін арттыру ұзақ мерзімді несиелер көлемін ұлғайтудан, сондай-ақ орта мерзімді несиелердің барлық түрлерінің мерзімдерін ұзартудан көрінеді.
Дегенмен де халықаралық несиелердің негізгі бөлігін әдеттегідей қысқа мерзімді мәмілелер құрайды. Мысалы, 1 жылға дейінгі несие шартында нақты ақшамен төлеу, жалпы дүниежүзілік экспорттың 910 бөлігінде жүзеге асы-рылады. Еуронарықтарында да сондай қысқа мерзімді несиелердің үлесі басым. Несиенің әр түріне жасалған талдаудан олардың мерзімдерінің өзара байланысты факторларменен анықталатыны белгілі. Бұл бәрінен бұрын несиенің мақсатты тағайындалуы болып табылады. Айталық, шикізат сатып алу барысында 1 жылға дейінгі мерзімде қысқа мерзімдік несиеге сұраныс болса, ал күрделі құрал-жабдықтарды, машиналар мен кемелерді жабдық-тауда мемлекеттің кепілдігімен 5-8 жылға орта мерзімді несиелер, сондай-ақ инфрақұрылымды дамытуға жұмсалымды қаржыландыруда 10 жылдан жоғары мерзімге ұзақ мерзімді несиелер пайдаланылады. Мемлекеттің және оның органдарының несие беруге қатысуы, ол несиені ұзақ мерзімге алуға мүмкіндік береді.
Сыртқы сауда мәмілелерін қаржыландырудағы несиенің мерзімі несиеленетін тауарлар немесе объектілердің сипатына және контрактінің мөлшеріне байланысты, қан-шалықты контракт ірі сомаға жасалса, солғұрлым несие ұзақ мерзімге берілуі мүмкін. Коммерциялық несиелердің мерзіміне сатып алушылардың және сатушының еліндегі экспорттық несиелеуді реттейтін ұлттық заңдылықтар, несиелеу тәжірибелері, осы облыста әрекет ететін халықаралық келісімдер ықпал етеді.
Бірқатар факторлар жиынтығына тәуелді болатын несиенің мерзімі, оның берілу шартына ең алдымен пайыз мөлшерлемесіне әсер етеді. Қысқа мерзімді, орта мерзімді және ұзақ мерзімді несиелер бойынша пайыз мөлшерлемелері арасында өзара тығыз байланыс болады.
Несиенің мерзімі, сондай-ақ несие беруші жақтан, оның пайдалануына жасалатын бақылау дәрежесін анықтайды. Орта мерзімді несиелер шарты ретінде банктер консор-циумы оларды пайдалану туралы белгілі бір ақпараттарды талап етуі мүмкін. Ұзақ мерзімді несиеде несие беруші қаражаттың жұмсалуы мен қарыздын; қайтарылуына толық бақылау жасайды.
Несие мерзімі, пайыз мөлшерлемесі сияқгы экспорттық және қаржылық несиелерді беру құралы болып табылады. Мысалы, кейбір банктер өздерінің операциялар ауқымын кеңейту мақсатында ұзақ мерзімді несиелерді береді. Әсіресе бұл мемлекет өзіне тәуекелді алатын экспорттық несиелерге, сондай-ақ орта мерзімді еуровалюталық несиелерге де қатысты.
Несиені берудің маңызды шарты несиенің валютасы болып табылады. Несиенің валютасын анықтау ұлттық валюталардың бағамдарының тұрақсыздығына байланысты оларды қамтамасыз етуде өте маңызды. Халықаралық несие карыз алушы елдің ұлттық валютасында, несие беруші елдің валютасында немесе үшінші бір елдің валютасында беріледі. Есеп айырысу бірліктерінде несие беруде маңызды орын алады.
Тұрақты валюталардағы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz