Тамақтану туралы түсінік
Кіріспе
Тамақтану дегенде ең алдымен ойымызға астан энергия, күш қуат алып жігер жинау есімізге түсері анық. Ас адам арқау деген бар емес пе?! Сонымен, тамақтану арқыла адам баласы жұмслған энергияның орнын толтыру болып табылады.
Тамақтану тәртібіне байланысты адам ағзасында тағамды қабылдауға және астың дұрыс қорытылуына әсерін тигізетін шартты рефлекстердің маңызы өте зор. Әртүрлі тағамдарды пайдалану арқылы біз ағзаға қажетті тағамдық заттарды, әсіресе дәрумендер мен микроэлементтерді ала аламыз. Әрдайым бір тамақты жей берсек, адам ағзасында оған деген қорғаныштық реакция пайда болады - яғни тамаққа тәбетіміз төмендейді, керісінше, түрлі тамақ жесек - тамаққа деген тәбетіміз артып, асқазан сөлі көбірек бөлінеді, тағамның сіңірілуі артады. Физиологиялық тұрғыдан алғанда тағам әртүрлі болғаны жөн.
Дұрыс тамақтану деп қатаң диетаны сақтауды айтуға болмайды. Тағамды шектеу барлығын қиындатады. Ағзаға пайдалы азық-түліктерді, күн тәртібін таңдап, оған зиянды нәрселерден аулақ болған жөн. Ағза барлық пайда немесе зиян әкелетін заттарды өзі сезе алады. Қорғаныс рекцияларды да көп ұнайтынын я ұнамсыз екенін, дәмді, дәмсіз тағам түрлерін лұқсу, құсу, және аллергиялық реакциялар түрінде білдіре алады. Егер адамға неден уланғандығы туралы еске түсірсек онда бұл көрсеткіштер одан әрі шыға бастайды. Сізге қажетті өз көңіл күйіңіз тек өзіңізге ғана белгілі сондықтан өз көңіл күйіңізді таразылап пайдалансын пайдалысын тек өзіңіз ғана таңдап ала аласыз [19].
Мақсаты: қазіргі таңдағы адамдардың дұрыс тамақтанбауынан асқазан жарасына шалдығуы және адам ағзасына тиісті элементтердің, дәрумендердің жетіспеуінен түрлі сырқатқа ұшырап жатқаны қаншама. Сонымен қатар біздің негізігі мақсатымыз, адамдарға дұрыс тамақтану туралы бағыт-бағдар беріп, тағамның құрамындағы дәрумендермен таныстыру.
Міндеті:
1. Рационалды тамақтану және адам ағзасына зиянды тағамдарды анықтау.
2. Тағам құрамындағы дәрумендермен танысу және студенттердің бір күндік рационын анықтау.
3. Вегетарианшылыққа анықтама беріп, вегетарианшылық пен веганшылықтың айырмасын танысу.
1-ТАРАУ. РАЦИОНАЛДЫ ТАМАҚТАНУ СИПАТТАМАСЫ
1.1 Тамақтану туралы түсінік
Тамақтану - ағзаның қуат шығынының орнын толтыруға, тіндер құрылуына, жаңаруына және қызметтерін реттеп отыруға қажетті ағзаға түсетін заттардың қорытылу, сіңу және сіңірілу үрдістері. Ағзаның өмір сүруге, денсаулықты және жұмысқа қабілеттілікті сақтауға қажетті нәрлі заттарды (ақуыз, май, көмірсу, дәрумендер, минералды тұздар) бойға сіңу процесі [1].
Тамақтану - ағзаның өмірлік қажеттілігі болып саналады. Жасушаларды құру үшін, сол себепті әр түрлі жағдайда емдем-терапиасы қолданылады. Су адамның бір тәуіліктегі тиімді тамақтану рационы (1280-3000 ккал), бұл өмір сүру деңгейіне байланысты. Адамның жалпы тіршілікке қажетті ақуыз, май, көмірсутегі, минералды тұз, су, дәрумендер мен тіндерді қалпына келтіруге, энергия шығынын және ағзаның қажеттерін толтырып тыратын азық болып табылады. Осы заттардың барлығы күрделі алмасу үрдісіне қатысады [3].
Тамақтану статусы - дегеніміз адамның бұрынғы және нақты тамақтануынан туындағын ағзаның физикалық және психологиялық-физиологиялық жағдайы. Ол ағзаның клиникалық, соматометриялық, метаболитикалық, функционалдық және де басқа көрсеткіштермен, денсаулық және жұмыс қабілеті деңгейімен сипатталады және тамақ компоненттері сапасын, ағзаның энергиялық қажеттілігімен тамақтанудың сәйкестілігі тұрғысында бағаланады. Тамақтану статусын қалыптастыру үздіксіз және динамикалық процесс болып есептеледі, себебі, ол ананың жатырында басталып, бүкіл өмір бойы үзілмейді. Өсуі және дамуы кезінде ағзаның қажеттілігіне сәйкес тамақтану жағдайына тағам статусының қалыптасуы генотиппен жүргізіледі.
Тамақтану статусының көрсеткіштерін бағалау стандартты мөлшерімен салыстыру арқылы жүргізіледі. Олар осындай контигенттер үшін олардың жасын, жынысын, денсаулық жағдайын, тіршілік пайымын, адамдарға әсер ететін сыртқы орта жағдайын және экстремалды жағдайларды ескере отырып белгіленеді. Интегралды бағалау негізінде тамақтану статусы мөлшерлі, жеткіліксіз немесе артық болып үш түрде бағаланады.
Мөлшерлі тамақтану статусы - дені сау адамның жасы мен жынысына сәйкес келетін, оның тіршілігіне, жаңарып отыруына және қоршаған ортаға бейімделуіне жақсы мүмкіндіктер туғызатын, адам денесінің генетикалық тұрғыдан морфологиялық, заттық құрамына сәйкес болатын біркелкі тамақтануды көрсетеді. Мөлшерлі тамақтану статусы аты айтып тұрғандай мөлшерден аспай, уақытылы әрі нормаға сай ас ішу, яғни шамадан тыс тамақ ішпеу керек, шамадан тыс тамақ қабылдау семіздікке алып келеді.
Жеткіліксіз тамақтану статусы - ашығудың толық немесе өлшемді түрлерінде немесе ағзаға қажетті жекелеген тамақ түрлерінің тамақ құрамында жетіспеушілігіне байланысты пайда болады. Өзгерістерден кейінгі ағзның жағдайын көрсетеді. Мұндай жағдайда адамның табиғи көрсеткіштері, функционалдық жағдайы және бейімделуімен мүмкіншіліктері, жұмыс істеу қабілеті және денсаулық жағдайы нашарлайды.
Артық тамақтану статусы - тамақ түрлерін немесе тамақтың жекелеген құрамды бөліктерін ағзаның қажеттілігінен жоғары көлемде қабылдағанда пайда болып дамиды. Халықтың тамақтануын зерттеу жұмыстары Халықтың тамақтануын зерттеу жұмыстары тамақтанудың физиологиялық нормаларына сай, үйлесімді ету мақсатында жүрігізіледі [5].
Тағамдық құндылық - өнімнің барлық пайдалы қасиеттерін, яғни энергетикалық, биологиялық, физиологиялық, органолептикалық құндылығын, сіңімділігін, сапалылығын сипаттайтын күрделі қасиет.
Энергетикалық құндылығы тамақтың құрамындағы органикалық заттардың (май, ақуыз, көмірсу) мөлшерімен анықталып, астың энергетикалық құндылығын 100 грамға шаққанда кило-джоуль немесе килокалориямен өрнектеледі (1-кесте).
1-кесте
Органикалық заттардың 1 граммға тотыққандағы энергетикалық мөлшері.
Органикалық заттар
Кило-джоуль (кДж)
Кило-калория (ккал)
Май
37,7
9,3
Ақуыз
16,7
4,1
Көмірсу
15,7
3,75
Өнімнің биологиялық құндылық өнімде биологиялық белсенді заттар мөлшерімен сипатталады: қажетті аминқышқылдары, дәрумендер, макро және микроэлементтер, полиқанықпаған май қышқылдары. Бұл компоненттер ағзаның ферменттік компоненттерімен синтезделмейді және сондықтан да басқа тағамдық заттармен алмастырылмайды. Олар алмастырылмайтын деп аталады және ағзаға тамақпен бірге (ет, балық, сүт өнімдерімен, т.б.) ену керек.
Физиологиялық құндылық тамақ өнімдерінің адамның ас қорыту, жүйке, жүрек-қан тамыр жүйелеріне әсер ету қабілетімен және ағзаның ауруларға қарсы тұру қабілетімен анықталады.
Тамақ өнімдерінің сапалылығы органо-лептикалық (түйсіктік) және химиялық көрсеткіштермен (түсі, иісі, дәмі, консистенциясы, сыртқы түрі, химиялық құрамы), токсиндердің (улы заттар), ауру тудырғыш микробтардың (салмонеллалар, ботулинустар және т.б.), зиянды қоспалардың (қорғасын, сынап), улы өсімдіктердің тұқымдары мен бөгде қоспалардың (металл, шыны, т.б.) болмауымен сипатталады [18].
1.2 Дұрыс тамақтану - денсаулық кепілі
Денсаулық үшін тиімді және толыққанды тамақтанудың маңызы үлкен. Тиімді дұрыс тамақтану денсаулықты сақтауға, ағзаның қалыпты өсуі мен дамуына, жұмыс қабілетінің жоғарылауына және ағзаның қоршаған ортаның әр түрлі жағымсыз әсеріне қарсылығын күшейтуге ықпалын тигізді [6].
Тамақтану мөлшері. Тамақтану мөлшері астың қуаттылығына негізделеді, алайда бұл тіршілік үшін жеткіліксіз. Ағзаның қажеттілігін толық қамтамасыз етуге ақуыз, май, көмірсу, су дәрумендер және минералды тұздар міндетті түрде жеткілікті мөлшерде болу керек. Бастауыш сынып оқушылары үшін органикалық заттардың қатынас мөлшері 1:1:6 болса, мектепке дейінгі балаларда бұл көрсеткіштер 1:2:3 (2-кесте) [7].
2-кесте
Органикалық заттардың тәуліктік мөлшері, г
Жасы
Ақуыз
Май
Көмірсу
2-3 ай
8-10
25-30
55-55
5-6 ай
12-15
30-40
60-75
1-1,5 жас
34-38
40-50
90-120
3-4 жас
42-46
60-70
180-230
5-7 жас
45-48
75-80
250-300
8-11 жас
55-57
80-95
350-380
12-14 жас
61-63
90-110
380-400
15-16 жас
66-70
90-110
420-450
Ақуыздар. Ағзаның тіршілігіне ақуыздар өте қажет, себебі ол негізгі құрылыс материалы. Ағза жасушалары ақуыздардан тұрады. Ақуыздар ағзаға ет, балық, құс еті, сүт тағамдары арқылы түседі. Балалардың ағзасы, 10-15 жаста тәулігіне 110-120 г ақуыз қажет етеді. Өсіп келе жатқан ағзаның ақуызды қабылдау тәуліктік нормасы ересек адамға қарағанда жоғары жоғары болады. Ересек адамдардың ағзасы ақуызға деген сұранысы тәулігіне 100-110 грамды құрайды. Ақуыз жетіспеген жағдайда ағзаның өсуі және дамуы баяулайды, қан аздық дамиды. Ақуызды мөлшерден тыс қабылдау бауыр мен бүйрекке күш түсіреді, тірек-қозғалыс аппаратының ауруларын тудырады, жүйке жүйесін қоздырады. Сондықтан ақуыздық тағамдарды пайдалану жөніндегі ұсыныстарды ескерген жөн.
Майлар. Ағзаның дұрыс дамуы үшін майлардың да маңызы зор. Майлар жануарлар және өсімдік майы деп бөлінеді. Жануарлар майына сары май, сиыр, қойдың, шошқаның, балықтың майлары жатады. Ал өсімдік майына жататындар мақта, күнбағыс майлары. Майлар тағамның дәмін жақсартады, оларды қоректік заттармен және дәрумендермен қамтамасыз етеді. Майлы тағамдарыды артығымен пайдалану семіздік ауруына әкеліп соғады. Мектеп жасындағы балалар ағзасы тәулігіне 85 грамм май қабылдауы қажет етеді. Майлар жасуша қабықшасының құрамына кіреді, ішектен қоректік заттардың сіңірілуін қамтамасыз етеді, қорғаныш қызметін атқарады, энергия көзі болып табылады. Майдың жетіспеушілігі ағзаның әр түрлі ауруларға қарсы тұру қабілетін төмендетеді.
Көмірсулар. Ағзаға көмірсуларда жеткілікті мөлшерде түсіп тұруы қажет. Көмірсулар ағзаның барлық мүшелердің құрамына кіреді. Мысалы, бас миы бұлшық еттерге қарағанда глюкозаны 3-5 есе көп талап етеді. Көмірсулар ағзаға қажетті көптеген қоректік заттарды түзеді. Көмірсулар негізінен ұн, дәндер, нан, бұршақ, фасоль, картоп, кондитерлік бұйымдардың құрамында болады. Адамның күнделікті пайдаланатын тағамындағы көмірсулардың тәуліктік мөлшері 400-500г. Көмірсулардың негізгі массасы энергетикалық материал ретінде пайдаланылады. Көмірсуларды мөлшерден артық пайдалану, аз қозғалған жағдайда, семіздік ауруға және қант дибеті ауруына шалдықтыруы мүмкін [6].
Минералдық заттар - басқаша күлді элементтер деп аталады, себебі өнімді жандырған соң күл түрінде қалады. Көптеген элементтер адам ағзасы үшін маңызды орын алады: ұлпа құрамына кіреді, зат алмасуға, ферменттерді, гормондарды, ас қорыту сөлін түзуге қатысады. Ағзада белгілі бір элементтің жетіспеуі немесе болмауы ауруға әкеліп соғады. Адам ағзасына тәулігіне 20-30 грамм күлді элемент қажет. Өнімдерде құрамына байланысты тазалық дәрежесін сипаттайды [18].
Тағамның калориялығы оның энергетикалық құндылығымен бағаланып, ондағы ақуыз, май, көмірсулардың болуымен қамтамасыз етілетіні жоғарыда айтылып өткендей, тағамның сіңірілуіне байланысты орташа (орташа 90% сіңіріледі) тамақтың калориясы ағзаның энергиялық шығындарынан 10%-дан ауыспауы керек. Тағамның тәуліктік калориясының энергия шығындарынан артық болуы 300 килокалория болса май қорының жиналуы тәулігіне 15-30 граммға өседі, ал бір жылда бұл 5,4-10,8 килограмм құрайды. Әр тағамның белгілі, энергиялық құндылығы болады және оны есептеу кезінде қолданады. Тағамдардағы ақуыздың, майдың, көмірсудың сандық мөлшерлері есептелген арнаулы кестелерде (2-кесте) келтірілген. Нәрлі заттардың нутрейенттер пайдалану мөлешері мынандай: тәулігіне ақуызды 85-90 граммнан кем қабылданбауы тиіс. Ақуыздың 55% малдың өнімдері болу қажет. Балаларда бұл мөлшер дене массасына есептелгенде, анағұрлым жоғары және тәулігіне бір кг дене салмағына 1,5-4 грамм құрайды [19].
Тиімді тамақтану.Тиімді тамақтанудың негізгі құраушысының бірі - тамақтану мәдениеті. Салауатты тамақтану дағдысын қалыптастырудың негізігі көзі болып табылады [20]. Тиімді тамақтану адам біраз ауру-сырқауға ұшырамай, шалдықпай оларды оңай жеңіп отырады:
* Тиімді тамақтану мезгілсіз, ерте қартаюдан алдын-ала сақтандырады.
* Асқазаны, жүрек-қан тамыры т.б. сырқатқа ұшырағанда тамақтанудың арнайы ойластырылып жасалған ас үлесі (рацион) мен режимі емнің бір түрі болып табылады.
* Тамақтану бүкіл ағзаның бір қалыпты дамуы мен үйлесімді қызметін қамтамасыз ететіндей болып ұйымдастырылуы тиіс.
* Адамның кәсібіне, жасына, жынысына сәйкес, тіршілік әрекетіне қарай қажет тамақтық рационы оның құрамындағы ақуыз, май,көмірсулар т.б. заттардың сапасы мен мөлшері жағынан реттелу керек. Ағзаның физиологиялық қажеті көптеген жағдайға байланысты, олар ұдайы өзгеріп отырады.
* Ағзаның тамақтан жұғымды заттарды дәл осы сәтте қажетті мөлшерде бойына сіңіріп, зат алмасу процесінде бір затты екінші түрге айналдыратын, керекті кезінде пайдалануға болатындай қор жасайтын, реттеуші механизмі болады. Бірақ ағзаның реттеу мүмкіндігінің белгілі шегі бар; ол мүмкіндік бала кезде және егде тартқан шақта көбірек шектеледі.
* Бірқатар заттарды, кейбір дәрумендер, алмастырылмайтын амино қышқылын адам ағзасы зат алмасу процесінде жинақтай алмайды, ол дайын күйінде тамақпен бірге берілуі тиіс, өйтпеген күнде кісі тамақ жұқпайтын ауруға ұшырайды [1].
Тағамдық азық - түліктің биологиялық, энергетикалық және тағамдық құндылығы ондағы ақуыз, май, көмірсу, минералды элементтер мен дәрумендердің, органикалық қышқылдардың, дәмдік ароматтық заттардың мөлшеріне байланысты; тағамдық азық - түліктердегі ақуыз компонент терінің мөлшері аминқышқылдарының құрамы мен ақуыздың қорытылуына байланысты.
Азық - түліктің тағамдық құндылығы қоршаған орта мен ағза жағдайының үйлесімді болуымен бағаланады. Ағзадағы зат алмасу мен физиологиялық қызметтің өзгеруіне байланысты адамның тамақтануы өмірінің әр кезеңінде айтарлықтай өзгеріп отырады. Ақуыз, май, көмірсу мен энергияға деген қажеттілік егде адамдарда біршама азаяды. Егер 30-40 жастағылардың тәуліктік рационының калориясын 100% деп алсақ, 41 - 50 жастағылар үшін оны 90%-ға дейін, 51-60 жастағылар үшін 80%-ға дейін, 61-70 жастағылар үшін 70%-ға дейін, ал одан үлкендер үшін 60%-ға дейін азайту қажет.
Жүкті әйелдерге ақуыз мөлшері тәулігіне дене массасына есептегенде, бір килограммға 3-4 грамм жетеді. Тәулігіне қабылданатын май мөлшері 80-100 грамм құрауы керек. Майлармен бірге ағзаға А, Д, Е, май еріткіш дәрумендері де түседі, тәулігіне 400-500 грамм көмірсулар түсуі қажет, соның ішінде крахмал есебінен 350 грамм моно және дисахаридтерден 50-100 грамм болуы қажет.
В.П.Петленконың (1996) анықтамасы бойынша физиологиялық тұрғыдан ұтымды тамақтану дегеніміз - жынысын, жасын, еңбек және этникалық жағдайын, аймақтық және генетикалық факторды ескере отырып тамақтануы. Ол денсаулықты, жүйкелік және физикалық еңбекке қабілеттілік пен қоршаған ортаның жағымсыз әсерлеріне қарсы тұра білу қабілетінің жоғарылауына, белсенді өмір сүруге және жасының ұзақ болуына жағдай жасайды.
Тамақтану тәртібі сқталмаған жағдайда, яғни қалыптан бұзылса асқазан ауруларына шалдығады. Айта кетсек, гастрит, қарын мен ішектің жаралы науқасы, асқазан жарасы, атерокклероз, дене салмағының артуы (семіздік), я болмаса мөлшерден тыс азуы [21].
1.3 Тамақтың жұғымдылығы
Тамақтық жұғымдылығы оның құрамындағы ақуыз, май, көмірсулардың саны мен сапасына байланысты.
Дені сау адамның тамақтану рационында ақуыз, май және көмірсулардың ара қатынасы 1:1:4-ке жуық болуы керек. 1 грамм ақуыздың, майдың және көмірсулартың қуаттылық құндылығы олардың сіңімділігін ескергенде тиісінше 4,9 және 4 ккал болады.
Тамақтың бойға сіңетін құнары ағзаның өмірлік маңызы бар функцияларын, оның ішінде зат алмасу мен депо қызметін дұрыс атқаруына жұмсалады.
Тамақты сіңіру кезінде ағзаның бөлген қуатының мөлшерін тағамның калориясы деп атайды.
Тамақтану рационын жасағанда адамның жынысын, жасын кәсібін ескеру қажет; ауыр дене жұмысын істейтін адамдар, болат қорытушылар, ағаш кесушілер, ауыл шаруашылығының механизаторлары жеңіл дене еңбегімен немесе ой еңбегімен шұғылданатын адамдарға қарағанда ақуыз, май,көмірсулартары көп тамақтарды қажет етеді.
Тамақтану адамға негізгі биологиялық қажеттілік болып табылады, себебі оның өмірі тұрақты түрде тін элементтерінің шығынымен, жаңа жасушалардың және тіндердің, гормондардың, ферменттердің, антиденелердің, секреттердің т.б. синтезімен байланысты, егер осы шығындары тағам арқылы өтеліп отырмаса өмірлік үрдістер тоқтап қалған болар еді.
Атқаратын қызметіне байланысты оның құрамындағы қоректік заттарды басымырақ энергиялық (майлар, көмірсулар), басымырақ пластикалық (ақуыздар, кейбір минералды заттар, су) және реттеуші-каталитикалық (дәрумендер, йод, кобальт, никель т.б. микроэлементтер) деп бөледі.
Алмастырылмайтын, ағзада синтезделмейтін тағамның құрам бөліктерінің маңызы айрықша. Олар: алмастырылмайтын 8-10 аминқышқылдары, 5-тен көп қанықпаған май қышқылдары (КҚМҚ), барлық дәрумендер және көптеген минералды элементтер.
Тамақтану мезгілдері:
Адам баласы күніне 3-5 рет тамақтануы тиіс.
Негізгі тамақтану мезгілі үшке бөлінеді:
+ таңертеңгі ас (сағат 7.00-9.00 аралығы) - ас үлесі (рацион) қант қосылған ботқа, сүт тоқаш, сары май т.б. - ағзада қант құрамын тұрақтандырады, тәбетті ретке келтіреді, сонымен қатар күні бойы тамақты шамадан тыс көп жеуден және семіруден сақтайды;
+ түскі ас (сағат 13.00-14.00 аралығы) - ас үлесі (рацион) құнды - әр түрлі тағамдар жиынтығы, ағзаны керекті, құнарлы заттармен қанықтырады;
+ кешкі ас (сағат18.00-19.00) - ас үлесі (рацион) жеңіл тағамдар - ұйқы кезінде адам ағзасын жайландырып, қорытылуына көп қуат кетпейтін тағамдар;
+ Аралық тамақтану:
+ Таңертеңгі ас пен түскі ас ортасында - екінші таңетртеңгі ас (жеміс-жидек немесе тоқаш, сусын немесе шырын);
+ Түскі ас пен кешкі астың ортасында - түстік - көмеш немесе ашыма, сусын немесе шырын, айран [4].
Минералды заттар қоректік заттардың құраушылары болып табылады, өйткені олардың құрамында ағзаға қажетті элементтер (кальций, магний, темір, мырыш және т.б.) болады. Олар сүйек, тіс және қанның құрамына кіреді, ағзадағы оттегі мен көмірқышқыл газын тасымалдауға қатысады.
Кальций әр жаста, әсіресе 12-20 жас аралығында өте қажет, ол қаңқаның дұрыс дамуы үшін, тістің саулылығы үшінаса пайдалы. Кальций барлық сүт тағамдарында, балық, соя бұрышы, орамжапырақ құрамында кездеседі
Магний жасушалар қызметін реттейді, сүйек ұлпаларының нығаюына жағдай жасайды, ағзаны шаршаудан қорғайды. Ол кепкен жемістердің, бұршақ тұқымдастардың, қара шоколадтың, минералды сулардың құрамына кіреді. Магний бидай кебегі, жаңғақ, кепкен жеміс, сұлы жармасы, өрік, қара өрік сияқты қсімдіктер өнімдерінде көп болады.
Калий бұлшық еттердің қалыпты жұмысы үшін, әсіресе ағзаның өсуі мен дамуы кезеңінде өте қажет. Калий ет, балық, құс етінің құрамында болады. Өсімдік өнімдерінде: картоп түйнегі, кептірілегн жүзім, өрік, теңіз орамжапырағы, сары өрік, шабдалы, миндаль калий өте көп. Калий жетіспеген жағдайда аяқ-қол тартылып, әлсіздік пайда болады, адам тез шаршайды.
Натрий органихге ас тұзымен бірге түседі. Натрий ағзада сұйықтықтың жиналуына ықпал етіп, ондағы процестерді белсендіреді.
Темір ағзаны оттегімен қамтамасыз етуге қатысады. Ол за алмасуға қатысады және имунитетті көтеру үшін қажет. Темір еттің, бауырдың, соя бұрышының әшкөктің, қара өріктің, қызылшаның, алманың, миндальдың құрамында болады.
Мырыш ағзаны жұқпалы аурулардан қорғауға, өсіп дамуына, ақыл-ойдың дамуына, жараның жазылуына, ағзадан соңғы өнімдердің шығаруына қатысады. Мырыш жұмыртқа, сүт өнімдері, бұршақ, ет, саңырауқұлақ, жаңғақ, молюскілердің (былқылдақ денелілер). Ағзада мырыштың жетіспеуі адамның психикасының бұзылуына, жан дүниесінің жапа шегуіне, иммунитеттің төмендеуіне тері ауруларына ұшыратады.
Тағамда минералды заттардың жетіспеуінің себептеріне тамақтану рационның біркелкі болуы, тағам өнімдерінің дұрыс дайындамау, азық түліктердің дұрыс сақталмауы болып табылады. Сондай-ақ олардың табиғи ортада (су, топырақ құрамында) аз болуынан [6].
Тамақтану процесінің принциптері. Тамақтану режиміне мына төмендегі принциптер енеді:
Бірінші, тамақтану барысында тәуліктік кесте белгілеу.
Екінші, тәулігіне бір-екі рет қана тамақтану дұрыс емес, белгілі мөлшерде үш немесе төрт рет тамақтану керек.
Үшінші, тамақ құнарлы болғаны жөн. Себебі, адам ағзасы дұрыс қабылдайтын, оны асқазан еш қиындықсыз қорытатын тағам түрлері, яғни ақуыз, майлар, дәрумендер, минералды заттарға бай болғанын адам өзі таңдай алуы шарт. Бұл ретте дәрігер - диетологтың да кеңесі артық болмайды. Тәуліктік ас мәзірі әртүрлі болуы керек. Тамақтану кезінде адам өзінің ас қабылдау қабілеті, көңіл-күйіне баса назар аударғаны жөн. Кей ретте тамақ жеңіл жүрсе, кей ретте ол керісінше бұл процесті бәсеңдетеді.Мұны мамандар физиологиялық процесс деп те атайды.
Асқазан өз қажетін алды делік. Бірақ, тәбет басылмай тұр. Бұл тағамның дәмді әзірленгендінен де болады. Өзі тойғанмен, көзі тоймай тұрғанын қараша деген қызғаныш осыны білдірсе керек. Көптеген әдебиеттерде асқазан жартылай бос болуы керек деп жазылады. Бұл ас қорыту процесін жеңілдетеді. Екіншіден, тақыл-тақыл тағам қабылдауға мүмкіндік береді. Адамның тәбеті мен оның асқа деген құмартулығын артырады дейді.
Тойып тамақ ішуге болмайды. Тағамның мөлшері, оның сапасы, қабылдау кестесі, гигиена ережесі және қолайлылық этикасымен реттелуі керек. Тамаққа деген тәбетіңіз болмай тұрып, ас қабылдамаңыз. Оңтайлы тамақтану - ағзаның калыпты өсуі мен дамуының, оның барлық мүшелері мен жүйелерінің қызмет істеуінің негізгі жағдайларының бірі Тамақ көлемі бойынша жеткілікті, оның құрамында ағзаның тіршілігі үшін қасиетті барлық нәрселер болуы, адамның жасына, оның тіршілік ету жағдайларына сәйкес жұмсалған күш-куатты орнына келтіретіндей болуы керек. Оңтайлы тамақ ішудің маңызды принципі режим болып табылады, яғни тамақ белгілі бір сағаттарда ғана ішілуі тиіс.
Асқазан ішілген тамақтан шамамен 4 сағат шамасында босайды, сол себепті тамақ ішудің арасы 3-3,5 сағаттан кем және 4-4,5 сағаттан аспасын. Тамақты жиірек ішкен сайын асқазан - ішек жолдары жұмысының ырғағы бұзылады. Егер тамақ ішу аралығында үзіліс өте ұзаққа созылып кетсе, онда күшті ашығу сезімі туындайды және оны қанағаттандыру үшін көп тамақ ішу қажет болады, бұл да асқазанның қорытуын киындатады.
Тамақтану саны жағынан адекватты, рационның энергиялық құндылығы ағзаның энергия шығынын өтеп отыруы қажет.
Тамақтану сапасы жағынан құнды болуы қажет. Құрамында ағзаға қажетті барлық тағамдық заттар: ақуыздар, майлар, көмірсулар, дәрумендер, минералды заттар, бәрінен бұрын, алмастырылмайтын құрам бөліктері оптималды мөлшерде болуы қажет.
Тамақтану балансталған болуы қажет - рационалды тамақтанудың негізгі принципі. Құрамы, тағамдық заттардың химиялық құрам бөліктерінің мөлшері мен ара қатынастары олардың пайдаға асуын қамтамасыз ететін ағзаның ферменттік жүйелері үшін оптималды болуы қажет. Ол тек негізгі тағамдық заттардың арасындағы балансталғандықты ғана емес, сонымен қатар ақуыздардың, майлардың, көмірсулардың, минералды заттар мен дәрумендердің өздерінің құрамына кіретін заттардың да балансталғандығын түсіндіреді.
Тамақтану режимі дұрыс болуы қажет. Тағам әр түрлі, құрамында жануар текті және өсімдік текті азықтар, сондай-ақ, жеткілікті мөлшерде клетчатка да болуы қажет.
Тағам аз көлемде тоқтық сезімін беретін, жақсы қорытылатын және жеңіл сіңетін болуы қажет [11].
1.4 Адамның ағзасына зиянды тағамдар
Жоғарыда айтылғандай дәрумендерді көп пайдаланғанымыз жөн ол үшін рационды күнтізбесін ұстану керек. Тағамды уақытымен ішумен қатар дәруменге тола тағамды күнделікті рационға енгізу, сонымен қоса тағамдардың құрамында микроэлементтер мен дәрумендеге тола. Мысалға айтсақ алмада темір, В12 сүтте болады, А дәрумені асқабақта, сары өрікте және т.б. көп. Алайда тағамдардың барлығы бірдей пайдалы емес.Әлемдік диетологтар адам ағзасына өте зиян тағам түрлерін анықтады. Әрине, олардан адам уланып өлмейді. Алайда, жиі пайдаланған жағдайда түрлі ауруларға шалдығары сөзсіз атап өтсек:
Тез әзірленетін тағамдар - фри, шаурма, гамбургерлер және қуырылатын өзге де тағамдар денсаулыққа өте зиянды. Өйткені, мұның барлығын бірнеше рет пайдаланылған майда қуырады. Уақыт өте келе фастфуд асқазанның тамақ сіңіру процесін бұзады. Сонымен қатар тез әзірленетін тағамдардың құрамына лапша сорпалары да жатады.
Картоп қытырлақтары. Мәселе оның ішінде салмақ жинайтын зиян көмірсулардың болуында ғана емес екен. Картоп қытырлақтары мен фри картобында акриламид есімді канцероген бар. Ол тамақты жоғары температурада дайындағанда пайда болады. Бұл жыл сайын бірнеше мың қатерлі ісік ауруының туындауының себебі.
Майсыз тамақтар. Қорабында майсыз, май үлесі деген жазуларға алданбаңыз. Майдың аздығынан дәмін жоғалтқан тағамның дәмін келтіру мақсатында өндірушілер құрамына тұз, қант, басқа да қоспалар қосады. Диетолог мамандардың айтуынша, ондай тамақтан гөрі, кәдімгі (майлы болса да) тағамдарды таңдаған дұрыс.
Кофе мен энергетикалық сусындар. Ересек азаматқа күніне екі бокал кофеден артық ішуге болмайды. Әсіресе, адам ағзасына ерігіш кофе аса зиянды. Ол асқазан қыжылына жиі алып келеді. Ал, энергетикалық сусындардың құрамында кофеиннен бөлек қант, бояуыш, химия және газдар бар.
Дүкеннің шұжықтары, кептірілген ет өнімдері. Шұжықтар, тұшпара, тартылған ет - бұлардың құрамында қоюландырғыш, май алмастырушы заттар, реттеуіш, иістеуіш сынды қоспалар көпетеп кездеседі. Құрамында канцоргендер жоғары мөлшерде болғандықтан мамандар кептірілген ет пен балықты да қауіпті тағамдардың қатарына жатқызып отыр [12].
Маргарин. Маргарин Құрамында холестерин кездеспейтін, сары майға жақсы баламаболып саналады. Алайда оның құрамында холестеринді көбейтіп, қан тамырларын зақымдайтын трансгенді майлар өте көп. Ең зиянды майлардың барлығы маргариннің құрамынан табылады. Сондықтан, ол қосылған тағамдардың барлығы зиянды. Көшеден сатып алынған торт пен тәтті тоқаштарды көп жеген жағдайда семіздіктен құтылу мүмкін емес.
Газдалған су. Газдалған сусындарға құмар болу - артық салмақ, ұйқы безінің қатерлі ісігі сияқты нәтижеге алып келе алады. Бір бөтелке газдалған суда 10 қасық қант бар. Газдалған сусынды күнделікті емес, анда-санда ішетіндердің өзі ауыр ауруларға шалдығу мүмкіндігін бірнеше есе арттырады. Жүрек-тамыр аурулары, диабет - міне, газдалған сусындарды сүйгіш жандардың болашағы. Аурулардың бәрі ауыздан кіреді демекші, не жеп-ішкенімізді қадағалап, мән берсек, мүмкін ұзақ, бақытты.
Өңделген ет. Қатерлі ісік ауруларын зерттейтін институты сүрленген, мұздатылған, тұздалған, химиялық консерванттар қосылған ет ас қорыту жолдарының қатерлі ісігіне алып келуі мүмкін деп тұжырымдады. Консервіленген, құрамында өте көп тұз, май, холестерин бар бұл етте пайдалы заттар да қалмайды.
Мұздатылған тағамдар. Мұздатылған астар қазірде әлем бойынша танымалдыққа ие бола бастауда. Дайын тамақты жемес бұрын жылытады. Бұндай тамақта калориялар шамадан көп, натрий мөлшері тым көп болады.
Бәліш сияқты ұн өнімдері. Ішіне калориялы салындысы бар, қуырылған бәліштерде трансгенді майлар, қант, ақ ұн сияқты пайдасыз заттар бар. 10-20 грамм майға қоса 250-300 бос калориялар бар [13].
Шоколад батончигі, сағыздар. Бұл - түрлі химиялық қоспалар қосылған өте үлкен мөлшердегі колория. Оған адам тез үйренеді және әдетке айналдырады.
Майонез бен кетчуп. Майонездің де құрамында холестеринді арттыратын зиянды майлар көп. Әсіресе пластик ыдыстарындағы майонез адам ағзасына зиянды. Ал, кетчуп құрамында үлкен көлемде консерванттар мен реттеуіштер бар.
Йогурт пен балмұздақ. Біздің ойымызша, йогурттың сүттен жасалғандықтан адам ағзасына пайдасы үлкен деп есептейміз. Бірақ олай емес. Йогурттың құрамы реттеуіш, қоюландырғыш, иістеуіш сынды қоспаларға өте бай. Балмұздақта ағзадағы зат алмасуын баяулататын күшке ие. Оны көп жеген жағдайда артық салмақ қосуыңыз мүмкін.
Ішімдік. Ішімдіктің аз ғана мөлшерінің өзі денсаулыққа өте зиян. Бауыр, бүйекке зиянын барлығы білетін шығар. Ішімдіктің шамалы мөлшері денсаулыққа пайдалы деген де құр сандырақ. Оған тек ішімдік ішудің мәдениетті түрі деп қарауға болады. Оларды мөлшерден тыс ішу теріні қызартып, құрғауына алып келеді. Сондай-ақ көздің асты қарайып, әжім түсе бастайды.
Барбарис кәмпиттері. Сіз барбаристі жегіңіз келмей, дастархан үстіне қойып кеткенде оның қандай болғанын көрдіңіз бе? Ол дастарханың бояуымен қосып өзіне жабыстырып алады. Ал, сіз асқазаныңызда не болатынын ойлай беріңіз.
Сонымен қатар тағамның зиянды түрлерін білдік және таныстық. Шұжық, шұжықш, түрлі етті тағамдар көбімізге ұнары анық. Сонымен қатар қоғамымызда еттен біратала бастарқандары қаншама. Вегетарианшылдық деген ұғымның толық мағынасы төменгі жолдарда айтылған [14].
1.5 Студенттердің тамақтануын бағалау
Студенттердің тамақтануына сараптама жасау
Елбасымыздың ең басты алыдна қойған және сол мақсатын 2014 жылға халыққа жолдауында: Денсаулық сақтау саласындағы басты басымдық - алғашқы медициналық-санитарлық көмекті дамыту. Спортпен шұғылдану, дұрыс тамақтана білу,жүйелі профилактикалық тексерілу - аурудың алдын алу негізі - деп айтып өткен болатын [22].
Студенттердің жас ерекшелігіне байланысты сабақ пен өмір шарттарының әсері ағзаға тән. Төменгі курстардағы студенттерге ол күнделікті дағдыланған өмірінің күрт өзгеруінің әсері. Жасөспірімдердің ағзаларында әлі де физиологиялық жүйенің қалыптасуықатары аяқталмағанең алдымен нейрогумаральдығы сондықтан, олардың тамақтанурационының бұзылуы өте сезімтал болады. Оқу кезінде тамақтану режимінің нәтижесінде көптеген студенттерде асқазан аурулары пайда бола бастайды, яғни жастар ауруы деген атқа ие болған сонымен қатар гипертолоиялық ауру, жүйкенің тозуы және т.б. Студенттік шақ өте қанықтылығы мен әртүрлілігі мен ерекшеленеді сол себепті олардың жүйке жүйесінің артық күш жұмсауына әкеліп соғады. Ең көп жүк түсетін сессия уақыты тіпті 15-16 сағат тәулігі ауқымды арта түседі. Үнемі ұйқының қанбауы, күн мен демалу режимінің бұзылуы, дұрыс тамақтанбау мен көп ақпарат алу салдарынан жүйкелік - психикалық ауруларға әкеліп соғады. Бұл жағымсыз жайттарға дұрыс тамақтану оң әсерін береді [23].
Жүргізілген сауалнамаларға жүгіне отырып, бізбен тамақтану мөлшері саралаған 18-21 жас аралығында 25 ұл және қыз балалар қатысты. Бұл сауалнамаға М. Қозыбаев атындағы СҚМУ Жаратылыстану ғылымдары және спорт факультетінде білім алатын студенттер қатысты (2015).
Студенттер арасында жүргізілген сауалнаманы қорытындысы бойынша тағам мөлшерінде ақуыздың, майдың және көмірсудың тапшылығы байқалады. Тамақтың нормасын анықтағанда, ең маңызды тамақтың құрамындағы адамға қажетті ақуыздың мөлшері. Тамақтануды ұйымдастырғанда, тамақтың сіңімділігін ескерген жөн. Тәуліктік тамақтану өлшемінің нәрлігін талдау нәтижесінде біздің респоденттердің адамға бір тәулікте берілген ақуызды аз тұтынатындардың үлес салмағы 69,57%, майлы 78,26%, көмірсу 69,57% құрайды. Ақуыздың есебінен қалыпты өлшемі байқалатын респоденттердің саны 17,39%, ал майдың қалпты өлшемін тұтынатындар 8,7%, ал көмірсу 27,74%. Ақуыздың қалыпты өлшемінен жоғары көрсеткіші респоденттердің 13,04%, май 13,04%, көмірсу 8,69% құрап отыр (3-кесте).
Тамақ рационы жасалған кезде ағзаның энергиялық құндылығын ескеру керек. Ағзада энергия органикалық заттардың тотығуы кезінде түзілетіндіктен және осы энергияның арқасында әртүрлі тіршілік процестері жүреді. Тәуліктік тамақ рационында энергиялық калориялық тиісті мөлшерде қабылдайтын студенттердің пайызы 56,52%, ал жоғары мөлшерде тұтынатындардың пайызы 43,48% құрайды.
Адам ағзасына ақуыз жеткіліксіз болса адам тез шаршап, асқа деген тәбеті жоғалады. Егер де май жетіспеген жағдайда адам ағзасының дұрыс өсіп жетілуі бұзылады. Адам ағзасына егер де көмірсу жеткіліксіз болса асқазан ауруларына және қант диабеті ауруларына шалдығуы мүмкін.
3-кесте
Ұсынылған қажетті қоректік заттар бойынша салыстырмалы түрде орташа тамақтану өлшемінің берілген қоректік заттан (%) ауытқуы.
Көрсеткіштер
Маңызы
қалыпты өлшем
Қалыпты
қалыпты өлшем
Ақуыз
69,57
17,39
13,04
Май
78,26
8,7
13,04
Көмірсу
69,57
21,74
8,69
Калория
0
56,52
43,48
Сонымен қатар студенттер арасында жүргізілген тамақтану сараптауының қорытындысы бойынша тағам мөлшерінде дәрумендердің (А, В1,В2, РР, С) аздығы байқалады. Тәуліктік тамақтану нәтижесіндегі нәрлігі бойынша А дәрумені 39,13% қалыпты түрде қабылдайды. В1 дәруменін 21,74% күнделікті түрде қабылдаса, ал В2, РР және С дәрумендерін сауалнамаден өткен респоденттер жеткіліксіз түрде қабылдайтындығы анықталды.
Сауалнама бойынша зерттелген респоденттер күнделікті қалыпты түрден А дәруменін 8,7% жеткіліксіз түрде пайдаланылады, В1 дәрумені адам ағзасына 13,04% қалыпты мөлшерден аз түседі, ал В2, РР және С дәрумендері зерттелген респоденттердің ағзасында жеткіліксіз екені анықталды. Сараптай келе бір тәулікте студенттер ағзасына А дәрумені 52,17% қалыпты өлшемнен көп пайдаланылады. В1 дәруменін 65,22% қабылдаса, ал В2, РР, С дәрумендерін респоденттердің 100% қалыпты өлшемнен көп қабылдайтыны анықталды (4-кесте).
4-кесте
Ұсынылған қажетті қоректік заттар бойынша салыстырмалы түрде дәрумендердің (А, В1, В2, РР, С) берілген қоректік заттан (%) ауытқуы
Көрсеткіштер
Маңызы
қалыпты өлшем
Қалыпты
қалыпты өлшем
А
8,7
39,13
52,17
В1
13,04
21,74
65,22
В2
0
0
100
РР
0
0
100
С
0
0
100
Жүргізілген сауалнамалардың нәтижелері бойынша респоденттер бір тәулік ішіндегі тамақтануы кезіндегі (таңғы ас, түскі ас, кешкі ас) ақуыз, май және көмірсудың мөлшерін анықтай отыра, негізгі көрсеткіштердің (ақуыз, май, көмірсу) дұрыс арақатынасының қалыпты жағдайға ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Тамақтану дегенде ең алдымен ойымызға астан энергия, күш қуат алып жігер жинау есімізге түсері анық. Ас адам арқау деген бар емес пе?! Сонымен, тамақтану арқыла адам баласы жұмслған энергияның орнын толтыру болып табылады.
Тамақтану тәртібіне байланысты адам ағзасында тағамды қабылдауға және астың дұрыс қорытылуына әсерін тигізетін шартты рефлекстердің маңызы өте зор. Әртүрлі тағамдарды пайдалану арқылы біз ағзаға қажетті тағамдық заттарды, әсіресе дәрумендер мен микроэлементтерді ала аламыз. Әрдайым бір тамақты жей берсек, адам ағзасында оған деген қорғаныштық реакция пайда болады - яғни тамаққа тәбетіміз төмендейді, керісінше, түрлі тамақ жесек - тамаққа деген тәбетіміз артып, асқазан сөлі көбірек бөлінеді, тағамның сіңірілуі артады. Физиологиялық тұрғыдан алғанда тағам әртүрлі болғаны жөн.
Дұрыс тамақтану деп қатаң диетаны сақтауды айтуға болмайды. Тағамды шектеу барлығын қиындатады. Ағзаға пайдалы азық-түліктерді, күн тәртібін таңдап, оған зиянды нәрселерден аулақ болған жөн. Ағза барлық пайда немесе зиян әкелетін заттарды өзі сезе алады. Қорғаныс рекцияларды да көп ұнайтынын я ұнамсыз екенін, дәмді, дәмсіз тағам түрлерін лұқсу, құсу, және аллергиялық реакциялар түрінде білдіре алады. Егер адамға неден уланғандығы туралы еске түсірсек онда бұл көрсеткіштер одан әрі шыға бастайды. Сізге қажетті өз көңіл күйіңіз тек өзіңізге ғана белгілі сондықтан өз көңіл күйіңізді таразылап пайдалансын пайдалысын тек өзіңіз ғана таңдап ала аласыз [19].
Мақсаты: қазіргі таңдағы адамдардың дұрыс тамақтанбауынан асқазан жарасына шалдығуы және адам ағзасына тиісті элементтердің, дәрумендердің жетіспеуінен түрлі сырқатқа ұшырап жатқаны қаншама. Сонымен қатар біздің негізігі мақсатымыз, адамдарға дұрыс тамақтану туралы бағыт-бағдар беріп, тағамның құрамындағы дәрумендермен таныстыру.
Міндеті:
1. Рационалды тамақтану және адам ағзасына зиянды тағамдарды анықтау.
2. Тағам құрамындағы дәрумендермен танысу және студенттердің бір күндік рационын анықтау.
3. Вегетарианшылыққа анықтама беріп, вегетарианшылық пен веганшылықтың айырмасын танысу.
1-ТАРАУ. РАЦИОНАЛДЫ ТАМАҚТАНУ СИПАТТАМАСЫ
1.1 Тамақтану туралы түсінік
Тамақтану - ағзаның қуат шығынының орнын толтыруға, тіндер құрылуына, жаңаруына және қызметтерін реттеп отыруға қажетті ағзаға түсетін заттардың қорытылу, сіңу және сіңірілу үрдістері. Ағзаның өмір сүруге, денсаулықты және жұмысқа қабілеттілікті сақтауға қажетті нәрлі заттарды (ақуыз, май, көмірсу, дәрумендер, минералды тұздар) бойға сіңу процесі [1].
Тамақтану - ағзаның өмірлік қажеттілігі болып саналады. Жасушаларды құру үшін, сол себепті әр түрлі жағдайда емдем-терапиасы қолданылады. Су адамның бір тәуіліктегі тиімді тамақтану рационы (1280-3000 ккал), бұл өмір сүру деңгейіне байланысты. Адамның жалпы тіршілікке қажетті ақуыз, май, көмірсутегі, минералды тұз, су, дәрумендер мен тіндерді қалпына келтіруге, энергия шығынын және ағзаның қажеттерін толтырып тыратын азық болып табылады. Осы заттардың барлығы күрделі алмасу үрдісіне қатысады [3].
Тамақтану статусы - дегеніміз адамның бұрынғы және нақты тамақтануынан туындағын ағзаның физикалық және психологиялық-физиологиялық жағдайы. Ол ағзаның клиникалық, соматометриялық, метаболитикалық, функционалдық және де басқа көрсеткіштермен, денсаулық және жұмыс қабілеті деңгейімен сипатталады және тамақ компоненттері сапасын, ағзаның энергиялық қажеттілігімен тамақтанудың сәйкестілігі тұрғысында бағаланады. Тамақтану статусын қалыптастыру үздіксіз және динамикалық процесс болып есептеледі, себебі, ол ананың жатырында басталып, бүкіл өмір бойы үзілмейді. Өсуі және дамуы кезінде ағзаның қажеттілігіне сәйкес тамақтану жағдайына тағам статусының қалыптасуы генотиппен жүргізіледі.
Тамақтану статусының көрсеткіштерін бағалау стандартты мөлшерімен салыстыру арқылы жүргізіледі. Олар осындай контигенттер үшін олардың жасын, жынысын, денсаулық жағдайын, тіршілік пайымын, адамдарға әсер ететін сыртқы орта жағдайын және экстремалды жағдайларды ескере отырып белгіленеді. Интегралды бағалау негізінде тамақтану статусы мөлшерлі, жеткіліксіз немесе артық болып үш түрде бағаланады.
Мөлшерлі тамақтану статусы - дені сау адамның жасы мен жынысына сәйкес келетін, оның тіршілігіне, жаңарып отыруына және қоршаған ортаға бейімделуіне жақсы мүмкіндіктер туғызатын, адам денесінің генетикалық тұрғыдан морфологиялық, заттық құрамына сәйкес болатын біркелкі тамақтануды көрсетеді. Мөлшерлі тамақтану статусы аты айтып тұрғандай мөлшерден аспай, уақытылы әрі нормаға сай ас ішу, яғни шамадан тыс тамақ ішпеу керек, шамадан тыс тамақ қабылдау семіздікке алып келеді.
Жеткіліксіз тамақтану статусы - ашығудың толық немесе өлшемді түрлерінде немесе ағзаға қажетті жекелеген тамақ түрлерінің тамақ құрамында жетіспеушілігіне байланысты пайда болады. Өзгерістерден кейінгі ағзның жағдайын көрсетеді. Мұндай жағдайда адамның табиғи көрсеткіштері, функционалдық жағдайы және бейімделуімен мүмкіншіліктері, жұмыс істеу қабілеті және денсаулық жағдайы нашарлайды.
Артық тамақтану статусы - тамақ түрлерін немесе тамақтың жекелеген құрамды бөліктерін ағзаның қажеттілігінен жоғары көлемде қабылдағанда пайда болып дамиды. Халықтың тамақтануын зерттеу жұмыстары Халықтың тамақтануын зерттеу жұмыстары тамақтанудың физиологиялық нормаларына сай, үйлесімді ету мақсатында жүрігізіледі [5].
Тағамдық құндылық - өнімнің барлық пайдалы қасиеттерін, яғни энергетикалық, биологиялық, физиологиялық, органолептикалық құндылығын, сіңімділігін, сапалылығын сипаттайтын күрделі қасиет.
Энергетикалық құндылығы тамақтың құрамындағы органикалық заттардың (май, ақуыз, көмірсу) мөлшерімен анықталып, астың энергетикалық құндылығын 100 грамға шаққанда кило-джоуль немесе килокалориямен өрнектеледі (1-кесте).
1-кесте
Органикалық заттардың 1 граммға тотыққандағы энергетикалық мөлшері.
Органикалық заттар
Кило-джоуль (кДж)
Кило-калория (ккал)
Май
37,7
9,3
Ақуыз
16,7
4,1
Көмірсу
15,7
3,75
Өнімнің биологиялық құндылық өнімде биологиялық белсенді заттар мөлшерімен сипатталады: қажетті аминқышқылдары, дәрумендер, макро және микроэлементтер, полиқанықпаған май қышқылдары. Бұл компоненттер ағзаның ферменттік компоненттерімен синтезделмейді және сондықтан да басқа тағамдық заттармен алмастырылмайды. Олар алмастырылмайтын деп аталады және ағзаға тамақпен бірге (ет, балық, сүт өнімдерімен, т.б.) ену керек.
Физиологиялық құндылық тамақ өнімдерінің адамның ас қорыту, жүйке, жүрек-қан тамыр жүйелеріне әсер ету қабілетімен және ағзаның ауруларға қарсы тұру қабілетімен анықталады.
Тамақ өнімдерінің сапалылығы органо-лептикалық (түйсіктік) және химиялық көрсеткіштермен (түсі, иісі, дәмі, консистенциясы, сыртқы түрі, химиялық құрамы), токсиндердің (улы заттар), ауру тудырғыш микробтардың (салмонеллалар, ботулинустар және т.б.), зиянды қоспалардың (қорғасын, сынап), улы өсімдіктердің тұқымдары мен бөгде қоспалардың (металл, шыны, т.б.) болмауымен сипатталады [18].
1.2 Дұрыс тамақтану - денсаулық кепілі
Денсаулық үшін тиімді және толыққанды тамақтанудың маңызы үлкен. Тиімді дұрыс тамақтану денсаулықты сақтауға, ағзаның қалыпты өсуі мен дамуына, жұмыс қабілетінің жоғарылауына және ағзаның қоршаған ортаның әр түрлі жағымсыз әсеріне қарсылығын күшейтуге ықпалын тигізді [6].
Тамақтану мөлшері. Тамақтану мөлшері астың қуаттылығына негізделеді, алайда бұл тіршілік үшін жеткіліксіз. Ағзаның қажеттілігін толық қамтамасыз етуге ақуыз, май, көмірсу, су дәрумендер және минералды тұздар міндетті түрде жеткілікті мөлшерде болу керек. Бастауыш сынып оқушылары үшін органикалық заттардың қатынас мөлшері 1:1:6 болса, мектепке дейінгі балаларда бұл көрсеткіштер 1:2:3 (2-кесте) [7].
2-кесте
Органикалық заттардың тәуліктік мөлшері, г
Жасы
Ақуыз
Май
Көмірсу
2-3 ай
8-10
25-30
55-55
5-6 ай
12-15
30-40
60-75
1-1,5 жас
34-38
40-50
90-120
3-4 жас
42-46
60-70
180-230
5-7 жас
45-48
75-80
250-300
8-11 жас
55-57
80-95
350-380
12-14 жас
61-63
90-110
380-400
15-16 жас
66-70
90-110
420-450
Ақуыздар. Ағзаның тіршілігіне ақуыздар өте қажет, себебі ол негізгі құрылыс материалы. Ағза жасушалары ақуыздардан тұрады. Ақуыздар ағзаға ет, балық, құс еті, сүт тағамдары арқылы түседі. Балалардың ағзасы, 10-15 жаста тәулігіне 110-120 г ақуыз қажет етеді. Өсіп келе жатқан ағзаның ақуызды қабылдау тәуліктік нормасы ересек адамға қарағанда жоғары жоғары болады. Ересек адамдардың ағзасы ақуызға деген сұранысы тәулігіне 100-110 грамды құрайды. Ақуыз жетіспеген жағдайда ағзаның өсуі және дамуы баяулайды, қан аздық дамиды. Ақуызды мөлшерден тыс қабылдау бауыр мен бүйрекке күш түсіреді, тірек-қозғалыс аппаратының ауруларын тудырады, жүйке жүйесін қоздырады. Сондықтан ақуыздық тағамдарды пайдалану жөніндегі ұсыныстарды ескерген жөн.
Майлар. Ағзаның дұрыс дамуы үшін майлардың да маңызы зор. Майлар жануарлар және өсімдік майы деп бөлінеді. Жануарлар майына сары май, сиыр, қойдың, шошқаның, балықтың майлары жатады. Ал өсімдік майына жататындар мақта, күнбағыс майлары. Майлар тағамның дәмін жақсартады, оларды қоректік заттармен және дәрумендермен қамтамасыз етеді. Майлы тағамдарыды артығымен пайдалану семіздік ауруына әкеліп соғады. Мектеп жасындағы балалар ағзасы тәулігіне 85 грамм май қабылдауы қажет етеді. Майлар жасуша қабықшасының құрамына кіреді, ішектен қоректік заттардың сіңірілуін қамтамасыз етеді, қорғаныш қызметін атқарады, энергия көзі болып табылады. Майдың жетіспеушілігі ағзаның әр түрлі ауруларға қарсы тұру қабілетін төмендетеді.
Көмірсулар. Ағзаға көмірсуларда жеткілікті мөлшерде түсіп тұруы қажет. Көмірсулар ағзаның барлық мүшелердің құрамына кіреді. Мысалы, бас миы бұлшық еттерге қарағанда глюкозаны 3-5 есе көп талап етеді. Көмірсулар ағзаға қажетті көптеген қоректік заттарды түзеді. Көмірсулар негізінен ұн, дәндер, нан, бұршақ, фасоль, картоп, кондитерлік бұйымдардың құрамында болады. Адамның күнделікті пайдаланатын тағамындағы көмірсулардың тәуліктік мөлшері 400-500г. Көмірсулардың негізгі массасы энергетикалық материал ретінде пайдаланылады. Көмірсуларды мөлшерден артық пайдалану, аз қозғалған жағдайда, семіздік ауруға және қант дибеті ауруына шалдықтыруы мүмкін [6].
Минералдық заттар - басқаша күлді элементтер деп аталады, себебі өнімді жандырған соң күл түрінде қалады. Көптеген элементтер адам ағзасы үшін маңызды орын алады: ұлпа құрамына кіреді, зат алмасуға, ферменттерді, гормондарды, ас қорыту сөлін түзуге қатысады. Ағзада белгілі бір элементтің жетіспеуі немесе болмауы ауруға әкеліп соғады. Адам ағзасына тәулігіне 20-30 грамм күлді элемент қажет. Өнімдерде құрамына байланысты тазалық дәрежесін сипаттайды [18].
Тағамның калориялығы оның энергетикалық құндылығымен бағаланып, ондағы ақуыз, май, көмірсулардың болуымен қамтамасыз етілетіні жоғарыда айтылып өткендей, тағамның сіңірілуіне байланысты орташа (орташа 90% сіңіріледі) тамақтың калориясы ағзаның энергиялық шығындарынан 10%-дан ауыспауы керек. Тағамның тәуліктік калориясының энергия шығындарынан артық болуы 300 килокалория болса май қорының жиналуы тәулігіне 15-30 граммға өседі, ал бір жылда бұл 5,4-10,8 килограмм құрайды. Әр тағамның белгілі, энергиялық құндылығы болады және оны есептеу кезінде қолданады. Тағамдардағы ақуыздың, майдың, көмірсудың сандық мөлшерлері есептелген арнаулы кестелерде (2-кесте) келтірілген. Нәрлі заттардың нутрейенттер пайдалану мөлешері мынандай: тәулігіне ақуызды 85-90 граммнан кем қабылданбауы тиіс. Ақуыздың 55% малдың өнімдері болу қажет. Балаларда бұл мөлшер дене массасына есептелгенде, анағұрлым жоғары және тәулігіне бір кг дене салмағына 1,5-4 грамм құрайды [19].
Тиімді тамақтану.Тиімді тамақтанудың негізгі құраушысының бірі - тамақтану мәдениеті. Салауатты тамақтану дағдысын қалыптастырудың негізігі көзі болып табылады [20]. Тиімді тамақтану адам біраз ауру-сырқауға ұшырамай, шалдықпай оларды оңай жеңіп отырады:
* Тиімді тамақтану мезгілсіз, ерте қартаюдан алдын-ала сақтандырады.
* Асқазаны, жүрек-қан тамыры т.б. сырқатқа ұшырағанда тамақтанудың арнайы ойластырылып жасалған ас үлесі (рацион) мен режимі емнің бір түрі болып табылады.
* Тамақтану бүкіл ағзаның бір қалыпты дамуы мен үйлесімді қызметін қамтамасыз ететіндей болып ұйымдастырылуы тиіс.
* Адамның кәсібіне, жасына, жынысына сәйкес, тіршілік әрекетіне қарай қажет тамақтық рационы оның құрамындағы ақуыз, май,көмірсулар т.б. заттардың сапасы мен мөлшері жағынан реттелу керек. Ағзаның физиологиялық қажеті көптеген жағдайға байланысты, олар ұдайы өзгеріп отырады.
* Ағзаның тамақтан жұғымды заттарды дәл осы сәтте қажетті мөлшерде бойына сіңіріп, зат алмасу процесінде бір затты екінші түрге айналдыратын, керекті кезінде пайдалануға болатындай қор жасайтын, реттеуші механизмі болады. Бірақ ағзаның реттеу мүмкіндігінің белгілі шегі бар; ол мүмкіндік бала кезде және егде тартқан шақта көбірек шектеледі.
* Бірқатар заттарды, кейбір дәрумендер, алмастырылмайтын амино қышқылын адам ағзасы зат алмасу процесінде жинақтай алмайды, ол дайын күйінде тамақпен бірге берілуі тиіс, өйтпеген күнде кісі тамақ жұқпайтын ауруға ұшырайды [1].
Тағамдық азық - түліктің биологиялық, энергетикалық және тағамдық құндылығы ондағы ақуыз, май, көмірсу, минералды элементтер мен дәрумендердің, органикалық қышқылдардың, дәмдік ароматтық заттардың мөлшеріне байланысты; тағамдық азық - түліктердегі ақуыз компонент терінің мөлшері аминқышқылдарының құрамы мен ақуыздың қорытылуына байланысты.
Азық - түліктің тағамдық құндылығы қоршаған орта мен ағза жағдайының үйлесімді болуымен бағаланады. Ағзадағы зат алмасу мен физиологиялық қызметтің өзгеруіне байланысты адамның тамақтануы өмірінің әр кезеңінде айтарлықтай өзгеріп отырады. Ақуыз, май, көмірсу мен энергияға деген қажеттілік егде адамдарда біршама азаяды. Егер 30-40 жастағылардың тәуліктік рационының калориясын 100% деп алсақ, 41 - 50 жастағылар үшін оны 90%-ға дейін, 51-60 жастағылар үшін 80%-ға дейін, 61-70 жастағылар үшін 70%-ға дейін, ал одан үлкендер үшін 60%-ға дейін азайту қажет.
Жүкті әйелдерге ақуыз мөлшері тәулігіне дене массасына есептегенде, бір килограммға 3-4 грамм жетеді. Тәулігіне қабылданатын май мөлшері 80-100 грамм құрауы керек. Майлармен бірге ағзаға А, Д, Е, май еріткіш дәрумендері де түседі, тәулігіне 400-500 грамм көмірсулар түсуі қажет, соның ішінде крахмал есебінен 350 грамм моно және дисахаридтерден 50-100 грамм болуы қажет.
В.П.Петленконың (1996) анықтамасы бойынша физиологиялық тұрғыдан ұтымды тамақтану дегеніміз - жынысын, жасын, еңбек және этникалық жағдайын, аймақтық және генетикалық факторды ескере отырып тамақтануы. Ол денсаулықты, жүйкелік және физикалық еңбекке қабілеттілік пен қоршаған ортаның жағымсыз әсерлеріне қарсы тұра білу қабілетінің жоғарылауына, белсенді өмір сүруге және жасының ұзақ болуына жағдай жасайды.
Тамақтану тәртібі сқталмаған жағдайда, яғни қалыптан бұзылса асқазан ауруларына шалдығады. Айта кетсек, гастрит, қарын мен ішектің жаралы науқасы, асқазан жарасы, атерокклероз, дене салмағының артуы (семіздік), я болмаса мөлшерден тыс азуы [21].
1.3 Тамақтың жұғымдылығы
Тамақтық жұғымдылығы оның құрамындағы ақуыз, май, көмірсулардың саны мен сапасына байланысты.
Дені сау адамның тамақтану рационында ақуыз, май және көмірсулардың ара қатынасы 1:1:4-ке жуық болуы керек. 1 грамм ақуыздың, майдың және көмірсулартың қуаттылық құндылығы олардың сіңімділігін ескергенде тиісінше 4,9 және 4 ккал болады.
Тамақтың бойға сіңетін құнары ағзаның өмірлік маңызы бар функцияларын, оның ішінде зат алмасу мен депо қызметін дұрыс атқаруына жұмсалады.
Тамақты сіңіру кезінде ағзаның бөлген қуатының мөлшерін тағамның калориясы деп атайды.
Тамақтану рационын жасағанда адамның жынысын, жасын кәсібін ескеру қажет; ауыр дене жұмысын істейтін адамдар, болат қорытушылар, ағаш кесушілер, ауыл шаруашылығының механизаторлары жеңіл дене еңбегімен немесе ой еңбегімен шұғылданатын адамдарға қарағанда ақуыз, май,көмірсулартары көп тамақтарды қажет етеді.
Тамақтану адамға негізгі биологиялық қажеттілік болып табылады, себебі оның өмірі тұрақты түрде тін элементтерінің шығынымен, жаңа жасушалардың және тіндердің, гормондардың, ферменттердің, антиденелердің, секреттердің т.б. синтезімен байланысты, егер осы шығындары тағам арқылы өтеліп отырмаса өмірлік үрдістер тоқтап қалған болар еді.
Атқаратын қызметіне байланысты оның құрамындағы қоректік заттарды басымырақ энергиялық (майлар, көмірсулар), басымырақ пластикалық (ақуыздар, кейбір минералды заттар, су) және реттеуші-каталитикалық (дәрумендер, йод, кобальт, никель т.б. микроэлементтер) деп бөледі.
Алмастырылмайтын, ағзада синтезделмейтін тағамның құрам бөліктерінің маңызы айрықша. Олар: алмастырылмайтын 8-10 аминқышқылдары, 5-тен көп қанықпаған май қышқылдары (КҚМҚ), барлық дәрумендер және көптеген минералды элементтер.
Тамақтану мезгілдері:
Адам баласы күніне 3-5 рет тамақтануы тиіс.
Негізгі тамақтану мезгілі үшке бөлінеді:
+ таңертеңгі ас (сағат 7.00-9.00 аралығы) - ас үлесі (рацион) қант қосылған ботқа, сүт тоқаш, сары май т.б. - ағзада қант құрамын тұрақтандырады, тәбетті ретке келтіреді, сонымен қатар күні бойы тамақты шамадан тыс көп жеуден және семіруден сақтайды;
+ түскі ас (сағат 13.00-14.00 аралығы) - ас үлесі (рацион) құнды - әр түрлі тағамдар жиынтығы, ағзаны керекті, құнарлы заттармен қанықтырады;
+ кешкі ас (сағат18.00-19.00) - ас үлесі (рацион) жеңіл тағамдар - ұйқы кезінде адам ағзасын жайландырып, қорытылуына көп қуат кетпейтін тағамдар;
+ Аралық тамақтану:
+ Таңертеңгі ас пен түскі ас ортасында - екінші таңетртеңгі ас (жеміс-жидек немесе тоқаш, сусын немесе шырын);
+ Түскі ас пен кешкі астың ортасында - түстік - көмеш немесе ашыма, сусын немесе шырын, айран [4].
Минералды заттар қоректік заттардың құраушылары болып табылады, өйткені олардың құрамында ағзаға қажетті элементтер (кальций, магний, темір, мырыш және т.б.) болады. Олар сүйек, тіс және қанның құрамына кіреді, ағзадағы оттегі мен көмірқышқыл газын тасымалдауға қатысады.
Кальций әр жаста, әсіресе 12-20 жас аралығында өте қажет, ол қаңқаның дұрыс дамуы үшін, тістің саулылығы үшінаса пайдалы. Кальций барлық сүт тағамдарында, балық, соя бұрышы, орамжапырақ құрамында кездеседі
Магний жасушалар қызметін реттейді, сүйек ұлпаларының нығаюына жағдай жасайды, ағзаны шаршаудан қорғайды. Ол кепкен жемістердің, бұршақ тұқымдастардың, қара шоколадтың, минералды сулардың құрамына кіреді. Магний бидай кебегі, жаңғақ, кепкен жеміс, сұлы жармасы, өрік, қара өрік сияқты қсімдіктер өнімдерінде көп болады.
Калий бұлшық еттердің қалыпты жұмысы үшін, әсіресе ағзаның өсуі мен дамуы кезеңінде өте қажет. Калий ет, балық, құс етінің құрамында болады. Өсімдік өнімдерінде: картоп түйнегі, кептірілегн жүзім, өрік, теңіз орамжапырағы, сары өрік, шабдалы, миндаль калий өте көп. Калий жетіспеген жағдайда аяқ-қол тартылып, әлсіздік пайда болады, адам тез шаршайды.
Натрий органихге ас тұзымен бірге түседі. Натрий ағзада сұйықтықтың жиналуына ықпал етіп, ондағы процестерді белсендіреді.
Темір ағзаны оттегімен қамтамасыз етуге қатысады. Ол за алмасуға қатысады және имунитетті көтеру үшін қажет. Темір еттің, бауырдың, соя бұрышының әшкөктің, қара өріктің, қызылшаның, алманың, миндальдың құрамында болады.
Мырыш ағзаны жұқпалы аурулардан қорғауға, өсіп дамуына, ақыл-ойдың дамуына, жараның жазылуына, ағзадан соңғы өнімдердің шығаруына қатысады. Мырыш жұмыртқа, сүт өнімдері, бұршақ, ет, саңырауқұлақ, жаңғақ, молюскілердің (былқылдақ денелілер). Ағзада мырыштың жетіспеуі адамның психикасының бұзылуына, жан дүниесінің жапа шегуіне, иммунитеттің төмендеуіне тері ауруларына ұшыратады.
Тағамда минералды заттардың жетіспеуінің себептеріне тамақтану рационның біркелкі болуы, тағам өнімдерінің дұрыс дайындамау, азық түліктердің дұрыс сақталмауы болып табылады. Сондай-ақ олардың табиғи ортада (су, топырақ құрамында) аз болуынан [6].
Тамақтану процесінің принциптері. Тамақтану режиміне мына төмендегі принциптер енеді:
Бірінші, тамақтану барысында тәуліктік кесте белгілеу.
Екінші, тәулігіне бір-екі рет қана тамақтану дұрыс емес, белгілі мөлшерде үш немесе төрт рет тамақтану керек.
Үшінші, тамақ құнарлы болғаны жөн. Себебі, адам ағзасы дұрыс қабылдайтын, оны асқазан еш қиындықсыз қорытатын тағам түрлері, яғни ақуыз, майлар, дәрумендер, минералды заттарға бай болғанын адам өзі таңдай алуы шарт. Бұл ретте дәрігер - диетологтың да кеңесі артық болмайды. Тәуліктік ас мәзірі әртүрлі болуы керек. Тамақтану кезінде адам өзінің ас қабылдау қабілеті, көңіл-күйіне баса назар аударғаны жөн. Кей ретте тамақ жеңіл жүрсе, кей ретте ол керісінше бұл процесті бәсеңдетеді.Мұны мамандар физиологиялық процесс деп те атайды.
Асқазан өз қажетін алды делік. Бірақ, тәбет басылмай тұр. Бұл тағамның дәмді әзірленгендінен де болады. Өзі тойғанмен, көзі тоймай тұрғанын қараша деген қызғаныш осыны білдірсе керек. Көптеген әдебиеттерде асқазан жартылай бос болуы керек деп жазылады. Бұл ас қорыту процесін жеңілдетеді. Екіншіден, тақыл-тақыл тағам қабылдауға мүмкіндік береді. Адамның тәбеті мен оның асқа деген құмартулығын артырады дейді.
Тойып тамақ ішуге болмайды. Тағамның мөлшері, оның сапасы, қабылдау кестесі, гигиена ережесі және қолайлылық этикасымен реттелуі керек. Тамаққа деген тәбетіңіз болмай тұрып, ас қабылдамаңыз. Оңтайлы тамақтану - ағзаның калыпты өсуі мен дамуының, оның барлық мүшелері мен жүйелерінің қызмет істеуінің негізгі жағдайларының бірі Тамақ көлемі бойынша жеткілікті, оның құрамында ағзаның тіршілігі үшін қасиетті барлық нәрселер болуы, адамның жасына, оның тіршілік ету жағдайларына сәйкес жұмсалған күш-куатты орнына келтіретіндей болуы керек. Оңтайлы тамақ ішудің маңызды принципі режим болып табылады, яғни тамақ белгілі бір сағаттарда ғана ішілуі тиіс.
Асқазан ішілген тамақтан шамамен 4 сағат шамасында босайды, сол себепті тамақ ішудің арасы 3-3,5 сағаттан кем және 4-4,5 сағаттан аспасын. Тамақты жиірек ішкен сайын асқазан - ішек жолдары жұмысының ырғағы бұзылады. Егер тамақ ішу аралығында үзіліс өте ұзаққа созылып кетсе, онда күшті ашығу сезімі туындайды және оны қанағаттандыру үшін көп тамақ ішу қажет болады, бұл да асқазанның қорытуын киындатады.
Тамақтану саны жағынан адекватты, рационның энергиялық құндылығы ағзаның энергия шығынын өтеп отыруы қажет.
Тамақтану сапасы жағынан құнды болуы қажет. Құрамында ағзаға қажетті барлық тағамдық заттар: ақуыздар, майлар, көмірсулар, дәрумендер, минералды заттар, бәрінен бұрын, алмастырылмайтын құрам бөліктері оптималды мөлшерде болуы қажет.
Тамақтану балансталған болуы қажет - рационалды тамақтанудың негізгі принципі. Құрамы, тағамдық заттардың химиялық құрам бөліктерінің мөлшері мен ара қатынастары олардың пайдаға асуын қамтамасыз ететін ағзаның ферменттік жүйелері үшін оптималды болуы қажет. Ол тек негізгі тағамдық заттардың арасындағы балансталғандықты ғана емес, сонымен қатар ақуыздардың, майлардың, көмірсулардың, минералды заттар мен дәрумендердің өздерінің құрамына кіретін заттардың да балансталғандығын түсіндіреді.
Тамақтану режимі дұрыс болуы қажет. Тағам әр түрлі, құрамында жануар текті және өсімдік текті азықтар, сондай-ақ, жеткілікті мөлшерде клетчатка да болуы қажет.
Тағам аз көлемде тоқтық сезімін беретін, жақсы қорытылатын және жеңіл сіңетін болуы қажет [11].
1.4 Адамның ағзасына зиянды тағамдар
Жоғарыда айтылғандай дәрумендерді көп пайдаланғанымыз жөн ол үшін рационды күнтізбесін ұстану керек. Тағамды уақытымен ішумен қатар дәруменге тола тағамды күнделікті рационға енгізу, сонымен қоса тағамдардың құрамында микроэлементтер мен дәрумендеге тола. Мысалға айтсақ алмада темір, В12 сүтте болады, А дәрумені асқабақта, сары өрікте және т.б. көп. Алайда тағамдардың барлығы бірдей пайдалы емес.Әлемдік диетологтар адам ағзасына өте зиян тағам түрлерін анықтады. Әрине, олардан адам уланып өлмейді. Алайда, жиі пайдаланған жағдайда түрлі ауруларға шалдығары сөзсіз атап өтсек:
Тез әзірленетін тағамдар - фри, шаурма, гамбургерлер және қуырылатын өзге де тағамдар денсаулыққа өте зиянды. Өйткені, мұның барлығын бірнеше рет пайдаланылған майда қуырады. Уақыт өте келе фастфуд асқазанның тамақ сіңіру процесін бұзады. Сонымен қатар тез әзірленетін тағамдардың құрамына лапша сорпалары да жатады.
Картоп қытырлақтары. Мәселе оның ішінде салмақ жинайтын зиян көмірсулардың болуында ғана емес екен. Картоп қытырлақтары мен фри картобында акриламид есімді канцероген бар. Ол тамақты жоғары температурада дайындағанда пайда болады. Бұл жыл сайын бірнеше мың қатерлі ісік ауруының туындауының себебі.
Майсыз тамақтар. Қорабында майсыз, май үлесі деген жазуларға алданбаңыз. Майдың аздығынан дәмін жоғалтқан тағамның дәмін келтіру мақсатында өндірушілер құрамына тұз, қант, басқа да қоспалар қосады. Диетолог мамандардың айтуынша, ондай тамақтан гөрі, кәдімгі (майлы болса да) тағамдарды таңдаған дұрыс.
Кофе мен энергетикалық сусындар. Ересек азаматқа күніне екі бокал кофеден артық ішуге болмайды. Әсіресе, адам ағзасына ерігіш кофе аса зиянды. Ол асқазан қыжылына жиі алып келеді. Ал, энергетикалық сусындардың құрамында кофеиннен бөлек қант, бояуыш, химия және газдар бар.
Дүкеннің шұжықтары, кептірілген ет өнімдері. Шұжықтар, тұшпара, тартылған ет - бұлардың құрамында қоюландырғыш, май алмастырушы заттар, реттеуіш, иістеуіш сынды қоспалар көпетеп кездеседі. Құрамында канцоргендер жоғары мөлшерде болғандықтан мамандар кептірілген ет пен балықты да қауіпті тағамдардың қатарына жатқызып отыр [12].
Маргарин. Маргарин Құрамында холестерин кездеспейтін, сары майға жақсы баламаболып саналады. Алайда оның құрамында холестеринді көбейтіп, қан тамырларын зақымдайтын трансгенді майлар өте көп. Ең зиянды майлардың барлығы маргариннің құрамынан табылады. Сондықтан, ол қосылған тағамдардың барлығы зиянды. Көшеден сатып алынған торт пен тәтті тоқаштарды көп жеген жағдайда семіздіктен құтылу мүмкін емес.
Газдалған су. Газдалған сусындарға құмар болу - артық салмақ, ұйқы безінің қатерлі ісігі сияқты нәтижеге алып келе алады. Бір бөтелке газдалған суда 10 қасық қант бар. Газдалған сусынды күнделікті емес, анда-санда ішетіндердің өзі ауыр ауруларға шалдығу мүмкіндігін бірнеше есе арттырады. Жүрек-тамыр аурулары, диабет - міне, газдалған сусындарды сүйгіш жандардың болашағы. Аурулардың бәрі ауыздан кіреді демекші, не жеп-ішкенімізді қадағалап, мән берсек, мүмкін ұзақ, бақытты.
Өңделген ет. Қатерлі ісік ауруларын зерттейтін институты сүрленген, мұздатылған, тұздалған, химиялық консерванттар қосылған ет ас қорыту жолдарының қатерлі ісігіне алып келуі мүмкін деп тұжырымдады. Консервіленген, құрамында өте көп тұз, май, холестерин бар бұл етте пайдалы заттар да қалмайды.
Мұздатылған тағамдар. Мұздатылған астар қазірде әлем бойынша танымалдыққа ие бола бастауда. Дайын тамақты жемес бұрын жылытады. Бұндай тамақта калориялар шамадан көп, натрий мөлшері тым көп болады.
Бәліш сияқты ұн өнімдері. Ішіне калориялы салындысы бар, қуырылған бәліштерде трансгенді майлар, қант, ақ ұн сияқты пайдасыз заттар бар. 10-20 грамм майға қоса 250-300 бос калориялар бар [13].
Шоколад батончигі, сағыздар. Бұл - түрлі химиялық қоспалар қосылған өте үлкен мөлшердегі колория. Оған адам тез үйренеді және әдетке айналдырады.
Майонез бен кетчуп. Майонездің де құрамында холестеринді арттыратын зиянды майлар көп. Әсіресе пластик ыдыстарындағы майонез адам ағзасына зиянды. Ал, кетчуп құрамында үлкен көлемде консерванттар мен реттеуіштер бар.
Йогурт пен балмұздақ. Біздің ойымызша, йогурттың сүттен жасалғандықтан адам ағзасына пайдасы үлкен деп есептейміз. Бірақ олай емес. Йогурттың құрамы реттеуіш, қоюландырғыш, иістеуіш сынды қоспаларға өте бай. Балмұздақта ағзадағы зат алмасуын баяулататын күшке ие. Оны көп жеген жағдайда артық салмақ қосуыңыз мүмкін.
Ішімдік. Ішімдіктің аз ғана мөлшерінің өзі денсаулыққа өте зиян. Бауыр, бүйекке зиянын барлығы білетін шығар. Ішімдіктің шамалы мөлшері денсаулыққа пайдалы деген де құр сандырақ. Оған тек ішімдік ішудің мәдениетті түрі деп қарауға болады. Оларды мөлшерден тыс ішу теріні қызартып, құрғауына алып келеді. Сондай-ақ көздің асты қарайып, әжім түсе бастайды.
Барбарис кәмпиттері. Сіз барбаристі жегіңіз келмей, дастархан үстіне қойып кеткенде оның қандай болғанын көрдіңіз бе? Ол дастарханың бояуымен қосып өзіне жабыстырып алады. Ал, сіз асқазаныңызда не болатынын ойлай беріңіз.
Сонымен қатар тағамның зиянды түрлерін білдік және таныстық. Шұжық, шұжықш, түрлі етті тағамдар көбімізге ұнары анық. Сонымен қатар қоғамымызда еттен біратала бастарқандары қаншама. Вегетарианшылдық деген ұғымның толық мағынасы төменгі жолдарда айтылған [14].
1.5 Студенттердің тамақтануын бағалау
Студенттердің тамақтануына сараптама жасау
Елбасымыздың ең басты алыдна қойған және сол мақсатын 2014 жылға халыққа жолдауында: Денсаулық сақтау саласындағы басты басымдық - алғашқы медициналық-санитарлық көмекті дамыту. Спортпен шұғылдану, дұрыс тамақтана білу,жүйелі профилактикалық тексерілу - аурудың алдын алу негізі - деп айтып өткен болатын [22].
Студенттердің жас ерекшелігіне байланысты сабақ пен өмір шарттарының әсері ағзаға тән. Төменгі курстардағы студенттерге ол күнделікті дағдыланған өмірінің күрт өзгеруінің әсері. Жасөспірімдердің ағзаларында әлі де физиологиялық жүйенің қалыптасуықатары аяқталмағанең алдымен нейрогумаральдығы сондықтан, олардың тамақтанурационының бұзылуы өте сезімтал болады. Оқу кезінде тамақтану режимінің нәтижесінде көптеген студенттерде асқазан аурулары пайда бола бастайды, яғни жастар ауруы деген атқа ие болған сонымен қатар гипертолоиялық ауру, жүйкенің тозуы және т.б. Студенттік шақ өте қанықтылығы мен әртүрлілігі мен ерекшеленеді сол себепті олардың жүйке жүйесінің артық күш жұмсауына әкеліп соғады. Ең көп жүк түсетін сессия уақыты тіпті 15-16 сағат тәулігі ауқымды арта түседі. Үнемі ұйқының қанбауы, күн мен демалу режимінің бұзылуы, дұрыс тамақтанбау мен көп ақпарат алу салдарынан жүйкелік - психикалық ауруларға әкеліп соғады. Бұл жағымсыз жайттарға дұрыс тамақтану оң әсерін береді [23].
Жүргізілген сауалнамаларға жүгіне отырып, бізбен тамақтану мөлшері саралаған 18-21 жас аралығында 25 ұл және қыз балалар қатысты. Бұл сауалнамаға М. Қозыбаев атындағы СҚМУ Жаратылыстану ғылымдары және спорт факультетінде білім алатын студенттер қатысты (2015).
Студенттер арасында жүргізілген сауалнаманы қорытындысы бойынша тағам мөлшерінде ақуыздың, майдың және көмірсудың тапшылығы байқалады. Тамақтың нормасын анықтағанда, ең маңызды тамақтың құрамындағы адамға қажетті ақуыздың мөлшері. Тамақтануды ұйымдастырғанда, тамақтың сіңімділігін ескерген жөн. Тәуліктік тамақтану өлшемінің нәрлігін талдау нәтижесінде біздің респоденттердің адамға бір тәулікте берілген ақуызды аз тұтынатындардың үлес салмағы 69,57%, майлы 78,26%, көмірсу 69,57% құрайды. Ақуыздың есебінен қалыпты өлшемі байқалатын респоденттердің саны 17,39%, ал майдың қалпты өлшемін тұтынатындар 8,7%, ал көмірсу 27,74%. Ақуыздың қалыпты өлшемінен жоғары көрсеткіші респоденттердің 13,04%, май 13,04%, көмірсу 8,69% құрап отыр (3-кесте).
Тамақ рационы жасалған кезде ағзаның энергиялық құндылығын ескеру керек. Ағзада энергия органикалық заттардың тотығуы кезінде түзілетіндіктен және осы энергияның арқасында әртүрлі тіршілік процестері жүреді. Тәуліктік тамақ рационында энергиялық калориялық тиісті мөлшерде қабылдайтын студенттердің пайызы 56,52%, ал жоғары мөлшерде тұтынатындардың пайызы 43,48% құрайды.
Адам ағзасына ақуыз жеткіліксіз болса адам тез шаршап, асқа деген тәбеті жоғалады. Егер де май жетіспеген жағдайда адам ағзасының дұрыс өсіп жетілуі бұзылады. Адам ағзасына егер де көмірсу жеткіліксіз болса асқазан ауруларына және қант диабеті ауруларына шалдығуы мүмкін.
3-кесте
Ұсынылған қажетті қоректік заттар бойынша салыстырмалы түрде орташа тамақтану өлшемінің берілген қоректік заттан (%) ауытқуы.
Көрсеткіштер
Маңызы
қалыпты өлшем
Қалыпты
қалыпты өлшем
Ақуыз
69,57
17,39
13,04
Май
78,26
8,7
13,04
Көмірсу
69,57
21,74
8,69
Калория
0
56,52
43,48
Сонымен қатар студенттер арасында жүргізілген тамақтану сараптауының қорытындысы бойынша тағам мөлшерінде дәрумендердің (А, В1,В2, РР, С) аздығы байқалады. Тәуліктік тамақтану нәтижесіндегі нәрлігі бойынша А дәрумені 39,13% қалыпты түрде қабылдайды. В1 дәруменін 21,74% күнделікті түрде қабылдаса, ал В2, РР және С дәрумендерін сауалнамаден өткен респоденттер жеткіліксіз түрде қабылдайтындығы анықталды.
Сауалнама бойынша зерттелген респоденттер күнделікті қалыпты түрден А дәруменін 8,7% жеткіліксіз түрде пайдаланылады, В1 дәрумені адам ағзасына 13,04% қалыпты мөлшерден аз түседі, ал В2, РР және С дәрумендері зерттелген респоденттердің ағзасында жеткіліксіз екені анықталды. Сараптай келе бір тәулікте студенттер ағзасына А дәрумені 52,17% қалыпты өлшемнен көп пайдаланылады. В1 дәруменін 65,22% қабылдаса, ал В2, РР, С дәрумендерін респоденттердің 100% қалыпты өлшемнен көп қабылдайтыны анықталды (4-кесте).
4-кесте
Ұсынылған қажетті қоректік заттар бойынша салыстырмалы түрде дәрумендердің (А, В1, В2, РР, С) берілген қоректік заттан (%) ауытқуы
Көрсеткіштер
Маңызы
қалыпты өлшем
Қалыпты
қалыпты өлшем
А
8,7
39,13
52,17
В1
13,04
21,74
65,22
В2
0
0
100
РР
0
0
100
С
0
0
100
Жүргізілген сауалнамалардың нәтижелері бойынша респоденттер бір тәулік ішіндегі тамақтануы кезіндегі (таңғы ас, түскі ас, кешкі ас) ақуыз, май және көмірсудың мөлшерін анықтай отыра, негізгі көрсеткіштердің (ақуыз, май, көмірсу) дұрыс арақатынасының қалыпты жағдайға ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz
Реферат
Курстық жұмыс
Диплом
Материал
Диссертация
Практика
Презентация
Сабақ жоспары
Мақал-мәтелдер
1‑10 бет
11‑20 бет
21‑30 бет
31‑60 бет
61+ бет
Негізгі
Бет саны
Қосымша
Іздеу
Ештеңе табылмады :(
Соңғы қаралған жұмыстар
Қаралған жұмыстар табылмады
Тапсырыс
Антиплагиат
Қаралған жұмыстар
kz