Экономикалық жүйе және, оның экономикалық заңдылықтары
Қазақстан Республикасы Білім және Ғылым министрлігі
Қазақстан Республикасы Денсаулық сақтау министрлігі
РМҚк Марат Оспанов атындағы
Батыс Қазақстан Мемлекеттік медициналық университеті
Қоғамдық-ізгілендіру пәндері,
психология мен педагогика кафедрасы
Барлық факультеттердің студенттеріне арналған
Э К О Н О М И К А Л Ы Қ Т Е О Р И Я Н Е Г І З Д Е Р І
пәнінен семинар сабақтарының әдістемелік нұсқауы
Ақтөбе, 20____ж
Әдістемелік нұсқауды құрастырғандар: аға оқытушы, э.ғ.м. Алпамысова Г.К.
аға оқытушы, т.ғ.м. Мусашева Д.Қ.
(құрастырушылар аты-жөні, қызметі, ғылыми атағы, дәрежесі)
___________________________________ ______________________________
Қоғамдық-ізгілендіру пәндері, психология мен педагогика кафедрасы мәжілісінде талқылынды, бекітілді
Хаттама №______ _____ _____________________ 20_____ж
Кафедра жетекшісі
т.ғ.к., доцент _____________________ Сүлейменов Б.С.
(қолы)
ТҮСІНІКТЕМЕ
Экономикалық теория негіздері курсы экономикалық жүйе, оның экономикалық заңдылықтары, меншік қатынастары, кәсіпкерлік іс, нарықтық жүйе, жеке ұдайы өндірістің мазмұны мен заңдылықтары, ұлттық экономика деңгейіндегі ұдайы өндіріс, әлемдік шаруашылық және экономиканың кең ауқымды мәселелері туралы білім беретін базалық пән.
Экономикалық теория негіздері курсының мақсаты: қоғамның экономикалық өмірі аумағында теориялық білімі мен тәжірибелік дағдысы бар мамандарды дайындау және осы экономикалық құбылыстарды танып білуде қолданылатын әдістер мен құралдар, экономикалық проблемаларды шешудегі әдіс-тәсілдерді үйрету. Бұл курс нарықтық экономика субъектілерінде экономикалық ойлауды қалыптастырады. Ресурстардың шектеулі жағдайында қажеттіліктерді қанағаттандыру мақсатында игіліктердің өндіру, бөлу, айырбастау және тұтынудағы адамдардың іс - әрекеті туралы студенттердің білімін қалыптастыру Экономикалық теория негіздері курсының негізгі мақсаты болады.
Экономикалық теория негіздері курсының міндеттері:
* экономикалық теория әлеуметтік-гуманитарлық пәннің құрылымды бөлігі ретінде түсіндіру;
* экономикалық дамудың объективті жағдайлары мен қайшылықтарын білу;
* қоғам алдындағы негізгі мәселелерді білу;
* нарықтық экономика жағдайында аса қажетті экономикалық мәдениетті, экономикалық ойлауды қалыптастыру;
* нарықтық экономиканың әлеуметті-оптималды реттеуші механизмдерін білу;
* экономикалық проблемаларды шешу нұсқаларын таба білу және оларды нақты өмірде қолдана білу;
* фирма іс-әректін ұйымдастыру мен кәсіпкерліктің негіздерін білу;
* инфляцияның, жұмыссыздықтың, макроэкономикалық тұрақсыздықтың мәнін түсіну;
* ұлттық экономиканың мәселелерін білу;
* қазіргі жағдайдағы Қазақстан Республикасының саясатын білу;
* нарықтық кеңістік жағдайындағы мемлекеттің экономикалық саясатында болып жатқан процестерді талдай білу;
* сыртқы экономикалық байланыстардың мәнін және ғаламдық экономикалық мәселелерді түсіну.
Студенттердің экономика бойынша ғылыми көзқарасын қалыптастыру, экономикалық категориялар мен заңдарды жүйелі түрде ұғынуы, экономикалық процестерді зерттеу әдістемесін меңгеруі осы курсты оқытудың негізгі міндеттері болады.
Студент білу қажет:
* экономикалық теория шығу тарихын және жалпы негіздерін;
* микроэкономиканың, макроэкономиканың және қазіргі әлемдік шаруашылықтың сұрақтарын;
* нарықтық экономиканың теориялық негіздерін;
* нарық және оның пайда болу тарихын, жетістіктері мен кемшіліктерін;
* Қазақстан Республикасында кәсіпкерліктің дамуының ерекшеліктері;
* бәсекелік күрестің әдіс-тәсілдерін;
* көлеңкелі экономика түсінігі және оның нысандары.
Студент қолдана білу қажет:
* әлеуметтік-саяси пәндер: философия, тарих, саясаттану, әлеуметтану, құқық негіздері, экономикалық теория пәндерінің құрылымды бөліктерінің арасындағы өзара байланыстарын көре білу;
* экономикалық теорияны нақты өмірдегі мәселелермен байланыстыра білу;
* қоғамның экономикалық өмірінің заңдылықтарын аша білу;
* экономикалық теорияның мәселелерін өз түсінігінше баяндай білу;
* семинар сабақтарының тақырыптары бойынша рефераттар жасау.
Кіріспе.
Экономикалық ой ежелгі дәуірде туындап,даму мен қалыптасудың ұзақ және күрделі жолынан өтті. Экономика ғылымы туралы алғашқы көзқарастар ғылыми ой ретінде-Ксенофонт, Платон, Аристотель, Каттон тәрізді ежелгі дәуірдің ойшылдарында пайда болған. Экономия терминінің бірінші рет ғылыми айналымға енгізген Аристотель болатын. Дейтұрғанмен, ол кезде экономикалық білім біртұтас ғылым ретінде жүйеленбеген еді, тек сол замандағы дамып келе жатқан философия т.б.жалпы ғылымдардың элементтері ретінде қалыптасты.
Экономикалық теорияның өз бетінше ғылым болып дамуы ХVІ - ХVІІ ғасырларда капиталистік қатынастардың туындау дәуірінде басталды. Экономикалық теорияның алғашқы қаланған мектебі - меркантелизм, ең басты өкілдері - Томас Ман (1571-1641,Англия) және Антуан де Монкретен (1575-1621,Франция). Соңғысы Саяси экономия терминін айналымға енгізді. Меркантелистердің ең басты идеясы - қоғамның ең басты байлығы - ақша, ал байлық көзі - сатып алушы қоғам-деген болатын.
Экономикалық теория, Саяси экономия, Экономикс курстарының пәнін анықтай отырып, олардың әртүрлілігін еске ұстау керек.
Экономикалық теория әлемдегі шектелген ресурстардағы адамдардың экономикалық тәртіптерін,өндірістер қатынастарының жүйесін, бөлуді, айырбастауды, материалдық жетістіктердің және адам қоғамының барлық даму сатысындағы қызметтерді зерттейді.
Саяси экономия - бұл таптық ғылым. Ол белгілі бір таптың мүддесін қорғайтын экономикалық қатынастарды зерттейді.
Экономикс түсінігі экономикалық ғылымда экономикалық теория түсінігімен жақын болғанымен, экономикстің экономикалық теориядан айырмашылығы, ол тек нарықтық шаруашылықты зерттейтін ғылым, мұнда зерттеу обьектісі тек нарық жүйесіне тіреледі.
Экономикалық теория курсында экономикалық қатынастардың келесі логикалық оқыту жүйесі ұсынылады. Бірінші пәннің жалпы мәселелері, шығу тарихы, дамуы, экономикалық теорияның әдістері, дәлелдемесі және адамның экономикалық қызметінің тұтас міндеттері, сондай-ақ қоғамның өндірістің негіздері қарастырылады. Одан кейін экономиканың қызметінің іргелі мәселелеріне,оның ішінде меншіктік қатынастарды шаруашылықтың түрлерін, экономикалық жүйенің негізгі түрлерін қарастырамыз;онда нарықтық шаруашылыққа жалпы сипаттама, сұраныс пен ұсыныс теорияларының негізі, бәсеке түрлері, т.б. сұрақтар қарастырылады. Яғни, микроэкономика талданады, оның ішінде кәсіпорынның қызметіне байланысты қатынастар жүйесі,сондай-ақ,жеке өндірушінің заңдылықтары мен мәні қарастырылады. Ал макроэкономиканы талқылағанда, ұлттық экономика деңгейіндегі өндіріс мәселелері қарастырылады.
Курстың соңында әлемдік шаруашылық мәселелеріне,оның ішінде әлемдік сауда, еңбекті халықаралық еңбек бөлігіне, валюталық қатынастарға т.с.с. тоқталып өтеміз. Сыртқы экономиканың реттеудің құралдары мен механизмі туралы әлемдік жаһандық мәселелер туралы жалпы түсінік беріледі.
Тақырып 1. Экономикалық теория және саясат
Мақсаты: Студенттер экономика түсінігінің көп мағыналығын игеруі қажет: біріншіден, экономика сөзімен өндірістік және өндірістік емес салалардың жиынтығын түсіндіру, яғни игіліктер мен қызметтердің өндірілуі, ол адамзат қоғамының өмір сүре алмайтындығы; екіншіден, экономика сөзімен ғылым саласының экономикалық қатынастардағы қызметтік немесе салалық аспектілерін қарастыра білу; үшіншіден, экономика сөзінің астарында шаруашылықты жүргізу ғылымы бар екендігін меңгеру қажет. Сонымен қатар, экономиканың ғылыми зерттеу әдістеріне және экономикалық теорияның қызметтеріне сипаттама беру. Микроэкономикалық теориялар мен мемлекеттің экономикалық саясатын, экономикалық заңдар мен категорияларды қарастыру.
Оқытудың міндеттері: Студенттер экономика ғылымының шығу тарихын, атқаратын қызметтерін, қолданатын әдістерін білулері керек. Өндірістік және өндірістік емес салалардың адам өмірі үшін маңызын, ғылым саласының экономикалық қатынастардағы қызметтік немесе салалық аспектілерін қарастыра білу қажет.
Экономикалық саясаттын мәнін, маңызын түсіну.
Тақырыптың негізгі сұрақтары:
1. Экономикалық теория және экономикалық саясат.
2. Экономикалық заңдар мен категориялар.
1. Экономикалық теория және экономикалық саясат.
Бұл сұраққа жауап беру үшін экономика ғылымының шығу тарихына қысқаша шолу жасау керек. Ол үшін дәрісте қарастырылған материалдарды қолдануға болады. Одан кейін экономиканың әр түрлі деңгейде талданып,әр деңгейге сай шаруашылық іс-әрекеттерге әр түрлі деңгейде анализ жасалатынын айта кету керек. Микроэкономика, макроэкономика және интерэкономика деп бөліп қарастырып экономика ұғымын түсіндіреді.
Микроэкономика - экономикалық ғылымның бөлігі ретінде тұтынушылардың бөлек топтары,фирмалар мен ресурстардың меншік иелерінің экономикалық мінез-құлқын зерттейтін бөлігі ретінде анықталатынын айту керек.
Макроэкономика - экономикалық теорияның бөлігі ретінде-тұтастай алғанда, ұлттық экономикада болып жатқан үдерістерді зерттейтін ілім екені анықталады.
Ал интерэкономика - дүниежүзілік шаруашылықтың пайда болуы мен даму заңдылықтарын сипаттайды.
Экономикалық теория шектеулі ресустар әлеміндегі адамдардың қажеттіліктерін қанағаттандыру әдістерін зерттейді. Соған сәйкес келетін санаттарды анықтауға тоқталып өту керек.
Тұтынушылық-жеке индивид пен мәдениеттің дамуына сәйкес арнаулы түрге ие болатын, мойындалған қажеттілікпен бекітілген тұтынушылық тауар мен қызметке сұранысты көрсетеді. Экономикалық әдебиетте (Абрахам Маслоу) адамдардың қажеттілігі 5 деңгейге бөлінеді:
1) физиологиялық қажеттіліктер;
2)қауіпсіздік қажеттілігі;
3)қатынас тұтынушылығы, рухани жақындық;
4)қоғамдық танымдағы қажеттілік;
5)өзін көрсетудегі қажеттілік.
2. Экономикалық заңдар мен категориялар.
Қандай да ғылымның басты міндеті-табиғатта немесе қоғамда қолданылатын заңдарды адам мүддесіне қолдану үшін танып білу болып табылады. Экономикалық заңдар обьективті сипатта болады, яғни адамдардың еркі мен санасына бағынбайды.
Экономикалық заңдарды төмендегідей заңдарға айырып қарауға болады:
Ерекше экономикалық заңдар-бұл белгілі бір шаруашылық түрлерінің нақты тарихи дамуының заңдары.
Айрықша экономикалық заңдар-бұл заңдар олардың іс-әрекет жасауына жағдайдың сақталуындағы тарихи дәуірге тән. Мысалы, құн заңы; қорлану заңы; ақша айналым заңы; сұраным мен ұсыным заңы және т.б.
Жалпы экономикалық заңдар-бұл заңдар барлық тарихи дәуірге тән. Мысалы:уақытты үнемдеу заңы, еңбектің үнем заңы, қоғамдық еңбек бөлінісінің заңы, қажеттіліктің жоғарылауы заңы, еңбек өнімділігінің үздіксіз өсу заңы, еңбекті ауыстыру заңы, халық өсуінің заңы, шекті пайдалылық заңы, табыстың төмендеу заңы, өндірістік қатынастардың өндіргіш күштерінің сипаты мен даму дәрежесіне сай келу заңы және т.б.
Экономикалық санат-қандай да бір пайда болудың мәнін сипаттайтын ғылыми түсінік. Бұл-экономикалық өмірдің жалпы мәнін көрсететін логикалық түсінік.
Кез-келген ғылым сияқты жалпы экономикалық теория бірқатар қызметтер атқарады: танып білу, методологиялық, сыншыл және практикалық Жалпы экономикалық теорияның ерекше мән беретіні - адам, оның қажеттілігі мен мүддесі, қоғамдық, табиғаттық, материалдық объектілері мен субъектілері.
Экономикалық теорияның пайдаланатын зерттеу әдістерінің ең маңыздысы - ғылыми абстракция әдісі болып табылады. Ғылыми абстракция дегеніміз зерттеліп отырған құбылыстардың мардымсыз, өткінші жақтарын дерексіздендіру, олардағы тұрақты қасиеттерді тауып көрсету процесі. Абстракция термині жекеше тыс ойлау деген ұғымды білдіреді.
Экономикалық теория
Пәні
Қызметі
Инструментарий (аспаптары,құралдары)
Таным әдістері
-адамдардың экономикалық әрекеті
-қоғамдық қайта өндірістің заңдылықтары
-экономикалық өсудің факторлары
-танымдық
-практикалық
-идеологиялық
-жоспарлы болжамдық
-категориялық аппарат
-математикалық аппарат
-кибернетика
-реформалау
-позитивтік және нормативтік
-сараптау және қорыту
-индукция және дедукция
-ғылыми абстракция
Сабақ беру және оқыту әдістері: шағын топтар, пікірталас, сұрақ-жауап.
Меңгеруге қажетті терминдер:
Экономикалық категориялар,әлеуметтік-экономикалы қ қатынастар, экономикалық заңдар, өндіру, бөлу, айырбастау, тұтыну, меркантилизм, маржинализм, институционализм, конвергенция, диалектикалық әдіс, абстрактылы әдіс, анализ және синтез тәсілі, зерттеудің тарихи және логикалық әдістердің бірлігі,жалпы,айрықша және ерекше заңдар, экономикалық мүдделер.
Әдебиеттер:
Әубакиров Я.А. Экономикалық теория негіздері. Алматы, 1998.
Әкімбеков С, Баймухаметова А.С., Жанайдаров У.А. Экономикалық теория. Астана, 2002. 46 бет.
Жүнісов Б.А., Комягин И., Байжомартов Ү., Мәмбетов Ұ. Жалпы экономикалық теория. Алматы, 1994.
Осипова Г. Экономикалық теория негіздері. Алматы, 2002.
Мәуленова С.С., Бекмолдин С.Қ., Құдайбергенов Е.Қ. экономикалық теория. Оқу құралы. 1-бөлім. Алматы, Экономика. 2004. 6 бет.
Бақылау сұрақтары:
1. Жалпы экономикалық теория нені зерттейді?
2. Нарық жағдайындағы Қазақстанның экономикалық саясатын қалай түсінесіз?
3. Экономикалық заңдардың қандай түрлері бар?
Тақырып бойынша материалды бекітуге арналған тесттер:
1.Экономикалық теория нені зерттейді:
а)экономика құрылымын;
б)ұйымдастыру-экономикалық және әлеуметтік-экономикалық қатынастар;
с)қоғамның өндірістік күші;
д)адамдардың экономикалық мінез-құлқы;
е)өндіріс тауарларының технологиясы.
2.Экономикалық теория пәнінің ең толық анықтамасын таңдаңдар:
а)экономика қоғамның экономикалық құрылымын зерттейді;
б)экономика тауар айналымын өзіне қосып алатын өндіріс қызметін зерттейді;
с)экономика үдерісі халық шаруашылығының жағдайына ықпал ететін, үзілісті көлемді зерттейді;
д)экономика ақшаны, банк жүйесін, капиталды зерттейді;
е)экономика адамдардың тұтынушылығын қанағаттандыру мақсатында, тауарларды өндіру үшін қажетті шектелген ресурстарды қоғамның қалай пайдаланатынын зерттейді.
3.Экономикалық теория:
а)барлық экономикалық жүйені зерттеу үшін қолайлы;
б)шаруашылықтың тек капиталистік жүйесін зерттеу үшін қолайлы;
с)социализмге тән экономикалық қатынастарды зерттеу кезінде пайдалы болуы мүмкін емес;
д)қоғамның өндірістік күштерінің өзгеріске ұшырауын зерттейді;
е)тек индустрияландыруға дейінгі жүйені зерттеуге ғана жарамды.
4.Саяси экономия терминін алғаш өз еңбегінде қолданған:
а) Адам Смит;
ә) Аристотель;
б) Антуан Монкретьен;
в) Карл Маркс;
г) Алфред Маршал.
5.Микроэкономика төмендегіні зерттейтін, экономикалық ғылымның бөлігі ретінде анықталуы мүмкін:
а) экономикалық зерттеулерде микрокомпьютерлерді пайдалану;
б) жеке кәсіпкерлер мен ұсақ фирмалардың экономикалық мінез-құлқы;
с) қоғамның әр түрлі таптарының бөлек өкілдері арасындағы қатынастар;
д) тұтынушылардың бөлек топтары, фирмалар мен меншікті ресурстардың экономикалық мінез-құлқы;
е) ұлттық экономика.
Тақырып 2. Қоғамдық өндірістің негізгі факторлары
Мақсаты: Ақшаның мәнін, оның атқаратын қызметтерін қарастыру. ҚР-да тауар-ақша тұрақты айналымын қамтамасыз ету мәселесін талдау. Экономикалық ресурстар мен олардың шектеулілігін анықтау. Тауар және оның қасиеттерін талдау.
Оқытудың міндеттері: Негізгі мәселерді қарастыра отыра, ақшаның пайда болуын оның қоғам өміріне қажеттілігін, экономикалық ресурстар жүйесін білу және тауар оның қасиеттерін қолдану әдістерін білу қажет.
Тақырыптың негізгі сұрақтары:
1. Қоғамдық өндірістің құрылымы.
2. Ақшаның мәні оның қызметтері және тауар.
3.Экономикалық ресурстар, олардың шектеулілігі.
Қоғамдық өндірістің құрылымы.
Өндіріс- бұл қоғамның дамуы мен өмір сүруі үшін қажетті материалдық және рухани игіліктерді құру процесі. Өндіріс процесі тек қана үш факторлардың-адамның жұмыс күші, еңбек құралдары-өзара іс-әрекеті арқылы жүзеге асуы мүмкін. Өндіріс әрқашан қоғамдық сипат алып, оның екі жағы болады:өндіргіш күштер және өндірістік қатынастар.
Қоғамдық өндіріс екіге бөлінеді: материалды, материалды емес.
Ақшаның мәні оның қызметтері және тауар.
Деньги ұғымы түркілердің-күміс металды теңге деп атауынан шыққан. Ол ХV - ші ғасырдың басында Әмір Темірдің (хан) басқару кезеңінде дайындалған. Ең алғашқы рет қағаз ақшалар ХІІ-ші ғасырда Қытайда пайда болған, ал ХІІІ-ші ғасырда Шыңғысхан үкіметі қағаз ақша белгілерін алтынға еркін айырбастаған.
Ақша бұл техникалық айырбастау құралы емес, ол-жалпылама эквиваленттік (балама) роль атқаратын тауар. Кез-келген тауар өзінің құнын ақшамен көрсетеді. Ақшаның негізгі қызметтері: құн өлшемі, айналым құралы, төлем құралы, қазына жинау қорлану құралы,әлемдік ақша.
Тауар тым ерте де пайда болды және ол кез-келген экономикалық жүйенің экономикалық клеткасы болып табылады. Қазақстанда тауар ұғымы тым ерте дүниеде пайда болған. Ол көшпелі түрік тайпаларынан алынған және сөзбе-сөз алатын болсақ мүлік, жақсылық мағынасын білдіреді. Тауардың екі қасиеті бар: құндық және тұтынушылық. Тауар неғұрлым көп болса, сонша оның тұтынушыны толық қанағаттандыру деңгейі жоғары болады да, олардың соншалықты нақты пайдалылығы мен құндылығы төмен болады. Керісінше, тауар неғұрлым аз болса, оның пайдалылығы мен құндылығы жоғары болады. Бұл Госсен заңы деп аталады.
3. Экономикалық ресурстар, олардың шектеулілігі.
Экономикалық ресурстар-бұл өндіріс үдерісінің мүмкіндіктері, қаржылар,көздер.
Экономикалық әдебиетте игілік түсінігі бар.
Игілік-адам қажеттіліктерін қанағаттандыратын, олардың мақсаттарына, мүдделеріне сәйкес келетін заттар.
Қызмет көрсетулер-бұлар да адамның қажеттілігін қамтамасыз ететін, нәтижесінде тиімді ықпалы болатын адам қызметінің толыққандылығы. Игілік материалдық және материалдық емес болып 2-ге бөлінеді:
1)табиғаттың табиғи сыйлықтары (жер,ауа,климат); өндіріс өнімдері (ғимарат,құрылыс,станоктар,тамақ өнімдері ж.т.б.); Альфрад Маршал оған материалдық игіліктерді (патенттер,авторлық құқық, кепілдік зат) иеленуді қосады.
2)материалдық емес игіліктер-бұл адам қабілетінің дамуына ықпал ететін жағдайлар қызметтер. Олар өндірістік емес салаларда құралады. Мысалы: денсаулық сақтау, білім беру, өнер ж.т.б.
Адамдардың қажеттілігі шексіз,қоғам дамыған сайын, оның алуан түрлі қажеттіліктері де өсіп отырады. Олардың барлығын бірдей қамтамасыз ету үшін ресурстар жеткіліксіз ,яғни шектеулі, сондықтан шектеулі ресурстарды тиімді пайдалану керек.
Сабақ беру және оқыту әдістері: талдау.
Меңгеруге қажетті терминдер:
Өндіріс, натуралы шаруашылық, тауарлы шаруашылық, қазіргі нарықтық шаруашылық,тауардың тұтыну құны, айырбас құны және құн,еңбек заттары, жұмыс күші, өндіріс факторлары, ақша түрлері,вексель,чек, банкнот,құн өлшемі, айналыс құралы, төлем құралы,қорлану құралы,дүниежүзілік ақша,ақша айналысының заңы, ақшаның сандық теориясы,ақшаның кредиттік нысандары, тауар, тұтыну құны, айырбастау құны, игілік, бағалылық, шекті пайдалылық.
Әдебиеттер:
1.Әубакиров Я.А. Экономикалық теория негіздері. Алматы, 1998.
2. Әкімбеков С, Баймухаметова А.С., Жанайдаров У.А. Экономикалық теория. Астана, 2002. 46 бет.
3. Жүнісов Б.А., Комягин И., Байжомартов Ү., Мәмбетов Ұ. Жалпы экономикалық теория. Алматы, 1994.
4.Осипова Г. Экономикалық теория негіздері. Алматы, 2002.
5.Симкина А. Общая экономическая теория. П, 2002.
6.Мәуленова С.С., Бекмолдин С.Қ., Құдайбергенов Е.Қ. экономикалық теория. Оқу құралы. 1-бөлім. Алматы, Экономика. 2004. 6 бет.
Бақылау сұрақтары:
1. Ақша деген не? Ол қалай пайда болды?. Ақша қандай қызметтер атқарады?
2. Несие ақшаны қалай түсінеміз? Несие ақшаны қолдану қандай әлеуметтік-экономикалық салдарға алып келеді?
3. Экономикалық ресурстар дегеніміз не?
4. Ресурстардың шектеулілігі қоғам алдында қандай мәселелер тудыралы?
5. Тауардың еңбек өнімінен айырмашалығы неде?
Тақырып бойынша материалды бекітуге арналған тесттер:
1.Адамның жаңашыл мінез-құлқының моделін әзірлеген:
а) кейнсиан мектебі;
б) К.Маркс;
с) ондай модель жоқ;
д) В.Ленин;
е) ағылшын классикалық мектебі, маржиналдық, неоклассиктер.
2.Уәждемелік ынталандыру психологиялық сипаттағы элементтерді төмендегімен келісіп, өзіне қосады:
а) кейнсиандық мектепте;
б) К.Марксте;
с) ондай модель жоқ;
д) В.И.Ленинде;
е) ағылшын классикалық мектебінде.
3.Өндірістің негізгі факторы мыналар болып табылады:
а) жер, адамдар, ауа, адамдар идеясы;
б) еңбек, жер, капитал, кәсіпкерлікке қабілеттілік;
с) еңбекақы, капитал, пайыз, табыс;
д) қаржы, валюта, пайыз, рента;
е) макроэкономика және микроэкономика.
4.Еңбек өндіріс факторы ретінде -бұл:
а)өмірлік игілігін құрудағы адам қызметінің мақсатты бағытталуы;
б)машинаға адам ықпалының үдерісі;
с)игілік пен қызметтегі тұтынудағы қызмет;
д)адам қабілетінің физикалық жиынтығы;
е)сау адамның қабілеті.
5.Жұмысы басталған өндірістің экономикалық ресурстары мынаны құрайды:
а) өндіріс құралын;
б) жұмыс күшін;
с) өндіріс факторын;
д) капиталды;
е) ақшаны.
Тақырып 3. Кәсіпкерлік және жеке меншік мәселелері
Мақсаты: Қазақстан Республикасындағы нарық жағдайында жеке меншіктің қалыптасуын, кәсіпорынның табыстарын және оларды бөлу мәселелерін қарастыру. Кәсіорынды басқарудағы менеджменттің орнын анықтау.
Оқытудың міндеттері: Жеке меншіктің қалыптасу мәселелерін қарастыра отыра, кәсіпорын типтері мен түрлерін қарастыру және басқарушылық теориясын ұғына отырып, маркетингті қазіргі таңда қолдана білу.
Тақырыптың негізгі сұрақтары:
1.Меншік түрлері және олардың экономикалық қызметтері
2. Қазақстан Республикасындағы жекешелендіру әдістері.
3. Кәсіпкерлік теориясы және кәсіпорынның (фирма) табыстары және оларды бөлу.
4. Менеджменттің қызметі, құрылымы және принциптері.
5.Кәсіпорын (фирма) менеджері және басқарудың тиімділігі.
6. Маркетинг мәні және қызметтері.
1.Меншік түрлері және олардың экономикалық қызметтері
Меншік-бұл адамдардың белгілі бір материалдық игіліктерге ие болудағы қатынастары.
Меншік құқығының жіктелуі: иелену құқығы,заңды қолдану, басқару құқығы, табыс алу құқығы, игілікті мұрагерлікке беру құқығы, игілікті мәңгі иелену құқығы, жаза түрінде жауапкершілік құқығы, қоршаған ортаға зиян келтіретін әдісті қолдануға тыйым салу құқығы, бұзылған құықтарды қалпына келтіретін институттар мен процедуралардың бар болуына құқық.
Меншіктің субьектісі-меншік обьектісіне ие болу құқығы бар және мүмкіндігі бар, меншік қатынастарының белсенді жағы.
Меншік обьектісі-табиғат заттары, заттықтар, энрегия, мүліктер, ақпараттар және т.б. түріндегі меншік қатынастарының енжарлық жағы.
2.Қазақстан Республикасындағы жекешелендіру.
Жекешелендіру-бұл мемлекеттен заңды және жеке тұлғалардың мемлекеттік меншігіндегі обьектіні сатып алуы.
Қазақстанда жекешелендіру төрт кезеңмен өтті:
Бірінші кезең 1991-1992 жылдары өтті.
Екінші кезең 1993-1995 жылдары өтті.
Үшінші кезең 1996-1998 жылдары өтті.
Төртінші кезең 1999 жылдан басталды.
3. Кәсіпкерлік теориясы және кәсіпорынның (фирма) табыстары және оларды бөлу.
Кәсіпкерлік-бұл табыс алуға бағытталған және тәуекелмен байланысты шаруашылықтық қызмет.
Кәсіпкерлік французша делдалдегенді білдіреді. Кәсіпкерлік терминін алғашқы рет ағылшын экономисі Ричард Кантиьон (1650-1734ж.ж) ендірді.
Кәсіпкерлік қызметті бағыттары бойынша келесі түрлерге бөлінеді:
Өндірістік, коммерциялық, қаржылық, кеңестік.
Бизнес-табыс әкелетін кез келген қызметтің түрі.
Кәсіпорын-қоғамдық өндірістің бастапқы негізгі буыны. Кәсіпорынның негізгі белгілері.
4. Менеджменттің қызметі, құрылымы және принциптері.
Менеджмент-бұл басқару теориясы және нарықтық экономиканың қажетті элементі болып табылады. Ғылым ретінде ХІХ ғасырдың аяғы мен ХХ ғасырдың басында пайда болды.
Басқарушылық қызмет төмендегідей істердің атқарылуын қарастырады:
Жоспарлау және болжау, ұйымдастыру, үйлестіру.
Тәсілдері: ойын теориясы тәсілі, имитациялық моделдендіру тәсілі, бұтақты ағаш тәрізді шешімдер тәсілі қолданылады. Менеджмент төмендегідей түрлерге жіктеледі:
Кәсіпорын менеджменті, еңбек ресурсының менеджменті, қаржы менеджменті, шағын, орта, ірі бизнес менеджменті, муниципальды менеджмент, аймақтық менеджмент, халықаралық менджмент, маркетингтік менджмент, бағдарламалық менджмент, мақсаттық менеджмент.
Менеджер-бұл басқарушылық еңбек саласында ғылыми білімді меңгерген және қатаң бәсекелестік жағдайында барлық жұмыскерлерді фирма алдында тұрған міндеттерді өткеруге ұйымдастыру қабілеті бар адам.
5.Кәсіпорын (фирма) менеджері және басқарудың тиімділігі.
Менеджер-бұл басқарушылық еңбек саласында ғылыми білімді меңгерген және қатаң бәсекелестік жағдайында барлық жұмыскерлерді фирма алдында тұрған міндеттерді өткеруге ұйымдастыру қабілеті бар адам.
Қайсы бір фирма жұмысына кірісетін келешектегі менеджерге фирманың жоспарлы бағдарламасын жасап алуы керек. Онда мына сауалдарға: не істеу? Қалай істеу? Қашан істеу керек? Дегендерге нақты жауап болғаны жөн.
Нарық жағдайында менеджер нартәуекелдікке бел бууы және оны басқара білуі керек.
6. Маркетинг мәні және қызметтері.
Маркетинг (marketing -нарықтық қызмет деген ағылшын сөзі) капиталистік кәсіпорынның өндірістік өткізу және сауда қызметін басқаруды ұйымдастыру тәсілі ретінде ХІХ-ХХ-шы ғасырдың басында өмірге келді. Маркетинг-бұл экономиканың, инженерлік істің, жарнама, психология, сауда, жоспарлау мен болжаудың өзіндік біртұтас жиынтығы.
Негізгі қызметтері: зерттеу, жарнаманы қолдану, өткізуді ынталандыру қызметі. Маркетинг түрлері: дамушы маркетинг, ремаркетинг, синхромаркетинг, қолдаушы маркетинг, демаркетинг, қарсы әсер етушілік маркетинг, дифференцияланбаған маркетинг, дифференцияланған маркетинг, шоғырланған маркетинг, интеграцияланған маркетинг.
Сабақ беру және оқыту әдістері: талдау, ситуациялық тапсырма.
Меңгеруге қажетті терминдер:
Меншік иелену, пайдалану, билік ету, иемдену, рента, пайыз, дивиденд, жекешелендіру, кәсіпорын, кәсіпкерлік, бизнес,біркелкі жеке бірліктегі кәсіпорын, кооперативтік кәсіпорын,холдинг, акционерлік қоғам,менеджмент, менеджер формальды емес лидер, басқару стилі, басқарушылық еңбек, басқару қызметі, басқару мектебі, Кәсіпорын менеджменті, еңбек ресурсының менеджменті, қаржы менеджменті, шағын, орта, ірі бизнес менеджменті, муниципальды менеджмент, аймақтық менеджмент, халықаралық менджмент, маркетингтік менджмент, бағдарламалық менджмент, мақсаттық менеджмент, маркетинг, дамушы маркетинг, ремаркетинг, синхромаркетинг, қолдаушы маркетинг, демаркетинг, қарсы әсер етушілік маркетинг, дифференцияланбаған маркетинг, дифференцияланған маркетинг, шоғырланған маркетинг, интеграцияланған маркетинг.
Әдебиеттер:
1.Әубакиров Я.А. Экономикалық теория негіздері. Алматы, 1998.
2. Әкімбеков С, Баймухаметова А.С., Жанайдаров У.А. Экономикалық теория. Астана, 2002. 46 бет.
3.Жүнісов Б.А., Комягин И., Байжомартов Ү., Мәмбетов Ұ. Жалпы экономикалық теория. Алматы, 1994.
4.Осипова Г. Экономикалық теория негіздері. Алматы, 2002.
5.Симкина А. Общая экономическая теория. П, 2002.
6.Мәуленова С.С., Бекмолдин С.Қ., Құдайбергенов Е.Қ. Экономикалық теория. Оқу құралы. 1-бөлім. Алматы, Экономика. 2004. 6 бет.
Бақылау сұрақтары:
1. Қазақстан Республикасындағы меншік типтерін атаңыз?
2. Меншікті мемлекетсіздендіру және жекешелендіру мәселелерін түсіндіріңіз?
3. Менеджмент деген не, оның қызметтерін атаңыз?
4. Маркетинг не үшін керек? Ол қандай тәсілдер қолданады?
Тақырып бойынша материалды бекітуге арналған тесттер:
1.Меншіктің экономикалық санаты қандай қатынастарды көрсетеді?
а)менеджмент;
б)адамның табиғатқа қатынасы;
с)жіктік белгілері бойынша адамдар арасындағы қатынастар;
д)өндіріс нәтижелері мен құралдарын иемдену бойынша қатынастар;
е)құқықтық өкілет жүйесі.
2.Иемденуқатынастарын қалай сипаттауға болады?
а)сыйлау құқығы;
б)ол қандай да бір осы субъектінің меншікті өмірлік қызметінің қатынастарын бір объектіге айналдыруға болмайтынын көрсетеді;
с)өндіріс құралдарын қоғамдастыру;
д)пайдалану құқығы;
е)ол қандай да бір объектіні осы субъектінің меншікті өмірлік қызметі қатынастарына айналдыруды білдіреді.
3.Меншіктің экономикалық мәнін қандай қос санаттар ашады?
а) иемдену - иесіздендіру;
б) базис (тұғыр) - қондырма;
с) мазмұн-құбылыс;
д) себеп-тергеу;
е) субъект - объект.
4.Иелену құқығын қалай сипаттауға болады:
а) мұрагерлік құқығы;
б) мүліктің тағдырын анықтау құқығы;
с) затқа тұлғалық бақылау құқығы;
д) заттардың пайдалы ерекшеліктерін шығару құқығы;
е) объектіні пайдалану мүмкіндігін анықтау құқығы.
5.Пайдалану құқығы қалай сипатталды?
а) мұрагерлік құқығы;
б) мүліктің тағдырын анықтау құқығы;
с) затқа тұлғалық бақылау құқығы;
д) заттардың пайдалы ерекшеліктерін шығару құқығы;
е) объектіні пайдалану мүмкіндігін анықтау құқығы.
Тақырып 4. Экономикалық жүйелер және оның үлгілері
Мақсаты: Экономикалық жүйе мәні, экономикалық жүйедегі меншік қатынастары мен экономикалық жүйе типтерін танып-білу. Экономикалық жүйелерді жіктеп анықтау (дәстүрлі, әкімшілдік-әміршілдік, аралас, нарықтық). Әкімшілдік-әміршілдік экономикалық жүйенің нарықтық экономика ретінде өзгеруі. Өтпелі экономиканың өзіне тән негізгі белгілері мен заңдылықтары бар. Қазақстан Республикасы әкімшілдік-әміршілдік жүйеден аралас нарықтық әлеуметтік бағдарды жүйеге өтуін және қазіргі уақытта Қазақстан реформалаудың қандай процестері жүргізіліп жатқанын танып-білу.
Оқытудың міндеттері: Экономикалық жүйе, оның типтерін біле отыра оны топтасырып, Қазақстан Республикасы қандай экономикалық жүйеге типіне жататындығын оқып, білу қажет.
Тақырыптың негізгі сұрақтары:
1.Экономикалық жүйе мәні және типтері
2. Қазақстан республикасының экономикалық жүйесі.
3. Экономикалық жүйелердің модельдері.
1.Экономикалық жүйе мәні және типтері
Экономикалық жүйе - бұл экономикалық процестердің жиынтығы. Ол қалыптасқан мүліктік қатынастар мен ұйымдық түрлер негізінде қоғамда жүзеге асады. Әлемдік экономикалық әдебиеттерде экономикалық жүйені топтаудың кең таралған екі фактор негізінде жүргізіледі:
1. Меншік типтері бойынша; 2. Экономиканы ұйымдастыру типтері бойынша. Осындай әдістер негізінде экономикалық жүйені төмендегідей типтерге бөледі: дәстүрлі экономика; әкімшілдік-әміршілдік; еркін бәсекелестік нарықтық экономика; қазіргі нарықтық экономика.
Дәстүрлі экономика тұйық, оқшау шаруашылыққа негізделеді. Ұрпақтан ұрпаққа беріліп отырған дәстүр мен салт, қандай тауарды қалай, кім үшін өндіру арқылы анықталады.
Еркін бәсекелестік нарықтық экономика ресурстарға жеке меншіктік және тауар өндірушінің еркін бәсекелік механизмімен сипатталады. Мұндай экономика ең идеалды экономика ретінде қарастырылады.
Әкімшілдік-әміршілдік экономиканың артықшылығы мынада: ол ашық түрде жұмыссыздықты, өндірістің тым құлдырауын болдырмайды. Ал қиын шешуші кезеңде елдің материалдық, еңбектік және ақша қорларын ірі халық шаруашылығының міндеттері менбағдарламасын жүзеге асыруға жұмылдырады.
Қазіргі нарықтық экономика аралас экономика ретінде болуда. Американ экономисі Пол Самуэльсон былай дейді: Аралас экономика - бұл нарықпен, бұйрық, дәстүр элементтерімен бірге болатын экономика. Аралас экономикада нарықтық механизм баға мен көптеген саладағы өндірісті анықтайды, олай болса, мемлекет нарықтысалық салу, шығынмен реттеп отырады. Әлеуметтік аралас нарықтық экономика теориясының негізін қалаушы герман экономисі Вальтер Ойкен.
2. Қазақстан Республикасының экономикалық жүйесі.
Қазақстан Республикасы қалыптасуы мен дамуының стратегиялық мақсаты аралас әлеуметтік бағытталған нарықтық экономика болып табылады. Ол бәсекелестік бастауға, меншіктің негізгі түрлерін араластыра-өзара іс-әрекетке негізделеді. Олардың әрқайсысы жалпы экономикалық және әлеуметтік өзара байланыс жүйесінде өз қызметтерін атқарады.
Экономикалық жүйелердің модельдері.
Модельдің атауы
Негізгі сипаттары
1
2
Американдық модель: капитализмнің либералдық моделі
Мемлекеттік меншіктің аз үлес салмағы және мемлекеттің минималды реттеуші күші
Кәсіпкерлікті барлық жағынан ынталандыру
Байлар мен кедейлер болып жіктелуі
Халықтың аз қамтылған топтарының жарамды өмір сүру деңгейі
Жапон моделі
Экономиканың негізгі бағыттарына мемлекет ықпал етуінің жоғары деңгейі
Экономика дамуының жоспарларын құрастыру
Фирма басшысы мен қызметкер еңбекақы деңгейіндегі айырмашылықтың аздығы
Модельдің әлеуметтік бағытталуы
Неміс моделі
Мемлекеттің экономикаға жоғары деңгейде ықпал етуі
Негізгі макроэкономикалық көрсеткіштерді болжау
Еңбекақы деңгейіндегі айырмашылықтардың аздығы
Швед моделі
Мемлекеттің реттеушілік күші өте жоғары
Мемлекеттік тікелей кәсіпкерлігінің үлкен ауқымы
Мемлекеттің капитал қордалануы процесіне қатысуы
Оңтүстік Корея моделі
Экономикалық дамуды жоспарлау кеңінен қолданылады
Ұзақ уақыт бойы несие-қаржы саласында мемлекеттік монополия қызмет етті
Сыртқы экономикалық саланы реттеу экспортты ынталандыру мен импортты шектеуге бағытталған болатын
Қытай моделі
орталықтандырылған жоспарлы экономика моделінен социалистік жоспарлы тауарлық экономикамоделіне көшу жүзеге асты
Нарықтық қатынастарды мемлекеттік жоспарлаумен ұштастыру
Ауыл шаруашылығында халық коммунарларынан отбасылық шаруа жүйесіне өту жүзеге асты
Мемлекеттік сектор кәсіпорындарының қызметін меншік құқығын шаруашылық жүргізу құқығынан ажырату жолымен жандандыру.
Кәсіпорындар арасында тура тікелей шаруашылық байланыстар орнату
Нарықтар жүйесін жасау
Сабақ беру және оқыту әдістері: талдау.
Меңгеруге қажетті терминдер:
Экономикалық жүйе, экономикалық жүйенің типтері, дәстүрлі экономика, нарықтық экономика, әкімшілдік-әміршілдік экономика, аралас экономика,аралас әлеуметтік бағытталған экономика, экономикалық мүдделілік, экономикалық қажеттілік.
Әдебиеттер:
1.Әубакиров Я.А. Экономикалық теория негіздері. Алматы, 1998.
2. Әкімбеков С, Баймухаметова А.С., Жанайдаров У.А. Экономикалық теория. Астана, 2002. 46 бет.
3. Жүнісов Б.А., Комягин И., Байжомартов Ү., Мәмбетов Ұ. Жалпы экономикалық теория. Алматы, 1994.
4.Осипова Г. Экономикалық теория негіздері. Алматы, 2002.
5.Симкина А. Общая экономическая теория. П, 2002.
6.Мәуленова С.С., Бекмолдин С.Қ., Құдайбергенов Е.Қ. экономикалық теория. Оқу құралы. 1-бөлім. Алматы, Экономика. 2004. 6 бет.
Бақылау сұрақтары:
1. Экономикалық жүйенің үлгілерін атаңыз?
3.Аралас экономикалық жүйе дегенімізді қалай түсінесіз?
4.Нарықтық экономикалық жүйенің негізгі артықшылықтары мен кемшіліктерін атаңыз?
5.Өтпелі экономиканың негізгі сипаттық белгілерін атаңыз?
6.Нарықтық экономикаға өтуде Қазақстан моделі қандай?
Тақырып бойынша материалды бекітуге арналған тесттер:
1.Экономиканың орталықтандырылған жоспарлауын не сипаттайды?
а)нарықтық реттеушінің іс-әрекеті;
б)меншік нысанының көптүрлілігі;
с)еркін бәсекелестік;
д)ресурстарды және капитал салу жоспарлы бөлу;
е)капиталдың еркін құйылуы.
2.Экономикалық мәселелер кейде нарықпен, кейде мемлекетпен жекелей шешілген кезде, онда экономика:
а) нарықтық;
б) аралас;
с) дәстүрлі;
д) әміршіл;
е) кезеңдік.
3.Еркін сауданың экономикасы немен сипатталады?
а) тауарды экспорттау мен импорттауға тыйымның болмауымен;
б) бағаның жоспарлы пайда болуымен;
с) нарықтық және жоспарлы реттеушінің үйлесуімен;
д) жетілген бәсекелестікпен нарықта қандай да бір биліктің болмауымен;
е) салаға ену үшін үлкен кедергінің болуымен.
4.Дәстүрлі экономикалық жүйе үшін не сипатты?
а) кеңейтілген қайта өндіру;
б) өндіріс күшінің дамуының төмен деңгейі;
с) дәстүр мен салтты есепте алып,өндірістік қатынастарды реттеу;
д) табиғи шаруашылық пен меншіктің ұжымдық нысанының басым болуы;
е) қарапайым кооперация.
5.Экономикалық жүйе мына мәселелерді шешеді:
а) нені, қалай, кім үшін;
ә) қалай, кім үшін және өсу қарқыны қандай?
б) қашан, неге, қайда және кім;
в) жұмыссыздық пен инфляция себептері қандай.
Тақырып 5. Нарықтық қайта құруЛАР
Мақсаты: Нарықтың субъектілерімен таныстыру, Қазақстан Республикасының нарықтық экономикаға көшуінің ерекшеліктерін түсіндіру, өтпелі экономиканың мәнін, сипатын талдау.
Оқытудың міндеттері: Нарықтың мәні мен атқаратын қызметтерін ашып қарастыру, Қазақстанда нарықтық өзгерістер жолындағы мәселелерді ұғына отырып талқылау қажет.
Тақырыптың негізгі сұрақтары:
1.Нарықтың мәні, қызметі мен құрылымы
2. Нарықтық экономиканың субъектілері және инфрақұрылымы.
3. Өтпелі экономиканың мәні, оның негізгі нышандары мен міндеттері.
4. Қазақстан Республикасының нарықтық экономикаға өтуінің ерекшеліктері.
1.Нарықтың мәні, қызметі мен құрылымы
Нарық-тауар айырбасының аясы, сатушы мен сатып алушы арасындағы белгілі экономикалық қатынастар жүйесінің сипаттамасы. Нарық - сатушы мен сатып алушы арасындағы тауарды өткеру жайлы қатынастар жүйесін көрсетеді. Елдегі барлық нарықты былай жіктейміз: ішкі (ұлттық) нарық, еларалық, аймақтық, біріккен анрық және ішкі (республикалық, облыстық, облысаралық) нарық, әлемдік нарық. Қазіргі ішкі нарық - түгел алып қарағандағы елдің ұлттық нарығы: өндіріс құрал-жабдығы нарығы, тұтыну нарығы, капитал нарығы, ғылыми-техникалық идея нарығы, бағалы қағаздар нарығы, жұмысшы күшы нырығы енеді. Әлемдік нарық жеке елдің ішкі нарығымен байланысты.
2. Нарықтық қатынастардың субъектілері.
Нарықтық экономиканың негізгі шаруашылық субъектілеріне үй шаруашылығын, фирма мен үкіметті жатқызамыз. Үй шаруашылығы материалдық (жер мен капитал) және адами (еңбек пен кәсіпшілдік) ресурстарды өткере отырып, оларды фирмаларға нарық ресурстары арқылы ұсынады. Үй шаруашылығы тапқан табыстың барлығын өнім сатып алуға жұмсамайды, белгілі бөлігін жинайды (қор) және ресурстар мен салықты төлеуге жұмсайды. Фирмалар өндіріс ресурстарын біріктіреді және қозғалысқа келтіріп, өнім шығарады, қызмет көрсетеді және осы тауарды ұсынады. Оларды нарықта сату фирманың ақшалай табысын қалыптастырады. Үй шаруашылығы сияқты фирмалар да алынған табысты ресурстарды төлеуге толық жұмсайды.
Нарықтық экономиканың қажетті элементтерінің бірі болып инфрақұрылым жатады. Инфрақұрылым - бұл институттар (ұйымдар, фирма, мекемелер) жиынтығынан тұрады және оның мән-мағынасы нарықтың дамуы мен қызмет жасауы үшін қалыпты жағдай қалыптастырып қызмет көрсетеді. Нарықтық инфрақұрылымының элементіне - тауарлық, қор биржасы, еңбек биржасы, делдалдық және маркетингтік қызметтер, ақпараттық жүйелер, коммерциялық банктер, көтерме сауда орталықтары, аукциондар, жәрменкелер және т.б жатады.
3. Өтпелі экономиканың мәні, оның негізгі нышандары мен мәселелері.
Өтпелі экономика ғаламдық және локальдық типтерге бөлінеді. Өтпелі экономиканың негізгі белгілері және заңдылықтары:
А)экономиканың инерциялығы.
Ә)өтпелі экономиканың тұрақсыздығы
Б)өтпелі экономикада ескі және жаңа экономикалық элементтердің, нышандардың бір мезгілде болуы.
В) өтпелі экономиканың тарихилығы.
Өтпелі экономиканың заңдылықтары:мемлекет иелігінен алу, меншікті жекешелендіру экономикалық қызметті және сыртқы экономикалық қызметті босату, нарықтық инфрақұрылымды қалыптастыру.
4. Нарықтық қайта құрудың қазақстандық үлгісі.
Қазақстанның өтпелі экономикасы үшін Жапония мен Оңтүстік Кореяның өнеркәсіпті құрылымдық жағынан қайта құру, тәжірибесі өте маңызды.
Нарыққа өтуде мемлекеттік меншікті реформалау, оны жекешелендіру, мемлекеттік мүліктің жеке обьект және жеке ұжымдық иелігіне ауыстыру мәселесі туындайды. Мемлекеттік кәсіпорындарды жекешелендіру ғана кәсіпорынның экономикалық еркіндігі мен жауапкершілігін арттыра алады. Осылардың барлығы бәсекелестік нарықтық ортаны құру үшін мемлекеттік меншікті реформалау қажеттілігін анықтады. Осыны жүзеге асыру өндірушінің тұтынушыға өктемділігін жоюға, өндіріс тиімділігін арттыруға, нарықты жоғары сапалы тауар мен қызмет көрсетумен барынша толтыра түседі.
Сабақ беру және оқыту әдістері: пікір талас.
Меңгеруге қажетті терминдер:
Әкімшілдік-әміршілдік экономика, экономиканың нарықтық моделі, экономиканың аралас моделі, нарықтық механизм, биржа, аукцион, баласталған нарық, ұлттық нарық, монополиялық және олигополиялық нарық, аймақтық, салалық, көлеңкелі нарықтар, сатушы және сатып алушы нарығы, қаржы нарығы, қарыз капиталының нарығы, бағалы қағаздар нарығы, патент, лицензия, ақпараттық нарық, нарық қызметтері, нарықтық экономиканың субьектілері, нарықтық экономиканың инфрақұрылымы, өтпелі экономика.
Әдебиеттер:
1.Әубакиров Я.А. Экономикалық теория негіздері. Алматы, 1998.
2. Әкімбеков С, Баймухаметова А.С., Жанайдаров У.А. Экономикалық теория. Астана, 2002. 46 бет.
3. Жүнісов Б.А., Комягин И., Байжомартов Ү., Мәмбетов Ұ. Жалпы экономикалық теория. Алматы, 1994.
4.Осипова Г. Экономикалық теория негіздері. Алматы, 2002.
5.Симкина А. Общая экономическая теория. П, 2002.
6.Мәуленова С.С., Бекмолдин С.Қ., Құдайбергенов
Бақылау сұрақтары:
1. Өтпелі экономиканың қандай типтерін білесіз?
2. Өтпелі экономикаға қандай сипат және нышандар тән?
3. Қазақстан Республикасындағы өтпелі экономиканың ерекшелігі неде?
4. Қоғам дамуында объективті түрде өтпелі жағдай неге туындайды?
Тақырып бойынша материалды бекітуге арналған тесттер:
1.Рынок шаруашылығының негізгі субъектілері болып табылатындар:
а) өндіріс факторының иелері;
б) өндірістік,сауда,несие беруші капиталистер;
с) жалдамалы жұмысшылар,капиталистер,жер иелері;
д) үй шаруашылығы,бизнес және үкімет;
е) кәсіподақ, кәсіпкерлердің бірігуі, мемлекеттік институттар.
2.Жоғарыда аталғандардың ішінде қайсысы рынок тетіктерінің құрылымдық элементтері болмайды?
а) бәсекелестік;
б) сұраныс;
с) ұсыныс;
д) бұйрықтық жоспарлау;
е) баға.
3.Рынок экономикасында қалай өндіру мәселесі шешіледі:
а) өндірушілердің ұмтылысы арқылы пайда алу соған орай,өндіріс ұстанымын азайту;
б) сұраныс пен қозғалыс арқылы соңғы өнімге белгіленетін баға;
с) өндірісті мамандандыру негізінде;
д) өндіріс құралдарын экономикада кеңінен қолдану негізінде;
е) трансакциялық шығынды қысқарту негізінде.
4.Трансакциялық шығын-бұл:
а) өндіріс шығыны;
б) трансформациялық шығын;
с) ақпарат іздеудегі, мәмілені әзірлеудегі, меншік құқығын қорғаудағы,
рыноктағы ойланбаған істен болған шығындар;
д) жоспарлау шығыны;
е) тұрақты және үзілісті шығындар.
5. Рынок инфрақұрылымы дегенде не түсіндіріледі:
а) өндірістің материалдық жағдайы;
б) өндірістің жалпы жағдайын қамтамасыз ететін, шаруашылық қызметінің саласы мен аясы;
с) қызмет аясы;
д) өндіріс құралдары;
е) тауар өндірушілердің тиімді қызметі үшін жалпы жағдайда қамтамасыз ететін, қызмет аясы мен әр түрлі ұйымдардың жүйесі.
Тақырып 6. Сұраныс пен ұсыныс тепе - теңдігі
Мақсаты: Нарық жағдайындағы сұраныс пен ұсыныс, оларға әсер етуші факторларды анықтау. Тұтынушының іс-әрекетін түсіну.
Оқытудың міндеттері: Сұраным мен ұсыным дегеніміз не, олар қалай анықталады және оларға әсер ететін факторларды білу керек. Сұраным мен ұсынымның нарық тепе-теңдігіне әсерін және тұтынушы іс-әрекетінің қаншалықты әсері бар екендігін анықтау қажет.
Тақырыптың негізгі сұрақтары:
1. Нарық механизміндегі сұраныс пен ұсыныс.
2. Тұтынушы іс -әрекетінің теориясы.
1. Нарық механизміндегі сұраныс пен ұсыныс.
Нарықтық механизм-сатушы мен сатып алушының өзара іс-әрекетінің бәсекелестік механизмі және сұраным мен ұсынымның негізінде төмендегідей үш мәселені шешеді: не өндіру керек?, қалай өндіру керек?, және кімдерге өндіру керек?.
Сұраныс-ақшалай қамтамасыз етілген, нарықтағы тұтыныстың өңі айналған түрі немес сұраныс-төлем қабілеттілігі бар тұтыныс. Сұраныс заңында айтылады: сұранысқа ықпал ететін, барлық басқа факторлардың тұрақты болған кезінде, сатып алушылар сатып ала алатын және сатып алғысы келетін тауардың құны төмен болған сайын, сонша оның саны көп болады.
Сұранысқа ықпал ететін факторлар:
-тауар мен қызметтің бағасы; сатып алушылардың ұнату қабілеті; тұтынушылардың табысы; үй шаруашылықтар арасында табысты бөлу; айырбас-тауардың бағасы; тауар мен қызметті сатып алатындардың жалпы саны; күтілетін инфляция.
Ұсыным-тауар өндірушілердің нарыққа сатуға ұйғарған басағы белгіленген тауар жиынтығы. Ұсыныс заңы тауар бағасы мен рыноктағы оның ұсыныс көлемі арасындағы тәуелділікті анықтайды.
Ұсынысқа ықпал ететін факторлар:
-тауар бағасы; өндіріс технологиясы; экономикалық ресурстарға баға; тауар өндірушілердің саны; салықтар мен субсидиялар.
2. Тұтынушы іс -әрекетінің теориясы.
Тұтынушының іс-әрекеті оның тұтынуының қалай қолданбауында, материалдық игіліктер (тауар) қызмет көрсету қандай пайда әкелетіндігіне байланысты. Тауар пайдалылығы-адамдардың қандай да болмасын тұтынысын қанағаттандыру қабілеттіліг.
Шекті пайдалылық-қосымша пайдалылық, сесебі, тұтынушы тауар мен қызмет жасауға бір қосымша бірліктен алып тұрады. Шекті пайдалылық термині алғаш рет 1883 ж. Австрия экономисі Ф.Визер (1851-1926жж) ендірді.
Сабақ беру және оқыту әдістері: презентация, талдау.
Меңгеруге қажетті терминдер:
Сұраным мен ұсыным заңдары; тепе-теңдік баға, сұраным мен ұсыным икемділігі, нарықтағы тепе-теңдік, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Қазақстан Республикасы Денсаулық сақтау министрлігі
РМҚк Марат Оспанов атындағы
Батыс Қазақстан Мемлекеттік медициналық университеті
Қоғамдық-ізгілендіру пәндері,
психология мен педагогика кафедрасы
Барлық факультеттердің студенттеріне арналған
Э К О Н О М И К А Л Ы Қ Т Е О Р И Я Н Е Г І З Д Е Р І
пәнінен семинар сабақтарының әдістемелік нұсқауы
Ақтөбе, 20____ж
Әдістемелік нұсқауды құрастырғандар: аға оқытушы, э.ғ.м. Алпамысова Г.К.
аға оқытушы, т.ғ.м. Мусашева Д.Қ.
(құрастырушылар аты-жөні, қызметі, ғылыми атағы, дәрежесі)
___________________________________ ______________________________
Қоғамдық-ізгілендіру пәндері, психология мен педагогика кафедрасы мәжілісінде талқылынды, бекітілді
Хаттама №______ _____ _____________________ 20_____ж
Кафедра жетекшісі
т.ғ.к., доцент _____________________ Сүлейменов Б.С.
(қолы)
ТҮСІНІКТЕМЕ
Экономикалық теория негіздері курсы экономикалық жүйе, оның экономикалық заңдылықтары, меншік қатынастары, кәсіпкерлік іс, нарықтық жүйе, жеке ұдайы өндірістің мазмұны мен заңдылықтары, ұлттық экономика деңгейіндегі ұдайы өндіріс, әлемдік шаруашылық және экономиканың кең ауқымды мәселелері туралы білім беретін базалық пән.
Экономикалық теория негіздері курсының мақсаты: қоғамның экономикалық өмірі аумағында теориялық білімі мен тәжірибелік дағдысы бар мамандарды дайындау және осы экономикалық құбылыстарды танып білуде қолданылатын әдістер мен құралдар, экономикалық проблемаларды шешудегі әдіс-тәсілдерді үйрету. Бұл курс нарықтық экономика субъектілерінде экономикалық ойлауды қалыптастырады. Ресурстардың шектеулі жағдайында қажеттіліктерді қанағаттандыру мақсатында игіліктердің өндіру, бөлу, айырбастау және тұтынудағы адамдардың іс - әрекеті туралы студенттердің білімін қалыптастыру Экономикалық теория негіздері курсының негізгі мақсаты болады.
Экономикалық теория негіздері курсының міндеттері:
* экономикалық теория әлеуметтік-гуманитарлық пәннің құрылымды бөлігі ретінде түсіндіру;
* экономикалық дамудың объективті жағдайлары мен қайшылықтарын білу;
* қоғам алдындағы негізгі мәселелерді білу;
* нарықтық экономика жағдайында аса қажетті экономикалық мәдениетті, экономикалық ойлауды қалыптастыру;
* нарықтық экономиканың әлеуметті-оптималды реттеуші механизмдерін білу;
* экономикалық проблемаларды шешу нұсқаларын таба білу және оларды нақты өмірде қолдана білу;
* фирма іс-әректін ұйымдастыру мен кәсіпкерліктің негіздерін білу;
* инфляцияның, жұмыссыздықтың, макроэкономикалық тұрақсыздықтың мәнін түсіну;
* ұлттық экономиканың мәселелерін білу;
* қазіргі жағдайдағы Қазақстан Республикасының саясатын білу;
* нарықтық кеңістік жағдайындағы мемлекеттің экономикалық саясатында болып жатқан процестерді талдай білу;
* сыртқы экономикалық байланыстардың мәнін және ғаламдық экономикалық мәселелерді түсіну.
Студенттердің экономика бойынша ғылыми көзқарасын қалыптастыру, экономикалық категориялар мен заңдарды жүйелі түрде ұғынуы, экономикалық процестерді зерттеу әдістемесін меңгеруі осы курсты оқытудың негізгі міндеттері болады.
Студент білу қажет:
* экономикалық теория шығу тарихын және жалпы негіздерін;
* микроэкономиканың, макроэкономиканың және қазіргі әлемдік шаруашылықтың сұрақтарын;
* нарықтық экономиканың теориялық негіздерін;
* нарық және оның пайда болу тарихын, жетістіктері мен кемшіліктерін;
* Қазақстан Республикасында кәсіпкерліктің дамуының ерекшеліктері;
* бәсекелік күрестің әдіс-тәсілдерін;
* көлеңкелі экономика түсінігі және оның нысандары.
Студент қолдана білу қажет:
* әлеуметтік-саяси пәндер: философия, тарих, саясаттану, әлеуметтану, құқық негіздері, экономикалық теория пәндерінің құрылымды бөліктерінің арасындағы өзара байланыстарын көре білу;
* экономикалық теорияны нақты өмірдегі мәселелермен байланыстыра білу;
* қоғамның экономикалық өмірінің заңдылықтарын аша білу;
* экономикалық теорияның мәселелерін өз түсінігінше баяндай білу;
* семинар сабақтарының тақырыптары бойынша рефераттар жасау.
Кіріспе.
Экономикалық ой ежелгі дәуірде туындап,даму мен қалыптасудың ұзақ және күрделі жолынан өтті. Экономика ғылымы туралы алғашқы көзқарастар ғылыми ой ретінде-Ксенофонт, Платон, Аристотель, Каттон тәрізді ежелгі дәуірдің ойшылдарында пайда болған. Экономия терминінің бірінші рет ғылыми айналымға енгізген Аристотель болатын. Дейтұрғанмен, ол кезде экономикалық білім біртұтас ғылым ретінде жүйеленбеген еді, тек сол замандағы дамып келе жатқан философия т.б.жалпы ғылымдардың элементтері ретінде қалыптасты.
Экономикалық теорияның өз бетінше ғылым болып дамуы ХVІ - ХVІІ ғасырларда капиталистік қатынастардың туындау дәуірінде басталды. Экономикалық теорияның алғашқы қаланған мектебі - меркантелизм, ең басты өкілдері - Томас Ман (1571-1641,Англия) және Антуан де Монкретен (1575-1621,Франция). Соңғысы Саяси экономия терминін айналымға енгізді. Меркантелистердің ең басты идеясы - қоғамның ең басты байлығы - ақша, ал байлық көзі - сатып алушы қоғам-деген болатын.
Экономикалық теория, Саяси экономия, Экономикс курстарының пәнін анықтай отырып, олардың әртүрлілігін еске ұстау керек.
Экономикалық теория әлемдегі шектелген ресурстардағы адамдардың экономикалық тәртіптерін,өндірістер қатынастарының жүйесін, бөлуді, айырбастауды, материалдық жетістіктердің және адам қоғамының барлық даму сатысындағы қызметтерді зерттейді.
Саяси экономия - бұл таптық ғылым. Ол белгілі бір таптың мүддесін қорғайтын экономикалық қатынастарды зерттейді.
Экономикс түсінігі экономикалық ғылымда экономикалық теория түсінігімен жақын болғанымен, экономикстің экономикалық теориядан айырмашылығы, ол тек нарықтық шаруашылықты зерттейтін ғылым, мұнда зерттеу обьектісі тек нарық жүйесіне тіреледі.
Экономикалық теория курсында экономикалық қатынастардың келесі логикалық оқыту жүйесі ұсынылады. Бірінші пәннің жалпы мәселелері, шығу тарихы, дамуы, экономикалық теорияның әдістері, дәлелдемесі және адамның экономикалық қызметінің тұтас міндеттері, сондай-ақ қоғамның өндірістің негіздері қарастырылады. Одан кейін экономиканың қызметінің іргелі мәселелеріне,оның ішінде меншіктік қатынастарды шаруашылықтың түрлерін, экономикалық жүйенің негізгі түрлерін қарастырамыз;онда нарықтық шаруашылыққа жалпы сипаттама, сұраныс пен ұсыныс теорияларының негізі, бәсеке түрлері, т.б. сұрақтар қарастырылады. Яғни, микроэкономика талданады, оның ішінде кәсіпорынның қызметіне байланысты қатынастар жүйесі,сондай-ақ,жеке өндірушінің заңдылықтары мен мәні қарастырылады. Ал макроэкономиканы талқылағанда, ұлттық экономика деңгейіндегі өндіріс мәселелері қарастырылады.
Курстың соңында әлемдік шаруашылық мәселелеріне,оның ішінде әлемдік сауда, еңбекті халықаралық еңбек бөлігіне, валюталық қатынастарға т.с.с. тоқталып өтеміз. Сыртқы экономиканың реттеудің құралдары мен механизмі туралы әлемдік жаһандық мәселелер туралы жалпы түсінік беріледі.
Тақырып 1. Экономикалық теория және саясат
Мақсаты: Студенттер экономика түсінігінің көп мағыналығын игеруі қажет: біріншіден, экономика сөзімен өндірістік және өндірістік емес салалардың жиынтығын түсіндіру, яғни игіліктер мен қызметтердің өндірілуі, ол адамзат қоғамының өмір сүре алмайтындығы; екіншіден, экономика сөзімен ғылым саласының экономикалық қатынастардағы қызметтік немесе салалық аспектілерін қарастыра білу; үшіншіден, экономика сөзінің астарында шаруашылықты жүргізу ғылымы бар екендігін меңгеру қажет. Сонымен қатар, экономиканың ғылыми зерттеу әдістеріне және экономикалық теорияның қызметтеріне сипаттама беру. Микроэкономикалық теориялар мен мемлекеттің экономикалық саясатын, экономикалық заңдар мен категорияларды қарастыру.
Оқытудың міндеттері: Студенттер экономика ғылымының шығу тарихын, атқаратын қызметтерін, қолданатын әдістерін білулері керек. Өндірістік және өндірістік емес салалардың адам өмірі үшін маңызын, ғылым саласының экономикалық қатынастардағы қызметтік немесе салалық аспектілерін қарастыра білу қажет.
Экономикалық саясаттын мәнін, маңызын түсіну.
Тақырыптың негізгі сұрақтары:
1. Экономикалық теория және экономикалық саясат.
2. Экономикалық заңдар мен категориялар.
1. Экономикалық теория және экономикалық саясат.
Бұл сұраққа жауап беру үшін экономика ғылымының шығу тарихына қысқаша шолу жасау керек. Ол үшін дәрісте қарастырылған материалдарды қолдануға болады. Одан кейін экономиканың әр түрлі деңгейде талданып,әр деңгейге сай шаруашылық іс-әрекеттерге әр түрлі деңгейде анализ жасалатынын айта кету керек. Микроэкономика, макроэкономика және интерэкономика деп бөліп қарастырып экономика ұғымын түсіндіреді.
Микроэкономика - экономикалық ғылымның бөлігі ретінде тұтынушылардың бөлек топтары,фирмалар мен ресурстардың меншік иелерінің экономикалық мінез-құлқын зерттейтін бөлігі ретінде анықталатынын айту керек.
Макроэкономика - экономикалық теорияның бөлігі ретінде-тұтастай алғанда, ұлттық экономикада болып жатқан үдерістерді зерттейтін ілім екені анықталады.
Ал интерэкономика - дүниежүзілік шаруашылықтың пайда болуы мен даму заңдылықтарын сипаттайды.
Экономикалық теория шектеулі ресустар әлеміндегі адамдардың қажеттіліктерін қанағаттандыру әдістерін зерттейді. Соған сәйкес келетін санаттарды анықтауға тоқталып өту керек.
Тұтынушылық-жеке индивид пен мәдениеттің дамуына сәйкес арнаулы түрге ие болатын, мойындалған қажеттілікпен бекітілген тұтынушылық тауар мен қызметке сұранысты көрсетеді. Экономикалық әдебиетте (Абрахам Маслоу) адамдардың қажеттілігі 5 деңгейге бөлінеді:
1) физиологиялық қажеттіліктер;
2)қауіпсіздік қажеттілігі;
3)қатынас тұтынушылығы, рухани жақындық;
4)қоғамдық танымдағы қажеттілік;
5)өзін көрсетудегі қажеттілік.
2. Экономикалық заңдар мен категориялар.
Қандай да ғылымның басты міндеті-табиғатта немесе қоғамда қолданылатын заңдарды адам мүддесіне қолдану үшін танып білу болып табылады. Экономикалық заңдар обьективті сипатта болады, яғни адамдардың еркі мен санасына бағынбайды.
Экономикалық заңдарды төмендегідей заңдарға айырып қарауға болады:
Ерекше экономикалық заңдар-бұл белгілі бір шаруашылық түрлерінің нақты тарихи дамуының заңдары.
Айрықша экономикалық заңдар-бұл заңдар олардың іс-әрекет жасауына жағдайдың сақталуындағы тарихи дәуірге тән. Мысалы, құн заңы; қорлану заңы; ақша айналым заңы; сұраным мен ұсыным заңы және т.б.
Жалпы экономикалық заңдар-бұл заңдар барлық тарихи дәуірге тән. Мысалы:уақытты үнемдеу заңы, еңбектің үнем заңы, қоғамдық еңбек бөлінісінің заңы, қажеттіліктің жоғарылауы заңы, еңбек өнімділігінің үздіксіз өсу заңы, еңбекті ауыстыру заңы, халық өсуінің заңы, шекті пайдалылық заңы, табыстың төмендеу заңы, өндірістік қатынастардың өндіргіш күштерінің сипаты мен даму дәрежесіне сай келу заңы және т.б.
Экономикалық санат-қандай да бір пайда болудың мәнін сипаттайтын ғылыми түсінік. Бұл-экономикалық өмірдің жалпы мәнін көрсететін логикалық түсінік.
Кез-келген ғылым сияқты жалпы экономикалық теория бірқатар қызметтер атқарады: танып білу, методологиялық, сыншыл және практикалық Жалпы экономикалық теорияның ерекше мән беретіні - адам, оның қажеттілігі мен мүддесі, қоғамдық, табиғаттық, материалдық объектілері мен субъектілері.
Экономикалық теорияның пайдаланатын зерттеу әдістерінің ең маңыздысы - ғылыми абстракция әдісі болып табылады. Ғылыми абстракция дегеніміз зерттеліп отырған құбылыстардың мардымсыз, өткінші жақтарын дерексіздендіру, олардағы тұрақты қасиеттерді тауып көрсету процесі. Абстракция термині жекеше тыс ойлау деген ұғымды білдіреді.
Экономикалық теория
Пәні
Қызметі
Инструментарий (аспаптары,құралдары)
Таным әдістері
-адамдардың экономикалық әрекеті
-қоғамдық қайта өндірістің заңдылықтары
-экономикалық өсудің факторлары
-танымдық
-практикалық
-идеологиялық
-жоспарлы болжамдық
-категориялық аппарат
-математикалық аппарат
-кибернетика
-реформалау
-позитивтік және нормативтік
-сараптау және қорыту
-индукция және дедукция
-ғылыми абстракция
Сабақ беру және оқыту әдістері: шағын топтар, пікірталас, сұрақ-жауап.
Меңгеруге қажетті терминдер:
Экономикалық категориялар,әлеуметтік-экономикалы қ қатынастар, экономикалық заңдар, өндіру, бөлу, айырбастау, тұтыну, меркантилизм, маржинализм, институционализм, конвергенция, диалектикалық әдіс, абстрактылы әдіс, анализ және синтез тәсілі, зерттеудің тарихи және логикалық әдістердің бірлігі,жалпы,айрықша және ерекше заңдар, экономикалық мүдделер.
Әдебиеттер:
Әубакиров Я.А. Экономикалық теория негіздері. Алматы, 1998.
Әкімбеков С, Баймухаметова А.С., Жанайдаров У.А. Экономикалық теория. Астана, 2002. 46 бет.
Жүнісов Б.А., Комягин И., Байжомартов Ү., Мәмбетов Ұ. Жалпы экономикалық теория. Алматы, 1994.
Осипова Г. Экономикалық теория негіздері. Алматы, 2002.
Мәуленова С.С., Бекмолдин С.Қ., Құдайбергенов Е.Қ. экономикалық теория. Оқу құралы. 1-бөлім. Алматы, Экономика. 2004. 6 бет.
Бақылау сұрақтары:
1. Жалпы экономикалық теория нені зерттейді?
2. Нарық жағдайындағы Қазақстанның экономикалық саясатын қалай түсінесіз?
3. Экономикалық заңдардың қандай түрлері бар?
Тақырып бойынша материалды бекітуге арналған тесттер:
1.Экономикалық теория нені зерттейді:
а)экономика құрылымын;
б)ұйымдастыру-экономикалық және әлеуметтік-экономикалық қатынастар;
с)қоғамның өндірістік күші;
д)адамдардың экономикалық мінез-құлқы;
е)өндіріс тауарларының технологиясы.
2.Экономикалық теория пәнінің ең толық анықтамасын таңдаңдар:
а)экономика қоғамның экономикалық құрылымын зерттейді;
б)экономика тауар айналымын өзіне қосып алатын өндіріс қызметін зерттейді;
с)экономика үдерісі халық шаруашылығының жағдайына ықпал ететін, үзілісті көлемді зерттейді;
д)экономика ақшаны, банк жүйесін, капиталды зерттейді;
е)экономика адамдардың тұтынушылығын қанағаттандыру мақсатында, тауарларды өндіру үшін қажетті шектелген ресурстарды қоғамның қалай пайдаланатынын зерттейді.
3.Экономикалық теория:
а)барлық экономикалық жүйені зерттеу үшін қолайлы;
б)шаруашылықтың тек капиталистік жүйесін зерттеу үшін қолайлы;
с)социализмге тән экономикалық қатынастарды зерттеу кезінде пайдалы болуы мүмкін емес;
д)қоғамның өндірістік күштерінің өзгеріске ұшырауын зерттейді;
е)тек индустрияландыруға дейінгі жүйені зерттеуге ғана жарамды.
4.Саяси экономия терминін алғаш өз еңбегінде қолданған:
а) Адам Смит;
ә) Аристотель;
б) Антуан Монкретьен;
в) Карл Маркс;
г) Алфред Маршал.
5.Микроэкономика төмендегіні зерттейтін, экономикалық ғылымның бөлігі ретінде анықталуы мүмкін:
а) экономикалық зерттеулерде микрокомпьютерлерді пайдалану;
б) жеке кәсіпкерлер мен ұсақ фирмалардың экономикалық мінез-құлқы;
с) қоғамның әр түрлі таптарының бөлек өкілдері арасындағы қатынастар;
д) тұтынушылардың бөлек топтары, фирмалар мен меншікті ресурстардың экономикалық мінез-құлқы;
е) ұлттық экономика.
Тақырып 2. Қоғамдық өндірістің негізгі факторлары
Мақсаты: Ақшаның мәнін, оның атқаратын қызметтерін қарастыру. ҚР-да тауар-ақша тұрақты айналымын қамтамасыз ету мәселесін талдау. Экономикалық ресурстар мен олардың шектеулілігін анықтау. Тауар және оның қасиеттерін талдау.
Оқытудың міндеттері: Негізгі мәселерді қарастыра отыра, ақшаның пайда болуын оның қоғам өміріне қажеттілігін, экономикалық ресурстар жүйесін білу және тауар оның қасиеттерін қолдану әдістерін білу қажет.
Тақырыптың негізгі сұрақтары:
1. Қоғамдық өндірістің құрылымы.
2. Ақшаның мәні оның қызметтері және тауар.
3.Экономикалық ресурстар, олардың шектеулілігі.
Қоғамдық өндірістің құрылымы.
Өндіріс- бұл қоғамның дамуы мен өмір сүруі үшін қажетті материалдық және рухани игіліктерді құру процесі. Өндіріс процесі тек қана үш факторлардың-адамның жұмыс күші, еңбек құралдары-өзара іс-әрекеті арқылы жүзеге асуы мүмкін. Өндіріс әрқашан қоғамдық сипат алып, оның екі жағы болады:өндіргіш күштер және өндірістік қатынастар.
Қоғамдық өндіріс екіге бөлінеді: материалды, материалды емес.
Ақшаның мәні оның қызметтері және тауар.
Деньги ұғымы түркілердің-күміс металды теңге деп атауынан шыққан. Ол ХV - ші ғасырдың басында Әмір Темірдің (хан) басқару кезеңінде дайындалған. Ең алғашқы рет қағаз ақшалар ХІІ-ші ғасырда Қытайда пайда болған, ал ХІІІ-ші ғасырда Шыңғысхан үкіметі қағаз ақша белгілерін алтынға еркін айырбастаған.
Ақша бұл техникалық айырбастау құралы емес, ол-жалпылама эквиваленттік (балама) роль атқаратын тауар. Кез-келген тауар өзінің құнын ақшамен көрсетеді. Ақшаның негізгі қызметтері: құн өлшемі, айналым құралы, төлем құралы, қазына жинау қорлану құралы,әлемдік ақша.
Тауар тым ерте де пайда болды және ол кез-келген экономикалық жүйенің экономикалық клеткасы болып табылады. Қазақстанда тауар ұғымы тым ерте дүниеде пайда болған. Ол көшпелі түрік тайпаларынан алынған және сөзбе-сөз алатын болсақ мүлік, жақсылық мағынасын білдіреді. Тауардың екі қасиеті бар: құндық және тұтынушылық. Тауар неғұрлым көп болса, сонша оның тұтынушыны толық қанағаттандыру деңгейі жоғары болады да, олардың соншалықты нақты пайдалылығы мен құндылығы төмен болады. Керісінше, тауар неғұрлым аз болса, оның пайдалылығы мен құндылығы жоғары болады. Бұл Госсен заңы деп аталады.
3. Экономикалық ресурстар, олардың шектеулілігі.
Экономикалық ресурстар-бұл өндіріс үдерісінің мүмкіндіктері, қаржылар,көздер.
Экономикалық әдебиетте игілік түсінігі бар.
Игілік-адам қажеттіліктерін қанағаттандыратын, олардың мақсаттарына, мүдделеріне сәйкес келетін заттар.
Қызмет көрсетулер-бұлар да адамның қажеттілігін қамтамасыз ететін, нәтижесінде тиімді ықпалы болатын адам қызметінің толыққандылығы. Игілік материалдық және материалдық емес болып 2-ге бөлінеді:
1)табиғаттың табиғи сыйлықтары (жер,ауа,климат); өндіріс өнімдері (ғимарат,құрылыс,станоктар,тамақ өнімдері ж.т.б.); Альфрад Маршал оған материалдық игіліктерді (патенттер,авторлық құқық, кепілдік зат) иеленуді қосады.
2)материалдық емес игіліктер-бұл адам қабілетінің дамуына ықпал ететін жағдайлар қызметтер. Олар өндірістік емес салаларда құралады. Мысалы: денсаулық сақтау, білім беру, өнер ж.т.б.
Адамдардың қажеттілігі шексіз,қоғам дамыған сайын, оның алуан түрлі қажеттіліктері де өсіп отырады. Олардың барлығын бірдей қамтамасыз ету үшін ресурстар жеткіліксіз ,яғни шектеулі, сондықтан шектеулі ресурстарды тиімді пайдалану керек.
Сабақ беру және оқыту әдістері: талдау.
Меңгеруге қажетті терминдер:
Өндіріс, натуралы шаруашылық, тауарлы шаруашылық, қазіргі нарықтық шаруашылық,тауардың тұтыну құны, айырбас құны және құн,еңбек заттары, жұмыс күші, өндіріс факторлары, ақша түрлері,вексель,чек, банкнот,құн өлшемі, айналыс құралы, төлем құралы,қорлану құралы,дүниежүзілік ақша,ақша айналысының заңы, ақшаның сандық теориясы,ақшаның кредиттік нысандары, тауар, тұтыну құны, айырбастау құны, игілік, бағалылық, шекті пайдалылық.
Әдебиеттер:
1.Әубакиров Я.А. Экономикалық теория негіздері. Алматы, 1998.
2. Әкімбеков С, Баймухаметова А.С., Жанайдаров У.А. Экономикалық теория. Астана, 2002. 46 бет.
3. Жүнісов Б.А., Комягин И., Байжомартов Ү., Мәмбетов Ұ. Жалпы экономикалық теория. Алматы, 1994.
4.Осипова Г. Экономикалық теория негіздері. Алматы, 2002.
5.Симкина А. Общая экономическая теория. П, 2002.
6.Мәуленова С.С., Бекмолдин С.Қ., Құдайбергенов Е.Қ. экономикалық теория. Оқу құралы. 1-бөлім. Алматы, Экономика. 2004. 6 бет.
Бақылау сұрақтары:
1. Ақша деген не? Ол қалай пайда болды?. Ақша қандай қызметтер атқарады?
2. Несие ақшаны қалай түсінеміз? Несие ақшаны қолдану қандай әлеуметтік-экономикалық салдарға алып келеді?
3. Экономикалық ресурстар дегеніміз не?
4. Ресурстардың шектеулілігі қоғам алдында қандай мәселелер тудыралы?
5. Тауардың еңбек өнімінен айырмашалығы неде?
Тақырып бойынша материалды бекітуге арналған тесттер:
1.Адамның жаңашыл мінез-құлқының моделін әзірлеген:
а) кейнсиан мектебі;
б) К.Маркс;
с) ондай модель жоқ;
д) В.Ленин;
е) ағылшын классикалық мектебі, маржиналдық, неоклассиктер.
2.Уәждемелік ынталандыру психологиялық сипаттағы элементтерді төмендегімен келісіп, өзіне қосады:
а) кейнсиандық мектепте;
б) К.Марксте;
с) ондай модель жоқ;
д) В.И.Ленинде;
е) ағылшын классикалық мектебінде.
3.Өндірістің негізгі факторы мыналар болып табылады:
а) жер, адамдар, ауа, адамдар идеясы;
б) еңбек, жер, капитал, кәсіпкерлікке қабілеттілік;
с) еңбекақы, капитал, пайыз, табыс;
д) қаржы, валюта, пайыз, рента;
е) макроэкономика және микроэкономика.
4.Еңбек өндіріс факторы ретінде -бұл:
а)өмірлік игілігін құрудағы адам қызметінің мақсатты бағытталуы;
б)машинаға адам ықпалының үдерісі;
с)игілік пен қызметтегі тұтынудағы қызмет;
д)адам қабілетінің физикалық жиынтығы;
е)сау адамның қабілеті.
5.Жұмысы басталған өндірістің экономикалық ресурстары мынаны құрайды:
а) өндіріс құралын;
б) жұмыс күшін;
с) өндіріс факторын;
д) капиталды;
е) ақшаны.
Тақырып 3. Кәсіпкерлік және жеке меншік мәселелері
Мақсаты: Қазақстан Республикасындағы нарық жағдайында жеке меншіктің қалыптасуын, кәсіпорынның табыстарын және оларды бөлу мәселелерін қарастыру. Кәсіорынды басқарудағы менеджменттің орнын анықтау.
Оқытудың міндеттері: Жеке меншіктің қалыптасу мәселелерін қарастыра отыра, кәсіпорын типтері мен түрлерін қарастыру және басқарушылық теориясын ұғына отырып, маркетингті қазіргі таңда қолдана білу.
Тақырыптың негізгі сұрақтары:
1.Меншік түрлері және олардың экономикалық қызметтері
2. Қазақстан Республикасындағы жекешелендіру әдістері.
3. Кәсіпкерлік теориясы және кәсіпорынның (фирма) табыстары және оларды бөлу.
4. Менеджменттің қызметі, құрылымы және принциптері.
5.Кәсіпорын (фирма) менеджері және басқарудың тиімділігі.
6. Маркетинг мәні және қызметтері.
1.Меншік түрлері және олардың экономикалық қызметтері
Меншік-бұл адамдардың белгілі бір материалдық игіліктерге ие болудағы қатынастары.
Меншік құқығының жіктелуі: иелену құқығы,заңды қолдану, басқару құқығы, табыс алу құқығы, игілікті мұрагерлікке беру құқығы, игілікті мәңгі иелену құқығы, жаза түрінде жауапкершілік құқығы, қоршаған ортаға зиян келтіретін әдісті қолдануға тыйым салу құқығы, бұзылған құықтарды қалпына келтіретін институттар мен процедуралардың бар болуына құқық.
Меншіктің субьектісі-меншік обьектісіне ие болу құқығы бар және мүмкіндігі бар, меншік қатынастарының белсенді жағы.
Меншік обьектісі-табиғат заттары, заттықтар, энрегия, мүліктер, ақпараттар және т.б. түріндегі меншік қатынастарының енжарлық жағы.
2.Қазақстан Республикасындағы жекешелендіру.
Жекешелендіру-бұл мемлекеттен заңды және жеке тұлғалардың мемлекеттік меншігіндегі обьектіні сатып алуы.
Қазақстанда жекешелендіру төрт кезеңмен өтті:
Бірінші кезең 1991-1992 жылдары өтті.
Екінші кезең 1993-1995 жылдары өтті.
Үшінші кезең 1996-1998 жылдары өтті.
Төртінші кезең 1999 жылдан басталды.
3. Кәсіпкерлік теориясы және кәсіпорынның (фирма) табыстары және оларды бөлу.
Кәсіпкерлік-бұл табыс алуға бағытталған және тәуекелмен байланысты шаруашылықтық қызмет.
Кәсіпкерлік французша делдалдегенді білдіреді. Кәсіпкерлік терминін алғашқы рет ағылшын экономисі Ричард Кантиьон (1650-1734ж.ж) ендірді.
Кәсіпкерлік қызметті бағыттары бойынша келесі түрлерге бөлінеді:
Өндірістік, коммерциялық, қаржылық, кеңестік.
Бизнес-табыс әкелетін кез келген қызметтің түрі.
Кәсіпорын-қоғамдық өндірістің бастапқы негізгі буыны. Кәсіпорынның негізгі белгілері.
4. Менеджменттің қызметі, құрылымы және принциптері.
Менеджмент-бұл басқару теориясы және нарықтық экономиканың қажетті элементі болып табылады. Ғылым ретінде ХІХ ғасырдың аяғы мен ХХ ғасырдың басында пайда болды.
Басқарушылық қызмет төмендегідей істердің атқарылуын қарастырады:
Жоспарлау және болжау, ұйымдастыру, үйлестіру.
Тәсілдері: ойын теориясы тәсілі, имитациялық моделдендіру тәсілі, бұтақты ағаш тәрізді шешімдер тәсілі қолданылады. Менеджмент төмендегідей түрлерге жіктеледі:
Кәсіпорын менеджменті, еңбек ресурсының менеджменті, қаржы менеджменті, шағын, орта, ірі бизнес менеджменті, муниципальды менеджмент, аймақтық менеджмент, халықаралық менджмент, маркетингтік менджмент, бағдарламалық менджмент, мақсаттық менеджмент.
Менеджер-бұл басқарушылық еңбек саласында ғылыми білімді меңгерген және қатаң бәсекелестік жағдайында барлық жұмыскерлерді фирма алдында тұрған міндеттерді өткеруге ұйымдастыру қабілеті бар адам.
5.Кәсіпорын (фирма) менеджері және басқарудың тиімділігі.
Менеджер-бұл басқарушылық еңбек саласында ғылыми білімді меңгерген және қатаң бәсекелестік жағдайында барлық жұмыскерлерді фирма алдында тұрған міндеттерді өткеруге ұйымдастыру қабілеті бар адам.
Қайсы бір фирма жұмысына кірісетін келешектегі менеджерге фирманың жоспарлы бағдарламасын жасап алуы керек. Онда мына сауалдарға: не істеу? Қалай істеу? Қашан істеу керек? Дегендерге нақты жауап болғаны жөн.
Нарық жағдайында менеджер нартәуекелдікке бел бууы және оны басқара білуі керек.
6. Маркетинг мәні және қызметтері.
Маркетинг (marketing -нарықтық қызмет деген ағылшын сөзі) капиталистік кәсіпорынның өндірістік өткізу және сауда қызметін басқаруды ұйымдастыру тәсілі ретінде ХІХ-ХХ-шы ғасырдың басында өмірге келді. Маркетинг-бұл экономиканың, инженерлік істің, жарнама, психология, сауда, жоспарлау мен болжаудың өзіндік біртұтас жиынтығы.
Негізгі қызметтері: зерттеу, жарнаманы қолдану, өткізуді ынталандыру қызметі. Маркетинг түрлері: дамушы маркетинг, ремаркетинг, синхромаркетинг, қолдаушы маркетинг, демаркетинг, қарсы әсер етушілік маркетинг, дифференцияланбаған маркетинг, дифференцияланған маркетинг, шоғырланған маркетинг, интеграцияланған маркетинг.
Сабақ беру және оқыту әдістері: талдау, ситуациялық тапсырма.
Меңгеруге қажетті терминдер:
Меншік иелену, пайдалану, билік ету, иемдену, рента, пайыз, дивиденд, жекешелендіру, кәсіпорын, кәсіпкерлік, бизнес,біркелкі жеке бірліктегі кәсіпорын, кооперативтік кәсіпорын,холдинг, акционерлік қоғам,менеджмент, менеджер формальды емес лидер, басқару стилі, басқарушылық еңбек, басқару қызметі, басқару мектебі, Кәсіпорын менеджменті, еңбек ресурсының менеджменті, қаржы менеджменті, шағын, орта, ірі бизнес менеджменті, муниципальды менеджмент, аймақтық менеджмент, халықаралық менджмент, маркетингтік менджмент, бағдарламалық менджмент, мақсаттық менеджмент, маркетинг, дамушы маркетинг, ремаркетинг, синхромаркетинг, қолдаушы маркетинг, демаркетинг, қарсы әсер етушілік маркетинг, дифференцияланбаған маркетинг, дифференцияланған маркетинг, шоғырланған маркетинг, интеграцияланған маркетинг.
Әдебиеттер:
1.Әубакиров Я.А. Экономикалық теория негіздері. Алматы, 1998.
2. Әкімбеков С, Баймухаметова А.С., Жанайдаров У.А. Экономикалық теория. Астана, 2002. 46 бет.
3.Жүнісов Б.А., Комягин И., Байжомартов Ү., Мәмбетов Ұ. Жалпы экономикалық теория. Алматы, 1994.
4.Осипова Г. Экономикалық теория негіздері. Алматы, 2002.
5.Симкина А. Общая экономическая теория. П, 2002.
6.Мәуленова С.С., Бекмолдин С.Қ., Құдайбергенов Е.Қ. Экономикалық теория. Оқу құралы. 1-бөлім. Алматы, Экономика. 2004. 6 бет.
Бақылау сұрақтары:
1. Қазақстан Республикасындағы меншік типтерін атаңыз?
2. Меншікті мемлекетсіздендіру және жекешелендіру мәселелерін түсіндіріңіз?
3. Менеджмент деген не, оның қызметтерін атаңыз?
4. Маркетинг не үшін керек? Ол қандай тәсілдер қолданады?
Тақырып бойынша материалды бекітуге арналған тесттер:
1.Меншіктің экономикалық санаты қандай қатынастарды көрсетеді?
а)менеджмент;
б)адамның табиғатқа қатынасы;
с)жіктік белгілері бойынша адамдар арасындағы қатынастар;
д)өндіріс нәтижелері мен құралдарын иемдену бойынша қатынастар;
е)құқықтық өкілет жүйесі.
2.Иемденуқатынастарын қалай сипаттауға болады?
а)сыйлау құқығы;
б)ол қандай да бір осы субъектінің меншікті өмірлік қызметінің қатынастарын бір объектіге айналдыруға болмайтынын көрсетеді;
с)өндіріс құралдарын қоғамдастыру;
д)пайдалану құқығы;
е)ол қандай да бір объектіні осы субъектінің меншікті өмірлік қызметі қатынастарына айналдыруды білдіреді.
3.Меншіктің экономикалық мәнін қандай қос санаттар ашады?
а) иемдену - иесіздендіру;
б) базис (тұғыр) - қондырма;
с) мазмұн-құбылыс;
д) себеп-тергеу;
е) субъект - объект.
4.Иелену құқығын қалай сипаттауға болады:
а) мұрагерлік құқығы;
б) мүліктің тағдырын анықтау құқығы;
с) затқа тұлғалық бақылау құқығы;
д) заттардың пайдалы ерекшеліктерін шығару құқығы;
е) объектіні пайдалану мүмкіндігін анықтау құқығы.
5.Пайдалану құқығы қалай сипатталды?
а) мұрагерлік құқығы;
б) мүліктің тағдырын анықтау құқығы;
с) затқа тұлғалық бақылау құқығы;
д) заттардың пайдалы ерекшеліктерін шығару құқығы;
е) объектіні пайдалану мүмкіндігін анықтау құқығы.
Тақырып 4. Экономикалық жүйелер және оның үлгілері
Мақсаты: Экономикалық жүйе мәні, экономикалық жүйедегі меншік қатынастары мен экономикалық жүйе типтерін танып-білу. Экономикалық жүйелерді жіктеп анықтау (дәстүрлі, әкімшілдік-әміршілдік, аралас, нарықтық). Әкімшілдік-әміршілдік экономикалық жүйенің нарықтық экономика ретінде өзгеруі. Өтпелі экономиканың өзіне тән негізгі белгілері мен заңдылықтары бар. Қазақстан Республикасы әкімшілдік-әміршілдік жүйеден аралас нарықтық әлеуметтік бағдарды жүйеге өтуін және қазіргі уақытта Қазақстан реформалаудың қандай процестері жүргізіліп жатқанын танып-білу.
Оқытудың міндеттері: Экономикалық жүйе, оның типтерін біле отыра оны топтасырып, Қазақстан Республикасы қандай экономикалық жүйеге типіне жататындығын оқып, білу қажет.
Тақырыптың негізгі сұрақтары:
1.Экономикалық жүйе мәні және типтері
2. Қазақстан республикасының экономикалық жүйесі.
3. Экономикалық жүйелердің модельдері.
1.Экономикалық жүйе мәні және типтері
Экономикалық жүйе - бұл экономикалық процестердің жиынтығы. Ол қалыптасқан мүліктік қатынастар мен ұйымдық түрлер негізінде қоғамда жүзеге асады. Әлемдік экономикалық әдебиеттерде экономикалық жүйені топтаудың кең таралған екі фактор негізінде жүргізіледі:
1. Меншік типтері бойынша; 2. Экономиканы ұйымдастыру типтері бойынша. Осындай әдістер негізінде экономикалық жүйені төмендегідей типтерге бөледі: дәстүрлі экономика; әкімшілдік-әміршілдік; еркін бәсекелестік нарықтық экономика; қазіргі нарықтық экономика.
Дәстүрлі экономика тұйық, оқшау шаруашылыққа негізделеді. Ұрпақтан ұрпаққа беріліп отырған дәстүр мен салт, қандай тауарды қалай, кім үшін өндіру арқылы анықталады.
Еркін бәсекелестік нарықтық экономика ресурстарға жеке меншіктік және тауар өндірушінің еркін бәсекелік механизмімен сипатталады. Мұндай экономика ең идеалды экономика ретінде қарастырылады.
Әкімшілдік-әміршілдік экономиканың артықшылығы мынада: ол ашық түрде жұмыссыздықты, өндірістің тым құлдырауын болдырмайды. Ал қиын шешуші кезеңде елдің материалдық, еңбектік және ақша қорларын ірі халық шаруашылығының міндеттері менбағдарламасын жүзеге асыруға жұмылдырады.
Қазіргі нарықтық экономика аралас экономика ретінде болуда. Американ экономисі Пол Самуэльсон былай дейді: Аралас экономика - бұл нарықпен, бұйрық, дәстүр элементтерімен бірге болатын экономика. Аралас экономикада нарықтық механизм баға мен көптеген саладағы өндірісті анықтайды, олай болса, мемлекет нарықтысалық салу, шығынмен реттеп отырады. Әлеуметтік аралас нарықтық экономика теориясының негізін қалаушы герман экономисі Вальтер Ойкен.
2. Қазақстан Республикасының экономикалық жүйесі.
Қазақстан Республикасы қалыптасуы мен дамуының стратегиялық мақсаты аралас әлеуметтік бағытталған нарықтық экономика болып табылады. Ол бәсекелестік бастауға, меншіктің негізгі түрлерін араластыра-өзара іс-әрекетке негізделеді. Олардың әрқайсысы жалпы экономикалық және әлеуметтік өзара байланыс жүйесінде өз қызметтерін атқарады.
Экономикалық жүйелердің модельдері.
Модельдің атауы
Негізгі сипаттары
1
2
Американдық модель: капитализмнің либералдық моделі
Мемлекеттік меншіктің аз үлес салмағы және мемлекеттің минималды реттеуші күші
Кәсіпкерлікті барлық жағынан ынталандыру
Байлар мен кедейлер болып жіктелуі
Халықтың аз қамтылған топтарының жарамды өмір сүру деңгейі
Жапон моделі
Экономиканың негізгі бағыттарына мемлекет ықпал етуінің жоғары деңгейі
Экономика дамуының жоспарларын құрастыру
Фирма басшысы мен қызметкер еңбекақы деңгейіндегі айырмашылықтың аздығы
Модельдің әлеуметтік бағытталуы
Неміс моделі
Мемлекеттің экономикаға жоғары деңгейде ықпал етуі
Негізгі макроэкономикалық көрсеткіштерді болжау
Еңбекақы деңгейіндегі айырмашылықтардың аздығы
Швед моделі
Мемлекеттің реттеушілік күші өте жоғары
Мемлекеттік тікелей кәсіпкерлігінің үлкен ауқымы
Мемлекеттің капитал қордалануы процесіне қатысуы
Оңтүстік Корея моделі
Экономикалық дамуды жоспарлау кеңінен қолданылады
Ұзақ уақыт бойы несие-қаржы саласында мемлекеттік монополия қызмет етті
Сыртқы экономикалық саланы реттеу экспортты ынталандыру мен импортты шектеуге бағытталған болатын
Қытай моделі
орталықтандырылған жоспарлы экономика моделінен социалистік жоспарлы тауарлық экономикамоделіне көшу жүзеге асты
Нарықтық қатынастарды мемлекеттік жоспарлаумен ұштастыру
Ауыл шаруашылығында халық коммунарларынан отбасылық шаруа жүйесіне өту жүзеге асты
Мемлекеттік сектор кәсіпорындарының қызметін меншік құқығын шаруашылық жүргізу құқығынан ажырату жолымен жандандыру.
Кәсіпорындар арасында тура тікелей шаруашылық байланыстар орнату
Нарықтар жүйесін жасау
Сабақ беру және оқыту әдістері: талдау.
Меңгеруге қажетті терминдер:
Экономикалық жүйе, экономикалық жүйенің типтері, дәстүрлі экономика, нарықтық экономика, әкімшілдік-әміршілдік экономика, аралас экономика,аралас әлеуметтік бағытталған экономика, экономикалық мүдделілік, экономикалық қажеттілік.
Әдебиеттер:
1.Әубакиров Я.А. Экономикалық теория негіздері. Алматы, 1998.
2. Әкімбеков С, Баймухаметова А.С., Жанайдаров У.А. Экономикалық теория. Астана, 2002. 46 бет.
3. Жүнісов Б.А., Комягин И., Байжомартов Ү., Мәмбетов Ұ. Жалпы экономикалық теория. Алматы, 1994.
4.Осипова Г. Экономикалық теория негіздері. Алматы, 2002.
5.Симкина А. Общая экономическая теория. П, 2002.
6.Мәуленова С.С., Бекмолдин С.Қ., Құдайбергенов Е.Қ. экономикалық теория. Оқу құралы. 1-бөлім. Алматы, Экономика. 2004. 6 бет.
Бақылау сұрақтары:
1. Экономикалық жүйенің үлгілерін атаңыз?
3.Аралас экономикалық жүйе дегенімізді қалай түсінесіз?
4.Нарықтық экономикалық жүйенің негізгі артықшылықтары мен кемшіліктерін атаңыз?
5.Өтпелі экономиканың негізгі сипаттық белгілерін атаңыз?
6.Нарықтық экономикаға өтуде Қазақстан моделі қандай?
Тақырып бойынша материалды бекітуге арналған тесттер:
1.Экономиканың орталықтандырылған жоспарлауын не сипаттайды?
а)нарықтық реттеушінің іс-әрекеті;
б)меншік нысанының көптүрлілігі;
с)еркін бәсекелестік;
д)ресурстарды және капитал салу жоспарлы бөлу;
е)капиталдың еркін құйылуы.
2.Экономикалық мәселелер кейде нарықпен, кейде мемлекетпен жекелей шешілген кезде, онда экономика:
а) нарықтық;
б) аралас;
с) дәстүрлі;
д) әміршіл;
е) кезеңдік.
3.Еркін сауданың экономикасы немен сипатталады?
а) тауарды экспорттау мен импорттауға тыйымның болмауымен;
б) бағаның жоспарлы пайда болуымен;
с) нарықтық және жоспарлы реттеушінің үйлесуімен;
д) жетілген бәсекелестікпен нарықта қандай да бір биліктің болмауымен;
е) салаға ену үшін үлкен кедергінің болуымен.
4.Дәстүрлі экономикалық жүйе үшін не сипатты?
а) кеңейтілген қайта өндіру;
б) өндіріс күшінің дамуының төмен деңгейі;
с) дәстүр мен салтты есепте алып,өндірістік қатынастарды реттеу;
д) табиғи шаруашылық пен меншіктің ұжымдық нысанының басым болуы;
е) қарапайым кооперация.
5.Экономикалық жүйе мына мәселелерді шешеді:
а) нені, қалай, кім үшін;
ә) қалай, кім үшін және өсу қарқыны қандай?
б) қашан, неге, қайда және кім;
в) жұмыссыздық пен инфляция себептері қандай.
Тақырып 5. Нарықтық қайта құруЛАР
Мақсаты: Нарықтың субъектілерімен таныстыру, Қазақстан Республикасының нарықтық экономикаға көшуінің ерекшеліктерін түсіндіру, өтпелі экономиканың мәнін, сипатын талдау.
Оқытудың міндеттері: Нарықтың мәні мен атқаратын қызметтерін ашып қарастыру, Қазақстанда нарықтық өзгерістер жолындағы мәселелерді ұғына отырып талқылау қажет.
Тақырыптың негізгі сұрақтары:
1.Нарықтың мәні, қызметі мен құрылымы
2. Нарықтық экономиканың субъектілері және инфрақұрылымы.
3. Өтпелі экономиканың мәні, оның негізгі нышандары мен міндеттері.
4. Қазақстан Республикасының нарықтық экономикаға өтуінің ерекшеліктері.
1.Нарықтың мәні, қызметі мен құрылымы
Нарық-тауар айырбасының аясы, сатушы мен сатып алушы арасындағы белгілі экономикалық қатынастар жүйесінің сипаттамасы. Нарық - сатушы мен сатып алушы арасындағы тауарды өткеру жайлы қатынастар жүйесін көрсетеді. Елдегі барлық нарықты былай жіктейміз: ішкі (ұлттық) нарық, еларалық, аймақтық, біріккен анрық және ішкі (республикалық, облыстық, облысаралық) нарық, әлемдік нарық. Қазіргі ішкі нарық - түгел алып қарағандағы елдің ұлттық нарығы: өндіріс құрал-жабдығы нарығы, тұтыну нарығы, капитал нарығы, ғылыми-техникалық идея нарығы, бағалы қағаздар нарығы, жұмысшы күшы нырығы енеді. Әлемдік нарық жеке елдің ішкі нарығымен байланысты.
2. Нарықтық қатынастардың субъектілері.
Нарықтық экономиканың негізгі шаруашылық субъектілеріне үй шаруашылығын, фирма мен үкіметті жатқызамыз. Үй шаруашылығы материалдық (жер мен капитал) және адами (еңбек пен кәсіпшілдік) ресурстарды өткере отырып, оларды фирмаларға нарық ресурстары арқылы ұсынады. Үй шаруашылығы тапқан табыстың барлығын өнім сатып алуға жұмсамайды, белгілі бөлігін жинайды (қор) және ресурстар мен салықты төлеуге жұмсайды. Фирмалар өндіріс ресурстарын біріктіреді және қозғалысқа келтіріп, өнім шығарады, қызмет көрсетеді және осы тауарды ұсынады. Оларды нарықта сату фирманың ақшалай табысын қалыптастырады. Үй шаруашылығы сияқты фирмалар да алынған табысты ресурстарды төлеуге толық жұмсайды.
Нарықтық экономиканың қажетті элементтерінің бірі болып инфрақұрылым жатады. Инфрақұрылым - бұл институттар (ұйымдар, фирма, мекемелер) жиынтығынан тұрады және оның мән-мағынасы нарықтың дамуы мен қызмет жасауы үшін қалыпты жағдай қалыптастырып қызмет көрсетеді. Нарықтық инфрақұрылымының элементіне - тауарлық, қор биржасы, еңбек биржасы, делдалдық және маркетингтік қызметтер, ақпараттық жүйелер, коммерциялық банктер, көтерме сауда орталықтары, аукциондар, жәрменкелер және т.б жатады.
3. Өтпелі экономиканың мәні, оның негізгі нышандары мен мәселелері.
Өтпелі экономика ғаламдық және локальдық типтерге бөлінеді. Өтпелі экономиканың негізгі белгілері және заңдылықтары:
А)экономиканың инерциялығы.
Ә)өтпелі экономиканың тұрақсыздығы
Б)өтпелі экономикада ескі және жаңа экономикалық элементтердің, нышандардың бір мезгілде болуы.
В) өтпелі экономиканың тарихилығы.
Өтпелі экономиканың заңдылықтары:мемлекет иелігінен алу, меншікті жекешелендіру экономикалық қызметті және сыртқы экономикалық қызметті босату, нарықтық инфрақұрылымды қалыптастыру.
4. Нарықтық қайта құрудың қазақстандық үлгісі.
Қазақстанның өтпелі экономикасы үшін Жапония мен Оңтүстік Кореяның өнеркәсіпті құрылымдық жағынан қайта құру, тәжірибесі өте маңызды.
Нарыққа өтуде мемлекеттік меншікті реформалау, оны жекешелендіру, мемлекеттік мүліктің жеке обьект және жеке ұжымдық иелігіне ауыстыру мәселесі туындайды. Мемлекеттік кәсіпорындарды жекешелендіру ғана кәсіпорынның экономикалық еркіндігі мен жауапкершілігін арттыра алады. Осылардың барлығы бәсекелестік нарықтық ортаны құру үшін мемлекеттік меншікті реформалау қажеттілігін анықтады. Осыны жүзеге асыру өндірушінің тұтынушыға өктемділігін жоюға, өндіріс тиімділігін арттыруға, нарықты жоғары сапалы тауар мен қызмет көрсетумен барынша толтыра түседі.
Сабақ беру және оқыту әдістері: пікір талас.
Меңгеруге қажетті терминдер:
Әкімшілдік-әміршілдік экономика, экономиканың нарықтық моделі, экономиканың аралас моделі, нарықтық механизм, биржа, аукцион, баласталған нарық, ұлттық нарық, монополиялық және олигополиялық нарық, аймақтық, салалық, көлеңкелі нарықтар, сатушы және сатып алушы нарығы, қаржы нарығы, қарыз капиталының нарығы, бағалы қағаздар нарығы, патент, лицензия, ақпараттық нарық, нарық қызметтері, нарықтық экономиканың субьектілері, нарықтық экономиканың инфрақұрылымы, өтпелі экономика.
Әдебиеттер:
1.Әубакиров Я.А. Экономикалық теория негіздері. Алматы, 1998.
2. Әкімбеков С, Баймухаметова А.С., Жанайдаров У.А. Экономикалық теория. Астана, 2002. 46 бет.
3. Жүнісов Б.А., Комягин И., Байжомартов Ү., Мәмбетов Ұ. Жалпы экономикалық теория. Алматы, 1994.
4.Осипова Г. Экономикалық теория негіздері. Алматы, 2002.
5.Симкина А. Общая экономическая теория. П, 2002.
6.Мәуленова С.С., Бекмолдин С.Қ., Құдайбергенов
Бақылау сұрақтары:
1. Өтпелі экономиканың қандай типтерін білесіз?
2. Өтпелі экономикаға қандай сипат және нышандар тән?
3. Қазақстан Республикасындағы өтпелі экономиканың ерекшелігі неде?
4. Қоғам дамуында объективті түрде өтпелі жағдай неге туындайды?
Тақырып бойынша материалды бекітуге арналған тесттер:
1.Рынок шаруашылығының негізгі субъектілері болып табылатындар:
а) өндіріс факторының иелері;
б) өндірістік,сауда,несие беруші капиталистер;
с) жалдамалы жұмысшылар,капиталистер,жер иелері;
д) үй шаруашылығы,бизнес және үкімет;
е) кәсіподақ, кәсіпкерлердің бірігуі, мемлекеттік институттар.
2.Жоғарыда аталғандардың ішінде қайсысы рынок тетіктерінің құрылымдық элементтері болмайды?
а) бәсекелестік;
б) сұраныс;
с) ұсыныс;
д) бұйрықтық жоспарлау;
е) баға.
3.Рынок экономикасында қалай өндіру мәселесі шешіледі:
а) өндірушілердің ұмтылысы арқылы пайда алу соған орай,өндіріс ұстанымын азайту;
б) сұраныс пен қозғалыс арқылы соңғы өнімге белгіленетін баға;
с) өндірісті мамандандыру негізінде;
д) өндіріс құралдарын экономикада кеңінен қолдану негізінде;
е) трансакциялық шығынды қысқарту негізінде.
4.Трансакциялық шығын-бұл:
а) өндіріс шығыны;
б) трансформациялық шығын;
с) ақпарат іздеудегі, мәмілені әзірлеудегі, меншік құқығын қорғаудағы,
рыноктағы ойланбаған істен болған шығындар;
д) жоспарлау шығыны;
е) тұрақты және үзілісті шығындар.
5. Рынок инфрақұрылымы дегенде не түсіндіріледі:
а) өндірістің материалдық жағдайы;
б) өндірістің жалпы жағдайын қамтамасыз ететін, шаруашылық қызметінің саласы мен аясы;
с) қызмет аясы;
д) өндіріс құралдары;
е) тауар өндірушілердің тиімді қызметі үшін жалпы жағдайда қамтамасыз ететін, қызмет аясы мен әр түрлі ұйымдардың жүйесі.
Тақырып 6. Сұраныс пен ұсыныс тепе - теңдігі
Мақсаты: Нарық жағдайындағы сұраныс пен ұсыныс, оларға әсер етуші факторларды анықтау. Тұтынушының іс-әрекетін түсіну.
Оқытудың міндеттері: Сұраным мен ұсыным дегеніміз не, олар қалай анықталады және оларға әсер ететін факторларды білу керек. Сұраным мен ұсынымның нарық тепе-теңдігіне әсерін және тұтынушы іс-әрекетінің қаншалықты әсері бар екендігін анықтау қажет.
Тақырыптың негізгі сұрақтары:
1. Нарық механизміндегі сұраныс пен ұсыныс.
2. Тұтынушы іс -әрекетінің теориясы.
1. Нарық механизміндегі сұраныс пен ұсыныс.
Нарықтық механизм-сатушы мен сатып алушының өзара іс-әрекетінің бәсекелестік механизмі және сұраным мен ұсынымның негізінде төмендегідей үш мәселені шешеді: не өндіру керек?, қалай өндіру керек?, және кімдерге өндіру керек?.
Сұраныс-ақшалай қамтамасыз етілген, нарықтағы тұтыныстың өңі айналған түрі немес сұраныс-төлем қабілеттілігі бар тұтыныс. Сұраныс заңында айтылады: сұранысқа ықпал ететін, барлық басқа факторлардың тұрақты болған кезінде, сатып алушылар сатып ала алатын және сатып алғысы келетін тауардың құны төмен болған сайын, сонша оның саны көп болады.
Сұранысқа ықпал ететін факторлар:
-тауар мен қызметтің бағасы; сатып алушылардың ұнату қабілеті; тұтынушылардың табысы; үй шаруашылықтар арасында табысты бөлу; айырбас-тауардың бағасы; тауар мен қызметті сатып алатындардың жалпы саны; күтілетін инфляция.
Ұсыным-тауар өндірушілердің нарыққа сатуға ұйғарған басағы белгіленген тауар жиынтығы. Ұсыныс заңы тауар бағасы мен рыноктағы оның ұсыныс көлемі арасындағы тәуелділікті анықтайды.
Ұсынысқа ықпал ететін факторлар:
-тауар бағасы; өндіріс технологиясы; экономикалық ресурстарға баға; тауар өндірушілердің саны; салықтар мен субсидиялар.
2. Тұтынушы іс -әрекетінің теориясы.
Тұтынушының іс-әрекеті оның тұтынуының қалай қолданбауында, материалдық игіліктер (тауар) қызмет көрсету қандай пайда әкелетіндігіне байланысты. Тауар пайдалылығы-адамдардың қандай да болмасын тұтынысын қанағаттандыру қабілеттіліг.
Шекті пайдалылық-қосымша пайдалылық, сесебі, тұтынушы тауар мен қызмет жасауға бір қосымша бірліктен алып тұрады. Шекті пайдалылық термині алғаш рет 1883 ж. Австрия экономисі Ф.Визер (1851-1926жж) ендірді.
Сабақ беру және оқыту әдістері: презентация, талдау.
Меңгеруге қажетті терминдер:
Сұраным мен ұсыным заңдары; тепе-теңдік баға, сұраным мен ұсыным икемділігі, нарықтағы тепе-теңдік, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz