Радиациялық сараптама
Радиациялық сараптама
Негізгі төрт бағыты бар:
1. Дозиметрлік, бұл иондаушы сәулелердің көздерін және сәулеленуге ұшырау әсерінің деңгейлерін зерттеумен байланысты.
2. Радиобиологиялық, бұл эксперименталды және эпидемиологиялық зерттеулер кезінде, ИС-дің адам денсаулығына тигізетін әсерінің эффектілерін және салдарын зерттеу.
3. Қызметкерлер мен халықтың сәулеленуге ұшырауының рұқсат етілген деңгейлерін сараптамалық регламенттеудің теориясы және методологиясы.
4. Санитарлық-ұйымдастырушылық, бұл ИС қорғаудың тәжірибелік шараларын дайындаумен байланысты.
Радиациялық сараптаманың негізгі екі бөлімі:
1. Иондаушы сәулелену көздерімен жүргізілетін жұмыс жағдайын зерттейтін және қызметкердің қауіпсіздігі шараларын дайындайтын еңбек сараптамасы.
2. Бүкіл халықтың радиациялық қауіпсіздігін қамтамасыз етуге бағытталған коммуналды радиациялық сараптама.
Радиациялық сараптаманың міндеттері:
1. ИС көздерімен жұмыс істейтін адамдардың жұмыс жағдайы мен денсаулық жағдайын зерттеу.
2. ИС қолайсыз әсерінен қорғанудың жеке адамдық және жалпы шарапларының кешенін жасау.
3. Қоршаған ортаның негізгі нысандарының ( ауаның, судың, топырақтың, тағамның) радиологиялық тазалығына бақылау жүргізу.
4. Қоршаған ортаның белсенді қалдықтармен ластануының алдын-алу жөнінде шаралар дайындау.
1895ж- Вюрцбург университетінің физика ғылымының профессоры Вильгельм Конрад Рентген қатты денелерден өтетін ауада бірнеше метрге таралатын қабілеті бар рентген сәулесін ашты.
1896ж- Анри Беккерель уранның өздігінен көзге көрінбейтін сәулелер шығаратынын тапты. Бұл құбылыс белсенділік деп, ал сәулеленудің өзі иондаушы сәулелену деп аталды.
1899ж- Эрнест Резерфорд белсенді заттардың ыдырауы кезінде шығатын альфа- және бета- сәулеленулерді ашты.
1930ж- Фредерик Жолио-Кюри нейтрондық сәулеленуді ашты.
Радиациялық сараптама XX ғасырдың 40-шы жылдарының басында, салыстырмалы түрде беретін ғана, өз бетінше сараптамалық ғылым ретінде дами бастады. Бұл иондаушы сәулелер көздерімен жұмыс істейтін адамдар мен сол елді мекен тұрғындарының денсаулығына иондаушы радиацияның әсерін зерттейтін және еңбек пен тұрмыс жағдайының радиациялық кауіпсіздігін қамтамасыз ететін, ғьлыми негізделген қорғану шаралары кешенін жасайтын ғылым.
Рентген сәулелері мен радиоактивті ыдыраудың ашылуының алғашқы жылдарында радиобиологиялық сипатты теориялық және экспериментальдық зерттеулер басталды, сондай-ақ бір мезгілде иондаушы сәулелердің зақымдаушы әсерінен адамдарды қорғау мәселелері де қарастырылды.
Ары қарай осы ғылымның дамуына жаңадан пайда болған сәулелерді ғылымда және тәжірибеде жедел қолдану, сондай-ақ олардың ағзаға зақымдаушы әсерінің аныкталуы өз себебін тигізді.
Әсіресе медицинада рентген және радий сәулелерінің кеңінен қолданылуы, олардың биологиялык әсері жөніндегі жеткілікті көп мәліметтер, иондаушы сәулелерден қорғау мәселелерімен айналысатын, көптеген елдердің күшін біріктіретін фуңдамент болып табылады.
Әскери және бейбітшілік мақсаттағы уран өндіретін өнеркәсіптер мен атомдық энергетиканың дамуы, жасаңды радионуклидтерді алу және оларды халық шаруашылығының барлық салаларында кеңінен қолдану радиациялық сараптаманың дамуына үлесін қосты.
XX ғасырдың 50-ші жылдарында денсаулық сақтау Министрлігі құрамында республикалық, қалалык СЭС-ің базасында радиациялық қауіпсіздік бөлімдері мен радиологиялық топтардың құрылуы тарихтағы маңызды кезең болып табылады.
Қазіргі кездегі ҚР ДМ-ің мемлекеттік санитарлық эпидемиологиялық бакылау комитетінің жанындағы республикалық СЭС-те, сондай-ак, 14 облыстағы облыстық және Астана, Алматы, Степногорск қалаларының санитариялық эпидемиялық бақылау басқармасы жанында радиациялық сараптама бөлімдері жұмыс істейді, ал санитариялық-эпидемиологиялық сараптау орталығының құрамында радиациялық бақылау зертханасы жұмыс істейді.
Пәннің негізгі бағыттары дозиметрлік, радиобиологиялық бағыттар, рұқсат етілетін сәулеленуге ұшырау деңгейін сараптамалық регламенттеу теориясы мен әдістемесі және радиацияға қарсы корғану шараларын өңдейтін санитарлық ұйымдастыру бағыты болып табылады.
Радиациялық сараптама бойынша негізгі қағидалар Қазақстан Республикасы Конституциясының сәйкес баптарында, ҚР Тұрғындардың радиациялық қауіпсіздігі жөніндегі, Тұрғындардың санитариялық-эпидемиологиялық қолайлы жағдай жөнінде, заңдарында көрсетілген, осылардың негізінде Республиканың барлық тұрғындарының радиациялық қауіпсіздігін қамтамасыз ететін Радиациялық қауіпсіздік нормалары (РҚН-99), СЕ 2.6.1.758- 99 және басқа нормативтік актілер өңделді және бекітілді.
Медициналық-профилактикалық факультетте радиациялық сараптаманы оқыту жекеленген кәсіптік топтар мен тұрғындардың радиациялық қауіпсіздігі жағдайлары бойынша объективті ақпарат алу үшін пәннің теориялық негізін меңгеруге, санитарлық-дозиметрлік зерттеулерді игеруге, сондай-ақ радиологиялық объекгілердегі алдьн-ала және ағымдық санитарлық бақылау жүргізу дағдыларын үйренуге бағытталған.
5. Әдебиет
1. Бекмагамбетова Ж.Д. Радиационно-экологические аспекты безопасности населения. Учебное пособие.- Алматы, 2002.- 304с.
2. Кенесариев Ү.И., Бекмағамбетова Ж.Ж., Жоламанов М.Е., Рузуддинова Г.Т. Радиациялық оқу құралы. Оқу құралы.-Алматы, 2004.-160б.
3. сараптама: жоғарғы оқу орындарына арналған оқулық Ү.И. Кенесариев және т.б.-Алматы:2010ж-656б.
1. Қорытынды сұрақтары (кері байланыс):
1. Радиациялық сараптама дегеніміз не?
2. Радиациялық сараптаманың негізгі бағыттары, міндеттері қандай?
3. Осы ғылымның дамуына үлес қосқан қандай ғалымдарды білеміз?
4. Радиациялық сараптама саласы бойынша ҚР-да қандай заңды құжаттарды білеміз?
Дәріс №2
1. Тақырыбы: Радиациялық сараптамада пайдаланылатын негізгі түсініктер және олардың сипаттамасы. Радиациялық сараптамада қолданылатын әдістер.
2. Мақсаты: Радиациялық сараптамада қолданылатын терминдер мен анықтамаларды жете ұғу, оларға сипаттама бере білу.
3. Дәріс тезистері:
Иондағыш сәулелену- зарядталған және зарядталмаған бөлшектерден және фотондардан тұратын сәулелену, олар ортасымен әсерлескен кезде белгілері әртүрлі иондар түзеді.
Сәулеленудің келесі түрлері бар:
α-сәулеленуі - оң зарядталған гелий ядроларының ағыны, иондандырғыш қабілеті үлкен, енгіштік қабілеті аз, ауада таралу ұзындығы 3-11см, ағза тіндерінде бірнеше микрон.
β-сәулеленуі - оң зарядталған электрондардың немесе теріс зарядталған позитрондардың ағыны, иондандырғыш қабілеті аз, енгіштік қабілеті басым, ауада таралу ұзындығы 10-15м, ағза тіндерінде бірнеше мм.
γ-сәулеленуі- радиоактивтілік айналым кезінде шығатын электромагниттік энергияның кванттар ағыны, енгіштік қабілеті өте үлкен, ауада таралу ұзындығы жүздеген метр, иондағыш қабілеті үлкен емес.
Рентген сәулеленуі- табиғаты жағынан гамма-сәулеленуге ұқсас, бұл заттағы жылдам электрондарды тежеу кезінде жасанды түрде пайда болатын электромагниттік энергияның кванттар ағыны.
Нейтрондық сәулелену- нейтрондар ағыны., ядролық реакторларда уран, плутоний ядроларының бөліну реакциясы кезінде пайда болады. Енгіштік қабілеті үлкен, себебі нейтрондардың заряды жоқ.
Иондағыш сәулелену көзі- иондағыш сәулелену шығаратын немесе шығаруға қабілетті радиоактивті зат немесе қондырғы.
Табиғи сәулелену көзі- табиғи текті иондағыш сәулелену көзі.
Техногенді сәулеленуге ұшырау - пациенттердің медициналық сәулеленуге ұшырауынан басқа қалыпты да және апат жағдайларындағы техногендік сәулелену көздерінен сәулеленуге ұшырауы.
Жабық көздері- пайдалануы және тозуы алдын ала болжамдалған жағдайларда құрылғысы радиобелсенді заттарды қоршаған ортаға түсірмейтін кез келген иондаушы сәулелену көздері.
Ашық көздер- мұндай иондаушы сәулелену көздерін пайдаланған кезде, белсенді заттар қоршаған ортаға түсуі мүмкін. Бұл кезде тек сыртқы сәулелену ғана емес, сонымен қатар персонал қосымша ішкі сәулеленуге ұшырауы да мүмкін.
Радиобелсенділік- бұл өздігінен бір элементтің атом ядроларының иондаушы сәулелер (α-бөлшектер, β-бөлшектер, γ-квант, т.б.) шығарып, басқа элемент атомының ядроларына айналуы.
Радиобелсенділіктің айналу түрлері:
α-ыдырау- реттік номері үлкен,табиғи белсенді элементтерге тән.
Электрондық β-ыдырау- табиғи да, жасанды да белсенді элементтерге тән.
Позитрондық β-ыдырау- кейбір жасанды радиобелсенді зотоптарда байқалады.
Сәулеленуге ұшырау- иондағыш сәулеленудің адамға әсері.
Табиғи сәулеленуге ұшырау- ИС табиғи көздерінен шығатын сәулеленудің әсеріне ұшырау.
Техногенді сәулеленуге ұшырау- пациенттердің медициналық сәулеленуге ұшырауынан басқа, қалыпты жағдайларда да және апатқа ұшыраған жағдайларда да, техногенді көздерінен сәулеленуге ұшырауы.
Қызметкер- сәулеленудің техногенді көздерімен жұмыс істейтін (А-тобы) немесе жұмыс жағдайы бойынша сәулеленудің әсері бар жерде жұмыс істейтін (Б -тобы) адамдар.
Халық- иондаушы сәулелену көздерімен жұмыс істейтін, жұмыстан тыс кезіндегі қызметкерді қоса алғандағы барлық адамдар.
Доза- радиациялық сараптамада иондаушы сәулеленуді сандық бағалауы үшін қолданылатын түсінік.
Доза қуаты- уақыт аралығындағы дозаның (сіңірілген, эквивалентті, эффективті) өсуінің сол уақыт аралығына қатынасы.
Доза шегі- қалыпты жұмыс жағдайында орнатылған шегінен аспауы тиіс техногенді сәулеленудің жылдық эффективті немесе эквивалентті дозасының мөлшері.
Радиациялық сараптамада қолданылатын әдістер:
1. Дозиметриялық
2. Радиометриялық
3. Спектрометриялық
4. Радиохимиялық
5.Әдебиет
1. Бекмагамбетова Ж.Д. Радиационно-экологические аспекты безопасности населения. Учебное пособие.- Алматы, 2002.- 304с.
2. Кенесариев Ү.И., Бекмағамбетова Ж.Ж., Жоламанов М.Е., Рузуддинова Г.Т. Радиациялық оқу құралы. Оқу құралы.-Алматы, 2004.-160б.
3. сараптама: жоғарғы оқу орындарына арналған оқулық Ү.И. Кенесариев және т.б.-Алматы:2010ж-656б.
6.Қорытынды сұрақтары (кері байланыс)
1. Радиациялық сараптамада жиі қолданатын қандай терминдер мен анықтамалар білеміз?
2. Радиациялық сараптамада жиі қолданатын қандай зерттеу әдістерін білеміз?
ТақырыбыТ№ 5: Қоршаған орта объектілерін санитарлық сараптау. Қоршаған орта объектілерін дезактивациялау әдістері.
1. Мақсаты: қоршаған ортаның радионуклидтті ластануының потенциалдық көздерi; адам ағзасына ҚОдан радионуклидтердiң миграция жолдары туралы бiлiмдi қалыптастыру; радиометриялық өлшемдер бойынша ауаның, судың, азық-түлiк өнiмдерiнiң, топырақтың және ҚО басқа объектілерінің белседілігін гигиеналық бағалау және анықтау әдістерін және есеп жүргізу, ауаның, судың, азық-түлiк өнiмдерiнiң, ҚО объектілерінің дезактивациясың өткiзу нәтижелерi бойынша шешiм ресiмдеу туралы дағдыларды қалыптастыру.
Қоршаған орта жағдайларын бағалау әдістері мен критерийлері ГЛОССАРИЙ
Қоршаған орта факторларын зерттеу әдістері - биотикалық компоненттердің мәліметтерін толықтыру үшін қоршаған ортаның негізгі факторларын - эдафикалық, топографиялық және климаттық (су, ылғал, температура, жарық жел) білу үшін қажетті болып табылатын қоршаған ортаның факторларын зерттеудің әртүрлі әдістері.
Далалық әдістер - далалық жағдайда жүргізіледі, популяциялар мен олардың қауымдастықтарын табиғи ортада зерттейді. Әдетте мұндай жағдайда физиология, биохимия, анатомия, систематика және т.б әдістері қолданылады. Далалық әдістер арқылы организмге немесе популяцияға әртүрлі факторлардың әсерін, белгілі бір жағдайдағы түрдің тіршілігі мен дамуын анықтауға болады.
Экспериментальді әдістер - табиғаттағы қарым-қатынастардың себебін анықтау. Бұл әдістер арқылы организмнің дамуына жасанды, қолдан жасалған кейбір жекелей факторлардың әсерін білуге мүмкіндік береді. Лабораториялық жағдайда алынған тұжырымдар міндетті түрде табиғи жағдайда тексеруді қажет етеді.
Химиялық әдістер - қауымдастықтағы жеке организмдерде минералды заттардың, органикалық заттардың жинақталуын анықтау.
Физиологиялық әдістер - жеке организмдер мен қауымдастықтағы болып жатқан физиологиялық процесстерді анықтау.
Геоботаникалық картаға түсіру - картаға өсімдіктер ассоциациялары немесе ассоциация топтары түсіріледі. Аэрофотосуреттер қолданылады.
Экологиялық сараптау -- адамдардың шаруашылық немесе басқа да іс-әрекетінің тексеруге бағытталған шаралар жүйесі немесе таңдалған аймақ төңірегіндегі жаңадан енгізілген шаруашылық кешеннің тіршілік ортасына, табиғи ресурстарға және адам денсаулығына тигізетін әсерін бағалау.
Экологиялық болжау -- экологиялық өзгерістерге алдын ала болжау жасау.
Экологиялық жобалау - қоршаған табиғи ортаға немесе бұған дейін-ақ бұзылған ортаға араласу тұрғысындағы кез келген жобаны экологиялық талаптар мен нормативтерге суйеніп, сондай-ак экологиялық білімдердің бүкіл кешенін ескере отырып негіздеу.
Экологиялық жоспарлау -- экологиялық тепе-тендікгі бұзбай жөне табигат игіліктерін қоса пайдаланатын бір шаруашылықтың басқа шаруашылық салаларына зиян келтірмей алатын және қолданатын табиғи ресурстардың немесе аумақтардың мүмкіндік көлемін есептеу.
Математикалық әдістер және модельдеу - математикалық белгілердің көмегімен зерттеуге алынған жүйенің кейбір параметрлерінің мәндері өзгертіліп, жасанды жүйенің өзгеруін, яғни соңғы нәтижесінің қалай өзгеруін анықтау.
Экологиялық сараптама - шаруашылық және де қызметтің қоршаған орта сапасының нормативтері мен экологиялық талаптарға сәйкес келуінің, осы қызметтің қоршаған ортаға жасалуы мүмкін теріс әсерлерінің және соларға байланысты зардаптардың алдын алу мақсатында сараптама объектісін іске асыруға жол берілуінің анықтамасы.
3. Оқыту міндеттері:
- қоршаған ортаның радионуклидті ластануының потенциалдық көздерiмен таныстыру;
- адам ағзасына ҚОдан радионуклидтердiң миграция жолдарымен таныстыру;
- ауаның, судың, азық-түлiк өнiмдерiнiң, топырақтың және ҚО басқа объектілерінің белседілігін анықтау әдістеріне үйрету,
- ауаның, судың, азық-түлiк өнiмдерiнiң, топырақтың және ҚО басқа объектілерінің белседілігін гигиеналық бағалау әдістеріне үйрету,
- ауаның, судың, азық-түлiк өнiмдерiнiң, ҚО объектілерінің дезактивациясың өткiзу нәтижелерi бойынша шешiм ресiмдеуді үйрету,
- қоршаған ортаның объекттерiнiң дезактивациясының әдiстерiне үйрету.
Тақырыптың негізгі сұрақтары:
-Қоршаған ортадағы техногендi радиоактивтi заттарының мiнез-құлықы.
-Ауаны гигиеналық зерттеу және радиоактивтiгiнiң бағалау әдiстерi.
-Ауадағы РЗ меншiктi көлемдi белсендiлiгiң анықтау үшiн қолданылатын радиометрлер.
- гигиеналық зерттеу және белсендiлiктiң бағалау әдiстерi.
-Азық-түлiк өнiмдерiн гигиеналық зерттеу және белсендiлiктiң бағалау әдiстерi.
-Топырақты гигиеналық зерттеу және белсендiлiктiң бағалау әдiстерi.
-Радиациялық апатт мерзiмінде азық-түлiк өнiмдерiн, ауыз суды тұрғындарға тұтынуды шектеу жайлы.
-Қоршаған ортаның объекттерiнiң дезактивациясының негiзгi әдiстерi.
1.Техногенді сипаттағы төтенше жағдайларөндірістік, транспорттық және басқа да авариялардың, өрттердің (жарылыстардың), қатты әсер ететін радиоактивті және биологиялық қауіпті улы заттардың төгілуімен (төгілу қаупімен) байланысты авариялардың, ғимараттар мен құрылыстардың кенеттен құлауының, платиналардың бұзылуының, тіршілікпен қамтамасыз етудің, электро энергетикалық және коммуникациялық жүйесіндегі, тазалау құрылыстарындағы авариялардың салдарынан болуы мүмкін.
Техногенді сипаттағы төтенше жағдайдың шыгу көздері - бұл қауіпті техногенді оқиға (өндірістік нысандардағы немесе транспорттағы авариялар, өрттер, жарылыстар немесе әр түрлі энергияның шығуы, өмір мен денсаулыққа қауіпті заттардың шығумен байланысты авариялар немесе олардың қаупі, ғимараттар мен құрылыстардың құлауы, тіршілікпен қамтамасыз ету жүйесіндегі авариялар) нәтижесінде белгілі бір аймақ, нысанында немесе аймақта орын алған техногенді сипаттағы төтенше жағдай.
Техногенді сипаттағы төтенше жағдай көзінің зақымдаушыфакторы - бұл тиісті параметрлермен анықталатын немесе көрінетін, физикалық, химиялық және биологиялық іс-әрекеттермен немесе көріністермен сипатталатын қауіпті оқиғаның құрастырушысы.
Техногенді сипаттагы төтенше жагдай көзінің зақымдаушы ықпалы - бір немесе жиынтықты техногенді сипаттағы төтенше жағдай көзінің зақымдаушы факторының адамдардың, ауылшаруашылық малдарының өмірі мен денсаулығына және өсімдіктерге, экономика нысандарына және қоршаған табиғи ортаға жағымсыз әсер етуі.
Авария - технологиялық процесстің бұзылуы, механизмдердің, жабдықтардың және құрылыстардың зақымдануы. Сонымен қатар авария-нысанда, белгілі бір аумақта немесе аймақта адамдардың өмірі мен денсаулығына қауіп төндіретін және ғимараттардың, құрылыстардың, құрылғылар мен транспорттық құралдардың қирауын, өндірістік және транспорттық үрдістің бұзылуын, сондай-ақ қоршаған табиғи ортаға шығын келтіруді тудыратын қауіпті техногенді оқиға.
Апат - өзімен бірге аймақтық немесе ғаламдық ауқымдағы төтенше жағдайды, адам құрбандығын алып келетін ірі авария, қиратушы құбылыс.
Техногенді қауіп - нысандарды қалыпты пайдалану процессіндегі адам мен қоршаған ортаға тікелей немесе жанама зияндығы түрінде, болмаса пайда болуы кезіндегі адамға және қоршаған ортаға техногенді сиаттағы төтенше жағдай көзінің зақымдаушы әрекеті ретінде жүзеге асатын техникалық жүйесінің, өндірістік немесе транспорттық нысандарының өзіне тән ішкі жағдайы.
Ықтимал қауіпті нысан - төтенше жағдай көзінің тууына қауіп төндіретін қауіпті радиоактивті, өрт, жарылыс қауіпті материалдарды, химиялық және биологиялық заттарды пайдаланатын, өндіретін, өндейтін, сақтайтын немесе тасымалдайтын нысан.
Ықтимал қауіпті зат - өзінің физикалық, химиялық, биологиялық немесе токсикологиялық қасиетінің салдарынан адамдардың өмірі мен денсаулығына, ауылшарушылық малдары мен өсімдіктеріне қауіп төндіретін заттар.
Қауіпті заттың мүмкін шекті ңоспасы -- адаммен үнемі қарым-қатынас кезіндегі немесе белгілі бір уақыт аралығында оған әсер еткендегі адамның денсаулығына әсер етпейтін және жағымсыз салдары болмайтын аудан бірлігімен немесе салмақпен өлшенетін топырақтағы, ауалы немесе сулы ортадағы, азық - түліктегі, шикізаттардағы қауіпті заттардың максималды саны.
Зақымдану аймагы - белгілі уақыт ішінде адамдарға, ауылшаруашылық малдарына және өсімдіктерге қауіп келтіретін мөлшерде аумағында химиялық заттар таратылған немесе қауіпті химиялық және биологиялық заттар енгізілген территория немесе аймақ.
Өнеркәсіптік авариялар мен апаттар:
Өнеркәсіптік авария - техникалық жүйеде немесе өнеркәсіптік қондырғыда орын алған өнеркәсіптік нысандағы авария.
Жобалық өнеркәсіптік авария - бастапқы және ақырғы жағдайы жобамен белгіленген және белгіленген шектермен авария салдарының шектеуін қамтамасыз ететін, қауіпсіздік жүйесі қарастырылған өнеркәсіптік авария.
Жобадан тыс өнеркәсіптік авария - жобалық авария үшін ескерілмеген бастапқы жағдай тудыратын және жобалық авариялармен салыстырғанда қауіпсіздік жүйесінің тоқтап қалуымен және персоналдың қате шешімдерді іске асырумен қоса жүретін, ауыр салдарларға алып келетін өнеркәсіптік авария.
Өнеркәсіптік апат - адамдардың құрбандығына алып келген, адамдардың денсаулығына нұқсан келтірген және нысандардың, айтарлықтай мөлшерде материалдық құндылықтардың жойылуына, сондай - ақ қоршаған табиғи ортаға айтарлықтай шығын келтірген ірі өнеркәсіптік апат.
Төтенше жагдайлардагы өнеркәсіптік қауіпсіздік - төтенше жағдай аймағындағы өнеркәсіптік авария және апат кезінде халықты, өнеркәсіп қызметкерлері құрамын, шаруашылық нысандары мен қоршаған табиғи ортаны қауіптен қорғау жағдайы.
Төтенше жагдай кезінде өнеркәсіптік қауіпсіздікпен қамтамасыз ету - төтенше жағдай аймағындағы өнеркәсіптік авариялар мен апаттарды болдырмауға бағытталған құкықтық нормаларды қабылдау және сақтау, экологияны қорғау, салалық немесе ведомстволық талаптар мен ережелерді орындау, сондай-ақ ұйымдастырушылық, технологиялық және инженерлі - техникалық іс-шаралар жиынтығын жүргізу.
Радиациялық авария - аталған нысанды қалыпты пайдалану жобасымен алдын алакөрсетілген шекарасынан радиоактивті заттар және ионизациялаушы сәулелердің шығуы мен төгілуіне алып келетін, мөлшері пайдалану қауіпсіздігінің белгіленген шегінен асатын, радиациялы - қауіпті нысандағы авария.
Радиоактивті ластану - жер үстінің, атмосфераның, судың болмаса азық - түліктің, тағамдық шикізаттың және әртүрлі заттардың радиациялық қауіпсіздік және радиоактивті заттармен жұмыс істеу ережелеріндегі бекітілген шама денгейінен асатын мөлшердегі радиоактивті заттармен ластануы.
Радиациялы қауіпті нысан - радиоактивті заттарды сақтайтын, өңдейтін, пайдаланатын немесе тасымалдайтын нысан. Ондағы авария немесе оның қирауы кезінде адамдарды, ауылшаруашылық малдары мен өсімдіктерінің, шаруашылық нысандарының, сондай-ақ қоршаған табиғи ортаның иондаушы сәулелермен сәулеленуі немесе ластануы болуы мүмкін.
Радиоактивті ластану аймагы - аймағында радиоактивті ластануы бар территория немесе аймақ.
Радиациялық қоргау режимі - иондаушы сәулелердің адамдарға әсерін төмендету мүмкіндігі мақсатыңда радиоактивті ластану аймағындағы қорғаудың әдістері мен тәсілдерін пайдалану және халықтың іс - әрекетінің тәртібі.
Радиациялық бақылау - радиоактивті заттармен иондаушы заттардың басқа да көздерімен жұмыс кезіндегі радиациялық қауіпсіздікті және санитарлы ережелердің нормаларын сақтауды қадағалау, сондай-ақ адамдардың сәулелену деңгейі және нысандағы және қоршаған ортадағы радиациялық жағдай жөнінде хабарлама алу.
1. Адамның басты байлығы - денсаулығы. Дені сау адамның қол жеткізер биіктері де көп болады. Әр өңірдің өндіріс көздері мен орналасу жеріне сай түрлі экологиялық мәселелер бар. Жақсы ізгі қоғам құру үшін ең алдымен сол қоғам мүшелерінің денсаулығынан бастау керек дейді ғалымдар. Сол себепті, Хромтау ауданында ірі өндіріс орындарының халық денсаулығына әкелетін зияны жөнінде зерттеу жұмысын жүргіздім. Ең маңыздысы ауа мен судың біздің ағзамызға өндіріс арқылы тигізіп жатқан зияны негізге алынды.
Кіріспе
Адам жер жүзіндегі ең құнды, маңызды тіршілік иесі. Себебі, осы өмірді жалғастырушы, дамытушы және болашақтың иесі де адам болып табылады. Дегенмен, адам, қоғам, табиғат және олардың өзара байланысын қанша зерттесе де таусылмайтын құпияға толы ғажап дүние.
Жер бетіндегі өзге тіршілік иелерінен яғни, жан - жануарлардан айырмашылығы саналылығымен ерекшеленіп, сөйлеу және ойлау қабілеті арқылы қалаған ісімен айналыса алатындығында. Мен, өзімнің ғылыми зерттеуімді қоғамның ең құнды бөлігі адам туралы және қазіргі кездегі адам денсаулығын қорғау мәселелеріне тоқталғым келеді.
Ағылшын ғылымы Чарльз Дарвин Адам маймылдан пайда болды десе, кейбір елдердің көне жазбаларында адам ғарыштың бір бөлігі делінген. Қандай пікір айтылып зерттелсе де бір кездері адам пайда болып, даму мен жетілудің нәтижесінде қоғамның, табиғаттың ажырамас бір бөлігіне айналғаны рас. болады.
Адам жалғыз өмір сүре алмайды. Адамды адам ететін - қоғам. Әр адамның өзінің айналысатын жұмысы, сенетін нәрселері, ұлтына сай тәрбиесі, мәдениеті, салт - дәстүрі секілді өзгеге ұқсамайтын айырмашылығы
Дүние жүзінде қанша адам болса, сонша тұлға, сонша өмір, сонша тағдыр бар. Қазақ тілінде тіршілік деген сөз бар. Яғни, барлық тіршілік иесі тіршілік етеді, демек өмір сүруді білдіреді. Бұл дегеніміз еңбек ету, бір пайдалы іспен шұғылдану, мағыналы өмір сүру және өзінен кейін ұрпақ қалдыру. Маған белгілі болғандай адамның өмірі тұтастай қызметпен өтеді. Ал адам қызмет ету үшін және жасаған еңбегінен нәтиже болсын десе, алдымен денсаулығы мықты болғаны жөн.
Адам - қоғамның ең маңызды бөлігі болғандықтан, оның денсаулығын қорғау да қоғамдағы ең негізгі мәселелердің бірі болып танылады.
Зерттелу жолы
Мен, өзім тұратын Хромтау қаласы мен оның тұрғындары жайлы айтамын.
Бұл кішкене қалашықтың тұрғындарының көпшілігі шахта, фабрикаларында жұмыс жасайды. Маған белгілі болғандай қаланың тұсында екі шахта орналасқан және үш ұсатып - байыту фабрикасы бар.
№1 Ұсатып - байыту фабрикасы қалаға жақын орналасқан. Бұл дегеніміз өте қауіпті. Фабриканың қасында жеке үйлер салынып, халық өмір сүруде. Менің ойымша бұл фабрика, шахталар алдымен табиғатқа, сонан соң адам денсаулығына зиян әкелетіні сөзсіз. Толассыз шыққан түтін де ауаны ластап жатыр.
Сонымен қатар, дүние жүзінде жалпы таза су дефицит болып отыр. Су - тіршілік көзі. Сусыз өмір жоқ. Бірақ, осы біздің ішіп, қолданып отырған суымыздың денсаулығымызға әкелетін зияны бар ма, осыны ойланып көрсек. Кейбір дамыған елдерде халық тұтынатын су арнайы тазартылып барып содан соң беріледі екен.
Біздің ауданда кен байыту өндірісі болғандықтан міндетті түрде су тазалығы жөнінде үлкен мәселе бар. Хром алтыншы топтың элементі. Ол әртүрлі қасиет көрсетеді. Мысалы: судың ертіндісінде кездесетін алты валентті хромда қышқылдық жоғары дәрежеде. Ал бұл қышқылдық тістің табиғи эмалін бұзады. Бұл зерттеулер Санкт-Петербург қаласында орналасқан ғылыми зерттеулер институтында дәлелденген. Деректерге сүйенсек, адамдардың тістерінің ерте түрлі ауруларға шалдығуы, судың әсерінен бүйрек ауруларының жоғары көп екендігін айта кету керек.
Жұмыс барысында маған белгілі болғандай бұл өте үлкен мәселе және осындай маңызды мәселені шешу жолын қарастыру керек.
Ұсыныстар
Жоғарыда айтылған дәлелдемелер негізінде табиғатты және адам денсаулығын сақтау, қорғау мақсатында төмендегідей ұсынысым бар:
Табиғатты қадірлеу, есепсіз жер байлығын шашпау керек, бәрінің белгілі бір өлшемі бар екендігін ұмытпау қажет.
Адам жақсылыққа жаны жақын болып, денсаулығын сақтау мақсатында салауатты өмір сүруді міндет ету.
Мінекей, ауа мен судың адам денсаулығына маңызы мен зияны төңірегінде осы жұмыс барысында таныстым.
Елбасы Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаев атамыз Болашақ жастардың қолында... дегендей, Отанымыздың дамуы мен өркендеуіне үлес қосатын жастардың дені сау, күш жігері мол болуы тиіс!
Ал, ол үшін қазірден бастап ойланатын жағдайлар өте көп.
Қазақстанда Менделеевтің 100 металы бар. Олардың көбін біз әлі білмейміз. Күндердің күнінде қазба байлық өндірісінен жеріміз шұрық тесік, денсаулығымыз нашар болса, Жер Ананың бізге есепсіз беретін сыйы таусылып, адам өмірінің мәні кетпей ме?
Жаңалықтарым
Бұл зерттеулер нәтижесінде мынадай жаңалығым бар:
Өндірістен қалдық заттардың ауаға таралмау үшін будақтаған түтін шығаратын пештерге тазартқыш фильтрлерді орналастыру.
Сонымен қатар, халық тұтынатын су да тазартылып фильтр арқылы берілсе.
Ақпарат тарату көздері арқылы халық денсаулығына келетін зиянды шынайы біліп отыру.
Таңғы ас алдында бір шай қасық табиғи бал, бір шай қасық қара зере майын араластырып пайдалану адам ағзасын жақсартуға септігін тигізеді.
Қорытынды
Жұмыс барысында маған белгілі болғандай бұл өте үлкен мәселе және осындай маңызды мәселені шешу жолын қарастыруым қажет. Жоғарыда айтылған дәлелдемелер негізінде табиғатты және адам денсаулығын сақтау, қорғау мақсатында ұсынысым бар.
Зерттеулер орындалғаннан кейін, мен оқитын Хромтау қаласының №5 мектеп - гимназиясының оқушылары тазартылған ауыз суымен қамтамасыз ету (фильтрлі) қолдау табады деген сенімдемін.
Ғылыми жобамды Шәкәрім Құдайбердіұлының мына даналық сөзімен түйіндеймін.
Балам!
Сен бола көр аққа жақ
Болам десең Адам.
Адал еңбек берер бақ
Бассаң соған қадам!!!
3.Осы Cанитариялық қағидалар (бұдан әрі - Cанитариялық қағидалар) радиациялық объектілерді жобалау, пайдалануға беру және күтіп-ұстау, радиациялық объектілерді пайдаланудан алу, иондаушы сәулелену көздерімен (жабық және ашық радионуклидтік көздермен, радиоактивті заттармен, радиоизотопты аспаптармен, иондаушы сәуле тудыратын құрылғылармен) жұмыс істеу, радиоактивті қалдықтармен жұмыс істеу, радионуклидтермен ластанған немесе құрамында бар материалдар мен бұйымдарды қолдану, объектілерге, оның ішінде мұнай-газ кешені мен метал сынығы объектілеріне өндірістік радиациялық бақылауды жүзеге асыру, жеке қорғаныш және жеке гигиена құралдарын қолдану кезінде, медициналық сәулелену кезінде, табиғи сәулелену көздерінің әсер етуі және радиациялық апаттар кезінде радиациялық қауіпсіздікті қамтамасыз етуге қойылатын санитариялық-эпидемиологиялық талаптарды белгілейді.
Ұйымның бірінші басшысы осы Cанитариялық қағидалардың сақталуын қамтамасыз етеді.
2. Осы Cанитариялық қағидаларда мынадай ұғымдар пайдаланылды:
1) белсенділік (бұдан әрі - Б) - нақты уақыт сәтінде нақты энергетикалық жағдайдағы радионуклидтің қандай да бір мөлшерінің радиоактивтік шамасы:
2.
dN - dТ уақыт аралығында болатын, нақты энергетикалық жағдайдан кенеттен ядролық түрге айналудың күтілетін саны. Белсенділік бірлігі Беккерель (бұдан әрі - Бк) болып табылады. Бұрын қолданылған жүйеден тыс белсенділік бірлігі кюри (бұдан әрі - Ки) 3,7x10[10] Бк құрайды;
2) ең аз мәнді белсенділік (бұдан әрі - ЕАМБ) - иондаушы сәулеленудің артқан кезінде мемсанэпидқызмет органдары беретін санитариялық-эпидемиологиялық қорытынды талап етілетін ашық немесе жабық иондаушы сәулелену көздерінің белсенділігі. ЕАМБ өлшем бірлігі беккерель (Бк);
3) ең аз мәнді меншікті белсенділік (бұдан әрі - ЕАММБ) - иондаушы сәулелену артқан кезінде мемлекеттік санитарлық-эпидемиологиялық қызмет органдары беретін санитариялық-эпидемиологиялық қорытынды талап етілетін үй-жайдағы ашық иондаушы сәулелену көзінің меншікті белсенділігі;
Жабық сәулелену көздері үшін олармен жұмыс істеуге рұқсат алу қажеттілігі туралы шешім ЕАММБ есепке алынбастан, оны ЕАМБ-пен салыстыру жолымен айқындалады. ЕАММБ өлшем бірлігі граммға беккерель БКг;
4) меншікті (көлемдік) белсенділік - заттағы радионуклидтің А белсенділігінің заттың массасына m (көлеміне V) қатынасы:
3.
4. Меншікті белсенділік бірлігі - килограммға беккерель (бұдан әрі - Бккг). Көлемдік белсенділік бірлігі - текше метрге беккерель (бұдан әрі - Бкм[3]);
5) [222]Rn және [220]Rn - радон изотоптарының еншілес өнімдерінің эквивалентті тепе-тең көлемдік белсенділігі (бұдан әрі - ЭТКБ) - 218 Po (RaA); [214]Pb (RaB); [214]Bі (RaC); [212]Pb(ThB); [212]Bі (ThC) - радон изотоптарының қысқа мерзімдік еншілес өнімдерінің көлемдік белсенділігінің таразыланған жиынтығы, тиісінше:
(ЭТКБ) Rn = 0,10 ARaA + 0,52 ARaB + 0,38 ARaC
(ЭТКБ) Tn = 0,91 AThB + 0,09 AThC,
Аі - радон изотоптарының еншілес өнімдерінің көлемдік белсенділігі;
6) радиоактивті зат - Радиациялық қауіпсіздікті қамтамасыз етуге қойылатын санитариялық-эпидемиологиялық талаптар гигиеналық нормативтер (бұдан әрі - ГН) мен осы Санитариялық қағидалардың талаптарына сәйкес келетін құрамында белсенді радионуклидтер бар кез келген агрегаттық күйдегі зат;
7) араласу - сәулелену ықтималдығын не сәулелену дозасын немесе сәулеленудің қолайсыз салдарларын төмендетуге бағытталған әрекет;
8) сыни топ - сәулелену көзінің барынша көп радиациялық әсеріне ұшырайтын бір немесе бірнеше белгілері (жынысы, жасы, әлеуметтік немесе кәсіптік жағдайлары, тұратын жері, тамақтану рационы) бойынша халық арасынан шыққан адамдардың бір текті тобы (кем дегенде он адам);
9) дезактивация - қандай да бір беттен немесе қандай да бір ортадан радиоактивті ластануды жою немесе төмендету;
10) сіңірілген доза (бұдан әрі - D) - затқа берілген иондаушы сәулелену энергиясының шамасы:
5.
6. , мұнда:
7. de - элементар көлемдегі затқа иондаушы сәулелену арқылы берілген орташа энергия, ал dm - осы көлемдегі заттың массасы.
Энергия кез келген белгілі бір көлем бойынша орташалануы мүмкін және бұл жағдайда орташа доза көлемге берілген, осы көлемнің массасына бөлінген толық энергияға тең болады. Халықаралық бірліктер жүйесіндегі бірліктерде сіңірілген доза килограммға бөлінген джоульмен (Джкг[-1]) өлшенеді және арнайы атауы - грей (бұдан әрі - Гp). Бұрын қолданылған жүйеден тыс бірлік рад 0,01 Гр тең;
11) ағзадағы немесе тіндегі доза (бұдан әрі - DТ) - адам денесінің белгілі бір ағзасындағы немесе тініндегі сіңірілген доза:
8.
9. мұнда:
10. mт - ағзаның немесе тіннің массасы, ал D - масса элементіндегі сіңірілген доза dm;
12) эквивалентті доза (бұдан әрі - HT,R) - нақты сәулелену түрі үшін тиісті таразылық коэффициентке көбейтілген ағзадағы немесе тіндегі сіңірілген доза, WR:
11. , мұнда:
12. DT,R - ағзадағы немесе тіндегі T орташа сіңірілген доза, ал WR - R сәулелену үшін таразылық коэффициент;
Осы Санитариялық қағидаларға 1-қосымшаның 1-кестесінде келтірілген әртүрлі таразылық коэффициенттері бар әртүрлі сәулелену түрлерінің әсер етуі кезінде эквивалентті доза нақты сәулелену түрлері үшін эквивалентті дозалардың жиынтығы ретінде айқындалады:
13. ,
14. Эквивалентті дозаның бірлігі зиверт (бұдан әрі - Зв) болып табылады;
13) тиімді доза (бұдан әрі - Е) - радио сезімталдықты ескере отырып, адамның бүкіл денесінің және оның жекелеген ағзалары мен тіндерінің сәулеленуінің елеусіз салдарларының пайда болу тәуекелінің өлшемі ретінде қолданылатын шама. Ол осы Санитариялық қағидаларға 1-қосымшаның 2-кестесінде келтірілген ағзалар мен тіндердегі эквивалентті дозаның тиісті таразылық коэффициенттерге көбейтінділерінің жиынтығы болып табылады:
15.
16. Нт - ағзадағы немесе тіндегі T эквивалентті доза, ал Wт - ағза немесе тін T үшін таразылық коэффициент.
Тиімді доза бірлігі - зиверт (Зв);
14) ішкі сәулелену кезінде күтілетін эквивалентті (бұдан әрі - Нт(ф)) немесе тиімді (Е(ф)) доза - организмге радиоактивті заттар түскеннен кейін өткен уақыт ф ішіндегі доза:
мұнда:
17. tо - түсу сәті, ал HT(t) - T ағзада немесе тінде t уақыт сәтіне сәтіне эквивалентті дозаның қуаты.
ф айқындалмаған кезде оны ересектер үшін 50 жасқа тең және балалар үшін 70 жасқа тең деп қабылдау керек;
15) жылдық тиімді (эквивалентті) доза - күнтізбелік жыл ішінде алынған сырттай сәулеленудің тиімді (эквивалентті) дозасының және осы жыл ішінде организмге радионуклидтердің келіп түсуі себебінен болған ішкі сәулеленудің күтілетін тиімді (эквивалентті) дозасының жиынтығы;
16) тиімді ұжымдық доза - сәулеленудің стохастикалық әсері пайда болуының ұжымдық тәуекелінің өлшемі, ол жеке тиімді дозалар жиынтығына тең. Тиімді ұжымдық доза бірлігі - адам-зиверт (бұдан әрі а-Зв);
17) жол берілмейтін доза - сақтану іс-шараларымен жол берілмейтін радиациялық апат салдарынан болжанатын доза;
18) радиоактивтік ластану - радиоактивтік заттардың ГН және осы Санитариялық қағидалардың талаптарымен белгіленген деңгейлерден асатын мөлшерде материалдың үстіңгі бетінде, ішінде, ауада, адамның денесінде немесе басқа жерде болуы;
19) үстіңгі беттің алынбайтын ластануы (бекітілген) - байланыс кезінде басқа заттарға берілмейтін және дезактивация кезінде кетірілмейтін радиоактивті заттар;
20) үстіңгі беттің алынатын ластануы (бекітілмеген) - байланыс кезінде басқа заттарға берілетін және дезактивация кезінде кетірілетін радиоактивті заттар;
21) радиоактивті қалдықтарды көму - радиоактивті қалдықтарды кейіннен оларды шығару ниетінсіз қауіпсіз орналастыру;
22) байқау аймағы - радиациялық бақылау жүргізілетін санитариялық-қорғаныш аймағынан тыс аумақ;
23) радиациялық апат аймағы - радиациялық апат дерегі белгілі болған аумақ;
24) иондаушы сәулелену көзі (бұдан әрі - ИСК немесе сәулелену көзі) - ГН-ның, осы Санитариялық қағидалардың және Қазақстан Республикасының басқа да нормативтік құқықтық актілерінің талаптарына сәйкес келетін иондаушы сәуле шығаратын немесе иондаушы сәуле шығару мүмкіндігі бар радиоактивті зат немесе құрылғы;
25) жабық сәулелену көзі - бұл құрылғысы оған есептелген қолдану және тозу жағдайларында оның құрамындағы радионуклидтердің қоршаған ортаға түсуін болдырмайтын сәулелену көзі;
26) ашық сәулелену көзі - оны пайдалану кезінде оның құрамындағы радионуклидтердің қоршаған ортаға түсуі ықтимал сәулелену көзі;
27) табиғи сәулелену көзі - ГН және осы Санитариялық қағидалардың талаптарына сәйкес келетін шығу тегі табиғи иондаушы сәулелену көзі;
28) техногендік сәулелену көзі - бұл оны пайдалы қолдану үшін арнайы құрылған немесе осы қызметтің жанама өнімі болып табылатын иондаушы сәулелену көзі;
29) радиациялық объект санаты - ықтимал апат жағдайларында оның халық үшін әлеуетті қауіптілік дәрежесі бойынша объектінің сипаттамасы;
30) квота - нақты техногендік сәулелену көзінен халықтың сәулеленуін шектеу үшін белгіленген доза шегінің бір бөлігі және сәулелену жолдары (сыртқы, сумен, тамақпен және ауамен келіп түсуі);
31) жұмыстар сыныбы - персонал үшін қауіптілік дәрежесі бойынша нуклидтердің радиоуыттылығына және белсенділігіне байланысты радиациялық қауіпсіздік бойынша талаптарды айқындайтын ашық иондаушы сәулелену көздерімен жұмыстардың сипаттамасы;
32) радиациялық бақылау - ұйымдағы, қоршаған ортадағы радиациялық жағдай туралы және адамдардың сәулелену деңгейлері туралы ақпарат алу (оған дозиметрлік және радиометрлік бақылау кіреді);
33) жұмыс орны - жұмыс уақытының жартысынан артық немесе екі сағат үзіліссіз иондаушы сәулелену әсері жағдайларында өндірістік функцияларды атқару үшін персоналдың тұрақты немесе уақытша болатын орны;
34) доза қуаты - уақыт бірлігі (секунд, минут, сағат) ішіндегі сәулелену дозасы;
35) халық - иондаушы сәулелену көздерімен жұмыс істейтін персоналды қоса алғанда барлық адамдар;
36) сәулелену - иондаушы сәулеленудің адамға әсері;
37) апаттық сәулелену - радиациялық апат нәтижесіндегі сәулелену;
38) медициналық сәулелену - медициналық тексеру немесе емдеу кезіндегі пациенттердің сәулеленуі;
39) жоспарланатын көтеріңкі сәулелену - радиациялық апаттың дамуын немесе оның салдарларын ескерту мақсатында белгіленген негізгідозалар шегінен асатын дозаларда персоналдың жоспарланатын сәулеленуі;
40) әлеуетті сәулелену - радиациялық апат нәтижесінде пайда болуы мүмкін сәулелену;
41) табиғи сәулелену - табиғи сәулелену көздері себепші болған сәулелену;
42) өндірістік сәулелену - жұмыскерлердің өндірістік қызмет барысында барлық техногендік және табиғи иондаушы сәулелену көздерінен сәулеленуі;
43) кәсіптік сәулелену - персоналдың техногендік иондаушы сәулелену көздерімен жұмыс істеу кезінде сәулеленуі;
44) техногендік сәулелену - пациенттердің медициналық сәулеленуін қоспағанда, қалыпты, сондай-ақ апат жағдайларындағы техногендік көздерден сәулелену;
45) радиоактивті қалдықтармен жұмыс істеу - радиоактивті қалдықтарды жинаумен, тасымалдаумен, қайта өңдеумен, сақтаумен және (немесе) көмумен байланысты барлық қызмет түрлері;
46) иондаушы сәулелену көздерімен жұмыс істеу - иондаушы сәулелену көздерін дайындаумен, жеткізумен, алумен, иеленумен, сақтаумен, пайдаланумен, берумен, қайта өңдеумен немесе көмумен, импорттаумен, экспорттаумен, тасымалдаумен, техникалық қызмет көрсетумен байланысты қызмет;
47) радиациялық объект - техногендік ИСК-мен жұмыс істеу жүзеге асырылатын ұйым;
48) радиоактивті қалдықтар - ішіндегі радионуклидтер ГН және осы Санитариялық қағидалардың талаптарымен белгіленген деңгейлерден асатын, одан әрі қолдануға арналмаған, кез келген агрегатты күйдегі заттар;
49) персонал - техногендік иондаушы сәулелену көздерімен жұмыс істейтін (А тобы) немесе жұмыс жағдайлары бойынша олардың әсері аясында болатын (Б тобы) адамдар;
50) доза шегі (бұдан әрі - ДШ) - қалыпты жұмыс жағдайларында жоғарыламауы тиіс жылдық тиімді немесе эквивалентті техногендік сәулелену дозасының шамасы. Жылдық доза шегін сақтау детерминацияланған әсерлердің пайда болуының алдын алады, ал бұл ретте стохастикалық әсердің ықтималдығы қолайлы деңгейде сақталады;
51) жылдық түсу шегі (бұдан әрі - ЖТШ) - монофакторлық әсер кезінде шартты адамның жылдық дозаның тиісті шегіне тең күтілетін дозамен сәулеленуіне әкеп соғатын бір жыл ішінде нақты радионуклидтің организмге түсуінің рұқсат етілген деңгейі;
52) радиациялық апат - адамдардың белгіленген нормалардан артық сәулеленуіне немесе қоршаған ортаның радиоактивтік ластануына әкеп соғатын немесе әкеп соғуы мүмкін жабдықтың ақаулығы, жұмыскерлердің (персоналдың) дұрыс емес әрекеттері, стихиялық апаттар немесе өзге де себептерден туындаған иондаушы сәулелену көздерін басқарудан айырылу;
53) халықтың радиациялық қауіпсіздігі - адамдардың қазіргі немесе болашақтағы ұрпағының денсаулығына қауіпті иондаушы сәулелену әсерінен қорғалу жағдайы. Радиациялық қауіпсіздікті қамтамасыз ету - персонал мен халықтың сәулелену деңгейлерін төмендетуге бағытталған ұйымдастыру, технологиялық, техникалық, санитариялық-эпидемиологиялық және медициналық-профилактикалық іс-шаралар кешенін жүзеге асыру;
54) ұйымның радиациялық-гигиеналық паспорты - ұйымдағы радиациялық қауіпсіздік жағдайын сипаттайтын және оны жақсарту бойынша ұсыныстар бар құжат;
55) аумақтың радиациялық-гигиеналық паспорты - аумақ халқының радиациялық қауіпсіздік жағдайын сипаттайтын және оны жақсарту бойынша ұсыныстар бар құжат;
56) ИСК-мен жұмыс - радиациялық бақылауды қоса алғанда, кез келген сәулелену көзімен жұмыс орнында жұмыс істеудің барлық түрлері;
57) радиоактивтік заттармен жұмыс - радиациялық бақылауды қоса алғанда кез келген сәулелену көзімен жұмыс орнында жұмыс істеудің кез келген түрі;
58) тәуекел - сәулелену нәтижесінде адамда немесе оның ұрпағында қандай да бір зиянды әсердің пайда болу ықтималдығы;
59) санитариялық өткізгіш - киім, аяқ киім ауыстыруға, персоналды санитариялық өңдеуге, персоналдың тері жабынының, жеке қорғаныш құралдарының, арнайы және жеке киімінің радиоактивтік ластануын бақылауға арналған үй-жайлар кешені;
60) санитариялық шлюз - қосымша жеке қорғаныш құралдарының алдын ала дезактивациялауға және ауыстыруға арналған радиациялық объекті аймақтарының арасындағы үй-жай;
61) жеке қорғаныш құралы - персоналды сыртқы сәулеленуден, радиоактивті заттардың организмнің ішіне түсуінен және тері жабындарының радиоактивтік ластануынан қорғау құралы;
62) араласу деңгейі (бұдан әрі - АД) - созылмалы немесе апаттық сәулелену ахуалдарының пайда болу жағдайларында қорғаныш немесе апаттан кейінгі шаралар қабылданатын, қол жеткізілген кезде жол берілмейтін дозалар шамасы;
63) бақылау деңгейі - қол жеткен радиациялық қауіпсіздік деңгейін бекіту, персонал мен халықтың сәулеленуін, қоршаған ортаның радиоактивтік ластануының одан әрі төмендеуін қамтамасыз ету мақсатында жедел радиациялық бақылау үшін белгіленетін дозаның, доза қуатының, радиоактивтік ластанудың бақыланатын шамасының мәні;
64) иондаушы сәулелену тудыратын құрылғы (көз) - иондаушы сәулелену зарядталған бөлшектер жылдамдығының өзгеруі, олардың аннигиляциясы немесе ядролық реакциясы есебінен туындайтын электрлі-физикалық құрылғы (рентген аппараты, күшейткіш, генератор);
65) детерминацияланған сәулелену әсерлері - иондаушы сәулелену тудырған, оларға қатысты одан төмен болғанда әсер болмайтын, ал одан жоғары болғанда әсердің ауырлығы дозаға байланысты болатын шектің болуы көзделетін, клиникалық айқындалатын зиянды биологиялық әсерлер;
66) стохастикалық сәулелену әсерлері - иондаушы сәулелену тудырған, пайда болуының дозалық шегі жоқ, пайда болу ықтималдығы дозаға барабар және көріну ауырлығы дозаға тәуелді болмайтын зиянды биологиялық әсерлер;
67) табиғи радионуклидтер - уран-238 және торий-232 қатарындағы радиоактивті элементтер;
68) мұнай-газ кешені объектілерінің өндірістік қалдықтары - технологиялық жабдықтарды жөндеу және тазарту барысында алынған тұзды түзілімдер мен шлам, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Негізгі төрт бағыты бар:
1. Дозиметрлік, бұл иондаушы сәулелердің көздерін және сәулеленуге ұшырау әсерінің деңгейлерін зерттеумен байланысты.
2. Радиобиологиялық, бұл эксперименталды және эпидемиологиялық зерттеулер кезінде, ИС-дің адам денсаулығына тигізетін әсерінің эффектілерін және салдарын зерттеу.
3. Қызметкерлер мен халықтың сәулеленуге ұшырауының рұқсат етілген деңгейлерін сараптамалық регламенттеудің теориясы және методологиясы.
4. Санитарлық-ұйымдастырушылық, бұл ИС қорғаудың тәжірибелік шараларын дайындаумен байланысты.
Радиациялық сараптаманың негізгі екі бөлімі:
1. Иондаушы сәулелену көздерімен жүргізілетін жұмыс жағдайын зерттейтін және қызметкердің қауіпсіздігі шараларын дайындайтын еңбек сараптамасы.
2. Бүкіл халықтың радиациялық қауіпсіздігін қамтамасыз етуге бағытталған коммуналды радиациялық сараптама.
Радиациялық сараптаманың міндеттері:
1. ИС көздерімен жұмыс істейтін адамдардың жұмыс жағдайы мен денсаулық жағдайын зерттеу.
2. ИС қолайсыз әсерінен қорғанудың жеке адамдық және жалпы шарапларының кешенін жасау.
3. Қоршаған ортаның негізгі нысандарының ( ауаның, судың, топырақтың, тағамның) радиологиялық тазалығына бақылау жүргізу.
4. Қоршаған ортаның белсенді қалдықтармен ластануының алдын-алу жөнінде шаралар дайындау.
1895ж- Вюрцбург университетінің физика ғылымының профессоры Вильгельм Конрад Рентген қатты денелерден өтетін ауада бірнеше метрге таралатын қабілеті бар рентген сәулесін ашты.
1896ж- Анри Беккерель уранның өздігінен көзге көрінбейтін сәулелер шығаратынын тапты. Бұл құбылыс белсенділік деп, ал сәулеленудің өзі иондаушы сәулелену деп аталды.
1899ж- Эрнест Резерфорд белсенді заттардың ыдырауы кезінде шығатын альфа- және бета- сәулеленулерді ашты.
1930ж- Фредерик Жолио-Кюри нейтрондық сәулеленуді ашты.
Радиациялық сараптама XX ғасырдың 40-шы жылдарының басында, салыстырмалы түрде беретін ғана, өз бетінше сараптамалық ғылым ретінде дами бастады. Бұл иондаушы сәулелер көздерімен жұмыс істейтін адамдар мен сол елді мекен тұрғындарының денсаулығына иондаушы радиацияның әсерін зерттейтін және еңбек пен тұрмыс жағдайының радиациялық кауіпсіздігін қамтамасыз ететін, ғьлыми негізделген қорғану шаралары кешенін жасайтын ғылым.
Рентген сәулелері мен радиоактивті ыдыраудың ашылуының алғашқы жылдарында радиобиологиялық сипатты теориялық және экспериментальдық зерттеулер басталды, сондай-ақ бір мезгілде иондаушы сәулелердің зақымдаушы әсерінен адамдарды қорғау мәселелері де қарастырылды.
Ары қарай осы ғылымның дамуына жаңадан пайда болған сәулелерді ғылымда және тәжірибеде жедел қолдану, сондай-ақ олардың ағзаға зақымдаушы әсерінің аныкталуы өз себебін тигізді.
Әсіресе медицинада рентген және радий сәулелерінің кеңінен қолданылуы, олардың биологиялык әсері жөніндегі жеткілікті көп мәліметтер, иондаушы сәулелерден қорғау мәселелерімен айналысатын, көптеген елдердің күшін біріктіретін фуңдамент болып табылады.
Әскери және бейбітшілік мақсаттағы уран өндіретін өнеркәсіптер мен атомдық энергетиканың дамуы, жасаңды радионуклидтерді алу және оларды халық шаруашылығының барлық салаларында кеңінен қолдану радиациялық сараптаманың дамуына үлесін қосты.
XX ғасырдың 50-ші жылдарында денсаулық сақтау Министрлігі құрамында республикалық, қалалык СЭС-ің базасында радиациялық қауіпсіздік бөлімдері мен радиологиялық топтардың құрылуы тарихтағы маңызды кезең болып табылады.
Қазіргі кездегі ҚР ДМ-ің мемлекеттік санитарлық эпидемиологиялық бакылау комитетінің жанындағы республикалық СЭС-те, сондай-ак, 14 облыстағы облыстық және Астана, Алматы, Степногорск қалаларының санитариялық эпидемиялық бақылау басқармасы жанында радиациялық сараптама бөлімдері жұмыс істейді, ал санитариялық-эпидемиологиялық сараптау орталығының құрамында радиациялық бақылау зертханасы жұмыс істейді.
Пәннің негізгі бағыттары дозиметрлік, радиобиологиялық бағыттар, рұқсат етілетін сәулеленуге ұшырау деңгейін сараптамалық регламенттеу теориясы мен әдістемесі және радиацияға қарсы корғану шараларын өңдейтін санитарлық ұйымдастыру бағыты болып табылады.
Радиациялық сараптама бойынша негізгі қағидалар Қазақстан Республикасы Конституциясының сәйкес баптарында, ҚР Тұрғындардың радиациялық қауіпсіздігі жөніндегі, Тұрғындардың санитариялық-эпидемиологиялық қолайлы жағдай жөнінде, заңдарында көрсетілген, осылардың негізінде Республиканың барлық тұрғындарының радиациялық қауіпсіздігін қамтамасыз ететін Радиациялық қауіпсіздік нормалары (РҚН-99), СЕ 2.6.1.758- 99 және басқа нормативтік актілер өңделді және бекітілді.
Медициналық-профилактикалық факультетте радиациялық сараптаманы оқыту жекеленген кәсіптік топтар мен тұрғындардың радиациялық қауіпсіздігі жағдайлары бойынша объективті ақпарат алу үшін пәннің теориялық негізін меңгеруге, санитарлық-дозиметрлік зерттеулерді игеруге, сондай-ақ радиологиялық объекгілердегі алдьн-ала және ағымдық санитарлық бақылау жүргізу дағдыларын үйренуге бағытталған.
5. Әдебиет
1. Бекмагамбетова Ж.Д. Радиационно-экологические аспекты безопасности населения. Учебное пособие.- Алматы, 2002.- 304с.
2. Кенесариев Ү.И., Бекмағамбетова Ж.Ж., Жоламанов М.Е., Рузуддинова Г.Т. Радиациялық оқу құралы. Оқу құралы.-Алматы, 2004.-160б.
3. сараптама: жоғарғы оқу орындарына арналған оқулық Ү.И. Кенесариев және т.б.-Алматы:2010ж-656б.
1. Қорытынды сұрақтары (кері байланыс):
1. Радиациялық сараптама дегеніміз не?
2. Радиациялық сараптаманың негізгі бағыттары, міндеттері қандай?
3. Осы ғылымның дамуына үлес қосқан қандай ғалымдарды білеміз?
4. Радиациялық сараптама саласы бойынша ҚР-да қандай заңды құжаттарды білеміз?
Дәріс №2
1. Тақырыбы: Радиациялық сараптамада пайдаланылатын негізгі түсініктер және олардың сипаттамасы. Радиациялық сараптамада қолданылатын әдістер.
2. Мақсаты: Радиациялық сараптамада қолданылатын терминдер мен анықтамаларды жете ұғу, оларға сипаттама бере білу.
3. Дәріс тезистері:
Иондағыш сәулелену- зарядталған және зарядталмаған бөлшектерден және фотондардан тұратын сәулелену, олар ортасымен әсерлескен кезде белгілері әртүрлі иондар түзеді.
Сәулеленудің келесі түрлері бар:
α-сәулеленуі - оң зарядталған гелий ядроларының ағыны, иондандырғыш қабілеті үлкен, енгіштік қабілеті аз, ауада таралу ұзындығы 3-11см, ағза тіндерінде бірнеше микрон.
β-сәулеленуі - оң зарядталған электрондардың немесе теріс зарядталған позитрондардың ағыны, иондандырғыш қабілеті аз, енгіштік қабілеті басым, ауада таралу ұзындығы 10-15м, ағза тіндерінде бірнеше мм.
γ-сәулеленуі- радиоактивтілік айналым кезінде шығатын электромагниттік энергияның кванттар ағыны, енгіштік қабілеті өте үлкен, ауада таралу ұзындығы жүздеген метр, иондағыш қабілеті үлкен емес.
Рентген сәулеленуі- табиғаты жағынан гамма-сәулеленуге ұқсас, бұл заттағы жылдам электрондарды тежеу кезінде жасанды түрде пайда болатын электромагниттік энергияның кванттар ағыны.
Нейтрондық сәулелену- нейтрондар ағыны., ядролық реакторларда уран, плутоний ядроларының бөліну реакциясы кезінде пайда болады. Енгіштік қабілеті үлкен, себебі нейтрондардың заряды жоқ.
Иондағыш сәулелену көзі- иондағыш сәулелену шығаратын немесе шығаруға қабілетті радиоактивті зат немесе қондырғы.
Табиғи сәулелену көзі- табиғи текті иондағыш сәулелену көзі.
Техногенді сәулеленуге ұшырау - пациенттердің медициналық сәулеленуге ұшырауынан басқа қалыпты да және апат жағдайларындағы техногендік сәулелену көздерінен сәулеленуге ұшырауы.
Жабық көздері- пайдалануы және тозуы алдын ала болжамдалған жағдайларда құрылғысы радиобелсенді заттарды қоршаған ортаға түсірмейтін кез келген иондаушы сәулелену көздері.
Ашық көздер- мұндай иондаушы сәулелену көздерін пайдаланған кезде, белсенді заттар қоршаған ортаға түсуі мүмкін. Бұл кезде тек сыртқы сәулелену ғана емес, сонымен қатар персонал қосымша ішкі сәулеленуге ұшырауы да мүмкін.
Радиобелсенділік- бұл өздігінен бір элементтің атом ядроларының иондаушы сәулелер (α-бөлшектер, β-бөлшектер, γ-квант, т.б.) шығарып, басқа элемент атомының ядроларына айналуы.
Радиобелсенділіктің айналу түрлері:
α-ыдырау- реттік номері үлкен,табиғи белсенді элементтерге тән.
Электрондық β-ыдырау- табиғи да, жасанды да белсенді элементтерге тән.
Позитрондық β-ыдырау- кейбір жасанды радиобелсенді зотоптарда байқалады.
Сәулеленуге ұшырау- иондағыш сәулеленудің адамға әсері.
Табиғи сәулеленуге ұшырау- ИС табиғи көздерінен шығатын сәулеленудің әсеріне ұшырау.
Техногенді сәулеленуге ұшырау- пациенттердің медициналық сәулеленуге ұшырауынан басқа, қалыпты жағдайларда да және апатқа ұшыраған жағдайларда да, техногенді көздерінен сәулеленуге ұшырауы.
Қызметкер- сәулеленудің техногенді көздерімен жұмыс істейтін (А-тобы) немесе жұмыс жағдайы бойынша сәулеленудің әсері бар жерде жұмыс істейтін (Б -тобы) адамдар.
Халық- иондаушы сәулелену көздерімен жұмыс істейтін, жұмыстан тыс кезіндегі қызметкерді қоса алғандағы барлық адамдар.
Доза- радиациялық сараптамада иондаушы сәулеленуді сандық бағалауы үшін қолданылатын түсінік.
Доза қуаты- уақыт аралығындағы дозаның (сіңірілген, эквивалентті, эффективті) өсуінің сол уақыт аралығына қатынасы.
Доза шегі- қалыпты жұмыс жағдайында орнатылған шегінен аспауы тиіс техногенді сәулеленудің жылдық эффективті немесе эквивалентті дозасының мөлшері.
Радиациялық сараптамада қолданылатын әдістер:
1. Дозиметриялық
2. Радиометриялық
3. Спектрометриялық
4. Радиохимиялық
5.Әдебиет
1. Бекмагамбетова Ж.Д. Радиационно-экологические аспекты безопасности населения. Учебное пособие.- Алматы, 2002.- 304с.
2. Кенесариев Ү.И., Бекмағамбетова Ж.Ж., Жоламанов М.Е., Рузуддинова Г.Т. Радиациялық оқу құралы. Оқу құралы.-Алматы, 2004.-160б.
3. сараптама: жоғарғы оқу орындарына арналған оқулық Ү.И. Кенесариев және т.б.-Алматы:2010ж-656б.
6.Қорытынды сұрақтары (кері байланыс)
1. Радиациялық сараптамада жиі қолданатын қандай терминдер мен анықтамалар білеміз?
2. Радиациялық сараптамада жиі қолданатын қандай зерттеу әдістерін білеміз?
ТақырыбыТ№ 5: Қоршаған орта объектілерін санитарлық сараптау. Қоршаған орта объектілерін дезактивациялау әдістері.
1. Мақсаты: қоршаған ортаның радионуклидтті ластануының потенциалдық көздерi; адам ағзасына ҚОдан радионуклидтердiң миграция жолдары туралы бiлiмдi қалыптастыру; радиометриялық өлшемдер бойынша ауаның, судың, азық-түлiк өнiмдерiнiң, топырақтың және ҚО басқа объектілерінің белседілігін гигиеналық бағалау және анықтау әдістерін және есеп жүргізу, ауаның, судың, азық-түлiк өнiмдерiнiң, ҚО объектілерінің дезактивациясың өткiзу нәтижелерi бойынша шешiм ресiмдеу туралы дағдыларды қалыптастыру.
Қоршаған орта жағдайларын бағалау әдістері мен критерийлері ГЛОССАРИЙ
Қоршаған орта факторларын зерттеу әдістері - биотикалық компоненттердің мәліметтерін толықтыру үшін қоршаған ортаның негізгі факторларын - эдафикалық, топографиялық және климаттық (су, ылғал, температура, жарық жел) білу үшін қажетті болып табылатын қоршаған ортаның факторларын зерттеудің әртүрлі әдістері.
Далалық әдістер - далалық жағдайда жүргізіледі, популяциялар мен олардың қауымдастықтарын табиғи ортада зерттейді. Әдетте мұндай жағдайда физиология, биохимия, анатомия, систематика және т.б әдістері қолданылады. Далалық әдістер арқылы организмге немесе популяцияға әртүрлі факторлардың әсерін, белгілі бір жағдайдағы түрдің тіршілігі мен дамуын анықтауға болады.
Экспериментальді әдістер - табиғаттағы қарым-қатынастардың себебін анықтау. Бұл әдістер арқылы организмнің дамуына жасанды, қолдан жасалған кейбір жекелей факторлардың әсерін білуге мүмкіндік береді. Лабораториялық жағдайда алынған тұжырымдар міндетті түрде табиғи жағдайда тексеруді қажет етеді.
Химиялық әдістер - қауымдастықтағы жеке организмдерде минералды заттардың, органикалық заттардың жинақталуын анықтау.
Физиологиялық әдістер - жеке организмдер мен қауымдастықтағы болып жатқан физиологиялық процесстерді анықтау.
Геоботаникалық картаға түсіру - картаға өсімдіктер ассоциациялары немесе ассоциация топтары түсіріледі. Аэрофотосуреттер қолданылады.
Экологиялық сараптау -- адамдардың шаруашылық немесе басқа да іс-әрекетінің тексеруге бағытталған шаралар жүйесі немесе таңдалған аймақ төңірегіндегі жаңадан енгізілген шаруашылық кешеннің тіршілік ортасына, табиғи ресурстарға және адам денсаулығына тигізетін әсерін бағалау.
Экологиялық болжау -- экологиялық өзгерістерге алдын ала болжау жасау.
Экологиялық жобалау - қоршаған табиғи ортаға немесе бұған дейін-ақ бұзылған ортаға араласу тұрғысындағы кез келген жобаны экологиялық талаптар мен нормативтерге суйеніп, сондай-ак экологиялық білімдердің бүкіл кешенін ескере отырып негіздеу.
Экологиялық жоспарлау -- экологиялық тепе-тендікгі бұзбай жөне табигат игіліктерін қоса пайдаланатын бір шаруашылықтың басқа шаруашылық салаларына зиян келтірмей алатын және қолданатын табиғи ресурстардың немесе аумақтардың мүмкіндік көлемін есептеу.
Математикалық әдістер және модельдеу - математикалық белгілердің көмегімен зерттеуге алынған жүйенің кейбір параметрлерінің мәндері өзгертіліп, жасанды жүйенің өзгеруін, яғни соңғы нәтижесінің қалай өзгеруін анықтау.
Экологиялық сараптама - шаруашылық және де қызметтің қоршаған орта сапасының нормативтері мен экологиялық талаптарға сәйкес келуінің, осы қызметтің қоршаған ортаға жасалуы мүмкін теріс әсерлерінің және соларға байланысты зардаптардың алдын алу мақсатында сараптама объектісін іске асыруға жол берілуінің анықтамасы.
3. Оқыту міндеттері:
- қоршаған ортаның радионуклидті ластануының потенциалдық көздерiмен таныстыру;
- адам ағзасына ҚОдан радионуклидтердiң миграция жолдарымен таныстыру;
- ауаның, судың, азық-түлiк өнiмдерiнiң, топырақтың және ҚО басқа объектілерінің белседілігін анықтау әдістеріне үйрету,
- ауаның, судың, азық-түлiк өнiмдерiнiң, топырақтың және ҚО басқа объектілерінің белседілігін гигиеналық бағалау әдістеріне үйрету,
- ауаның, судың, азық-түлiк өнiмдерiнiң, ҚО объектілерінің дезактивациясың өткiзу нәтижелерi бойынша шешiм ресiмдеуді үйрету,
- қоршаған ортаның объекттерiнiң дезактивациясының әдiстерiне үйрету.
Тақырыптың негізгі сұрақтары:
-Қоршаған ортадағы техногендi радиоактивтi заттарының мiнез-құлықы.
-Ауаны гигиеналық зерттеу және радиоактивтiгiнiң бағалау әдiстерi.
-Ауадағы РЗ меншiктi көлемдi белсендiлiгiң анықтау үшiн қолданылатын радиометрлер.
- гигиеналық зерттеу және белсендiлiктiң бағалау әдiстерi.
-Азық-түлiк өнiмдерiн гигиеналық зерттеу және белсендiлiктiң бағалау әдiстерi.
-Топырақты гигиеналық зерттеу және белсендiлiктiң бағалау әдiстерi.
-Радиациялық апатт мерзiмінде азық-түлiк өнiмдерiн, ауыз суды тұрғындарға тұтынуды шектеу жайлы.
-Қоршаған ортаның объекттерiнiң дезактивациясының негiзгi әдiстерi.
1.Техногенді сипаттағы төтенше жағдайларөндірістік, транспорттық және басқа да авариялардың, өрттердің (жарылыстардың), қатты әсер ететін радиоактивті және биологиялық қауіпті улы заттардың төгілуімен (төгілу қаупімен) байланысты авариялардың, ғимараттар мен құрылыстардың кенеттен құлауының, платиналардың бұзылуының, тіршілікпен қамтамасыз етудің, электро энергетикалық және коммуникациялық жүйесіндегі, тазалау құрылыстарындағы авариялардың салдарынан болуы мүмкін.
Техногенді сипаттағы төтенше жағдайдың шыгу көздері - бұл қауіпті техногенді оқиға (өндірістік нысандардағы немесе транспорттағы авариялар, өрттер, жарылыстар немесе әр түрлі энергияның шығуы, өмір мен денсаулыққа қауіпті заттардың шығумен байланысты авариялар немесе олардың қаупі, ғимараттар мен құрылыстардың құлауы, тіршілікпен қамтамасыз ету жүйесіндегі авариялар) нәтижесінде белгілі бір аймақ, нысанында немесе аймақта орын алған техногенді сипаттағы төтенше жағдай.
Техногенді сипаттағы төтенше жағдай көзінің зақымдаушыфакторы - бұл тиісті параметрлермен анықталатын немесе көрінетін, физикалық, химиялық және биологиялық іс-әрекеттермен немесе көріністермен сипатталатын қауіпті оқиғаның құрастырушысы.
Техногенді сипаттагы төтенше жагдай көзінің зақымдаушы ықпалы - бір немесе жиынтықты техногенді сипаттағы төтенше жағдай көзінің зақымдаушы факторының адамдардың, ауылшаруашылық малдарының өмірі мен денсаулығына және өсімдіктерге, экономика нысандарына және қоршаған табиғи ортаға жағымсыз әсер етуі.
Авария - технологиялық процесстің бұзылуы, механизмдердің, жабдықтардың және құрылыстардың зақымдануы. Сонымен қатар авария-нысанда, белгілі бір аумақта немесе аймақта адамдардың өмірі мен денсаулығына қауіп төндіретін және ғимараттардың, құрылыстардың, құрылғылар мен транспорттық құралдардың қирауын, өндірістік және транспорттық үрдістің бұзылуын, сондай-ақ қоршаған табиғи ортаға шығын келтіруді тудыратын қауіпті техногенді оқиға.
Апат - өзімен бірге аймақтық немесе ғаламдық ауқымдағы төтенше жағдайды, адам құрбандығын алып келетін ірі авария, қиратушы құбылыс.
Техногенді қауіп - нысандарды қалыпты пайдалану процессіндегі адам мен қоршаған ортаға тікелей немесе жанама зияндығы түрінде, болмаса пайда болуы кезіндегі адамға және қоршаған ортаға техногенді сиаттағы төтенше жағдай көзінің зақымдаушы әрекеті ретінде жүзеге асатын техникалық жүйесінің, өндірістік немесе транспорттық нысандарының өзіне тән ішкі жағдайы.
Ықтимал қауіпті нысан - төтенше жағдай көзінің тууына қауіп төндіретін қауіпті радиоактивті, өрт, жарылыс қауіпті материалдарды, химиялық және биологиялық заттарды пайдаланатын, өндіретін, өндейтін, сақтайтын немесе тасымалдайтын нысан.
Ықтимал қауіпті зат - өзінің физикалық, химиялық, биологиялық немесе токсикологиялық қасиетінің салдарынан адамдардың өмірі мен денсаулығына, ауылшарушылық малдары мен өсімдіктеріне қауіп төндіретін заттар.
Қауіпті заттың мүмкін шекті ңоспасы -- адаммен үнемі қарым-қатынас кезіндегі немесе белгілі бір уақыт аралығында оған әсер еткендегі адамның денсаулығына әсер етпейтін және жағымсыз салдары болмайтын аудан бірлігімен немесе салмақпен өлшенетін топырақтағы, ауалы немесе сулы ортадағы, азық - түліктегі, шикізаттардағы қауіпті заттардың максималды саны.
Зақымдану аймагы - белгілі уақыт ішінде адамдарға, ауылшаруашылық малдарына және өсімдіктерге қауіп келтіретін мөлшерде аумағында химиялық заттар таратылған немесе қауіпті химиялық және биологиялық заттар енгізілген территория немесе аймақ.
Өнеркәсіптік авариялар мен апаттар:
Өнеркәсіптік авария - техникалық жүйеде немесе өнеркәсіптік қондырғыда орын алған өнеркәсіптік нысандағы авария.
Жобалық өнеркәсіптік авария - бастапқы және ақырғы жағдайы жобамен белгіленген және белгіленген шектермен авария салдарының шектеуін қамтамасыз ететін, қауіпсіздік жүйесі қарастырылған өнеркәсіптік авария.
Жобадан тыс өнеркәсіптік авария - жобалық авария үшін ескерілмеген бастапқы жағдай тудыратын және жобалық авариялармен салыстырғанда қауіпсіздік жүйесінің тоқтап қалуымен және персоналдың қате шешімдерді іске асырумен қоса жүретін, ауыр салдарларға алып келетін өнеркәсіптік авария.
Өнеркәсіптік апат - адамдардың құрбандығына алып келген, адамдардың денсаулығына нұқсан келтірген және нысандардың, айтарлықтай мөлшерде материалдық құндылықтардың жойылуына, сондай - ақ қоршаған табиғи ортаға айтарлықтай шығын келтірген ірі өнеркәсіптік апат.
Төтенше жагдайлардагы өнеркәсіптік қауіпсіздік - төтенше жағдай аймағындағы өнеркәсіптік авария және апат кезінде халықты, өнеркәсіп қызметкерлері құрамын, шаруашылық нысандары мен қоршаған табиғи ортаны қауіптен қорғау жағдайы.
Төтенше жагдай кезінде өнеркәсіптік қауіпсіздікпен қамтамасыз ету - төтенше жағдай аймағындағы өнеркәсіптік авариялар мен апаттарды болдырмауға бағытталған құкықтық нормаларды қабылдау және сақтау, экологияны қорғау, салалық немесе ведомстволық талаптар мен ережелерді орындау, сондай-ақ ұйымдастырушылық, технологиялық және инженерлі - техникалық іс-шаралар жиынтығын жүргізу.
Радиациялық авария - аталған нысанды қалыпты пайдалану жобасымен алдын алакөрсетілген шекарасынан радиоактивті заттар және ионизациялаушы сәулелердің шығуы мен төгілуіне алып келетін, мөлшері пайдалану қауіпсіздігінің белгіленген шегінен асатын, радиациялы - қауіпті нысандағы авария.
Радиоактивті ластану - жер үстінің, атмосфераның, судың болмаса азық - түліктің, тағамдық шикізаттың және әртүрлі заттардың радиациялық қауіпсіздік және радиоактивті заттармен жұмыс істеу ережелеріндегі бекітілген шама денгейінен асатын мөлшердегі радиоактивті заттармен ластануы.
Радиациялы қауіпті нысан - радиоактивті заттарды сақтайтын, өңдейтін, пайдаланатын немесе тасымалдайтын нысан. Ондағы авария немесе оның қирауы кезінде адамдарды, ауылшаруашылық малдары мен өсімдіктерінің, шаруашылық нысандарының, сондай-ақ қоршаған табиғи ортаның иондаушы сәулелермен сәулеленуі немесе ластануы болуы мүмкін.
Радиоактивті ластану аймагы - аймағында радиоактивті ластануы бар территория немесе аймақ.
Радиациялық қоргау режимі - иондаушы сәулелердің адамдарға әсерін төмендету мүмкіндігі мақсатыңда радиоактивті ластану аймағындағы қорғаудың әдістері мен тәсілдерін пайдалану және халықтың іс - әрекетінің тәртібі.
Радиациялық бақылау - радиоактивті заттармен иондаушы заттардың басқа да көздерімен жұмыс кезіндегі радиациялық қауіпсіздікті және санитарлы ережелердің нормаларын сақтауды қадағалау, сондай-ақ адамдардың сәулелену деңгейі және нысандағы және қоршаған ортадағы радиациялық жағдай жөнінде хабарлама алу.
1. Адамның басты байлығы - денсаулығы. Дені сау адамның қол жеткізер биіктері де көп болады. Әр өңірдің өндіріс көздері мен орналасу жеріне сай түрлі экологиялық мәселелер бар. Жақсы ізгі қоғам құру үшін ең алдымен сол қоғам мүшелерінің денсаулығынан бастау керек дейді ғалымдар. Сол себепті, Хромтау ауданында ірі өндіріс орындарының халық денсаулығына әкелетін зияны жөнінде зерттеу жұмысын жүргіздім. Ең маңыздысы ауа мен судың біздің ағзамызға өндіріс арқылы тигізіп жатқан зияны негізге алынды.
Кіріспе
Адам жер жүзіндегі ең құнды, маңызды тіршілік иесі. Себебі, осы өмірді жалғастырушы, дамытушы және болашақтың иесі де адам болып табылады. Дегенмен, адам, қоғам, табиғат және олардың өзара байланысын қанша зерттесе де таусылмайтын құпияға толы ғажап дүние.
Жер бетіндегі өзге тіршілік иелерінен яғни, жан - жануарлардан айырмашылығы саналылығымен ерекшеленіп, сөйлеу және ойлау қабілеті арқылы қалаған ісімен айналыса алатындығында. Мен, өзімнің ғылыми зерттеуімді қоғамның ең құнды бөлігі адам туралы және қазіргі кездегі адам денсаулығын қорғау мәселелеріне тоқталғым келеді.
Ағылшын ғылымы Чарльз Дарвин Адам маймылдан пайда болды десе, кейбір елдердің көне жазбаларында адам ғарыштың бір бөлігі делінген. Қандай пікір айтылып зерттелсе де бір кездері адам пайда болып, даму мен жетілудің нәтижесінде қоғамның, табиғаттың ажырамас бір бөлігіне айналғаны рас. болады.
Адам жалғыз өмір сүре алмайды. Адамды адам ететін - қоғам. Әр адамның өзінің айналысатын жұмысы, сенетін нәрселері, ұлтына сай тәрбиесі, мәдениеті, салт - дәстүрі секілді өзгеге ұқсамайтын айырмашылығы
Дүние жүзінде қанша адам болса, сонша тұлға, сонша өмір, сонша тағдыр бар. Қазақ тілінде тіршілік деген сөз бар. Яғни, барлық тіршілік иесі тіршілік етеді, демек өмір сүруді білдіреді. Бұл дегеніміз еңбек ету, бір пайдалы іспен шұғылдану, мағыналы өмір сүру және өзінен кейін ұрпақ қалдыру. Маған белгілі болғандай адамның өмірі тұтастай қызметпен өтеді. Ал адам қызмет ету үшін және жасаған еңбегінен нәтиже болсын десе, алдымен денсаулығы мықты болғаны жөн.
Адам - қоғамның ең маңызды бөлігі болғандықтан, оның денсаулығын қорғау да қоғамдағы ең негізгі мәселелердің бірі болып танылады.
Зерттелу жолы
Мен, өзім тұратын Хромтау қаласы мен оның тұрғындары жайлы айтамын.
Бұл кішкене қалашықтың тұрғындарының көпшілігі шахта, фабрикаларында жұмыс жасайды. Маған белгілі болғандай қаланың тұсында екі шахта орналасқан және үш ұсатып - байыту фабрикасы бар.
№1 Ұсатып - байыту фабрикасы қалаға жақын орналасқан. Бұл дегеніміз өте қауіпті. Фабриканың қасында жеке үйлер салынып, халық өмір сүруде. Менің ойымша бұл фабрика, шахталар алдымен табиғатқа, сонан соң адам денсаулығына зиян әкелетіні сөзсіз. Толассыз шыққан түтін де ауаны ластап жатыр.
Сонымен қатар, дүние жүзінде жалпы таза су дефицит болып отыр. Су - тіршілік көзі. Сусыз өмір жоқ. Бірақ, осы біздің ішіп, қолданып отырған суымыздың денсаулығымызға әкелетін зияны бар ма, осыны ойланып көрсек. Кейбір дамыған елдерде халық тұтынатын су арнайы тазартылып барып содан соң беріледі екен.
Біздің ауданда кен байыту өндірісі болғандықтан міндетті түрде су тазалығы жөнінде үлкен мәселе бар. Хром алтыншы топтың элементі. Ол әртүрлі қасиет көрсетеді. Мысалы: судың ертіндісінде кездесетін алты валентті хромда қышқылдық жоғары дәрежеде. Ал бұл қышқылдық тістің табиғи эмалін бұзады. Бұл зерттеулер Санкт-Петербург қаласында орналасқан ғылыми зерттеулер институтында дәлелденген. Деректерге сүйенсек, адамдардың тістерінің ерте түрлі ауруларға шалдығуы, судың әсерінен бүйрек ауруларының жоғары көп екендігін айта кету керек.
Жұмыс барысында маған белгілі болғандай бұл өте үлкен мәселе және осындай маңызды мәселені шешу жолын қарастыру керек.
Ұсыныстар
Жоғарыда айтылған дәлелдемелер негізінде табиғатты және адам денсаулығын сақтау, қорғау мақсатында төмендегідей ұсынысым бар:
Табиғатты қадірлеу, есепсіз жер байлығын шашпау керек, бәрінің белгілі бір өлшемі бар екендігін ұмытпау қажет.
Адам жақсылыққа жаны жақын болып, денсаулығын сақтау мақсатында салауатты өмір сүруді міндет ету.
Мінекей, ауа мен судың адам денсаулығына маңызы мен зияны төңірегінде осы жұмыс барысында таныстым.
Елбасы Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаев атамыз Болашақ жастардың қолында... дегендей, Отанымыздың дамуы мен өркендеуіне үлес қосатын жастардың дені сау, күш жігері мол болуы тиіс!
Ал, ол үшін қазірден бастап ойланатын жағдайлар өте көп.
Қазақстанда Менделеевтің 100 металы бар. Олардың көбін біз әлі білмейміз. Күндердің күнінде қазба байлық өндірісінен жеріміз шұрық тесік, денсаулығымыз нашар болса, Жер Ананың бізге есепсіз беретін сыйы таусылып, адам өмірінің мәні кетпей ме?
Жаңалықтарым
Бұл зерттеулер нәтижесінде мынадай жаңалығым бар:
Өндірістен қалдық заттардың ауаға таралмау үшін будақтаған түтін шығаратын пештерге тазартқыш фильтрлерді орналастыру.
Сонымен қатар, халық тұтынатын су да тазартылып фильтр арқылы берілсе.
Ақпарат тарату көздері арқылы халық денсаулығына келетін зиянды шынайы біліп отыру.
Таңғы ас алдында бір шай қасық табиғи бал, бір шай қасық қара зере майын араластырып пайдалану адам ағзасын жақсартуға септігін тигізеді.
Қорытынды
Жұмыс барысында маған белгілі болғандай бұл өте үлкен мәселе және осындай маңызды мәселені шешу жолын қарастыруым қажет. Жоғарыда айтылған дәлелдемелер негізінде табиғатты және адам денсаулығын сақтау, қорғау мақсатында ұсынысым бар.
Зерттеулер орындалғаннан кейін, мен оқитын Хромтау қаласының №5 мектеп - гимназиясының оқушылары тазартылған ауыз суымен қамтамасыз ету (фильтрлі) қолдау табады деген сенімдемін.
Ғылыми жобамды Шәкәрім Құдайбердіұлының мына даналық сөзімен түйіндеймін.
Балам!
Сен бола көр аққа жақ
Болам десең Адам.
Адал еңбек берер бақ
Бассаң соған қадам!!!
3.Осы Cанитариялық қағидалар (бұдан әрі - Cанитариялық қағидалар) радиациялық объектілерді жобалау, пайдалануға беру және күтіп-ұстау, радиациялық объектілерді пайдаланудан алу, иондаушы сәулелену көздерімен (жабық және ашық радионуклидтік көздермен, радиоактивті заттармен, радиоизотопты аспаптармен, иондаушы сәуле тудыратын құрылғылармен) жұмыс істеу, радиоактивті қалдықтармен жұмыс істеу, радионуклидтермен ластанған немесе құрамында бар материалдар мен бұйымдарды қолдану, объектілерге, оның ішінде мұнай-газ кешені мен метал сынығы объектілеріне өндірістік радиациялық бақылауды жүзеге асыру, жеке қорғаныш және жеке гигиена құралдарын қолдану кезінде, медициналық сәулелену кезінде, табиғи сәулелену көздерінің әсер етуі және радиациялық апаттар кезінде радиациялық қауіпсіздікті қамтамасыз етуге қойылатын санитариялық-эпидемиологиялық талаптарды белгілейді.
Ұйымның бірінші басшысы осы Cанитариялық қағидалардың сақталуын қамтамасыз етеді.
2. Осы Cанитариялық қағидаларда мынадай ұғымдар пайдаланылды:
1) белсенділік (бұдан әрі - Б) - нақты уақыт сәтінде нақты энергетикалық жағдайдағы радионуклидтің қандай да бір мөлшерінің радиоактивтік шамасы:
2.
dN - dТ уақыт аралығында болатын, нақты энергетикалық жағдайдан кенеттен ядролық түрге айналудың күтілетін саны. Белсенділік бірлігі Беккерель (бұдан әрі - Бк) болып табылады. Бұрын қолданылған жүйеден тыс белсенділік бірлігі кюри (бұдан әрі - Ки) 3,7x10[10] Бк құрайды;
2) ең аз мәнді белсенділік (бұдан әрі - ЕАМБ) - иондаушы сәулеленудің артқан кезінде мемсанэпидқызмет органдары беретін санитариялық-эпидемиологиялық қорытынды талап етілетін ашық немесе жабық иондаушы сәулелену көздерінің белсенділігі. ЕАМБ өлшем бірлігі беккерель (Бк);
3) ең аз мәнді меншікті белсенділік (бұдан әрі - ЕАММБ) - иондаушы сәулелену артқан кезінде мемлекеттік санитарлық-эпидемиологиялық қызмет органдары беретін санитариялық-эпидемиологиялық қорытынды талап етілетін үй-жайдағы ашық иондаушы сәулелену көзінің меншікті белсенділігі;
Жабық сәулелену көздері үшін олармен жұмыс істеуге рұқсат алу қажеттілігі туралы шешім ЕАММБ есепке алынбастан, оны ЕАМБ-пен салыстыру жолымен айқындалады. ЕАММБ өлшем бірлігі граммға беккерель БКг;
4) меншікті (көлемдік) белсенділік - заттағы радионуклидтің А белсенділігінің заттың массасына m (көлеміне V) қатынасы:
3.
4. Меншікті белсенділік бірлігі - килограммға беккерель (бұдан әрі - Бккг). Көлемдік белсенділік бірлігі - текше метрге беккерель (бұдан әрі - Бкм[3]);
5) [222]Rn және [220]Rn - радон изотоптарының еншілес өнімдерінің эквивалентті тепе-тең көлемдік белсенділігі (бұдан әрі - ЭТКБ) - 218 Po (RaA); [214]Pb (RaB); [214]Bі (RaC); [212]Pb(ThB); [212]Bі (ThC) - радон изотоптарының қысқа мерзімдік еншілес өнімдерінің көлемдік белсенділігінің таразыланған жиынтығы, тиісінше:
(ЭТКБ) Rn = 0,10 ARaA + 0,52 ARaB + 0,38 ARaC
(ЭТКБ) Tn = 0,91 AThB + 0,09 AThC,
Аі - радон изотоптарының еншілес өнімдерінің көлемдік белсенділігі;
6) радиоактивті зат - Радиациялық қауіпсіздікті қамтамасыз етуге қойылатын санитариялық-эпидемиологиялық талаптар гигиеналық нормативтер (бұдан әрі - ГН) мен осы Санитариялық қағидалардың талаптарына сәйкес келетін құрамында белсенді радионуклидтер бар кез келген агрегаттық күйдегі зат;
7) араласу - сәулелену ықтималдығын не сәулелену дозасын немесе сәулеленудің қолайсыз салдарларын төмендетуге бағытталған әрекет;
8) сыни топ - сәулелену көзінің барынша көп радиациялық әсеріне ұшырайтын бір немесе бірнеше белгілері (жынысы, жасы, әлеуметтік немесе кәсіптік жағдайлары, тұратын жері, тамақтану рационы) бойынша халық арасынан шыққан адамдардың бір текті тобы (кем дегенде он адам);
9) дезактивация - қандай да бір беттен немесе қандай да бір ортадан радиоактивті ластануды жою немесе төмендету;
10) сіңірілген доза (бұдан әрі - D) - затқа берілген иондаушы сәулелену энергиясының шамасы:
5.
6. , мұнда:
7. de - элементар көлемдегі затқа иондаушы сәулелену арқылы берілген орташа энергия, ал dm - осы көлемдегі заттың массасы.
Энергия кез келген белгілі бір көлем бойынша орташалануы мүмкін және бұл жағдайда орташа доза көлемге берілген, осы көлемнің массасына бөлінген толық энергияға тең болады. Халықаралық бірліктер жүйесіндегі бірліктерде сіңірілген доза килограммға бөлінген джоульмен (Джкг[-1]) өлшенеді және арнайы атауы - грей (бұдан әрі - Гp). Бұрын қолданылған жүйеден тыс бірлік рад 0,01 Гр тең;
11) ағзадағы немесе тіндегі доза (бұдан әрі - DТ) - адам денесінің белгілі бір ағзасындағы немесе тініндегі сіңірілген доза:
8.
9. мұнда:
10. mт - ағзаның немесе тіннің массасы, ал D - масса элементіндегі сіңірілген доза dm;
12) эквивалентті доза (бұдан әрі - HT,R) - нақты сәулелену түрі үшін тиісті таразылық коэффициентке көбейтілген ағзадағы немесе тіндегі сіңірілген доза, WR:
11. , мұнда:
12. DT,R - ағзадағы немесе тіндегі T орташа сіңірілген доза, ал WR - R сәулелену үшін таразылық коэффициент;
Осы Санитариялық қағидаларға 1-қосымшаның 1-кестесінде келтірілген әртүрлі таразылық коэффициенттері бар әртүрлі сәулелену түрлерінің әсер етуі кезінде эквивалентті доза нақты сәулелену түрлері үшін эквивалентті дозалардың жиынтығы ретінде айқындалады:
13. ,
14. Эквивалентті дозаның бірлігі зиверт (бұдан әрі - Зв) болып табылады;
13) тиімді доза (бұдан әрі - Е) - радио сезімталдықты ескере отырып, адамның бүкіл денесінің және оның жекелеген ағзалары мен тіндерінің сәулеленуінің елеусіз салдарларының пайда болу тәуекелінің өлшемі ретінде қолданылатын шама. Ол осы Санитариялық қағидаларға 1-қосымшаның 2-кестесінде келтірілген ағзалар мен тіндердегі эквивалентті дозаның тиісті таразылық коэффициенттерге көбейтінділерінің жиынтығы болып табылады:
15.
16. Нт - ағзадағы немесе тіндегі T эквивалентті доза, ал Wт - ағза немесе тін T үшін таразылық коэффициент.
Тиімді доза бірлігі - зиверт (Зв);
14) ішкі сәулелену кезінде күтілетін эквивалентті (бұдан әрі - Нт(ф)) немесе тиімді (Е(ф)) доза - организмге радиоактивті заттар түскеннен кейін өткен уақыт ф ішіндегі доза:
мұнда:
17. tо - түсу сәті, ал HT(t) - T ағзада немесе тінде t уақыт сәтіне сәтіне эквивалентті дозаның қуаты.
ф айқындалмаған кезде оны ересектер үшін 50 жасқа тең және балалар үшін 70 жасқа тең деп қабылдау керек;
15) жылдық тиімді (эквивалентті) доза - күнтізбелік жыл ішінде алынған сырттай сәулеленудің тиімді (эквивалентті) дозасының және осы жыл ішінде организмге радионуклидтердің келіп түсуі себебінен болған ішкі сәулеленудің күтілетін тиімді (эквивалентті) дозасының жиынтығы;
16) тиімді ұжымдық доза - сәулеленудің стохастикалық әсері пайда болуының ұжымдық тәуекелінің өлшемі, ол жеке тиімді дозалар жиынтығына тең. Тиімді ұжымдық доза бірлігі - адам-зиверт (бұдан әрі а-Зв);
17) жол берілмейтін доза - сақтану іс-шараларымен жол берілмейтін радиациялық апат салдарынан болжанатын доза;
18) радиоактивтік ластану - радиоактивтік заттардың ГН және осы Санитариялық қағидалардың талаптарымен белгіленген деңгейлерден асатын мөлшерде материалдың үстіңгі бетінде, ішінде, ауада, адамның денесінде немесе басқа жерде болуы;
19) үстіңгі беттің алынбайтын ластануы (бекітілген) - байланыс кезінде басқа заттарға берілмейтін және дезактивация кезінде кетірілмейтін радиоактивті заттар;
20) үстіңгі беттің алынатын ластануы (бекітілмеген) - байланыс кезінде басқа заттарға берілетін және дезактивация кезінде кетірілетін радиоактивті заттар;
21) радиоактивті қалдықтарды көму - радиоактивті қалдықтарды кейіннен оларды шығару ниетінсіз қауіпсіз орналастыру;
22) байқау аймағы - радиациялық бақылау жүргізілетін санитариялық-қорғаныш аймағынан тыс аумақ;
23) радиациялық апат аймағы - радиациялық апат дерегі белгілі болған аумақ;
24) иондаушы сәулелену көзі (бұдан әрі - ИСК немесе сәулелену көзі) - ГН-ның, осы Санитариялық қағидалардың және Қазақстан Республикасының басқа да нормативтік құқықтық актілерінің талаптарына сәйкес келетін иондаушы сәуле шығаратын немесе иондаушы сәуле шығару мүмкіндігі бар радиоактивті зат немесе құрылғы;
25) жабық сәулелену көзі - бұл құрылғысы оған есептелген қолдану және тозу жағдайларында оның құрамындағы радионуклидтердің қоршаған ортаға түсуін болдырмайтын сәулелену көзі;
26) ашық сәулелену көзі - оны пайдалану кезінде оның құрамындағы радионуклидтердің қоршаған ортаға түсуі ықтимал сәулелену көзі;
27) табиғи сәулелену көзі - ГН және осы Санитариялық қағидалардың талаптарына сәйкес келетін шығу тегі табиғи иондаушы сәулелену көзі;
28) техногендік сәулелену көзі - бұл оны пайдалы қолдану үшін арнайы құрылған немесе осы қызметтің жанама өнімі болып табылатын иондаушы сәулелену көзі;
29) радиациялық объект санаты - ықтимал апат жағдайларында оның халық үшін әлеуетті қауіптілік дәрежесі бойынша объектінің сипаттамасы;
30) квота - нақты техногендік сәулелену көзінен халықтың сәулеленуін шектеу үшін белгіленген доза шегінің бір бөлігі және сәулелену жолдары (сыртқы, сумен, тамақпен және ауамен келіп түсуі);
31) жұмыстар сыныбы - персонал үшін қауіптілік дәрежесі бойынша нуклидтердің радиоуыттылығына және белсенділігіне байланысты радиациялық қауіпсіздік бойынша талаптарды айқындайтын ашық иондаушы сәулелену көздерімен жұмыстардың сипаттамасы;
32) радиациялық бақылау - ұйымдағы, қоршаған ортадағы радиациялық жағдай туралы және адамдардың сәулелену деңгейлері туралы ақпарат алу (оған дозиметрлік және радиометрлік бақылау кіреді);
33) жұмыс орны - жұмыс уақытының жартысынан артық немесе екі сағат үзіліссіз иондаушы сәулелену әсері жағдайларында өндірістік функцияларды атқару үшін персоналдың тұрақты немесе уақытша болатын орны;
34) доза қуаты - уақыт бірлігі (секунд, минут, сағат) ішіндегі сәулелену дозасы;
35) халық - иондаушы сәулелену көздерімен жұмыс істейтін персоналды қоса алғанда барлық адамдар;
36) сәулелену - иондаушы сәулеленудің адамға әсері;
37) апаттық сәулелену - радиациялық апат нәтижесіндегі сәулелену;
38) медициналық сәулелену - медициналық тексеру немесе емдеу кезіндегі пациенттердің сәулеленуі;
39) жоспарланатын көтеріңкі сәулелену - радиациялық апаттың дамуын немесе оның салдарларын ескерту мақсатында белгіленген негізгідозалар шегінен асатын дозаларда персоналдың жоспарланатын сәулеленуі;
40) әлеуетті сәулелену - радиациялық апат нәтижесінде пайда болуы мүмкін сәулелену;
41) табиғи сәулелену - табиғи сәулелену көздері себепші болған сәулелену;
42) өндірістік сәулелену - жұмыскерлердің өндірістік қызмет барысында барлық техногендік және табиғи иондаушы сәулелену көздерінен сәулеленуі;
43) кәсіптік сәулелену - персоналдың техногендік иондаушы сәулелену көздерімен жұмыс істеу кезінде сәулеленуі;
44) техногендік сәулелену - пациенттердің медициналық сәулеленуін қоспағанда, қалыпты, сондай-ақ апат жағдайларындағы техногендік көздерден сәулелену;
45) радиоактивті қалдықтармен жұмыс істеу - радиоактивті қалдықтарды жинаумен, тасымалдаумен, қайта өңдеумен, сақтаумен және (немесе) көмумен байланысты барлық қызмет түрлері;
46) иондаушы сәулелену көздерімен жұмыс істеу - иондаушы сәулелену көздерін дайындаумен, жеткізумен, алумен, иеленумен, сақтаумен, пайдаланумен, берумен, қайта өңдеумен немесе көмумен, импорттаумен, экспорттаумен, тасымалдаумен, техникалық қызмет көрсетумен байланысты қызмет;
47) радиациялық объект - техногендік ИСК-мен жұмыс істеу жүзеге асырылатын ұйым;
48) радиоактивті қалдықтар - ішіндегі радионуклидтер ГН және осы Санитариялық қағидалардың талаптарымен белгіленген деңгейлерден асатын, одан әрі қолдануға арналмаған, кез келген агрегатты күйдегі заттар;
49) персонал - техногендік иондаушы сәулелену көздерімен жұмыс істейтін (А тобы) немесе жұмыс жағдайлары бойынша олардың әсері аясында болатын (Б тобы) адамдар;
50) доза шегі (бұдан әрі - ДШ) - қалыпты жұмыс жағдайларында жоғарыламауы тиіс жылдық тиімді немесе эквивалентті техногендік сәулелену дозасының шамасы. Жылдық доза шегін сақтау детерминацияланған әсерлердің пайда болуының алдын алады, ал бұл ретте стохастикалық әсердің ықтималдығы қолайлы деңгейде сақталады;
51) жылдық түсу шегі (бұдан әрі - ЖТШ) - монофакторлық әсер кезінде шартты адамның жылдық дозаның тиісті шегіне тең күтілетін дозамен сәулеленуіне әкеп соғатын бір жыл ішінде нақты радионуклидтің организмге түсуінің рұқсат етілген деңгейі;
52) радиациялық апат - адамдардың белгіленген нормалардан артық сәулеленуіне немесе қоршаған ортаның радиоактивтік ластануына әкеп соғатын немесе әкеп соғуы мүмкін жабдықтың ақаулығы, жұмыскерлердің (персоналдың) дұрыс емес әрекеттері, стихиялық апаттар немесе өзге де себептерден туындаған иондаушы сәулелену көздерін басқарудан айырылу;
53) халықтың радиациялық қауіпсіздігі - адамдардың қазіргі немесе болашақтағы ұрпағының денсаулығына қауіпті иондаушы сәулелену әсерінен қорғалу жағдайы. Радиациялық қауіпсіздікті қамтамасыз ету - персонал мен халықтың сәулелену деңгейлерін төмендетуге бағытталған ұйымдастыру, технологиялық, техникалық, санитариялық-эпидемиологиялық және медициналық-профилактикалық іс-шаралар кешенін жүзеге асыру;
54) ұйымның радиациялық-гигиеналық паспорты - ұйымдағы радиациялық қауіпсіздік жағдайын сипаттайтын және оны жақсарту бойынша ұсыныстар бар құжат;
55) аумақтың радиациялық-гигиеналық паспорты - аумақ халқының радиациялық қауіпсіздік жағдайын сипаттайтын және оны жақсарту бойынша ұсыныстар бар құжат;
56) ИСК-мен жұмыс - радиациялық бақылауды қоса алғанда, кез келген сәулелену көзімен жұмыс орнында жұмыс істеудің барлық түрлері;
57) радиоактивтік заттармен жұмыс - радиациялық бақылауды қоса алғанда кез келген сәулелену көзімен жұмыс орнында жұмыс істеудің кез келген түрі;
58) тәуекел - сәулелену нәтижесінде адамда немесе оның ұрпағында қандай да бір зиянды әсердің пайда болу ықтималдығы;
59) санитариялық өткізгіш - киім, аяқ киім ауыстыруға, персоналды санитариялық өңдеуге, персоналдың тері жабынының, жеке қорғаныш құралдарының, арнайы және жеке киімінің радиоактивтік ластануын бақылауға арналған үй-жайлар кешені;
60) санитариялық шлюз - қосымша жеке қорғаныш құралдарының алдын ала дезактивациялауға және ауыстыруға арналған радиациялық объекті аймақтарының арасындағы үй-жай;
61) жеке қорғаныш құралы - персоналды сыртқы сәулеленуден, радиоактивті заттардың организмнің ішіне түсуінен және тері жабындарының радиоактивтік ластануынан қорғау құралы;
62) араласу деңгейі (бұдан әрі - АД) - созылмалы немесе апаттық сәулелену ахуалдарының пайда болу жағдайларында қорғаныш немесе апаттан кейінгі шаралар қабылданатын, қол жеткізілген кезде жол берілмейтін дозалар шамасы;
63) бақылау деңгейі - қол жеткен радиациялық қауіпсіздік деңгейін бекіту, персонал мен халықтың сәулеленуін, қоршаған ортаның радиоактивтік ластануының одан әрі төмендеуін қамтамасыз ету мақсатында жедел радиациялық бақылау үшін белгіленетін дозаның, доза қуатының, радиоактивтік ластанудың бақыланатын шамасының мәні;
64) иондаушы сәулелену тудыратын құрылғы (көз) - иондаушы сәулелену зарядталған бөлшектер жылдамдығының өзгеруі, олардың аннигиляциясы немесе ядролық реакциясы есебінен туындайтын электрлі-физикалық құрылғы (рентген аппараты, күшейткіш, генератор);
65) детерминацияланған сәулелену әсерлері - иондаушы сәулелену тудырған, оларға қатысты одан төмен болғанда әсер болмайтын, ал одан жоғары болғанда әсердің ауырлығы дозаға байланысты болатын шектің болуы көзделетін, клиникалық айқындалатын зиянды биологиялық әсерлер;
66) стохастикалық сәулелену әсерлері - иондаушы сәулелену тудырған, пайда болуының дозалық шегі жоқ, пайда болу ықтималдығы дозаға барабар және көріну ауырлығы дозаға тәуелді болмайтын зиянды биологиялық әсерлер;
67) табиғи радионуклидтер - уран-238 және торий-232 қатарындағы радиоактивті элементтер;
68) мұнай-газ кешені объектілерінің өндірістік қалдықтары - технологиялық жабдықтарды жөндеу және тазарту барысында алынған тұзды түзілімдер мен шлам, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz