Металдардың пісіру технологиясы
ДӘРІС САБАҚТАРЫНЫҢ ҚЫСҚАША МАЗМҰНДАРЫ
1- дəріс
Тақырыбы: Пісіру туралы жалпы мəліметтер
Мақсаты: Пісіру процестері, техникалық белгілері, пісірудің негізгі түрлерінің қысқаша сипаттамалары, флюс қабаты астында автоматты доғалы пісіру, қолмен доғалы пісіру, газбен пісіру, электрқожды пісірулерді игеру.
Негізгі қарастырылатын түсініктер: Физикалық, техникалық жəне технологиялық белгілер, термиялық , механикалық, термомеханикалық топтар, электрқож, флюс қабаты, түйіспелі пісіру.
Дәріс сұрақтары:
1. Пісіру түрлерінің жіктелуі
2. Пісірудің негізгі түрлерінің қысқаша сипаттамалары
3. Металдардың пісіру икемділігі туралы түсінік
Дәріс мазмұны:
Пісіру түрлерінің жіктелуі. Пісіру деп қатты материалдарды жергілікті балқыту немесе пластикалық деформация жасау арқылы ажырамайтын жалғас алу процесін айтады. Осының нəтижес інде пісірілетін материалдар атомдарының арасында берік байланыс орнайды.
Металдарды пісіру физикалық, техникалық жəне технологиялық белгілерімен əртүрлі топтарға бөлінеді.
Металдарды пісіруді физикалық белгілерімен жіктеу. Физикалық белгілерімен жіктеу пісіру жалғасын қалыптастыруға қолданылатын энергия түріне байланысты жасалады. Осы бойынша пісіру процестері үш топқа бөлінеді:
oo термиялық;
oo термомеханикалық;
oo механикалық.
Термиялық топқа жылу энергиясын пайдаланып балқыту пісіру түрлері жатады: доғалы, электрон-сəулелі, электрқожды, плазмалы, термитті, газбен жəне құймалы.
Термомеханикалық топқа жылу энергиясын жəне қысым күшін пайдалану арқылы пісірілетін түрлері жатады. Бұл топқа түйіспе пісіру, индукциялы-қысымды, диффузиялы, газды-баспалы, термокомпрессиялы, доға- басқалы, термитті-баспалы.
Механикалық топка - механикалық энергия мен қысымды қолданып орындалатын пісірудің түрлері жатады: салқындай, ультрадыбысты, жарылыспен, үйкеліспен жəне магнит-импульсті.
Металдарды пісірудің техникалық белгілерімен жіктелуі.
Техникалық белгілерге келесілер жатады:
oo металды пісіру аумағында қорғау əдісі;
oo пісіру процесінің үзіліссіз орындалу дəрежесі;
oo процесті механикаландыру дəрежесі.
Металды атмосфера ауасынан қорғау əдісі бойынша пісірудің түрлері - ауада, вакуумда, əртүрлі қорғаушы газдарда, флюс астында, флюс үстімен, көбікте, аралас қорғаулармен.
Процестің үзіліссіздігіне байланысты пісіруді үзіліссіз жəне үзіліспен деп бөледі; механикаландыру дəрежесімен пісіру қолмен, механикаландырылған, автоматтандырылған жəне автоматты түрлері болады.
Пісірудің негізгі түлерінің қысқаша сипаттамалары. Доғалы пісіру пісірудің кеңірек тараған жəне əмбебап түрі болып табылады. Балқытып пісіру тобына жатады. Негізгі жəне қосынды металдардың балқуы пісірілетін метал мен электрод арасында жанатын электр доғасы арқылы орындалады. Балқыған негізгі жəне қосынды металл (электрод немесе пісіру сымы) пісіру ваннасын қалыптастырады; нəтижесінде пісіру ваннасы металының кристалдануынан пісіру жігі қалыптасады.
Пісіру жігін тотығудан қорғау үшін, доға жанғанда сұйық қож жəне газдар (мысалы СО2, сутегі) бөлетін қалың қаптамалы электродтар қолданылады. Көмір элекродымен тəуелді (1б- суреті) жəне тəуелсіз (1,в - суреті) доғада қосынды сым қолданып пісіру шектелуі, бұны көбінесе түсті металдан жасалған электродтарын көбінесе доғалы кесуг е ( əсіресе ысқаланған болаттарды) кеңірек қолданады.
1 - сурет. Қолмен доғалы пісіру
Флюс қабаты астында автоматты доғалы пісіру.
Пісірудің бұл түрі үлкен өндірістерде түзу жəне шеңбер жікті бөлшектерді жалғастыру үшін қолданылады (2 - сурет). Электрод есебінде жалаң пісіру сымы 1 пайдаланылады.
Бұл процестің өнімділігі қолмен доғалы пісірумен салыстырғанда 5-10 есе жоғары; пісіру жіктерінің сапасы да жоғары.
2 - сурет . Флюс қабаты астында автоматты доғалы пісіру
Қорғаушы газдарда пісіру.
Пісіру балқитын (3,а - суреті) немесе балқымайтын (вольфрам) электродтарымен (3,б - суреті) инертті газдар ағынында жүргізіледі.
3 - сурет. Қорғаушы газдарда пісіру
4
Бұл тəсілді жоғарылегірленген болаттан, титан, никель, алюминий жəне магний қорытпаларынан жасалған бөлшектерді пісіруге қолданады.
Көміртекті болаттарды пісіргенде біршама арзанырақ көмірқышқыл газын қолданады.
Электрқожды пісіру.
Пісірудің бұл түрінде негізгі жəне қосынды металдардың балқуы, тұрақталған пісіру процесі кезінде, электр тоғы балқыған қождан өткенде бөлінетін жылу арқылы іске асады.
Электрқожды пісіру электрод түрімен, электродта тербеліс болуымен, электрод санымен жəне кейбір басқа да белгілерімен жіктеледі. Бұл тəсіл ауыр дайындамаларды жалғастыруға қолданылады (ауыр тұғырлар, станиналар).
Газбен пісіру.
Пісірудің бұл түрі негізгі жəне қосынды металдарды жоғарытемпературалы газ- оттекті жалынымен балқытып жалғастыруға негізделген. Оттегінде жандыруға арналған жанар газ есебінде əртүрлі газдарды пайдаланады: сутегі,ацетилен, пропан-бутан қоспасы, бензин буы, керосин буы, қалалық газ, табиғи, кокс, мұнай жəне басқа газдар.
Ацетилен-оттекті пісіру (4 - сурет) инжекторлы жанарғы жалынында өтеді. Қосынды металл есебінде пісірілетін бөлшек металының құрамына жақын сым немесе сырықтар қолданылады.
Ацетилен-оттекті пісіруде жалғастардың сапасы электрдоғалы пісіргеннен төмен.
4 - сурет. Ацетилен-оттекті пісіру
Түйіспелі пісіру.
Түйістіріп кедергімен пісіру, əдетте қимасы аздау бөлшектерді жалғастыру үшін қолданылады. Бөлшектердің шеттерін гидравликалық баспамен қысып, содан кейін электр тоғын қосады.
Бұл жағдайда түйіскен металл пластикалық жағдайда дейін жеткізіледі.
Түйіспелі пісірудің басқа түрі - балқытып пісіру. Бұл əдісте түйісті алғашында біршама күшпен қысып, содан кейін тоқ қосады. Нəтижесінде көп көлемде микро доға пайда болады да, ол металдарды балқытады (5,б - суреті).
Түйіс балқығаннан кейін гидравликалық баспамен қысылады (5,в - суреті).
Мұндай балқытып пісіруді қимасы үлкен бөлшектерді жалғастыруға, бұданда басқа əртекті металдарды жалғастыруға қолданады.
Түйіспелі пісірудің тағы бір түрі - нүктелі пісіру, ол бірнүктелі жəне көпнүктелі болып бөлінеді.
Түйіспелі пісіру əртүрлі электр тоғымен - тұрақты, айнымалы т.б. түрлерімен орындалады.
5 - сурет. Түйіспелі пісіру
Металдардың пісіру икемділігі туралы түсінік.
Пісіру өндірісінде пісіру икемділігі деп біртекті жəне əртекті металдардың (олардың қорытпаларының) берілген жүктемелерде, ортада, температура жəне басқа жағдайларда жұмыс атқара алатындай пісіру жалғасын қалыптастыру қабілеттілігін айтады.
Балқытып пісіруде тек қана өзара жақсы еритін металдар ғана пісіріледі. Біртекті металдар, яғни болат болатпен шойын, шойынмен, мыс мыспен т.с.с., жақсы пісіріледі. Мыс жəне қорғасын өзара ерімейді (қосылыспайды) жəне балқыған (сүйық) күйінде араласпайтын қабаттар қалыптастырады. Сондықтан мыс пен қорғасынды іс жүзінде пісіру мүмкін емес.
Темір қорғасынмен, алюминий висмутпен, темір магниймен т.с.с. қиын пісіріледі. Сондықтан мұндай жағдайда əртекті металдардың пісіру икемділігін қамтамасыз ету үшін, əдетте пісірілетін екі металмен де өзара жақсы еритін үшінші металды пайдаланады. Пісіру икемділігі негізгі метал қасиетінен басқа
пісіру түрі мен ережесіне, қосынды металл жəне флюс құрамына, қорғаушы газ түріне байланысты. Мысалы, көміртекті болаттарды азот ортасында пісіруге болмайды, өйткені жік металы азотпен қанығып, нəтижесінде металдың ескіруі орын алады.
Керісінше мысты азотта пісіру жақсы жағдайда өтеді, өткені балқыған мыс іс жүзінде азотқа бейтарап, əсерлеспейді.
Металдарды жəне олардың қорытпаларының пісіру икемділігін анықтау үшін іс жүзінде 150 əдіс қолданылады.
Қолданылған әдебиеттер:
1.Шакирова Т., Маметсупиев А. Газ және электрмен пісіру - Астана: Фолиант, 2011, - 168 б.
2.Чебан В.А. Сварочные работы - Ростов нД: Феникс 2013, - 412 с.
Бақылау сұрақтары:
1.Пісіру дегеніміз қандай процесс?
2.Пісіру процестері қандай физикалық белгілерімен жіктеледі?
3.Пісірудің түрлеріне бірнеше мысал келтіріңіз.
4.Металдардың пісіру икемділігі дегеніміз не?
5.Пісіру икемділігі қандай жағдайларға байланысты?
2- дəріс
Тақырыбы: Пісіру орны. Пісірушінің аспаптары мен жабдықтары
Мақсаты: Пісіру орны пісіру жұмыстарын жүргізу үшін, электродұстауыштар электродтарды қысуға жəне оларға пісіру тоғын келтіруге арналуын, пісіру тоғы күшіне байланысты бөлінуін игеру.
Негізгі қарастырылатын түсініктер:пісіру орны, нəрлендіру көзі, электр сымдары, электродұстағыш, шлем жəне қалқаншамен, сондай-ақ əртүрлі аспаптар жəне айлабұйымдармен жабдықталуы.
Дәріс сұрақтары:
1. Пісіру орны және оның жабдықталуы
2. Бөлмешектердегі ажыратқыштар немесе магнитті қосқыштардың орналастырылуы.
3.Əртүрлі таңбалы сымдарды жалғастырудың орындалуы
Дәріс мазмұны:
Пісіру орны
Пісіру орны дегеніміз пісіру жұмыстарын жүргізу үшін барлық қажетті жабдықтармен жабдықталған жұмыс орны. Пісіру орны нəрлендіру көзі, электр сымдары, электродұстағыш, шлем жəне қалқаншамен, сондай-ақ əртүрлі аспаптар жəне айлабұйымдармен жабдықталады.
Пісіру орындары тұрақты немесе жылжымалы болады.
Қолданылатын тоқ тегіне жəне нəрлендіру көзінің типіне байланысты пісіру орындары келесі түрлерге бөлінеді:
oo бір орынды (немесе көп орынды) пісі ру түзеткіші немесе
пісіру түрленгіштерінен тұрақты тоқпен нəрленетін пісіру орындары;
oo пісіру трансформаторынан нəрленетін пісіру орны.
Тұрақты пісіру орындары əдетте мөлшері ықшам бұйымдарды пісіруге арналған төбесі ашық бөлмешік. Əдетте бұл бөлмешікте бір орынды пісіру түзеткіші немесе трансформатор орналасады. Егерде айналатын тұрақты тоқ түрлендіргіші қолданылатын болса, шуы көптігінен ол бөлменің сыртында орналастырылады. Пісіру орындарының көп орынды тұрақты тоқ түзеткіштерінен жəне түрлендіргіштерінін нəрленетін жағдайында пісіру тоғын бөлмешектерге шина немесе сымдармен таратады. Бөлмешектерде ажыратқыштар немесе магнитті қосқыштар орналастырылады.
Жұмыс үстелінде, əдетте пісіру бұйымдарын құрастыру мен қысуға арналған айлабұйымдарды орналастырады, ал үстелдің жəшіктерін саймандар, түйір электродтар т.б. салуға пайдаланады.
Бөлмешектің қабырғасына электродтарды қыздырып,кептіру үшін қолданылатын кептіру шкафы ілінеді. Жылжымалы пісіру орындары бұйымдарды нақты құрылыс алаңдарында жəне өндірістік цехтардың аландарында үлкен мөлшерлі бұйымдарды пісіруге қолданылады. Нəрлендіру көздерін жаңбыр жəне қардан қорғау үшін бұл жағдайда, бастырма жасайды ал
доға сəулесінен қорғану үшін қалқандар орналастырады. 6 - суретте қолмен пісіруге арналған пісіру орнының сұлбасы көрсетілген.
6 - сурет. Қолмен доғалы пісіруге арналған пісіру орнының сұлбасы
Пісіруге қажетті жабдықтар.
Электродұстауыштар
Электродұстауыштар электродтарды қысуға жəне оларға пісіру тоғын келтіруге арналады. Электродұстауыш келесі талаптарды қанағаттандыруы қажет:
oo электродты жылдам жəне сенімді бекітуді қамтамасыз етуі;
oo салмағының аз болуы (0,5 кг - ға дейін);
oo жұмыста ыңғайлығы;
oo электр тоғынан сенімді оқшаулануы;
oo қызғаннан сенімді оқшаулануы;
oo электродтардың толығырақ балқуын қамтамасыз етуі;
oo пісіру сымын берік жалғастыруы мен сенімді электр түйісін қамтамасыз етуі қажет.
Қолмен доғалы пісіруге арналған электродұстауыштардың бірнеше типтері бар: ашалы, серіппелі, қыспалы т.б.. Кейбір электродұстауыштарда жұмыстардың қауіпсіздігін жоғарлату мақсатында пісіру процесі тоқтаған кезінде тоқты қолмен немесе автоматты түрде ажырату қарастырылған, электродұстағыштар, құрылғылық сұлбасымен бөлінуден басқа пісіру тоғы күшіне байланысты үш топқа бөлінеді:
I топ -- 125 А-ге дейінгі тоқтың күшіне арналған;
II топ -- 125 - 315 А;
III топ -- 315 до 500 А.
Электродұстауыш 8000 электрод шығынына дейін жөндеусіз шыдауы қажет. Электродты ауыстыру уақыты 4 секундтан аспауы қажет.
7 - суретте тоқты қолмен ажырату жүйесі бар электродұстауыштың құрылымы келтірілген., ал 8- суретте электродтарды бойлық жəне көлденең серіппелі қысуға арналған электродұстауыш көрсетілген.
7 - сурет. Тоқты қолмен ажырату жүйесі бар электродұстауыш
8 - сурет. Электродұстауыштың типтері:
а -- бойлық серіппемен; d -- серіппе диаметрі; Р -- электродты қысу күші,
d = 3 мм, ұстауыш екі жағынан текстолитті жапсырмамен бекітілген;
б -- көлденең серіппесімен
Шлемдер мен қалқаншалар.
Шлемдер мен қалқаншаларды пісірушілердің көзі мен бет терісін электр сəулесінің зиянды əсерінен балқыған метал мен қож шашырандыларынан қорғану үшін қолданылады. Шлемдер мен қалқаншалары тоқ өткізбейтін материалдар - қара фетр жəне пластмассадан жасайды. Қалқанша немесе шлемнің салмағы 0,6 кг - нан аспауы қажет.
Шлемдер мен қалқаншалардың қорғаушы шыны жарықфильтрі болады. Жарықфильтрінің өлшемі - 52x102 мм. Жарықфильтрі металл жəне қож шашырандыларынан сыртынан əдеттегі терезе шынысымен қорғалады, ол ластанғаннан кейін ауыстырылып тұрады.
Пісіру сымдары.
Тоқ күштік тораптан пісіру аппараттарына əдетте КРПТ таңбалы сымдармен келтіріледі, пісіру аппараттарынан электродұстауыштарға - ПРГД жəне ПРГДО таңбалы мыс сымымен немесе елеулі механикалық əсері жоқта АПРГДО сымымен (алюминий сымды) келтіріледі. Бұл сымның ұзындығы 3 м
- ден кем болмауы керек. Қажетті жағдайда бұл сымды КРПТ, КРПТН, КРПС, КРПСН т.с.с. таңбалы сымдармен ұзартуға болады.
Əртүрлі таңбалы сымдарды жалғастыру дəнекерлеумен, қыспа муфталармен орындалады. Пісіру аппаратынан жұмыс орнына тартылған сымның ұзындығы 30-40 м - ден аспауы, керек, өйткені сымдағы кедергінің көбеюіне байланысты доға кернеуі азаяды.
Нəрлендіру көзімен пісіретін бұйым арасын арзандау сымдармен жалғауға болады, көбінесе бұл мақсатта ПРГ таңбалы сым қолданылады.
Бұл сымды пісірілетін бұйымға жалғау үшін, көбінесе тоқты жақсы өткізетін металдан (мыс, қалайы) жасалған əртүрлі жылдам əсерлі қыспалар қолданылады. Қыспалар серіппелі немесе бұранды болады.
Мыс сымдардың қимасы пісіру тоғының шамасына байланысты таңдалады (1 - кесте).
7 кесте - Пісіру сымдарының қимасын пісіру тоғының шамасына байланысты таңдау
Пісіру тоғының шамасы, А
Сымдардың қимасы, мм2
біртұтас
Қос-сымды
100
16
--
200
25
2х 10
300
50
2х 16
400
70
2x25
600
75
2х 75
800
-
2 х 50
1000
-
2 х 70
Электрпісірушінің саймандары.
Қолмен доғалы пісіргенде электрпісірушіге келесі саймандар қажет:
oo балға, ол қожды кетіру жəне белгі жасауға қажет;
oo болат щетка, ол металды пісірер алдында ластықтан тазартуға жəне пісіргеннен кейін қожды кетіруге қолданылады;
oo кескіш (зубило), пісіру жігінің ақауларын қырқуға;
oo жіктердің өлшемін тексеруге арналған үлгілер жиынтығы;
oo метр, бұрыштық, болат сызғыш, белгілегіш;
oo болат белгілегіш (немесе олардың жиынтығы).
Электрпісірушінің арнайы киімі.
Электпісірушінің арнайы киімі (шалбар, куртка немесе комбинезон, сондай-ақ қолғап тығыз брезент, сукно, асбесті матадан жасалады. Шалбарды аяқ киімнің сыртынан киеді, өйткені аяқты металдың ыстық тамшыларынан,электрод қалдықтарынан қорғау қажет. Осы себептермен куртканы шалбардың сыртынан жіберіп киеді. Қуртканың қалтасына балқыған металл түспейтіндей қарастырылуы керек.
Қолданылған әдебиеттер:
1.Шакирова Т., Маметсупиев А. Газ және электрмен пісіру - Астана: Фолиант, 2011, - 168 б.
2.Чебан В.А. Сварочные работы - Ростов нД: Феникс 2013, - 412 с.
Бақылау сұрақтары:
1. Пісіру орындары қандай болады?
2. Тұрақты пісіру орны қалай жабдықталады?
3. Жылжымалы пісіру орындары жұмыстың қандай түрлеріне пайдаланылады?
4. Электродұстауыш қандай талаптарға сай болуы керек?
5. Пісіру тоғының күшіне байланысты электродұстауыштар неше топқа бөлінеді?
3- дəріс
Тақырыбы: Пісіру доғасы жəне оның қасиеттері
Мақсаты: Пісіру доғасы жəне оның түрлері,пісіру доғасының жіктелуі, пісіру доғасын жағу əдістері, пісіру доғасының құрылымы, балқыған металды пісіру доғасының өткізуін білу.
Негізгі қарастырылатын түсініктер: Пісіру доғасы және оның түрлері, электрод пен бөлшек (бұйым) арасында өтетін доға, пісіру жігі электрод балқуы жəне пісірілетін (негізгі) металл жиегінің балқуы, газдардағы оң жəне теріс иондар.
Дәріс сұрақтары:
1.Пісіру доғасы және оның түрлері
2.Пісіру доғасының жіктелуі
3.Доға бəсеңдеуінің қандай ортада өтуіне байланыстылығы
4.Пісіру доғасын жағу әдістері
Дәріс мазмұны:
Пісіру доғасы жəне оның түрлері.
Пісіру доғасы - бұл екі электрод немесе электрод пен бұйым арасындағы газды ортада өтетін қуатты тұрақты электр бəсеңдеуі.
Электр бəсеңдеуі деп электр тоғының (яғни зарядталған бөлшектердің бағытты қозғалысы) газды ортадан өтуін айтады. Мұндай бəсеңдеудің бірнеше түрлері бар: ұшқынды, доғалы, жалынды т.с.с., бұлардың өзара ұзақтылығымен, тоқ күшімен, кернеуімен жəне басқа сипаттамаларымен айырмашылығы бар.
Пісіру доғасының жіктелуі:
oo əсерлесу қағидасымен - тура, жанама жəне аралас əсерлі пісіру доғасы;
oo тоқ түрімен - тұрақты тоқ доғасы жəне айнымалы тоқ (үшфазалы немесе бірфазалы) доғасы;
oo жану ұзақтығымен (тұрақты доға, импульсті доға);
oo тұрақты тоқ полярлығымен - тура полярлы жəне кері полярлы доға;
oo қысу дəрежесімен - еркін немесе қысылған доға;
oo доға жанатын орта түрімен - ашық, жабық жəне қорғаушы газ ортасындағы доға;
oo қолданылатын электрод түрімен - балқитын жəне балқымайтын электрод доғасы;
oo тұрақты вольтамперлік сипаттама түрімен - қатаң, құлама жəне өрлеу сипаттамалы доға;
oo доға ұзындығымен қысқа, нормалы жəне ұзын доға.
Жұмыс қағидасы бойынша пісіру доғаларын тура, жанама жəне аралас əсерлі деп бөледі (9 - сурет). Тура əсерлі доға деп электрод пен бөлшек (бұйым) арасында өтетін доға бəсеңдеуін айтады. Екі электрод арасында өтетін (атом - сутекті пісіру) доға бəсеңдеуін жанама доға (9,б - суреті), ал тура доға жəне жанама доғаның бірге бəсеңдеуін аралас доға деп атайды. Аралас доға мысалы ретінде үш фазалы доғаны (9,в - суреті) келтіруге болады, мұнда екі доға электродтарды пісіру құрылғысымен байланыстырады, ал үшіншісі бір-бірінен оқшауланған екі электрод арасында жанады. Пісіру доғалары сондай-ақ қолданылатын электр тоғы түріне (тұрақты, айнымалы, үш фазалы) байланысты жəне доға жануы ұзақтығымен (тұрақты доға, импульсті доға) бөлінеді.
Бұдан да басқа, тұрақты пайдаланғанда тура жəне кері полярлы доға деп бөледі. Тура полярлыда электр тізбегінің теріс полюсы электродқа жалғанады да оң полюсы (анод) - негізгі металға жалғанады. Кері полярлыда анод электродқа, ал катод бұйымға жалғанады. Доғаларды қолданылатын электрод типіне байланысты бөледі: балқытын электрод (металдан) жəне балқымайтын (вольфрамнан, көмірден т.с.с.) электрод арасындағы доға.
9 - сурет. Электр доғасы:
а -- тура əсерлі; б -- жанама əсерлі;
в -- аралас əсерлі
Балқитын электродпен пісіргенде пісіру жігі электрод балқуы жəне пісірілетін (негізгі) металл жиегінің балқуы есебінен қалыптасады.
Балқымайтын электродпен пісіргенде жік пісірілетін металл бөлшектерінің жəне қосынды металл балқуы есебінен толтырылады. Балқитын электродпен пісіргенде оны пісіру аумағына үзіліссіз (балқыған сайын) беру жəне мүмкіндігінше доға ұзындығын тұрақты ұстау қажет. Доға ұзындығы деп электрод шетінен пісіру ваннасы кратерінің (ойшығы) бетіне дейінгі қашықтықты айтады.
Балқымайтын электродпен пісіргенде доға ұзындығы уақыт өткен сайын ұлғаяды, сондықтан реттеп түру қажет.
Доға қысқа деп саналады, егер оның ұзындығы 2-4 мм болса, нормалы - 4-6 мм ұзындықта; доғаның ұзындығы 6 мм - ден асса, онда ол ұзын доға деп саналады.
Доға бəсеңдеуінің қандай ортада өтуіне байланысты үш негізгі түрге бөлінеді:
oo ашық доға деп аталатын ауада жанатын доға, мұнда газ ортасының құрамына ауа мен пісірілетін металл, электрод материалы жəне электрод қаптамасы материалының бу қоспалары кіреді;
oo жабық доға - ол флюс астында жанады, мұнда газ құрымы негізгі металдың, қосынды сымның жəне қорғаушы флюс буларынан құралады;
oo қорғаушы газдар ортасында жанатын доға (бұл да жабық доға болып саналады). Бұл жағдайда газ ортасы қорғаушы газ құрамынан негізгі металл мен сым металының буынан тұрады.
Пісіру доғасының құрылымы.
Əртүрлі заттар электр тоғын өзгеше өткізеді. Əртүрлі заттың электр өткізгіштігі сол заттағы еркін электр зарядтарының санына байланысты. Бұдан да басқа, өткізгіштік сол еркін бөлшектердің жылжу жылдамдығымен анықталады. Яғни, материалда неғұрлым еркін заряд алып жүрушілері көп болған сайын, олардың қозғалысы көбірек, солғұрлым бұл материалдардың өткізгіштігі көп, соғұрлым оның кедергісі төмендеу болады.
Газдар əдеттегі жағдайда электр тоғын өткізбейді. Бұл, газдардың əдеттегі жағдайда бейтарап молекулалар мен атомдардан тұратындығымен, яғни олар заряд алып - жүрушілер болып табылмайтындығымен түсіндіріледі. Егер газдың құрамында электрондар, оң жəне теріс зарядты иондар пайда болса, онда олар электр тоғын өткізе бастайды. Мұндай көрініс кейбір жағдайларда іске асады. Газдарда электрондар мен иондар қалыптасу процесі иондану, ал зарядталған бөлшектер бар газдар иондалған газдар деп аталады.
Электрондарды атом ядросының байланысынан босату үшін (осының салдарынан оң зарядты иондар қалыптасады), оған біршама көлемде энергия енгізу қажет. Нəтижесінде электрон энергетикалық деңгейі жоғарырақ жаңа орбитаға ауысады, ал молекула немесе атом орнықсыз жағдайда болады.
Ионды қалыптастыру үшін атқарылатын жұмыс иондану жұмысы (немесе иондану потенциалы) деп аталады, ол электрон-вольтпен (ЭВ) өлшенеді. Электронның атомнан ажырауына қажетті жылдамдық беруге арналған энергия қоздыру потенциалы деп аталады, ол да электрон-вольтпен өлшенеді. Əртүрлі химиялық элементтерді қоздыратын потенциал мен ионданудың шамасы (3-9 дан 25,5 ЭВ - қа дейін) əртүрлі болады. Ең төменгі иондану потенциалы бар металдар - сілте - жер металдарды. Бұл элементтер доғаның тұрақты жануына əсер етеді, сондықтан бұларды электрод қаптамасы құрамына енгізеді.
Газдардағы оң жəне теріс иондар, сондай-ақ еркін электрондар кейбір жағдайларға байланысты пайда болады:
oo оларға электр өрісінің əсер етуінен;
oo жылу əсерінен;
oo газдардан рентген, ультракүлгін жəне космостық сəулелер өткенінде.
Пісіру доғалары бірқатар белгілерімен жіктеледі. Газдардың иондану түрлеріне байланысты бірнеше түрлерге бөледі: бөлшектердің соқтығысуымен, фотоиондану (фотондармен иондану), термиялық, электр өрісімен.
Пісіру доғасындағы доға аралығы үш аумаққа бөлінеді (10-сурет): катод, анод жəне доға бағанасы аумақтары.
Доға жану процесінде электрод жəне негізгі металда барлық тоқты өткізетін көбірек қызған учаскелер - белсенді дақтар пайда болады. Бұл белсенді дақтар тиісінше анод жəне катод дақтары деп аталады. Электрод
арасындағы кеңістікте ионданған кезде қалыптасқан электрондардан басқа катод дағынан қосымша электрондар шығады. Электрод бетінен шыққан электрондарды бірінші электрондар деп атайды. Бұл электрондардың шығуы əртүрлі факторларға байланысты: термоэлектрондық эмиссия, автоэлектрондық эмиссия, катод бетіндегі иондану.
10 - сурет. Пісіру доғасы құрылымының сұлбасы:
1 -- катод аумағы; 2 -- доға бағанасы; 3 -- анод аумағы
Электрод бетін жоғары температура ға дейін қыздыру нəтижесінде электрондар олардың атомдарынан бөлінуіне жеткілікті жылдамдыққа жеткен кезде, электрондардың термоэлектрондық эмиссиясы басталады. Катод бетінен ажыраған электрондар анодқа қарай жылжиды. Электродты қыздыру температурасы көп болған сайын ажырайтын электрондардың саны көп болады. Электрондардың автоэлектрондық эмиссиясы электр өрісі кернеуінің
жоғары болуынан өтеді. Электродтар арасындағы потенциалдардың айырмашылығы көп болған сайын, катодтан ажырайтын бірінші электрондар
саны көп болады.
Электрондар саны көп болады. Катодтағы иондану процесі электрондардың оң иондармен соқтығысу нəтижесінде өтеді. Оң иондар доға бағанасындағы иондану нəтижесінде қалыптасқан, катодқа тартылады. Сондай-ақ, иондану процесі сəуле шығару (фотоиондану) нəтижесінде де өтеді. Доға бағанасында екінші деп ататын электрондар (екінші деп бейтарап атомдардың орбитасынан шыққан электродтар арасындағы кеңістікте болатын электрондарды айтады), сондай-ақ оң иондардың қалыптасу процесі өтеді.
Сонымен доға бағанасында электрондар анодқа, оң иондар катодқа қарай жылжиды. Мұнда иондар мен электрондар бейтарап атомдар қалыптастырып қайта бірігуі мүмкін. Бұл процесс рекомбинация деп аталады. Рекомбинация нəтижесінде доғадағы зарядталған бөлшектердің қалыптасуы мен жойылуы теңеседі жəне қыздырылған газдың иондану дəрежесі тұрақты болып қалады.
Анод аумағы анод дағы мен электрод жаны аумағынан тұрады. Анод дағын электрондар атқылайды, соның нəтижесінде иондар қалыптасады. Қатты
атқылағаннан анод аумағының пішіні əруақытта ойшық ыдысты еске түсіреді (немесе жазылған сфераны) жəне ол пісіру кратері деп аталады.
Пісіру доғасын жағу əдістері.
Доға пайда болу жағдайы : 1) тоқтың газдан (ауадан) өткенінде; 2) екі электродты өзара түйістіріп, одан кейін бірнеше милиметр қашықтыққа ажыратқанда пайда болады. Бірінші əдісте (ауадан өтуі) тек қана үлкен кернеу болғанда ғана доға пайда болады. (Мысалы, 1000В кернеуде электродтардың арасы 1 мм болғанда). Доғаны жағудың мұндай əдісі жоғары кернеудің қауіптілігіне байланысты əдетте қолданылмайды. Доғаны кернеуі жоғары (3000 В - тан жоғары) жəне жоғары жиілікті тоқпен нəрлендіргенде электрод пен бөлшек арасының саңылауы 10 мм - ге дейін болғанда тоқ ауадан өте алады.
Доғаны осылайша жағу əдісі пісірушіге қауіпсіздеу жəне көп жағдайда пайдаланады. Бұл үшін пісіру тізбегіне осцилляторды қосу қажет.
Доға жағудың екінші əдісінде электрод пен бұйым арасындағы потенциал айырмашылығы 40-60 В болуы керек, сондықтан бұл əдіс жиірек қолданылады. Электрод бұйыммен түйіскенде тұйықталған пісіру тізбегі пайда болады.
Электродты бұйымнан ажыратқаннан кейін қысқа тұйықталу нəтижесінде қыздырылған катод дағындағы электрондар атомдардан ажырап, электростатикалық тартылыспен электр доғасын қалыптастырып, анодқа қарай жылжиды. Доға жылдам тұрақталады (микросекунд шамасында). Катод дағынан шыққан электрондар газ аралығын иондайды да онда тоқ толығынан өтетін болады. Доғаны жағу жылдамдығы нəрлендіру көзінің сипаттамасына, электродты бұйыммен түйістірген кезіндегі тоқ күшіне, олардың тұйықталу уақытына жəне газ аралығының құрамына байланысты.
Бұйым мен электрод арасындағы потенциал аз болған сайын, соншалықты жылдам жəне көп көлемде иондар пайда болады да электрондық доғадан электрон-ионды доғаға жылдам ауысады.
Доғаның қозу жылдамдығына, бірінші ретте, пісіру тоғының шамасы əсер етеді. Тоқтың шамасы көп болған сайын (электродтың бірдей диаметрінде) катод дағы қимасының шамасы көбірек болады жəне доғаны жағарда электрон тоғы (ағымы) соншалықты көбірек болады. Электрон ағымының көптігі жылдам иондандырып, доға бəсеңдеуі тұрақты қалыпқа көшеді.
Электрод диаметрін азатқанда (яғни тоқ тығыздығын көбейткенде) тұрақты доға бəсеңдеуіне өтетін уақыт көбірек қысқарады.
Доға жағу жылдамдығына, сондай-ақ тоқтың түрі мен полярлығы да əсер етеді. Кері полярлы тұрақты тоқта (яғни нəрлендіру көзінің оң полюсі электродқа жалғанады) доғаны қоздыру жылдамдығы айнымалы тоқтан гөрі жоғарырақ.
Балқыған металды пісіру доғасының өткізуі.
Балқитын электродпен пісіру процесінде жоғары температура əсерінен оның ұшындағы метал балқып, тамшы пайда болады да ол тамшы бұйым бетіне өтеді (тамады). Тамшының мөлшеріне жəне олардың қалыптасу жылдамдығына байланысты электрод металының бұйымға өту түрі тамшылы жəне ағынды болып бөлінеді (11 - сурет).
11 - сурет. Қысқа доғада электрод металының бұйымға өту процесі:
а - ірітамшылы; б - ағынды; I -- IV - үрдістің ретті кезеңдері;
dК - тамшы диаметрі; dЭ - электрод диаметрі
Тамшының мөлшері жəне олардың қалыптасу жылдамдығы доғалы пісіру түріне, ток күшіне, доға ұзындығына, электрод диаметріне жəне басқа да факторларға байланысты.
Қолмен доғалы пісіргенде электрод металының шамамен 95 % тамшы түріне өтеді, қалған 5 % металл шашырандылары мен буларын құрайды. Түйір электродтармен доғалы пісіргенде тамшы доға аралығын тұйықтамай тамшы түрімен өтеді.
Бұл жағдайда тамшының едəуір бөлігі, электрод қаптамасы балқығанда пайда болатын, қож қабыршағында қалады. Мұндай процесс қорғаушы газ ортасында пісіргенде жəне ұнтақты сыммен пісіргенде де байқалады.
Электрод металының ағынды түрінде өтуінде бірінен соң бірі тізбек (ағын) құрып майда тамшылар қалыптасады. Металдың ағынды өтуі тоқтың үлкен тығыздығында пайда болады (мысалы, диаметрі кіші сымдармен пісіргенде). Осылайша, жартылай автоматты аргонда диаметрі 1,6 мм сыммен пісіргенде металдың ағынды өтісі тоқтың күшінің 300А шамасында басталады. Тоқтың бұл мəнінен төмен шамасында пісіргенде металдың тамшылы өтуі байқалады.
Əдетте, ағынды өтуде пісіру сымындағы легірлеуші қоспалардың жануы азаяды, жік металының тазалығы жақсарады.
Будан да басқа, пісіру сымының балқу жылдамдығы ұлғаяды. Сонымен металдың ағынды өтуі тамшылы өтумен салыстырғанда бірқатар артықшылықтары бар.
Түйір электродпен пісіргенде электродтағы тоқ тығыздығының аздығынан (10-20 Амм2 шамасында) электрод металының ағынды өтуі мүмкін емес.
Қолданылған әдебиеттер:
1.Шакирова Т., Маметсупиев А. Газ және электрмен пісіру - Астана: Фолиант, 2011, - 168 б.
2.Чебан В.А. Сварочные работы - Ростов нД: Феникс 2013, - 412 с.
Бақылау сұрақтары:
1. Пісіру доғасы дегеніміз не?
2. Пісіру доғаларының қандай түрлері бар, олар қалай жіктеледі?
3. Доға аралығы қандай учаскелерден тұрады?
4. Доғаны жағу əдістерін айтыңыз.
5. Электрод металының тамшылы жəне ағы нды түрлерінің қандай айырмашылықтары бар?
6. Доғаның анод аумағының пішіні қандай болады?
4- дəріс
Тақырыбы: Пісіру жалғастары мен жіктері
Мақсаты: Пісіру жалғастары мен жіктерінің жіктелуі, пісіруге дайындауда жиектер пішінінің геометриялық сипаттамасы, пісіру жіктерінің шартты белгілерін ұғыну.
Негізгі қарастырылатын түсініктер: жалғас түрі,пішіні мен ұзақтығы,
пісіру түрі,пісіру орындалатын қалпы,балқыған жік металын ұстату əдісі, жасалған қабат саны,пісіруге қолданылатын материал, пісірілетін бөлшектердің өзара орналасу,пісірілетін құрылғы пішіні,жікке əсер етуші күш, балқытылған металл көлемі,жиектерді дайындау пішіні.
Дәріс сұрақтары:
1. Пісіру жалғастары мен жіктерінің жіктелуі
2. Пісіруге дайындауда жиектер пішінінің геометриялық сипаттамасы
3. Пісіру жіктерінің шартты белгілерін ұғыну
4. Пісіру жалғасының жігінің геометриялық көрсеткіштермен сипатталуы
Дәріс мазммұны:
Пісіру жалғастары мен жіктерінің жіктелуі.
Пісіру жалғастары мен жіктері бірқатар сипатты белгілерімен жіктеледі:
oo жалғас түрімен;
oo пішіні мен ұзақтығы бойынша;
oo пісіру түрімен;
oo пісіру орындалатын қалпы бойынша;
oo балқыған жік металын ұстату əдісімен;
oo жасалған қабат санымен;
oo пісіруге қолданылатын материал бойынша;
oo пісірілетін бөлшектердің өзара орналасумен;
oo пісірілетін құрылғы пішінімен;
oo жікке əсер етуші күш бойынша;
oo балқытылған металл көлемімен;
oo жиектерді дайындау пішінімен.
12 - сурет. Пісіру жалғастарының негізгі түрлері:
а -- түйіс; б -- түйіс қайырылған ; в -- қалыңдықтары əртүрлі жаймалардың түйістері; г -- айқасқан; д -- бұрыштық; е -- таврлы; ж -- кескінді;
з -- бүйіржақ; и -- қапсырмалы; к -- электр тойтармалы
1, 3 -- пісіру бөлшектері; 2 -- қапсырма
Жалғас түрі бойынша пісіру жіктерін түйіс, бұрыштық, таврлы жəне айқас жіктер деп бөледі (12-сурет).
Түйіс жалғас деп бүйір жақ беттерімен бір-біріне түйістіріп жалғастыратын екі элемент жалғасын (12а - сурет) айтады.
Бұрыштық жалғас - бір-біріне бұрышпен орналасқан (900 болуы шарт емес) екі элементтің (12д - сурет) жалғасы.
Таврлы жалғас дегеніміз бір элементтің шеті бұрышпен орналасып, екінші элементтің бүйіржақ бетіне пісірілген (12е - сурет).
Айқас жалғас деп элементтері бір-біріне параллель орналасқан жəне бір біріне айқастыра пісірілетін жалғастарды (12г - суреті) айтады.
Кеңістіктегі орналасуына байланысты пісіру жіктері төменгі, тік, көлбеу жəне төбелік (13 - сурет) болып бөлінеді. Цилиндрлі бұйымдарды пісіргенде төбелік пісіруден тік пісіруге көшкенді жартылай төбелік қалып деп атайды.
13- сурет
Пісіру жалғастарының жіктерін сондай-ақ сырт көрінісімен де бөледі: түзүсызықты жіктер, сақиналы, тік жəне көлбеу жіктер.
Жіктерді ұзақтығыменен тұтас жəне үзіліспен деп бөледі. Тұтас жіктер, өз ретінде, қысқа, орташа жəне ұзын жіктерге бөлінеді. Жіктерді орындау сипатымен біржақты жəне көпжақты орындалатын жіктер деп бөлінеді.
Сырт күшінің əсер ету бағытына байланысты пісіру жіктерін флангалы (бүйір), қарсы (лобовой), құрама (аралас) жəне қисық жіктер (13в - суреті) деп бөледі. Флангалы жікте сыртқы күш жік өсіне параллель əсер етеді, қарсыда (лобовой) - жік өсі əсер ететін күшке перпендикуляр келеді; аралас жікте бұл флангалы жəне қарсы жіктердің құрамасы, ал қисық жікте жік өсі ететін күш бағытына қисық бұрышпен орналасады.
Пісіруге дайындауда жиектер пішінінің геометриялық сипаттамасы.
Пісіруге дайындауда жиектердің пішіні қандай көрсеткіштермен сипатталады? Пісіруге дайындауда жиектердің пішіні келесі көрсеткіштермен сипатталады (14 - сурет):
14 - сурет. Пішінінің геометриялық элементтері:
а -- жиектерді пісіруге дайындау, б -- жіктер
oo жиектерді өндеу бұрышы (α);
oo түйісетін жиектер арасындағы саңылау (а);
oo жиектерді топастау шамасы (S);
oo қалыңдығы əртүрлі металдарды жалғағ анда жайманы
oo қиғаштау ұзындығы (L);
oo жиектердің бір-бірінен ығысуы (δ).
Жиектерді бұрыштап өңдеу металл қалыңдығы 3 мм - ден асқанда орындалады, өйткені бұлай жасамаған жағдайда пісіру жалғасы қимасында шалапісірім, сондай-ақ металда артық қыздырма жəне күйдірме пайда болады.
Жиектерді қиғаштап өңдеген қимасы шағын жеке қабаттармен пісіруге мүмкіншілік береді, бұл жағдай пісіру жалғасының құрылымын жақсартады, пісіру кернеулері мен деформацияларын азайтады.
Түйістіретін жиектердің арасындағы саңылау шамасы металл қалыңдығы, металл таңбасы, пісіру тəсілі ж.т.б. факторларға байланысты. Дұрыс таңдалған саңылау пісіру жалғасы қимасының сапалы пісірілуін қамтамасыз етеді. Қалыңдығы əртүрлі жаймаларды пісіргенде қалың жайманы қиғаштап, оның ұзындығымен қалың бөлшектен жұқа бөлшекке баяу ауысуын реттейді, бұл жағдай пісіру құрылғыларында кернеуді азайтуға ықпал етеді.Жиектерді топастау түбір жікті орындағанда пісіру процесін тұрақты жүргізуді қаптамасыз ету үшін жасалады. Егер топастық болмаса , ол күйдірмелер қалыптасуына алып келеді. Жиектердің өзара ығысуы пісіру жалғасының беріктігін нашарлатады, сондай-ақ шалапісірім пайда болуына жəне кернеулер шоғырлануына алып келеді.
Пісіру жалғасының жігі келесі геометриялық көрсеткіштермен сипатталады:
oo жік ені в;
oo жік биіктігі h;
oo жік катетінің шамасы К (таврлы, бұрыштық жəне айқас жалғастар үшін).
Пісіру жіктерінің шартты белгілері.
Сызбаларда пісіру жіктері, егер көрінетін жік болса, пісіру тəсіліне қарамай тұтас сызықпен белгіленеді (15 - сурет). Пісіру жігінің көлденең қимасы 15в - суретінде көрсетілген.
15 - сурет. Пісіру жіктерінің шартты көрсетілуі:
а, б -- көрінетін жік көрінбейтін жіктер; в -- көлденең қимасы;
1 -- біржақты меңзер; 2 -- текше; 3, 4 -- көрінетін жəне көрінбейтін жік
элементтері
Жіктің белгілеуін көлбеу сызық жəне текшемен орындайды. Қөлбеу сызықтың ұшында меңзер жасалып, оның ұшы жік орнына тіреледі.
Текше пісіру жігін сипаттайтын белгілерді орналастыруға арналады (егер жіктің беттік жағы көрсетілсе, онда белгілер текшенің үстіне орналасады, қарсы жағы болса текшенің астына орналасады).
Жіктің сипаттамалары келесі элементтерден тұрады:
oo жіктің құрылғылық элементі мен типі стандартының белгісі;
oo осы стандартта қабылданған пісіру жігінің əріп жəне санды белгіленуі;
oo стандартта қабылданған пісіру тəсілінің шартты белгісі (көрсетілмеуі де мүмкін);
oo бұрыштық, таврлы жəне айқас жалғастарға - жік пішінің белгісі жəне оның катетінің өлшемі;
oo пісірілетін учаске ұзындығының өлшемі (үзіліс жіктер үшін), қадамы жəне шахматты немесе тізбекті жіктер белгілері;
oo қосымша белгілер.
Қосымша белгілер көмегімен жікті орындаудың ерекше шарттары көрсетіледі (мысалы, күшейтуді алумен орындалатын жіктер, пісіруді жинастыру жағдайында орындау т.б.).
Шартты белгілеу элементтері міндетті түрде көрсетілген ретпен орналасады жəне бір-бірінен сызықшамен ажыратылады.
Қолданылған әдебиеттер:
1.Шакирова Т., Маметсупиев А. Газ және электрмен пісіру - Астана: Фолиант, 2011, - 168 б.
2.Чебан В.А. Сварочные работы - Ростов нД: Феникс 2013, - 412 с.
Бақылау сұрақтары
1. Пісіру жіктері қандай сипатты белгілерімен жіктеледі?
2. Жалғас түрлеріне байланысты жіктердің қандай түрлері бар?
3. Металдың қандай қалыңдығынан бастап жиектерге қиғаштан өндеу жасалады?
4. Пісіру жігі қандай геометриялық көрсеткіштермен сипатталады?
5. Пісіру жіктері сызбаларда қалай белгіленеді?
5- дəріс
Тақырыбы: Электродтар жəне басқа пісіру материалдары
Мақсаты: Болат пісіру сымы, сымның таңбасындағы əріптер мен сандардың мəні, пісіру сымының диаметрлермен шығарылуы, электрод қаптамалары, Қож құраушы, қышқылдаушы, газ құраушы, легірлеуші, тұрақтандырушы, байланыстырушы қоспалар, құрылғылық болаттарды пісіруге арналған электродтардың типтерін үйрену.
Негізгі қарастырылатын түсініктер: болат пісіру сымы, сымның таңбасы,пісіру сымының шығарылу диаметрлері, ұнтақты сым, электродтардың шартты таңбаланулары, балқымайтын электродтар, пісіруге арналған флюстер.
Дәріс сұрақтары:
1. Болат пісіру сымдары
2. Сым ұнтақпен шығарылуы
3. Доғалы пісіруге арналған электродтардың негізгі түрлері
Дәріс мазмұны:
Болат пісіру сымы.
Пісіру мен балқытып қаптастыруға арналған болат пісіру сымы МЕСТ 2246-70 бойынша дайындалады. Легірленген сымда құрамында 2,510 % легірлеуші компоненттер болады, ал жоғарылегірленгенде - 10%-дан жоғары.
Сымның таңбасындағы əріптер мен сандардың мəні:
Св-пісіру сымы;
08 -- 0,8% көміртегі (орташа құрамы);
А -- мөлшерлі, АА -- күкірт пен фосфор зиянды қоспаларының құрамы біршама төмендеу;
Г - сым марганецпен легірленген.
Сонымен, мысалы, таңбасы Св-08ГС сымының төмендегідей мəні болады: СВ - құрамында 0,8% көміртегі бар пісіру сымы, марганец 1 %-ға жəне кремний 1%-ға дейін.
Пісіру сымы келесі диаметрлермен шығарылады: 0,3; 0,5; 0,8; 1,0; 1,4; 1,6;
2,0; 2,5; 3,0; 4,0; 5,0; 6,0; 8,0; 10,0; 12,0 мм.
Диаметрі 3 мм-ге дейінгі сымдар жартылай автоматты пісіру үшін, диаметрі 1,6 - 6 мм - түйір электродтармен қолмен доғалы пісіру үшін, 2-5 мм
oo флюс астында автоматты пісіру үшін, ал диаметрі үлкен сымдар балқытып қатастыру жұмыстарында қолданылады.
Ұнтақты сым.
Ұнтақты сым дегеніміз - сыртқабыршығы болаттан жасалып, ішіне ұнтақ тығыздалған сымды айтады. Ұнтақты сым пісіру үшін де балқытып қаптастыру үшін де қолданылады.
Қазіргі ұнтақты сымдар негізінде бес типпен жасалады(16 - сурет): түтікті, түтікті айқасқан, түтікте иілген (екі типі бар) жəне қосқабатты.
16 - сурет. Ұнтақты сымдардың сыртқабыршағының құрылысы
Ұнтақты сым диаметрі 1,6 - 3,6 мм-ге дейін шығарылады. Сыртқабыршағы үшін, таңбасы 08 кп төменкөміртекті болаттан салқындай илемдеп жасалған таспа қолданылады.
Сым бес түрлі ұнтақпен (шихтамен) шығарылады:
oo рутил-целлюлозды;
oo карбонат-флюоритті (флюорит- шпат СаF2);
oo флюоритті;
oo рутил- флюоритті;
oo рутилді.
Электрод қаптамалары.
Электрод қаптамалар бірден бірнеше қызмет атқарады: доға жануын тұрақтандырады; балқыған металды ауадағы оттегі мен азоттан қорғайды; зиянды қоспаларды жоюға ықпал жасайды; жік металының қасиеттерін жақсарту мақсатында оны легірлейді. Электрод қаптамалары қож құраушы қышқылдаушы, газ құраушы, легірлеуші, тұрақтандырушы жəне байланыстырушы құрамалардан тұрады.
Қож құраушы қоспалар балқыған металды ауадағы оттегі мен азот əсерінен қорғайды, сондай-ақ оны баршама тазартады. Қож құраушы қоспалар металдың салқындау жылдамдығын азайтады жəне металемес қосындыларды кетіруге ықпал етеді. Қож құраушы қоспалар марганец рудалары, титан концентраты, каолин, бор, далалық шпат, мəрмəр, кварцты құм, доломит, сондай-ақ доға жануын тұрақтандыратын кейбір заттардан тұрады.
Қышқылдаушы қоспалар пісіру ваннасындағы балқыған металдың қышқылдауын қамтамасыз етеді. Мұндай элементтерге темірден гөрі оттегіне үлкен жақындығы бар элементтер жатады, мысалы, марганец, алюминий, кремний, титан т.б.
Газ құраушы қоспалар жанғанда балқыған металды ауаның оттегі мен азотынан сақтайтын қорғаушы газ ортасын жасайды. Газ құраушы есебінде декстрин, ағаш ұнтағы, целлюлоза, крахмал сияқты заттар пайдаланады.
Легірлеуші қоспаларды электрод қаптамаларының құрамына жік металына арнайы қасиет беру үшін енгізеді: жоғары механикалық беріктігі, ыстыққа төзімділігі, қажу төзімділігі, тоттануға қарсылығын жоғарлату. Легірлеуші компоненттер (қоспалар) есебінде хром, титан, марганец, молибден, ванадий, никель жəне басқа кейбір элементтер қолданылады.
Тұрақтандырушы қоспалар. Тұрақтандырушы есебінде электрод қаптамасының құрамына иондану потенциалы аздау - натрий, калий жəне кальций сияқты элементтерді енгізеді.
Байланыстырушы қоспаларды қаптама қоспаларын өзара жəне электрод өзегімен байланыстыру үшін қолданады. Бұл үшін декстрин, желатин, натрилі немесе калилі сұйық шыны жəне басқа заттар пайдаланады. Негізгі байланыстырушы зат есебінде, əдетте, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
1- дəріс
Тақырыбы: Пісіру туралы жалпы мəліметтер
Мақсаты: Пісіру процестері, техникалық белгілері, пісірудің негізгі түрлерінің қысқаша сипаттамалары, флюс қабаты астында автоматты доғалы пісіру, қолмен доғалы пісіру, газбен пісіру, электрқожды пісірулерді игеру.
Негізгі қарастырылатын түсініктер: Физикалық, техникалық жəне технологиялық белгілер, термиялық , механикалық, термомеханикалық топтар, электрқож, флюс қабаты, түйіспелі пісіру.
Дәріс сұрақтары:
1. Пісіру түрлерінің жіктелуі
2. Пісірудің негізгі түрлерінің қысқаша сипаттамалары
3. Металдардың пісіру икемділігі туралы түсінік
Дәріс мазмұны:
Пісіру түрлерінің жіктелуі. Пісіру деп қатты материалдарды жергілікті балқыту немесе пластикалық деформация жасау арқылы ажырамайтын жалғас алу процесін айтады. Осының нəтижес інде пісірілетін материалдар атомдарының арасында берік байланыс орнайды.
Металдарды пісіру физикалық, техникалық жəне технологиялық белгілерімен əртүрлі топтарға бөлінеді.
Металдарды пісіруді физикалық белгілерімен жіктеу. Физикалық белгілерімен жіктеу пісіру жалғасын қалыптастыруға қолданылатын энергия түріне байланысты жасалады. Осы бойынша пісіру процестері үш топқа бөлінеді:
oo термиялық;
oo термомеханикалық;
oo механикалық.
Термиялық топқа жылу энергиясын пайдаланып балқыту пісіру түрлері жатады: доғалы, электрон-сəулелі, электрқожды, плазмалы, термитті, газбен жəне құймалы.
Термомеханикалық топқа жылу энергиясын жəне қысым күшін пайдалану арқылы пісірілетін түрлері жатады. Бұл топқа түйіспе пісіру, индукциялы-қысымды, диффузиялы, газды-баспалы, термокомпрессиялы, доға- басқалы, термитті-баспалы.
Механикалық топка - механикалық энергия мен қысымды қолданып орындалатын пісірудің түрлері жатады: салқындай, ультрадыбысты, жарылыспен, үйкеліспен жəне магнит-импульсті.
Металдарды пісірудің техникалық белгілерімен жіктелуі.
Техникалық белгілерге келесілер жатады:
oo металды пісіру аумағында қорғау əдісі;
oo пісіру процесінің үзіліссіз орындалу дəрежесі;
oo процесті механикаландыру дəрежесі.
Металды атмосфера ауасынан қорғау əдісі бойынша пісірудің түрлері - ауада, вакуумда, əртүрлі қорғаушы газдарда, флюс астында, флюс үстімен, көбікте, аралас қорғаулармен.
Процестің үзіліссіздігіне байланысты пісіруді үзіліссіз жəне үзіліспен деп бөледі; механикаландыру дəрежесімен пісіру қолмен, механикаландырылған, автоматтандырылған жəне автоматты түрлері болады.
Пісірудің негізгі түлерінің қысқаша сипаттамалары. Доғалы пісіру пісірудің кеңірек тараған жəне əмбебап түрі болып табылады. Балқытып пісіру тобына жатады. Негізгі жəне қосынды металдардың балқуы пісірілетін метал мен электрод арасында жанатын электр доғасы арқылы орындалады. Балқыған негізгі жəне қосынды металл (электрод немесе пісіру сымы) пісіру ваннасын қалыптастырады; нəтижесінде пісіру ваннасы металының кристалдануынан пісіру жігі қалыптасады.
Пісіру жігін тотығудан қорғау үшін, доға жанғанда сұйық қож жəне газдар (мысалы СО2, сутегі) бөлетін қалың қаптамалы электродтар қолданылады. Көмір элекродымен тəуелді (1б- суреті) жəне тəуелсіз (1,в - суреті) доғада қосынды сым қолданып пісіру шектелуі, бұны көбінесе түсті металдан жасалған электродтарын көбінесе доғалы кесуг е ( əсіресе ысқаланған болаттарды) кеңірек қолданады.
1 - сурет. Қолмен доғалы пісіру
Флюс қабаты астында автоматты доғалы пісіру.
Пісірудің бұл түрі үлкен өндірістерде түзу жəне шеңбер жікті бөлшектерді жалғастыру үшін қолданылады (2 - сурет). Электрод есебінде жалаң пісіру сымы 1 пайдаланылады.
Бұл процестің өнімділігі қолмен доғалы пісірумен салыстырғанда 5-10 есе жоғары; пісіру жіктерінің сапасы да жоғары.
2 - сурет . Флюс қабаты астында автоматты доғалы пісіру
Қорғаушы газдарда пісіру.
Пісіру балқитын (3,а - суреті) немесе балқымайтын (вольфрам) электродтарымен (3,б - суреті) инертті газдар ағынында жүргізіледі.
3 - сурет. Қорғаушы газдарда пісіру
4
Бұл тəсілді жоғарылегірленген болаттан, титан, никель, алюминий жəне магний қорытпаларынан жасалған бөлшектерді пісіруге қолданады.
Көміртекті болаттарды пісіргенде біршама арзанырақ көмірқышқыл газын қолданады.
Электрқожды пісіру.
Пісірудің бұл түрінде негізгі жəне қосынды металдардың балқуы, тұрақталған пісіру процесі кезінде, электр тоғы балқыған қождан өткенде бөлінетін жылу арқылы іске асады.
Электрқожды пісіру электрод түрімен, электродта тербеліс болуымен, электрод санымен жəне кейбір басқа да белгілерімен жіктеледі. Бұл тəсіл ауыр дайындамаларды жалғастыруға қолданылады (ауыр тұғырлар, станиналар).
Газбен пісіру.
Пісірудің бұл түрі негізгі жəне қосынды металдарды жоғарытемпературалы газ- оттекті жалынымен балқытып жалғастыруға негізделген. Оттегінде жандыруға арналған жанар газ есебінде əртүрлі газдарды пайдаланады: сутегі,ацетилен, пропан-бутан қоспасы, бензин буы, керосин буы, қалалық газ, табиғи, кокс, мұнай жəне басқа газдар.
Ацетилен-оттекті пісіру (4 - сурет) инжекторлы жанарғы жалынында өтеді. Қосынды металл есебінде пісірілетін бөлшек металының құрамына жақын сым немесе сырықтар қолданылады.
Ацетилен-оттекті пісіруде жалғастардың сапасы электрдоғалы пісіргеннен төмен.
4 - сурет. Ацетилен-оттекті пісіру
Түйіспелі пісіру.
Түйістіріп кедергімен пісіру, əдетте қимасы аздау бөлшектерді жалғастыру үшін қолданылады. Бөлшектердің шеттерін гидравликалық баспамен қысып, содан кейін электр тоғын қосады.
Бұл жағдайда түйіскен металл пластикалық жағдайда дейін жеткізіледі.
Түйіспелі пісірудің басқа түрі - балқытып пісіру. Бұл əдісте түйісті алғашында біршама күшпен қысып, содан кейін тоқ қосады. Нəтижесінде көп көлемде микро доға пайда болады да, ол металдарды балқытады (5,б - суреті).
Түйіс балқығаннан кейін гидравликалық баспамен қысылады (5,в - суреті).
Мұндай балқытып пісіруді қимасы үлкен бөлшектерді жалғастыруға, бұданда басқа əртекті металдарды жалғастыруға қолданады.
Түйіспелі пісірудің тағы бір түрі - нүктелі пісіру, ол бірнүктелі жəне көпнүктелі болып бөлінеді.
Түйіспелі пісіру əртүрлі электр тоғымен - тұрақты, айнымалы т.б. түрлерімен орындалады.
5 - сурет. Түйіспелі пісіру
Металдардың пісіру икемділігі туралы түсінік.
Пісіру өндірісінде пісіру икемділігі деп біртекті жəне əртекті металдардың (олардың қорытпаларының) берілген жүктемелерде, ортада, температура жəне басқа жағдайларда жұмыс атқара алатындай пісіру жалғасын қалыптастыру қабілеттілігін айтады.
Балқытып пісіруде тек қана өзара жақсы еритін металдар ғана пісіріледі. Біртекті металдар, яғни болат болатпен шойын, шойынмен, мыс мыспен т.с.с., жақсы пісіріледі. Мыс жəне қорғасын өзара ерімейді (қосылыспайды) жəне балқыған (сүйық) күйінде араласпайтын қабаттар қалыптастырады. Сондықтан мыс пен қорғасынды іс жүзінде пісіру мүмкін емес.
Темір қорғасынмен, алюминий висмутпен, темір магниймен т.с.с. қиын пісіріледі. Сондықтан мұндай жағдайда əртекті металдардың пісіру икемділігін қамтамасыз ету үшін, əдетте пісірілетін екі металмен де өзара жақсы еритін үшінші металды пайдаланады. Пісіру икемділігі негізгі метал қасиетінен басқа
пісіру түрі мен ережесіне, қосынды металл жəне флюс құрамына, қорғаушы газ түріне байланысты. Мысалы, көміртекті болаттарды азот ортасында пісіруге болмайды, өйткені жік металы азотпен қанығып, нəтижесінде металдың ескіруі орын алады.
Керісінше мысты азотта пісіру жақсы жағдайда өтеді, өткені балқыған мыс іс жүзінде азотқа бейтарап, əсерлеспейді.
Металдарды жəне олардың қорытпаларының пісіру икемділігін анықтау үшін іс жүзінде 150 əдіс қолданылады.
Қолданылған әдебиеттер:
1.Шакирова Т., Маметсупиев А. Газ және электрмен пісіру - Астана: Фолиант, 2011, - 168 б.
2.Чебан В.А. Сварочные работы - Ростов нД: Феникс 2013, - 412 с.
Бақылау сұрақтары:
1.Пісіру дегеніміз қандай процесс?
2.Пісіру процестері қандай физикалық белгілерімен жіктеледі?
3.Пісірудің түрлеріне бірнеше мысал келтіріңіз.
4.Металдардың пісіру икемділігі дегеніміз не?
5.Пісіру икемділігі қандай жағдайларға байланысты?
2- дəріс
Тақырыбы: Пісіру орны. Пісірушінің аспаптары мен жабдықтары
Мақсаты: Пісіру орны пісіру жұмыстарын жүргізу үшін, электродұстауыштар электродтарды қысуға жəне оларға пісіру тоғын келтіруге арналуын, пісіру тоғы күшіне байланысты бөлінуін игеру.
Негізгі қарастырылатын түсініктер:пісіру орны, нəрлендіру көзі, электр сымдары, электродұстағыш, шлем жəне қалқаншамен, сондай-ақ əртүрлі аспаптар жəне айлабұйымдармен жабдықталуы.
Дәріс сұрақтары:
1. Пісіру орны және оның жабдықталуы
2. Бөлмешектердегі ажыратқыштар немесе магнитті қосқыштардың орналастырылуы.
3.Əртүрлі таңбалы сымдарды жалғастырудың орындалуы
Дәріс мазмұны:
Пісіру орны
Пісіру орны дегеніміз пісіру жұмыстарын жүргізу үшін барлық қажетті жабдықтармен жабдықталған жұмыс орны. Пісіру орны нəрлендіру көзі, электр сымдары, электродұстағыш, шлем жəне қалқаншамен, сондай-ақ əртүрлі аспаптар жəне айлабұйымдармен жабдықталады.
Пісіру орындары тұрақты немесе жылжымалы болады.
Қолданылатын тоқ тегіне жəне нəрлендіру көзінің типіне байланысты пісіру орындары келесі түрлерге бөлінеді:
oo бір орынды (немесе көп орынды) пісі ру түзеткіші немесе
пісіру түрленгіштерінен тұрақты тоқпен нəрленетін пісіру орындары;
oo пісіру трансформаторынан нəрленетін пісіру орны.
Тұрақты пісіру орындары əдетте мөлшері ықшам бұйымдарды пісіруге арналған төбесі ашық бөлмешік. Əдетте бұл бөлмешікте бір орынды пісіру түзеткіші немесе трансформатор орналасады. Егерде айналатын тұрақты тоқ түрлендіргіші қолданылатын болса, шуы көптігінен ол бөлменің сыртында орналастырылады. Пісіру орындарының көп орынды тұрақты тоқ түзеткіштерінен жəне түрлендіргіштерінін нəрленетін жағдайында пісіру тоғын бөлмешектерге шина немесе сымдармен таратады. Бөлмешектерде ажыратқыштар немесе магнитті қосқыштар орналастырылады.
Жұмыс үстелінде, əдетте пісіру бұйымдарын құрастыру мен қысуға арналған айлабұйымдарды орналастырады, ал үстелдің жəшіктерін саймандар, түйір электродтар т.б. салуға пайдаланады.
Бөлмешектің қабырғасына электродтарды қыздырып,кептіру үшін қолданылатын кептіру шкафы ілінеді. Жылжымалы пісіру орындары бұйымдарды нақты құрылыс алаңдарында жəне өндірістік цехтардың аландарында үлкен мөлшерлі бұйымдарды пісіруге қолданылады. Нəрлендіру көздерін жаңбыр жəне қардан қорғау үшін бұл жағдайда, бастырма жасайды ал
доға сəулесінен қорғану үшін қалқандар орналастырады. 6 - суретте қолмен пісіруге арналған пісіру орнының сұлбасы көрсетілген.
6 - сурет. Қолмен доғалы пісіруге арналған пісіру орнының сұлбасы
Пісіруге қажетті жабдықтар.
Электродұстауыштар
Электродұстауыштар электродтарды қысуға жəне оларға пісіру тоғын келтіруге арналады. Электродұстауыш келесі талаптарды қанағаттандыруы қажет:
oo электродты жылдам жəне сенімді бекітуді қамтамасыз етуі;
oo салмағының аз болуы (0,5 кг - ға дейін);
oo жұмыста ыңғайлығы;
oo электр тоғынан сенімді оқшаулануы;
oo қызғаннан сенімді оқшаулануы;
oo электродтардың толығырақ балқуын қамтамасыз етуі;
oo пісіру сымын берік жалғастыруы мен сенімді электр түйісін қамтамасыз етуі қажет.
Қолмен доғалы пісіруге арналған электродұстауыштардың бірнеше типтері бар: ашалы, серіппелі, қыспалы т.б.. Кейбір электродұстауыштарда жұмыстардың қауіпсіздігін жоғарлату мақсатында пісіру процесі тоқтаған кезінде тоқты қолмен немесе автоматты түрде ажырату қарастырылған, электродұстағыштар, құрылғылық сұлбасымен бөлінуден басқа пісіру тоғы күшіне байланысты үш топқа бөлінеді:
I топ -- 125 А-ге дейінгі тоқтың күшіне арналған;
II топ -- 125 - 315 А;
III топ -- 315 до 500 А.
Электродұстауыш 8000 электрод шығынына дейін жөндеусіз шыдауы қажет. Электродты ауыстыру уақыты 4 секундтан аспауы қажет.
7 - суретте тоқты қолмен ажырату жүйесі бар электродұстауыштың құрылымы келтірілген., ал 8- суретте электродтарды бойлық жəне көлденең серіппелі қысуға арналған электродұстауыш көрсетілген.
7 - сурет. Тоқты қолмен ажырату жүйесі бар электродұстауыш
8 - сурет. Электродұстауыштың типтері:
а -- бойлық серіппемен; d -- серіппе диаметрі; Р -- электродты қысу күші,
d = 3 мм, ұстауыш екі жағынан текстолитті жапсырмамен бекітілген;
б -- көлденең серіппесімен
Шлемдер мен қалқаншалар.
Шлемдер мен қалқаншаларды пісірушілердің көзі мен бет терісін электр сəулесінің зиянды əсерінен балқыған метал мен қож шашырандыларынан қорғану үшін қолданылады. Шлемдер мен қалқаншалары тоқ өткізбейтін материалдар - қара фетр жəне пластмассадан жасайды. Қалқанша немесе шлемнің салмағы 0,6 кг - нан аспауы қажет.
Шлемдер мен қалқаншалардың қорғаушы шыны жарықфильтрі болады. Жарықфильтрінің өлшемі - 52x102 мм. Жарықфильтрі металл жəне қож шашырандыларынан сыртынан əдеттегі терезе шынысымен қорғалады, ол ластанғаннан кейін ауыстырылып тұрады.
Пісіру сымдары.
Тоқ күштік тораптан пісіру аппараттарына əдетте КРПТ таңбалы сымдармен келтіріледі, пісіру аппараттарынан электродұстауыштарға - ПРГД жəне ПРГДО таңбалы мыс сымымен немесе елеулі механикалық əсері жоқта АПРГДО сымымен (алюминий сымды) келтіріледі. Бұл сымның ұзындығы 3 м
- ден кем болмауы керек. Қажетті жағдайда бұл сымды КРПТ, КРПТН, КРПС, КРПСН т.с.с. таңбалы сымдармен ұзартуға болады.
Əртүрлі таңбалы сымдарды жалғастыру дəнекерлеумен, қыспа муфталармен орындалады. Пісіру аппаратынан жұмыс орнына тартылған сымның ұзындығы 30-40 м - ден аспауы, керек, өйткені сымдағы кедергінің көбеюіне байланысты доға кернеуі азаяды.
Нəрлендіру көзімен пісіретін бұйым арасын арзандау сымдармен жалғауға болады, көбінесе бұл мақсатта ПРГ таңбалы сым қолданылады.
Бұл сымды пісірілетін бұйымға жалғау үшін, көбінесе тоқты жақсы өткізетін металдан (мыс, қалайы) жасалған əртүрлі жылдам əсерлі қыспалар қолданылады. Қыспалар серіппелі немесе бұранды болады.
Мыс сымдардың қимасы пісіру тоғының шамасына байланысты таңдалады (1 - кесте).
7 кесте - Пісіру сымдарының қимасын пісіру тоғының шамасына байланысты таңдау
Пісіру тоғының шамасы, А
Сымдардың қимасы, мм2
біртұтас
Қос-сымды
100
16
--
200
25
2х 10
300
50
2х 16
400
70
2x25
600
75
2х 75
800
-
2 х 50
1000
-
2 х 70
Электрпісірушінің саймандары.
Қолмен доғалы пісіргенде электрпісірушіге келесі саймандар қажет:
oo балға, ол қожды кетіру жəне белгі жасауға қажет;
oo болат щетка, ол металды пісірер алдында ластықтан тазартуға жəне пісіргеннен кейін қожды кетіруге қолданылады;
oo кескіш (зубило), пісіру жігінің ақауларын қырқуға;
oo жіктердің өлшемін тексеруге арналған үлгілер жиынтығы;
oo метр, бұрыштық, болат сызғыш, белгілегіш;
oo болат белгілегіш (немесе олардың жиынтығы).
Электрпісірушінің арнайы киімі.
Электпісірушінің арнайы киімі (шалбар, куртка немесе комбинезон, сондай-ақ қолғап тығыз брезент, сукно, асбесті матадан жасалады. Шалбарды аяқ киімнің сыртынан киеді, өйткені аяқты металдың ыстық тамшыларынан,электрод қалдықтарынан қорғау қажет. Осы себептермен куртканы шалбардың сыртынан жіберіп киеді. Қуртканың қалтасына балқыған металл түспейтіндей қарастырылуы керек.
Қолданылған әдебиеттер:
1.Шакирова Т., Маметсупиев А. Газ және электрмен пісіру - Астана: Фолиант, 2011, - 168 б.
2.Чебан В.А. Сварочные работы - Ростов нД: Феникс 2013, - 412 с.
Бақылау сұрақтары:
1. Пісіру орындары қандай болады?
2. Тұрақты пісіру орны қалай жабдықталады?
3. Жылжымалы пісіру орындары жұмыстың қандай түрлеріне пайдаланылады?
4. Электродұстауыш қандай талаптарға сай болуы керек?
5. Пісіру тоғының күшіне байланысты электродұстауыштар неше топқа бөлінеді?
3- дəріс
Тақырыбы: Пісіру доғасы жəне оның қасиеттері
Мақсаты: Пісіру доғасы жəне оның түрлері,пісіру доғасының жіктелуі, пісіру доғасын жағу əдістері, пісіру доғасының құрылымы, балқыған металды пісіру доғасының өткізуін білу.
Негізгі қарастырылатын түсініктер: Пісіру доғасы және оның түрлері, электрод пен бөлшек (бұйым) арасында өтетін доға, пісіру жігі электрод балқуы жəне пісірілетін (негізгі) металл жиегінің балқуы, газдардағы оң жəне теріс иондар.
Дәріс сұрақтары:
1.Пісіру доғасы және оның түрлері
2.Пісіру доғасының жіктелуі
3.Доға бəсеңдеуінің қандай ортада өтуіне байланыстылығы
4.Пісіру доғасын жағу әдістері
Дәріс мазмұны:
Пісіру доғасы жəне оның түрлері.
Пісіру доғасы - бұл екі электрод немесе электрод пен бұйым арасындағы газды ортада өтетін қуатты тұрақты электр бəсеңдеуі.
Электр бəсеңдеуі деп электр тоғының (яғни зарядталған бөлшектердің бағытты қозғалысы) газды ортадан өтуін айтады. Мұндай бəсеңдеудің бірнеше түрлері бар: ұшқынды, доғалы, жалынды т.с.с., бұлардың өзара ұзақтылығымен, тоқ күшімен, кернеуімен жəне басқа сипаттамаларымен айырмашылығы бар.
Пісіру доғасының жіктелуі:
oo əсерлесу қағидасымен - тура, жанама жəне аралас əсерлі пісіру доғасы;
oo тоқ түрімен - тұрақты тоқ доғасы жəне айнымалы тоқ (үшфазалы немесе бірфазалы) доғасы;
oo жану ұзақтығымен (тұрақты доға, импульсті доға);
oo тұрақты тоқ полярлығымен - тура полярлы жəне кері полярлы доға;
oo қысу дəрежесімен - еркін немесе қысылған доға;
oo доға жанатын орта түрімен - ашық, жабық жəне қорғаушы газ ортасындағы доға;
oo қолданылатын электрод түрімен - балқитын жəне балқымайтын электрод доғасы;
oo тұрақты вольтамперлік сипаттама түрімен - қатаң, құлама жəне өрлеу сипаттамалы доға;
oo доға ұзындығымен қысқа, нормалы жəне ұзын доға.
Жұмыс қағидасы бойынша пісіру доғаларын тура, жанама жəне аралас əсерлі деп бөледі (9 - сурет). Тура əсерлі доға деп электрод пен бөлшек (бұйым) арасында өтетін доға бəсеңдеуін айтады. Екі электрод арасында өтетін (атом - сутекті пісіру) доға бəсеңдеуін жанама доға (9,б - суреті), ал тура доға жəне жанама доғаның бірге бəсеңдеуін аралас доға деп атайды. Аралас доға мысалы ретінде үш фазалы доғаны (9,в - суреті) келтіруге болады, мұнда екі доға электродтарды пісіру құрылғысымен байланыстырады, ал үшіншісі бір-бірінен оқшауланған екі электрод арасында жанады. Пісіру доғалары сондай-ақ қолданылатын электр тоғы түріне (тұрақты, айнымалы, үш фазалы) байланысты жəне доға жануы ұзақтығымен (тұрақты доға, импульсті доға) бөлінеді.
Бұдан да басқа, тұрақты пайдаланғанда тура жəне кері полярлы доға деп бөледі. Тура полярлыда электр тізбегінің теріс полюсы электродқа жалғанады да оң полюсы (анод) - негізгі металға жалғанады. Кері полярлыда анод электродқа, ал катод бұйымға жалғанады. Доғаларды қолданылатын электрод типіне байланысты бөледі: балқытын электрод (металдан) жəне балқымайтын (вольфрамнан, көмірден т.с.с.) электрод арасындағы доға.
9 - сурет. Электр доғасы:
а -- тура əсерлі; б -- жанама əсерлі;
в -- аралас əсерлі
Балқитын электродпен пісіргенде пісіру жігі электрод балқуы жəне пісірілетін (негізгі) металл жиегінің балқуы есебінен қалыптасады.
Балқымайтын электродпен пісіргенде жік пісірілетін металл бөлшектерінің жəне қосынды металл балқуы есебінен толтырылады. Балқитын электродпен пісіргенде оны пісіру аумағына үзіліссіз (балқыған сайын) беру жəне мүмкіндігінше доға ұзындығын тұрақты ұстау қажет. Доға ұзындығы деп электрод шетінен пісіру ваннасы кратерінің (ойшығы) бетіне дейінгі қашықтықты айтады.
Балқымайтын электродпен пісіргенде доға ұзындығы уақыт өткен сайын ұлғаяды, сондықтан реттеп түру қажет.
Доға қысқа деп саналады, егер оның ұзындығы 2-4 мм болса, нормалы - 4-6 мм ұзындықта; доғаның ұзындығы 6 мм - ден асса, онда ол ұзын доға деп саналады.
Доға бəсеңдеуінің қандай ортада өтуіне байланысты үш негізгі түрге бөлінеді:
oo ашық доға деп аталатын ауада жанатын доға, мұнда газ ортасының құрамына ауа мен пісірілетін металл, электрод материалы жəне электрод қаптамасы материалының бу қоспалары кіреді;
oo жабық доға - ол флюс астында жанады, мұнда газ құрымы негізгі металдың, қосынды сымның жəне қорғаушы флюс буларынан құралады;
oo қорғаушы газдар ортасында жанатын доға (бұл да жабық доға болып саналады). Бұл жағдайда газ ортасы қорғаушы газ құрамынан негізгі металл мен сым металының буынан тұрады.
Пісіру доғасының құрылымы.
Əртүрлі заттар электр тоғын өзгеше өткізеді. Əртүрлі заттың электр өткізгіштігі сол заттағы еркін электр зарядтарының санына байланысты. Бұдан да басқа, өткізгіштік сол еркін бөлшектердің жылжу жылдамдығымен анықталады. Яғни, материалда неғұрлым еркін заряд алып жүрушілері көп болған сайын, олардың қозғалысы көбірек, солғұрлым бұл материалдардың өткізгіштігі көп, соғұрлым оның кедергісі төмендеу болады.
Газдар əдеттегі жағдайда электр тоғын өткізбейді. Бұл, газдардың əдеттегі жағдайда бейтарап молекулалар мен атомдардан тұратындығымен, яғни олар заряд алып - жүрушілер болып табылмайтындығымен түсіндіріледі. Егер газдың құрамында электрондар, оң жəне теріс зарядты иондар пайда болса, онда олар электр тоғын өткізе бастайды. Мұндай көрініс кейбір жағдайларда іске асады. Газдарда электрондар мен иондар қалыптасу процесі иондану, ал зарядталған бөлшектер бар газдар иондалған газдар деп аталады.
Электрондарды атом ядросының байланысынан босату үшін (осының салдарынан оң зарядты иондар қалыптасады), оған біршама көлемде энергия енгізу қажет. Нəтижесінде электрон энергетикалық деңгейі жоғарырақ жаңа орбитаға ауысады, ал молекула немесе атом орнықсыз жағдайда болады.
Ионды қалыптастыру үшін атқарылатын жұмыс иондану жұмысы (немесе иондану потенциалы) деп аталады, ол электрон-вольтпен (ЭВ) өлшенеді. Электронның атомнан ажырауына қажетті жылдамдық беруге арналған энергия қоздыру потенциалы деп аталады, ол да электрон-вольтпен өлшенеді. Əртүрлі химиялық элементтерді қоздыратын потенциал мен ионданудың шамасы (3-9 дан 25,5 ЭВ - қа дейін) əртүрлі болады. Ең төменгі иондану потенциалы бар металдар - сілте - жер металдарды. Бұл элементтер доғаның тұрақты жануына əсер етеді, сондықтан бұларды электрод қаптамасы құрамына енгізеді.
Газдардағы оң жəне теріс иондар, сондай-ақ еркін электрондар кейбір жағдайларға байланысты пайда болады:
oo оларға электр өрісінің əсер етуінен;
oo жылу əсерінен;
oo газдардан рентген, ультракүлгін жəне космостық сəулелер өткенінде.
Пісіру доғалары бірқатар белгілерімен жіктеледі. Газдардың иондану түрлеріне байланысты бірнеше түрлерге бөледі: бөлшектердің соқтығысуымен, фотоиондану (фотондармен иондану), термиялық, электр өрісімен.
Пісіру доғасындағы доға аралығы үш аумаққа бөлінеді (10-сурет): катод, анод жəне доға бағанасы аумақтары.
Доға жану процесінде электрод жəне негізгі металда барлық тоқты өткізетін көбірек қызған учаскелер - белсенді дақтар пайда болады. Бұл белсенді дақтар тиісінше анод жəне катод дақтары деп аталады. Электрод
арасындағы кеңістікте ионданған кезде қалыптасқан электрондардан басқа катод дағынан қосымша электрондар шығады. Электрод бетінен шыққан электрондарды бірінші электрондар деп атайды. Бұл электрондардың шығуы əртүрлі факторларға байланысты: термоэлектрондық эмиссия, автоэлектрондық эмиссия, катод бетіндегі иондану.
10 - сурет. Пісіру доғасы құрылымының сұлбасы:
1 -- катод аумағы; 2 -- доға бағанасы; 3 -- анод аумағы
Электрод бетін жоғары температура ға дейін қыздыру нəтижесінде электрондар олардың атомдарынан бөлінуіне жеткілікті жылдамдыққа жеткен кезде, электрондардың термоэлектрондық эмиссиясы басталады. Катод бетінен ажыраған электрондар анодқа қарай жылжиды. Электродты қыздыру температурасы көп болған сайын ажырайтын электрондардың саны көп болады. Электрондардың автоэлектрондық эмиссиясы электр өрісі кернеуінің
жоғары болуынан өтеді. Электродтар арасындағы потенциалдардың айырмашылығы көп болған сайын, катодтан ажырайтын бірінші электрондар
саны көп болады.
Электрондар саны көп болады. Катодтағы иондану процесі электрондардың оң иондармен соқтығысу нəтижесінде өтеді. Оң иондар доға бағанасындағы иондану нəтижесінде қалыптасқан, катодқа тартылады. Сондай-ақ, иондану процесі сəуле шығару (фотоиондану) нəтижесінде де өтеді. Доға бағанасында екінші деп ататын электрондар (екінші деп бейтарап атомдардың орбитасынан шыққан электродтар арасындағы кеңістікте болатын электрондарды айтады), сондай-ақ оң иондардың қалыптасу процесі өтеді.
Сонымен доға бағанасында электрондар анодқа, оң иондар катодқа қарай жылжиды. Мұнда иондар мен электрондар бейтарап атомдар қалыптастырып қайта бірігуі мүмкін. Бұл процесс рекомбинация деп аталады. Рекомбинация нəтижесінде доғадағы зарядталған бөлшектердің қалыптасуы мен жойылуы теңеседі жəне қыздырылған газдың иондану дəрежесі тұрақты болып қалады.
Анод аумағы анод дағы мен электрод жаны аумағынан тұрады. Анод дағын электрондар атқылайды, соның нəтижесінде иондар қалыптасады. Қатты
атқылағаннан анод аумағының пішіні əруақытта ойшық ыдысты еске түсіреді (немесе жазылған сфераны) жəне ол пісіру кратері деп аталады.
Пісіру доғасын жағу əдістері.
Доға пайда болу жағдайы : 1) тоқтың газдан (ауадан) өткенінде; 2) екі электродты өзара түйістіріп, одан кейін бірнеше милиметр қашықтыққа ажыратқанда пайда болады. Бірінші əдісте (ауадан өтуі) тек қана үлкен кернеу болғанда ғана доға пайда болады. (Мысалы, 1000В кернеуде электродтардың арасы 1 мм болғанда). Доғаны жағудың мұндай əдісі жоғары кернеудің қауіптілігіне байланысты əдетте қолданылмайды. Доғаны кернеуі жоғары (3000 В - тан жоғары) жəне жоғары жиілікті тоқпен нəрлендіргенде электрод пен бөлшек арасының саңылауы 10 мм - ге дейін болғанда тоқ ауадан өте алады.
Доғаны осылайша жағу əдісі пісірушіге қауіпсіздеу жəне көп жағдайда пайдаланады. Бұл үшін пісіру тізбегіне осцилляторды қосу қажет.
Доға жағудың екінші əдісінде электрод пен бұйым арасындағы потенциал айырмашылығы 40-60 В болуы керек, сондықтан бұл əдіс жиірек қолданылады. Электрод бұйыммен түйіскенде тұйықталған пісіру тізбегі пайда болады.
Электродты бұйымнан ажыратқаннан кейін қысқа тұйықталу нəтижесінде қыздырылған катод дағындағы электрондар атомдардан ажырап, электростатикалық тартылыспен электр доғасын қалыптастырып, анодқа қарай жылжиды. Доға жылдам тұрақталады (микросекунд шамасында). Катод дағынан шыққан электрондар газ аралығын иондайды да онда тоқ толығынан өтетін болады. Доғаны жағу жылдамдығы нəрлендіру көзінің сипаттамасына, электродты бұйыммен түйістірген кезіндегі тоқ күшіне, олардың тұйықталу уақытына жəне газ аралығының құрамына байланысты.
Бұйым мен электрод арасындағы потенциал аз болған сайын, соншалықты жылдам жəне көп көлемде иондар пайда болады да электрондық доғадан электрон-ионды доғаға жылдам ауысады.
Доғаның қозу жылдамдығына, бірінші ретте, пісіру тоғының шамасы əсер етеді. Тоқтың шамасы көп болған сайын (электродтың бірдей диаметрінде) катод дағы қимасының шамасы көбірек болады жəне доғаны жағарда электрон тоғы (ағымы) соншалықты көбірек болады. Электрон ағымының көптігі жылдам иондандырып, доға бəсеңдеуі тұрақты қалыпқа көшеді.
Электрод диаметрін азатқанда (яғни тоқ тығыздығын көбейткенде) тұрақты доға бəсеңдеуіне өтетін уақыт көбірек қысқарады.
Доға жағу жылдамдығына, сондай-ақ тоқтың түрі мен полярлығы да əсер етеді. Кері полярлы тұрақты тоқта (яғни нəрлендіру көзінің оң полюсі электродқа жалғанады) доғаны қоздыру жылдамдығы айнымалы тоқтан гөрі жоғарырақ.
Балқыған металды пісіру доғасының өткізуі.
Балқитын электродпен пісіру процесінде жоғары температура əсерінен оның ұшындағы метал балқып, тамшы пайда болады да ол тамшы бұйым бетіне өтеді (тамады). Тамшының мөлшеріне жəне олардың қалыптасу жылдамдығына байланысты электрод металының бұйымға өту түрі тамшылы жəне ағынды болып бөлінеді (11 - сурет).
11 - сурет. Қысқа доғада электрод металының бұйымға өту процесі:
а - ірітамшылы; б - ағынды; I -- IV - үрдістің ретті кезеңдері;
dК - тамшы диаметрі; dЭ - электрод диаметрі
Тамшының мөлшері жəне олардың қалыптасу жылдамдығы доғалы пісіру түріне, ток күшіне, доға ұзындығына, электрод диаметріне жəне басқа да факторларға байланысты.
Қолмен доғалы пісіргенде электрод металының шамамен 95 % тамшы түріне өтеді, қалған 5 % металл шашырандылары мен буларын құрайды. Түйір электродтармен доғалы пісіргенде тамшы доға аралығын тұйықтамай тамшы түрімен өтеді.
Бұл жағдайда тамшының едəуір бөлігі, электрод қаптамасы балқығанда пайда болатын, қож қабыршағында қалады. Мұндай процесс қорғаушы газ ортасында пісіргенде жəне ұнтақты сыммен пісіргенде де байқалады.
Электрод металының ағынды түрінде өтуінде бірінен соң бірі тізбек (ағын) құрып майда тамшылар қалыптасады. Металдың ағынды өтуі тоқтың үлкен тығыздығында пайда болады (мысалы, диаметрі кіші сымдармен пісіргенде). Осылайша, жартылай автоматты аргонда диаметрі 1,6 мм сыммен пісіргенде металдың ағынды өтісі тоқтың күшінің 300А шамасында басталады. Тоқтың бұл мəнінен төмен шамасында пісіргенде металдың тамшылы өтуі байқалады.
Əдетте, ағынды өтуде пісіру сымындағы легірлеуші қоспалардың жануы азаяды, жік металының тазалығы жақсарады.
Будан да басқа, пісіру сымының балқу жылдамдығы ұлғаяды. Сонымен металдың ағынды өтуі тамшылы өтумен салыстырғанда бірқатар артықшылықтары бар.
Түйір электродпен пісіргенде электродтағы тоқ тығыздығының аздығынан (10-20 Амм2 шамасында) электрод металының ағынды өтуі мүмкін емес.
Қолданылған әдебиеттер:
1.Шакирова Т., Маметсупиев А. Газ және электрмен пісіру - Астана: Фолиант, 2011, - 168 б.
2.Чебан В.А. Сварочные работы - Ростов нД: Феникс 2013, - 412 с.
Бақылау сұрақтары:
1. Пісіру доғасы дегеніміз не?
2. Пісіру доғаларының қандай түрлері бар, олар қалай жіктеледі?
3. Доға аралығы қандай учаскелерден тұрады?
4. Доғаны жағу əдістерін айтыңыз.
5. Электрод металының тамшылы жəне ағы нды түрлерінің қандай айырмашылықтары бар?
6. Доғаның анод аумағының пішіні қандай болады?
4- дəріс
Тақырыбы: Пісіру жалғастары мен жіктері
Мақсаты: Пісіру жалғастары мен жіктерінің жіктелуі, пісіруге дайындауда жиектер пішінінің геометриялық сипаттамасы, пісіру жіктерінің шартты белгілерін ұғыну.
Негізгі қарастырылатын түсініктер: жалғас түрі,пішіні мен ұзақтығы,
пісіру түрі,пісіру орындалатын қалпы,балқыған жік металын ұстату əдісі, жасалған қабат саны,пісіруге қолданылатын материал, пісірілетін бөлшектердің өзара орналасу,пісірілетін құрылғы пішіні,жікке əсер етуші күш, балқытылған металл көлемі,жиектерді дайындау пішіні.
Дәріс сұрақтары:
1. Пісіру жалғастары мен жіктерінің жіктелуі
2. Пісіруге дайындауда жиектер пішінінің геометриялық сипаттамасы
3. Пісіру жіктерінің шартты белгілерін ұғыну
4. Пісіру жалғасының жігінің геометриялық көрсеткіштермен сипатталуы
Дәріс мазммұны:
Пісіру жалғастары мен жіктерінің жіктелуі.
Пісіру жалғастары мен жіктері бірқатар сипатты белгілерімен жіктеледі:
oo жалғас түрімен;
oo пішіні мен ұзақтығы бойынша;
oo пісіру түрімен;
oo пісіру орындалатын қалпы бойынша;
oo балқыған жік металын ұстату əдісімен;
oo жасалған қабат санымен;
oo пісіруге қолданылатын материал бойынша;
oo пісірілетін бөлшектердің өзара орналасумен;
oo пісірілетін құрылғы пішінімен;
oo жікке əсер етуші күш бойынша;
oo балқытылған металл көлемімен;
oo жиектерді дайындау пішінімен.
12 - сурет. Пісіру жалғастарының негізгі түрлері:
а -- түйіс; б -- түйіс қайырылған ; в -- қалыңдықтары əртүрлі жаймалардың түйістері; г -- айқасқан; д -- бұрыштық; е -- таврлы; ж -- кескінді;
з -- бүйіржақ; и -- қапсырмалы; к -- электр тойтармалы
1, 3 -- пісіру бөлшектері; 2 -- қапсырма
Жалғас түрі бойынша пісіру жіктерін түйіс, бұрыштық, таврлы жəне айқас жіктер деп бөледі (12-сурет).
Түйіс жалғас деп бүйір жақ беттерімен бір-біріне түйістіріп жалғастыратын екі элемент жалғасын (12а - сурет) айтады.
Бұрыштық жалғас - бір-біріне бұрышпен орналасқан (900 болуы шарт емес) екі элементтің (12д - сурет) жалғасы.
Таврлы жалғас дегеніміз бір элементтің шеті бұрышпен орналасып, екінші элементтің бүйіржақ бетіне пісірілген (12е - сурет).
Айқас жалғас деп элементтері бір-біріне параллель орналасқан жəне бір біріне айқастыра пісірілетін жалғастарды (12г - суреті) айтады.
Кеңістіктегі орналасуына байланысты пісіру жіктері төменгі, тік, көлбеу жəне төбелік (13 - сурет) болып бөлінеді. Цилиндрлі бұйымдарды пісіргенде төбелік пісіруден тік пісіруге көшкенді жартылай төбелік қалып деп атайды.
13- сурет
Пісіру жалғастарының жіктерін сондай-ақ сырт көрінісімен де бөледі: түзүсызықты жіктер, сақиналы, тік жəне көлбеу жіктер.
Жіктерді ұзақтығыменен тұтас жəне үзіліспен деп бөледі. Тұтас жіктер, өз ретінде, қысқа, орташа жəне ұзын жіктерге бөлінеді. Жіктерді орындау сипатымен біржақты жəне көпжақты орындалатын жіктер деп бөлінеді.
Сырт күшінің əсер ету бағытына байланысты пісіру жіктерін флангалы (бүйір), қарсы (лобовой), құрама (аралас) жəне қисық жіктер (13в - суреті) деп бөледі. Флангалы жікте сыртқы күш жік өсіне параллель əсер етеді, қарсыда (лобовой) - жік өсі əсер ететін күшке перпендикуляр келеді; аралас жікте бұл флангалы жəне қарсы жіктердің құрамасы, ал қисық жікте жік өсі ететін күш бағытына қисық бұрышпен орналасады.
Пісіруге дайындауда жиектер пішінінің геометриялық сипаттамасы.
Пісіруге дайындауда жиектердің пішіні қандай көрсеткіштермен сипатталады? Пісіруге дайындауда жиектердің пішіні келесі көрсеткіштермен сипатталады (14 - сурет):
14 - сурет. Пішінінің геометриялық элементтері:
а -- жиектерді пісіруге дайындау, б -- жіктер
oo жиектерді өндеу бұрышы (α);
oo түйісетін жиектер арасындағы саңылау (а);
oo жиектерді топастау шамасы (S);
oo қалыңдығы əртүрлі металдарды жалғағ анда жайманы
oo қиғаштау ұзындығы (L);
oo жиектердің бір-бірінен ығысуы (δ).
Жиектерді бұрыштап өңдеу металл қалыңдығы 3 мм - ден асқанда орындалады, өйткені бұлай жасамаған жағдайда пісіру жалғасы қимасында шалапісірім, сондай-ақ металда артық қыздырма жəне күйдірме пайда болады.
Жиектерді қиғаштап өңдеген қимасы шағын жеке қабаттармен пісіруге мүмкіншілік береді, бұл жағдай пісіру жалғасының құрылымын жақсартады, пісіру кернеулері мен деформацияларын азайтады.
Түйістіретін жиектердің арасындағы саңылау шамасы металл қалыңдығы, металл таңбасы, пісіру тəсілі ж.т.б. факторларға байланысты. Дұрыс таңдалған саңылау пісіру жалғасы қимасының сапалы пісірілуін қамтамасыз етеді. Қалыңдығы əртүрлі жаймаларды пісіргенде қалың жайманы қиғаштап, оның ұзындығымен қалың бөлшектен жұқа бөлшекке баяу ауысуын реттейді, бұл жағдай пісіру құрылғыларында кернеуді азайтуға ықпал етеді.Жиектерді топастау түбір жікті орындағанда пісіру процесін тұрақты жүргізуді қаптамасыз ету үшін жасалады. Егер топастық болмаса , ол күйдірмелер қалыптасуына алып келеді. Жиектердің өзара ығысуы пісіру жалғасының беріктігін нашарлатады, сондай-ақ шалапісірім пайда болуына жəне кернеулер шоғырлануына алып келеді.
Пісіру жалғасының жігі келесі геометриялық көрсеткіштермен сипатталады:
oo жік ені в;
oo жік биіктігі h;
oo жік катетінің шамасы К (таврлы, бұрыштық жəне айқас жалғастар үшін).
Пісіру жіктерінің шартты белгілері.
Сызбаларда пісіру жіктері, егер көрінетін жік болса, пісіру тəсіліне қарамай тұтас сызықпен белгіленеді (15 - сурет). Пісіру жігінің көлденең қимасы 15в - суретінде көрсетілген.
15 - сурет. Пісіру жіктерінің шартты көрсетілуі:
а, б -- көрінетін жік көрінбейтін жіктер; в -- көлденең қимасы;
1 -- біржақты меңзер; 2 -- текше; 3, 4 -- көрінетін жəне көрінбейтін жік
элементтері
Жіктің белгілеуін көлбеу сызық жəне текшемен орындайды. Қөлбеу сызықтың ұшында меңзер жасалып, оның ұшы жік орнына тіреледі.
Текше пісіру жігін сипаттайтын белгілерді орналастыруға арналады (егер жіктің беттік жағы көрсетілсе, онда белгілер текшенің үстіне орналасады, қарсы жағы болса текшенің астына орналасады).
Жіктің сипаттамалары келесі элементтерден тұрады:
oo жіктің құрылғылық элементі мен типі стандартының белгісі;
oo осы стандартта қабылданған пісіру жігінің əріп жəне санды белгіленуі;
oo стандартта қабылданған пісіру тəсілінің шартты белгісі (көрсетілмеуі де мүмкін);
oo бұрыштық, таврлы жəне айқас жалғастарға - жік пішінің белгісі жəне оның катетінің өлшемі;
oo пісірілетін учаске ұзындығының өлшемі (үзіліс жіктер үшін), қадамы жəне шахматты немесе тізбекті жіктер белгілері;
oo қосымша белгілер.
Қосымша белгілер көмегімен жікті орындаудың ерекше шарттары көрсетіледі (мысалы, күшейтуді алумен орындалатын жіктер, пісіруді жинастыру жағдайында орындау т.б.).
Шартты белгілеу элементтері міндетті түрде көрсетілген ретпен орналасады жəне бір-бірінен сызықшамен ажыратылады.
Қолданылған әдебиеттер:
1.Шакирова Т., Маметсупиев А. Газ және электрмен пісіру - Астана: Фолиант, 2011, - 168 б.
2.Чебан В.А. Сварочные работы - Ростов нД: Феникс 2013, - 412 с.
Бақылау сұрақтары
1. Пісіру жіктері қандай сипатты белгілерімен жіктеледі?
2. Жалғас түрлеріне байланысты жіктердің қандай түрлері бар?
3. Металдың қандай қалыңдығынан бастап жиектерге қиғаштан өндеу жасалады?
4. Пісіру жігі қандай геометриялық көрсеткіштермен сипатталады?
5. Пісіру жіктері сызбаларда қалай белгіленеді?
5- дəріс
Тақырыбы: Электродтар жəне басқа пісіру материалдары
Мақсаты: Болат пісіру сымы, сымның таңбасындағы əріптер мен сандардың мəні, пісіру сымының диаметрлермен шығарылуы, электрод қаптамалары, Қож құраушы, қышқылдаушы, газ құраушы, легірлеуші, тұрақтандырушы, байланыстырушы қоспалар, құрылғылық болаттарды пісіруге арналған электродтардың типтерін үйрену.
Негізгі қарастырылатын түсініктер: болат пісіру сымы, сымның таңбасы,пісіру сымының шығарылу диаметрлері, ұнтақты сым, электродтардың шартты таңбаланулары, балқымайтын электродтар, пісіруге арналған флюстер.
Дәріс сұрақтары:
1. Болат пісіру сымдары
2. Сым ұнтақпен шығарылуы
3. Доғалы пісіруге арналған электродтардың негізгі түрлері
Дәріс мазмұны:
Болат пісіру сымы.
Пісіру мен балқытып қаптастыруға арналған болат пісіру сымы МЕСТ 2246-70 бойынша дайындалады. Легірленген сымда құрамында 2,510 % легірлеуші компоненттер болады, ал жоғарылегірленгенде - 10%-дан жоғары.
Сымның таңбасындағы əріптер мен сандардың мəні:
Св-пісіру сымы;
08 -- 0,8% көміртегі (орташа құрамы);
А -- мөлшерлі, АА -- күкірт пен фосфор зиянды қоспаларының құрамы біршама төмендеу;
Г - сым марганецпен легірленген.
Сонымен, мысалы, таңбасы Св-08ГС сымының төмендегідей мəні болады: СВ - құрамында 0,8% көміртегі бар пісіру сымы, марганец 1 %-ға жəне кремний 1%-ға дейін.
Пісіру сымы келесі диаметрлермен шығарылады: 0,3; 0,5; 0,8; 1,0; 1,4; 1,6;
2,0; 2,5; 3,0; 4,0; 5,0; 6,0; 8,0; 10,0; 12,0 мм.
Диаметрі 3 мм-ге дейінгі сымдар жартылай автоматты пісіру үшін, диаметрі 1,6 - 6 мм - түйір электродтармен қолмен доғалы пісіру үшін, 2-5 мм
oo флюс астында автоматты пісіру үшін, ал диаметрі үлкен сымдар балқытып қатастыру жұмыстарында қолданылады.
Ұнтақты сым.
Ұнтақты сым дегеніміз - сыртқабыршығы болаттан жасалып, ішіне ұнтақ тығыздалған сымды айтады. Ұнтақты сым пісіру үшін де балқытып қаптастыру үшін де қолданылады.
Қазіргі ұнтақты сымдар негізінде бес типпен жасалады(16 - сурет): түтікті, түтікті айқасқан, түтікте иілген (екі типі бар) жəне қосқабатты.
16 - сурет. Ұнтақты сымдардың сыртқабыршағының құрылысы
Ұнтақты сым диаметрі 1,6 - 3,6 мм-ге дейін шығарылады. Сыртқабыршағы үшін, таңбасы 08 кп төменкөміртекті болаттан салқындай илемдеп жасалған таспа қолданылады.
Сым бес түрлі ұнтақпен (шихтамен) шығарылады:
oo рутил-целлюлозды;
oo карбонат-флюоритті (флюорит- шпат СаF2);
oo флюоритті;
oo рутил- флюоритті;
oo рутилді.
Электрод қаптамалары.
Электрод қаптамалар бірден бірнеше қызмет атқарады: доға жануын тұрақтандырады; балқыған металды ауадағы оттегі мен азоттан қорғайды; зиянды қоспаларды жоюға ықпал жасайды; жік металының қасиеттерін жақсарту мақсатында оны легірлейді. Электрод қаптамалары қож құраушы қышқылдаушы, газ құраушы, легірлеуші, тұрақтандырушы жəне байланыстырушы құрамалардан тұрады.
Қож құраушы қоспалар балқыған металды ауадағы оттегі мен азот əсерінен қорғайды, сондай-ақ оны баршама тазартады. Қож құраушы қоспалар металдың салқындау жылдамдығын азайтады жəне металемес қосындыларды кетіруге ықпал етеді. Қож құраушы қоспалар марганец рудалары, титан концентраты, каолин, бор, далалық шпат, мəрмəр, кварцты құм, доломит, сондай-ақ доға жануын тұрақтандыратын кейбір заттардан тұрады.
Қышқылдаушы қоспалар пісіру ваннасындағы балқыған металдың қышқылдауын қамтамасыз етеді. Мұндай элементтерге темірден гөрі оттегіне үлкен жақындығы бар элементтер жатады, мысалы, марганец, алюминий, кремний, титан т.б.
Газ құраушы қоспалар жанғанда балқыған металды ауаның оттегі мен азотынан сақтайтын қорғаушы газ ортасын жасайды. Газ құраушы есебінде декстрин, ағаш ұнтағы, целлюлоза, крахмал сияқты заттар пайдаланады.
Легірлеуші қоспаларды электрод қаптамаларының құрамына жік металына арнайы қасиет беру үшін енгізеді: жоғары механикалық беріктігі, ыстыққа төзімділігі, қажу төзімділігі, тоттануға қарсылығын жоғарлату. Легірлеуші компоненттер (қоспалар) есебінде хром, титан, марганец, молибден, ванадий, никель жəне басқа кейбір элементтер қолданылады.
Тұрақтандырушы қоспалар. Тұрақтандырушы есебінде электрод қаптамасының құрамына иондану потенциалы аздау - натрий, калий жəне кальций сияқты элементтерді енгізеді.
Байланыстырушы қоспаларды қаптама қоспаларын өзара жəне электрод өзегімен байланыстыру үшін қолданады. Бұл үшін декстрин, желатин, натрилі немесе калилі сұйық шыны жəне басқа заттар пайдаланады. Негізгі байланыстырушы зат есебінде, əдетте, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz