Қазақстан территориясындағы мазарлар

• Бес-Шатыр мазараты. Бес-Шатыр мазараты біздің заманымызға дейінгі бірінші мыңжылдықта қазіргі Қазақстан территориясында мекендеген көне сақтардың табынатын орны болған. Мұнда 2 кв. км. алаңда Бесшатыр мазараты - сақтардың көне Семиречья халқының монументтілік және композициялық күрделілігі жағынан ең елеулі археологиялық ескерткіші орналасқан. Көлемі 20 кв. м және биіктігі 3 м көму камералары тастар мен тас кесектерінің астында жақсы сақталған. Тек екі обаның камералары өртелген. Теңлік обасында бай көмбе табылды, жапырақ алтындардан дайындалған киім әшекейлерінің арасында алтынмен әшекейленген темір аса таяқ бар.
• Верный үш классты училищесі XIX ғасыр. Бұл ғимарат 1890 ж. салынған. Гоголя көшесі басындағы 37 үй. Сәулет өнерінің қайталанбас тарихи ескерткіші, ғимарат қабырғалары Алатау еменімен ою өрнектеліп безендірілген. Қайта қалпына келтіру жұмыстары 2003-жылы басталған болатын, алайда қаражат жетіспеуі салдарынан 2004-жылға қалдырылды. Ағаш ғимаратқа іші-сыртына қалпына келтіру жұмыстары жасалынды.
• Жаркент мешіті XIX ғасыр. Құрылыс салу барысында әртүрлі материалдар қолданылған. Мысалы, мешіт, мұнара-минареттен, қақпа мұнарасы тянь-шань тасынан салынған, медресе іші кірпіштен қаланған. Портал мен жабыса салынған үшбұрышты бөлмелер-стилобаттан, қоршау болса күйдірілген кірпіштен салынған. «Жаркент мешіті» сәулет көркем мұражайы - қаланың орталық бөлігінде орналасқан. Құрамына: мешіт, мұнаралы қақпа, кіші мешіт-медресе, сыртқы қақпа, тас қоршау секілді нысандар кіреді. Құрылыс қытай шебері Хон Пиканың бастамасымен салынған. Құрылыс шебердің нұсқауы бойынша жобасыз салынған, кіші мешіт медресе мен тас қоршаулар 1903-1905 жылдары салынған.
• Тамғалы петроглифі. Таңбалы деп шатқалды жергілікті халық атаған. Жартылай шөлейт аймақтарында орналасқан шатқалдың жылы мезгіл кезінде қалың бұтамен жабылып, көктемде гүлдерден көмкерілген кілем төселеді. Тамғалы тек табиғатымен қызықтырып қоймай, бұл жерден сирек өсімдіктер мен жабайы қасқыр, түлкі, қоян, тасбақа, жылан және балабан, сұңқар, дала бүркіті сынды құстарды кездестіруге болады. Бәрінен де адам қолынан туындаған Тамгалы петроглифы қызықтырады. Тамгалы - бұл ежелгі шығармашалық көрме, оның суреттерінде адамдар мен жануарлар, ежелгі адамдардың өмір қалпы суреттелген.
• Ықылас атындағы мұражайы XX ғасыр. Ықылас атындағы Ұлттық Музыкалық аспаптар мұражайының ғимараты (бұрынғы Офицерлер жиналыс үйі), 1908 жылғы, Алматы қаласы, Зенков көшесі, 24. Алғашқы қолданылу мақсаты - Верный қаласының клубтық ұйымы-әскери жиналысы; 1913 жылында - Романовтар әулетінің 300-жылдығы мерейтойына орай ұйымдастырылған бірінші ауыл-шаруашылығы көрмесінің павильоны, 1918 жылдан бастап - пошта-телеграф кеңсесі.

• Қабанбай батыр кесенесі. Қабанбай батыр кесенесі Ақмола облысының ауыл аймағында оңтүстікте 20 км. қашықтықта Астана қаласы және солтүстік-шығыста 4 км. қашықтықта Қызылжар ауылында орналасқан. Кесененің ғимараты 2000 жылы салынған болатын. Сол күннен бастап Астана қаласының жерінде Қазақстан халқының жан-жақтан келетін киелі жерінің біріне айналған болатын.

Кесене батырдың дулығасын еске түсіретін, кесененің қызыл кірпіштерінің жоғары қабырғаның түзу формалары биікке самғауды сілтейді. Ескерткішті темір жарты ай қияды.

• Абылай хан стелласы. Орнату комплексінің орны - бұл Абылай хан тарихи жері, ағаштармен қоршалған шыңға шығатын белестерден тұратын. Ерекше алатын болсақ алаңқай жер оның дөңгеленген формасы ( дөңгелек - ғасырлықтың, шексіздіктің белгісі) композициялық және кеңістікті-пластикалық шығармашылық болып есептеледі. Авторлар бұл қасиетті Казақстан халқы үшін сақтайды, энергиясының ең маңызды орталық көзі болып есептелетін монументін - комплекстің доминантына орын бөледі. Өздерінің шығармаларында Еуразиялық аймағында кең танылған, ғасырлар тоғысында скиф-сақтық қоғамынында жасалған, Ұлы далада қоныс алған түріктер, славяндар үшін де бір тамыр болып танылған.

Жоспарда монумент дөңгелекке енгізілген сегіз қырлы ұсынылады. Қазақстан халқының мәдениетінде сегіз қырлы әлемнің жақтарынан басқа, барлық бағыттар жайылатын алғыс айту. Дөңгелекпен қоса мәңгілік уақытқа алғысымен бекітілген.

• Ботағай кесенесі XI - XII ғасыр. Ботағай кесенесі - ерте замандардан келе жатқан бай тарихымыздың куәгері. Сонымен қатар бұл Қазақстандағы ортағасырлық жалғыз кесене. Осы бір Ботағай Кесенесі көптеген елдің айтуына қарағанда Қазақстандағы сәулет-құрылыс өнерінің қайталанбас үлгісі болып табылады. Сәулет құрылыс өнерінің қайталанбас үлгісі болған Ботағай кесенесін, басқа да сәулет және археология ескерткіштері сияқты туризм нысанына айналдыру мақсатында жөндеп қалпына келтіру. Қорғалжын табиғи қорығын «Қорғалжын тарихи-табиғи қорығы» деп өзгертуге болар еді.

• Алаша хан кесенесі. Мазар халық шеберлерінің қолымен XI-XII ғасырларда Алаша ханның құрметіне салынған. Оның есімі қазақтың үш жүзінің пайда болуымен тікелей байланысты. Қазақстандық әйгілі кесенелердің бірі Қаракеңгір өзенінің аңғарында, оң жағалаудан 2 км қашықтықта, Малшыбай ауылынан алшақ емес жерде орналасқан. Мазарды зерттей бастау Ш. Уәлихановтың «Қырғыз қайсақ молалары және жалпы бұрынғы туралы» атты мақаласынан бастау алады.
• Аяқ-Қамыр кесенесі . Орналасқан жері: Ұлытау ауданы, Жезді ауылынан солтүсік бастысқа қарай 9м қашықтықта. Автор, құрылысшы, тапсырыс беруші, құрылу тарихы белгісіз. Кесенені алғаш рет 1946 жылы Қазақ ССР ғылым Академиясының Орталық Қазақстан археология экспедициясы зерттеді. /Ә. Х. Марғұлан/ 1973 жылы ҚазССР Мәдениет министрлігінің экспедициясы өлшеу мен фотофиксация жұмыстарын жүргізді.
• Домбауыл кесенесі. Орналасуы: Ұлытау ауданы Жезқазған қаласынан солтүстік-батысқа қарай 58 км. Автор, салушы және пайда болу тарихы белгісіз. Мазарды зерттей бастау Ш. Уәлихановтың «Қырғыз қайсақ молалары және жалпы бұрынғы туралы» атты мақаласынан бастау алады.
• Жұбан-Ана кесенесі X - XI ғасыр. Орналасуы: Жаңаарқа ауданы, Мыңадыр бекетінен екі км қашықтықта. Автор, салушы және пайда болу тарихы белгісіз. Кесене туралы алғашқы жазбаша еске алу П. И. Рычковтың 1762 жылы жарық көрген «Топография Оренбургская» атты еңбегінде бар. Орталық Қазақстанда ешқашан болмаған П. И. Рычковтың ескерткішті сипаттап жазуы түпнұсқадан алынған.
• Жошы хан кесенесі. Орталық Қазақстанның Ұлытау ауданы ежелден көшпелі тайпалар басшыларының сүйікті мекені болған. Осы маң Жошы хан және оның ұлдарының еншісі болған. Жошы хан кесенесі (1228-1230) Қаракеңгір өзенінің сол жағалауында, Жезқазғанның солтүстік шығысынан 55 км қашықтықта орналасқан. Автор, салушы және пайда болу тарихы белгісіз. Жергілікті халықтың арасында дәл осы маңда құпия жағдайда 1227 жылы аң аулап жүріп, Шыңғыс ханның ұлы Жошы хан қайтыс болған деген әңгіме сақталған.
• Көне Басқамыр қаласы. Көне Басқамыр қаласының орны Жезқазғанның солтүстік -батысынан 83 км қашықтықтағы Жезді өзенінің сол жағалауында орналасқан. Көне қаланың орны төбелермен қоршалған кішкентай жазық далада, Талдысай өзенінің Жезді өзеніне кұя берісте орналасқан. Көне қаланың айналасы мен алаңына Басқамыр моласы бар. Оның көне екі мазары мен көне ортағасырлық көмбесі бар.
• Лабак кесенесі. Ұлытау ауданы Малшыбай ауылының оңтүстік шығысқа қарай 20 км қашықтықта орналасқан. Республикалық маңызы бар сәулет ескерткіші болып есептеледі. Автор, құрылысшы, тапсырыс беруші, құрылу тарихы- белгісіз. 1975 жылы жазда ҚазССР Мәдениет министрлігінің экспедициясы зерттеген. (М. Маманбаев, М. Нұрқабаев, М. Сембин) . Кесене бір камералы порталды-күмбезді құрылыс.
• Ұлытау. Ұлытау - ежелгі заманның кене сырларын ішіне бүккен шежірелі өлке. Ол ежелгі де ералуан әдемі ескерткіштерінің көптігімен кім-кімді де тенті етеді. өзінің ғажайып сұлулығымен, құнарлығыменен бабаларымызды ынтықтырған қасиетті жерде палеолит, неолит дәуірлерінің туындысы - алғашқы адамдардың мыңдаған еңбек құралдарын әр бұлақтың маңынан, көгалды жазықтардан кездестіресіз. Қаракеңгір өзені жағасындағы Дүзен мазарына жақын орналасқан палеолит дәуірінен қалған көнекөз шеберхана Қазақстандағы ең ірі де әйгілі ескерткіш санатында.
• Н. Әбдіровтің ескерткіші. Әйгілі жерлесімізНұркен Әбдіровтіңескерткіші 1958 жылы Қарағандының орталығында орналасқан. Нұркен Әбдіров - Қарқаралы ауданының тумасы, 1919 жылы туған.
• Сангру II қорымы. Сангру II - бұл ежелгі андронов мәдениетінің белгілерін сақтаған жалғыз ескеркіш. Ол Қарағанды облысы Шет ауданы Айшырақ ауылынан 5 километр қашықтықта орналасқан. 1958 ж Орталық Қазақстан археология экспедициясының екінші жасағы Сангру II мекенінің обаларын зерттеп шықты. Ол Қарағанды облысы Жаңаарқа ауданы Дарат мекенінен 4 км қашықтықта орналасқан және оңтүстіктен солтүстікке қарай гранит соқпақпен шектелген алап. Солтүстік-шығыс және оңтүстік-батыс бөліктері батпақталған.
• Қызыл Кент сарайының ескі орны. Кент тауларында Кызыл-Кент жолының маңында қазақ даласына жоңғар шапқыншылығы кезіндегі сәулет ескерткіші бар. Халық арасында ол Кент сарайы деген атаумен белгілі. Кішігірім жазықта, барлық жағынан жартасты таулармен қоршалған.

• Абат-Байтақ кесенесі XIV - XV ғасыр. Хобда ауданының Абат-Байтақ Кесенесі ХІХ ғ. Талдысай аулынан оңтүстікке қарай 12-шақырым жерде құрамына XVII-XIX ғасырдың Абат-байтақ кесенесі 200-ден астам құлпытастар кіретін Абат-Байтақ зираты орналасқан.
• Қарағұл кесенесі XIX ғасыр. Қарағұл кесенесі, Кіші Жүз қазақтарының құрметке бөленген өкілдерінен біреуінің басында тұрғызылған. Бұл XIX ғасырдың, көркем күмбезді кесенелер тобы ішінен айрықша ескерткіштердің біреуі. Кесене, Мұғалжар ауданындағы Борлы ауылынан, оңтүстік-шығыс бағытында 10 шақырым қашықтықта орналасқан. Ескерткіш, бөлекше, төбеде орналасқан, қасында бірнеше жақын заманның мазарлары бар.
• В. И. Пацаевтың ескерткіш-бюсті . 1971 жылы 6-маусымда әлемде «Союз-ІІ» космостық кемесінде, батылдықпен космосқа ұшқан Г. Т. Добровольский, В. Н. Волков, В. И. Пацаевтың ерлігі туралы хабар таралады.
• Теміржолшылар мәдени үйінің ғимараты. Ғимарат құрылысы КХКП тапсырмасымен 1928 жылы басталады. Онда В. И. Ленин атындағы теміржолшылар мәдениет үйі орналасады.

• Махамбет Өтемісұлының жерленген жері . Ескерткіштің уақыты 1846 ж. Ескерткіштің мекен-жайы Атырау облысы, Индер ауданы, Индер поселкесінен оңтүстік-шығысқа қарай 40 ш.
• Жұбан-Ана кесенесі XIX ғасыр. Орналасуы: Жаңаарқа ауданы, Мыңадыр бекетінен екі км қашықтықта. Автор, салушы және пайда болу тарихы белгісіз. Кесене туралы алғашқы жазбаша еске алу П. И. Рычковтың 1762 жылы жарық көрген «Топография Оренбургская» атты еңбегінде бар.
• Мұнайшылар тұрғын үй қалашығы . 1943 - 1948 жылдар аралығында салынды. Қалашықтың жалпы көлемі 55 га жерді алып жатыр. Жобасының авторлары А. В. Арефьев және С. И. Василковский. Олар осындай үздік жобасы үшін Сталин сыйлығымен марапатталған болатын. Жобасы өз алдына, жалпы географиялық орналасу жағдайы да өте қолайлы жерде, яғни, үш жағынан Жайық өзені айналып өтеді.

• Алғашқы әскери училище ғимараты . Ескі карта бойынша қазіргі әскери училище ғимараты Михайловский және Никольский көшелері бұрышында орналасқан. Ғимарат XIX ғасырдың 70 жылдары салынған.
• Бөкей ордасы XIX ғасыр. Қалпына келтірілген тарихи кешен Орданын оңтүстік бөлігінде орын тіккен. Солтүстік және Солтүстік шығыс бөлігі тұрғын үйлермен шектеседі, Солтүстік батысы қоғамдық маңызы бар ғимараттармен шектеседі, оңтүстігі демалыс орнымен шектеседі.

• Бауыржан Момышұлының ескерткіші . Бауыржан Момышұлының ескерткіші 2000 жылы 12 қазанда Ұлы Жеңістің 55 жылдығына және батырдың 90 жылдығына арнап салынды.
• Жамбыл Жабаев ескерткіші . Жамбыл Жабаев ескерткіші Жамбыл алаңында орналасқан. 1961 жылы ақынның 115 жылдың мерей тойына арналып салынды.
• Мавзолей Шокай-Датки XVII - XVIII ғасыр. Шоқай Датка кесенесі Жетісу аймағының тарихи және мәдени мұрасының ең маңызды ескерткіштерінің бірi болып табылады.
• Мерке әулиесі . Жоғары шыңның биіктігінде (теңіз деңгейінен 3000 метр тереңдікте) әулие Мерке тастан қашалған еске алу конструкциясы, төбелерден тұратын Ауразия аймағындағы көшпенділер-түріктердің храмды комплексі жалғыз сақталған болып ұсынылады. Жерленген-еске алу қасиетті ғимараты Жетісу көшпенді халқының мыңжылғы тарихының дамуының барлық деңгейлерін көрсетеді.
• М. Хайдар Дулати ескерткіші . Ескерткіш 1998 жылы Сүлейменов көшесіндегі университеттің бас корпусының алдына Мұхамед Хайдар Дулати мырзаның 500 жылдығына арналып салынған.
• Тараз қалашығы . Ортағасырда қазіргі Жамбыл облысы аймағында Жібек жолында - Тараз, Джувикат, Нижний Барсхан, Хамукат, Оххум, Акыртас, Орнек, Кулан, Мерки и Аспара қалалары орналасқан болатын. Бұнда ежелгі қола дәуірінің сақтар және үйсін, түріктердің хандық обасы және петроглифтер галересиясы болған еді. Ортағасырлы Тараз жібек жолы ежелгі ескерткіштерінің ішінде ерекше орын алады. Жазуларда Тараз немесе Янги-Талас деп танылған.
• Үш-Арал мешіт-медресесі XIX ғасыр. Бұл құрылыс ХІХ ғасыр соңына қарай салынған (30х15м) жоспарындағы тік бұрышты, 12. 5м шамасындыға биіктікті 16 күмбезден тұрады. Бұны қалпына келтіру үшін екі жыл жұмыс жасалды.
• Айша-Бибі кесенесі XII - XIII ғасыр. Айша - бибі кесенесі өзінің аңызға толы рухани құндылығымен сәулет өнеріндегі ғажайып әлемде теңдесі жоқ ескерткіш болып табылады. Ескерткішті қалаған кірпіштердің әртүрлілігінің өзі таң қалдырады. Оның алғашқы қалпы біздің уақытымызға дейін тек батыс қабырғасында сақталған.
• Ақкесене мұнарасы XIII - XVII ғасыр. Ақкесене мұнарасы төменгі Талас ауданында орналасқан. Қазақстан тарихында осы күнге дейін сақталған Қыпшақ дәуірінің есерткіші. (XIII-XVII) .
• Қарақожа мешіт-медресесі XIX - XX ғасыр. Жамбыл облысы Талас ауданы Сейілбек ауылында орын тепкен мешіт, Қазақстандағы бірден-бір өзгеше сәулет ескерткіші.
• Ақыртас сарай кешені VIII - IX ғасыр. Ақыртас - археологиялық кешен, қазіргі Тараздың шығысында 40 км жерде, Ақшолақ теміржол стансасынан 6 км оңтүстікте, Қырғыз Алатауының етегінде орналасқан. Қазір бұл, тау шатқалынан бастау алатын, құрғап бар жатқан бұлақтардың арналары кескен, тау бөктері.
• Бабаджа-Хатун кесенесі . Айша бибі мазары жанында орналасқан. Бұл кесене де XI- XIIғғ сәулет ескерткіші болып саналады. Кесене ерекше қарапайымдылығымен бағаланады. Соңғы жаңартылуы 2002 жылы болған. Эпиграфикалық жазба бойынша ол жерде жерленген әйел адамның атын оқып білген.

• Қараман-ата қорымының ескерткіштері XII - XVII ғасыр. Қараман ата мазары Маңғыстау аймағының мазараттары ішіндегі ең көне зират. ІХ-ХІХ ғасырдан қалған мұра, яғни әрбір дәуірдің әртүрлі ескерткіштерінен сыр береді.
• Бекет- ата ескерткіші. Бекет- ата ескерткіші - Маңғыстау, Үстірт, Жем бойындағы Бекет ата есімімен байланысты жерасты ғимараттарының ортақ атауы. XIX ғасырларда Үстіртті зерттеген типограф Э. Эверсман, А. Дюгаиель сияқты ғалымдар аңыз - әңгімелерді негізінде жинаған деректерін жазып қалырған. Оғыландыдағы ғимарат жақсы сақталған.
• Қызылқала қалашығы. Географиялық координаты N 44º14, 538; Д 51º59, 506. 18 км. Маңғыстау облысы, Шетпе аулында орналасқан X-XIII ғғ. археологиялық ескерткіштер. Басты қалашық екі арнаның тоғысында солтүстіктен оңтүстікке қарай 700 м, ені 400 м созылған.
• Шопан - Ата көне мешіті. Осынау көне ескерткіш Маңғыстау - Хорезм керуен жолы бойында орналасқан. Мешіт ғимаратын қалпына келтіру, төбесін қайта жабу, бұрыштарын бекіту су ағызатын қондырғылар және тағы басқа жұмыстар атқарылды.

• Кеңес Одағы батырлары мүсіндері
• Кеңес Одағының екі мәрте батыры Л. И. Беданың мүсіні. Мүсінші Д. П. Шварц, 1951 жыл. Қостанай қаласы, Пушкин көшесі 98. Мүсін қоладан құйылған, цилиндр формалы гранит тас тұғырға орнатылған. Л. И. Беда үздіктік белгісі тағылған әскери формада бейнеленген. Леонид Игнатьевич Беда Қостанай облысы Ленин ауданы Ново-Покровка ауылында туған. 1920 жылы мұғалім болған.
• Кеңес Одағының екі мәрте Батыры Иван Фомич Павловтың мүсіні . Мүсінші Д. П. Шварц, 1952 жыл. Мүсін қоладан құйылған. Иван Фомич Павлов (1922 - 1950 жж) шаруа отбасында дүниеге келген. Чкалов әскери-авиациялық училищесін бітіріп, 1942 жылдың маусымында майданға барады. И. Ф. Павлов соғыс кезінде 250 әскери ұшу операциясына қатысқан. 1944 жылы 4 ақпанда «Ұлы Отан соғысының I дәрежелі» орденінің иегері, екі Қызыл Ту орденінің иегері. Иван Фомич Павлов Кеңес Одағының батыры болды

• Абділ Әзіз баб XV - XIX ғасыр. Абділ Әзіз баб кесенесі Оңтүстік Қазақстан облысы Сайрам ауылында орналасқан. Бұл көп күмбезді ескерткіш ХII ғасырда Исфиджаб (қазіргі Сайрам ) қаласында тұрғызылған.
• Қажы Талиға XVII ғасыр. Қажы Талиға кесенесі Оңтүстік Қазақстан облысы Сайрам елді мекенінде орналасқан. Кесене сол заманның белгілі адамы Қажы Талиғаның құрметіне салынған XVII ғасырдың дәстүрлі монументті сәулет ескерткіші. Осы кезге дейін кесененің бастапқы қалпын сақталмаған.
• Арыстанбаб кесенесі XII ғасыр. Арыстанбаб кесенесі ХІІ ғасырда өмір сүрген белгілі діни мистик Арыстанбаб құрметіне тұрғызылған. Алғашқы жөндеу жұмыстары 14-15 ғасырларда жүргізілген. Содан бері алғашқы салынған ою өрнектер сақталынған. Жер сілкінісінен құлаған мазардың орнына 18-ғасырда екі күмбезді құрылыс салынған. 18-ғасыр ғимараты құлап қирағаннан кейін 1909жылы қайта салынды. Жерасты суының жоғарғы деңгейі салдарынан бүлінген мешіт 1971 жылы қайта салынды.
• Қ. А. Яссауи кесенесі XIV - XV ғасыр. Түркістан қаласындағы Қожа Ахмет Ясауидің кесенесі Орта Азия мен Қазақстандағы теңдесіз тарихи жәдігер. Бұл ғажайып сәулет өнерінің туындысы өз бойына ертеден келе жатқан жергілікті және Шығыс мұсылман құрылыс тәжірибесін жинақтаған бірегей ғимарат.
• Баба-Ата кешені XVII ғасыр. Атаулы комплекс, Оңтүстік Қазастанның, Созақ ауданында орналасқан. Мешіт 19 ғасырдың соңыңда салынған. Мешіт орта-ғасырлардан қалған Баба-Ата қаласының ескі орнының ішінде орналасқан. Бұл мешіттің салыну мақсатын, осы жерде орта ғасырларда мекендеген әйгілі ислам дінін уағыздаушысыменен байланыстырады.
• Жүсіп ата кесенесі. Түркістан қаласынан 30 шақырым жерде Икан аулында орналасқан. Ескерткіштің шығыс бетінде Алматы - Самара тас жолы жатыр. Ескеркіш молалар арасында орналасқан. Ол жерге ең соңғы рет 2000 жылдай бұрын жерленген. Саман құрылыстың солтүстік жағы бүлінген.
• Кесененің күйі күрделі . Түркістан қаласындағы Қожа Ахмет Ясауи кесенесі - Қазақстан және Орталық Азия тарихындағы ең таңдаулы жәдігерлердің бірегейі. Ясауи кесенесі - «ЮНЕСКО-ның әлемдік мұра тізіміне» енген Қазақстанның алғашқы мәдени нысаны.
• Мірәлі баб кесенесі XII - XV ғасыр. Мірәлі баб кесенесі Оңтүстік Қазақстан облысы Сайрам елдімекенінде орналасқан. ХІ-ХІІ ғасырларда ислам дінін күшейту мақсатында Исфиджап (Сайрам) қаласында, феодалдардың танымал адамдарына арналып салынған ескерткіш.
• Рабия Сұлтан Бегім кесенесі XV ғасыр. Оңтүстік Қазақстан облысы, Түркістан қаласы, Қожа Ахмет Яссауи кесенесінің оңтүстік шығыс жағында 60 метр жерде орналасқан.
• Түркістан . 1910 жылы И. А. Кастанье ежелгі ескерткіштерінің толық зерттелмеу себептерін былай түсіндіреді: «Орта Азияның ежелгі оңтүстік жартысын қазбалық жұмыстардың нәтижесінде ескерткіштердің (самаркандта мешіттері және басқа) солтүстік бөлігін жауып, сол уақытта ежелгілік және көпқырлығымен көп көңілді аларлық» - деген тұжырым жасаған болатын.
• Хызыр мұнарасы . Хызыр мұнарасы Оңтүстік Қазақстан облысы Сайрам қаласында орналасқан. Сайрам қалашығы Оңтүстік Қазақстанда орналасқан ежелгі елдімекеннің бірі болып табылады. Сайрамсу өзенінің бойында, Шымкент қаласынан 10 шақырым қашықтықта орналасқан.
• Шаян ауылындағы мешіт-медресе. Мешіт-медресе сәулет өнерінің ескерткіші Бәйдібек ауданы Шаян ауылында орналасқан. Шаян аталу себебі, ағып жатқан өзенде шаян көп деп түсіндіріледі. Алғашында кішкене саман мешіт болған, дегенмен тұрғындардың көп қоныс тебуі кеңірек мешіт салуға итермелеген.
• Шығыс моншасы XVI - XVIII ғасыо. Оңтүстік Қазақстан облысы Шығыс моншасы XV ғасыр Түркістан қаласындағы «Хазірет сұлтан» мемлекеттік тарихи - мәдени мұражай-қорық Күмбездер қалпына келтіру кірпіштерімен