Осман империясының тарихы
ЖОСПАР
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...4
І бөлім. Түрік мемлекетінің қалыптасуы (XIVғ аяғы . XVIғ) ... . 8
1.1 Осман бейлігі және оның басқару жүйесі ... ... ... ... ... ... ..8
1.2 Әскери.лендік жүйесі. Оның Осман мемлекетінің
әскери өміріне әкелген жетістіктері ... ... ... ... ... ... ... ... ..11
1.3 Осман үкіметінің жаулап алу саясаты мен оның Түрік
мемлекетінің құрылысына тигізген әсері ... ... ... ... ... ... .15
ІІ бөлім. XVI.XVIIIғғ Осман империясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... 23
2.1 Осман империясының мемлекеттік құрылысы ... ... ... ... 23
2.2 Осман қоғамының әлеуметтік құрылымы ... ... ... ... ... ... 28
2.3 Осман мемлекеті өміріндегі жаңа құбылыстар ... ... ... .34
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 47
Әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 47
Қосымшалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 49
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...4
І бөлім. Түрік мемлекетінің қалыптасуы (XIVғ аяғы . XVIғ) ... . 8
1.1 Осман бейлігі және оның басқару жүйесі ... ... ... ... ... ... ..8
1.2 Әскери.лендік жүйесі. Оның Осман мемлекетінің
әскери өміріне әкелген жетістіктері ... ... ... ... ... ... ... ... ..11
1.3 Осман үкіметінің жаулап алу саясаты мен оның Түрік
мемлекетінің құрылысына тигізген әсері ... ... ... ... ... ... .15
ІІ бөлім. XVI.XVIIIғғ Осман империясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... 23
2.1 Осман империясының мемлекеттік құрылысы ... ... ... ... 23
2.2 Осман қоғамының әлеуметтік құрылымы ... ... ... ... ... ... 28
2.3 Осман мемлекеті өміріндегі жаңа құбылыстар ... ... ... .34
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 47
Әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 47
Қосымшалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 49
Кіріспе
Түрік халқының жаны да, қаны да бір...
М.Шоқай1
Өзектілігі.
«... Біздің Түркиямен, күллі мұсылман әлемімен жақын қатынастарымыз да тұрақты назарда болуға тиіс» деп 2004 жылы 24 наурыздағы елбасы Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаев халыққа жолдауында сыртқы саясатының маңызды бөлігінің бірін көрсетті.2
Түркия мен Қазақстанның арасындағы байланыс ежелгі кезден бері келеді. «Біздің түп тамырымыз бір, екі ағайынды халықтардың өкіліміз, Арыстанбаб, Қожа Ахмет Ясауи, Аль-Фарабидің тұқымдарымыз» деген түрік-қазақ қоғамының өкілі, аудан мэрінің өкілі И.Сака сөзінің жаны бар.3
Түркия мемлекеті ең бірінші болып Қазақстан Республикасының тәуелсіздігін мойындаған ел. Осы жылдан бері президентіміз Н.Ә.Назарбаев Түркия мемлекетіне көптеген іс-сапарларымен барып келді. 2003 жылдың мамыр айында елбасының Түркияға 14-ші іс сапары болды. Онда ол Түркияның президенті Ахмет Недждет Сезермен кездескен болатын.4
Көріп отырғанымыздай біздің ел үшін Түркия мемлекеті өте үлкен маңызды орын алады. Яғни осы елдің тарихын білу өзекті мәселе болып келеді. Түркияның тарихында үлкен орын алатын, маңызды кезең ол – XIVғ аяғы мен XVIIIғ Осман империясындағы әлеуметтік саяси және билігіндегі құрылымдар жағдайы. Осы кезең түрік тарихында өзіндік ролі бар, тарихта өзіндік із қалдырған Осман империясының құрылғаннан оның құлдырау кезеңі болды.
XVI ғасыр Осман империясының әскери және саяси күшінің гүлденген кезеңі. Осы кезде Осман империясы өз құрамына Таяу Шығыс және Солтүстік Африка территорияларын енгізді. Үздіксіз агрессиялық соғыстар нәтижесінде үлкен империя қалыптасты. Оның билігі әлемнің үш бөлігіне таралды: Европа, Азия және Африка. Ортағасырлық Түркияның Таяу Шығыстағы басты қарсыласы Иран осы кезде әлсірейді. Сауда жолдарындағы Осман империясының тағы бір қарсыласы Египет жеке мемлекет ретінде өз тәуелділігін жоғалтты. Нәтижесінде ол империя құрамына кірді.
Осман империясы «ортағасырдағы нағыз және жалғыз әскери держава» болды. Империяның әскери мінезі оның мемлекеттік құрылымына және әкімшілік құрылымына әсерін тигізді.
Осман империясы жаулап алынған мемлекеттердің әлеуметтік-экономикалық және саяси құрылымына, мәдениетінің, тілінің, дінінің дамуына өзінің үстемдігі арқылы ықпал етті.
Тарихнамасы.
Орта ғасырлық Түрік мемлекеті туралы зерттеулер шығыс тарихнамасында кездеседі. Осман империясы кезеңі ғылыми тұрғыдан көптеген түрік тарихшыларының зерттеу жұмыстарында қарастырылады. Әсіресе Осман империясының аграрлық мәселесіне жиі көңіл бөлінеді. Өйткені империяның саяси және экономикалық құрылымының негізінде жер қатынастары болғаны белгілі.
ХІХ ғасыр ортасында түрік мемлекетінің тарихын зерттеуде европалық буржуазиялық тарихшылардың еңбектері ерекше орын алады. Мысалы Хаммердің, Беланның, Тишендорфтың жұмыстарынан ортағасырлық түрік мемлекетінің саяси-әлеуметтік құрылымына қатысты толық мәлімет алуға болады. Сонымен қатар белгілі орыс османисі В.Д.Смирновтың зерттеулері түрік тарихының тарихнамасы үшін өте маңызды. Оның еңбектері түрік қолжазбаларына негізделіп жазылған. Көптеген уақыт бойы В.Д.Смирновтың жұмыстары классикалық еңбектер болып есептелді және оның көзқарастарын ешкім жоққа шығара алмады.
Түрік тарихшылары Осман империясының тарихын зерттеуде көбінесе сұлтандар мен визирлердің және басқа беделді қызметкерлердің жағдайын сипаттаумен айналысса, кейін Түрік республикасы құрылғаннан кейін тарихнамада «ұлттық концепция» байқалады. Осы бағытта түрік тарихшыларының алдындағы басты мақсат Түрік тарихының ерекшелігін көрсете отырып, европалық тарихшылардың түркітер туралы дәстүрлі де қате көзқарастарын жоққа шығару. Бұл концепция 1931-1934 жылы шығарылған 4 томдық Түркияның ресми тарихы туралы «Тарих» атты еңбекте айқын көрінеді. Аталған еңбекте Түрік мемлекетінің қалыптасуының алғы шарттары мен себеп-салдары айтылған және оған тарихшылар өз тарапынан баға бере отырып, Осман империясының даму ерекшелігі көрсетілген.
Кеңес тарихышлары да Осман империясы кезеңіне қатысты тарихманада өз үлестерін қосқан. Осы мәселеге қатысты А. Матковский, В. Мустафчиева сияқты зерттеушілер Осман империясының әлеуметтік-экономикалық және саяси құрылымын зерттеген. Олар Осман империясының ортағасырлық тарихтағы ролі мен маңыздылығын көрсете білген. А. Матковский Осман империясындағы шаруалар қозғалысына жеке тоқталған. Ол шаруалар көтерілісінің тек себтерін ғана емес сонымен қатар оған түрткі болған жағдайларды да көрсетеді. Осман империясына қарсы көтерілістер көбіне саяси жағдайлар негізінде басталғандығын дәлелдейді. Тарихшылар Г.И. Ибрагимов, А.Д. Новичев, Д.Е. Еремеев, М.С. Мейер, М.Я. Гасратян, С.Ф. Орешкова сияқты кеңес зерттеушілері Осман империясының мемлекеттік құрылымы мен саяси-экономикалық жағдайын зерттей отырып, оған өз тарапынан баға берген. Көптеген тарихшылардың зерттеуі бойынша Осман империясы түрік мемлекеттілігінің негізін салуға түрткі болғаны туралы ой бөліседі.
Түрік халқының жаны да, қаны да бір...
М.Шоқай1
Өзектілігі.
«... Біздің Түркиямен, күллі мұсылман әлемімен жақын қатынастарымыз да тұрақты назарда болуға тиіс» деп 2004 жылы 24 наурыздағы елбасы Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаев халыққа жолдауында сыртқы саясатының маңызды бөлігінің бірін көрсетті.2
Түркия мен Қазақстанның арасындағы байланыс ежелгі кезден бері келеді. «Біздің түп тамырымыз бір, екі ағайынды халықтардың өкіліміз, Арыстанбаб, Қожа Ахмет Ясауи, Аль-Фарабидің тұқымдарымыз» деген түрік-қазақ қоғамының өкілі, аудан мэрінің өкілі И.Сака сөзінің жаны бар.3
Түркия мемлекеті ең бірінші болып Қазақстан Республикасының тәуелсіздігін мойындаған ел. Осы жылдан бері президентіміз Н.Ә.Назарбаев Түркия мемлекетіне көптеген іс-сапарларымен барып келді. 2003 жылдың мамыр айында елбасының Түркияға 14-ші іс сапары болды. Онда ол Түркияның президенті Ахмет Недждет Сезермен кездескен болатын.4
Көріп отырғанымыздай біздің ел үшін Түркия мемлекеті өте үлкен маңызды орын алады. Яғни осы елдің тарихын білу өзекті мәселе болып келеді. Түркияның тарихында үлкен орын алатын, маңызды кезең ол – XIVғ аяғы мен XVIIIғ Осман империясындағы әлеуметтік саяси және билігіндегі құрылымдар жағдайы. Осы кезең түрік тарихында өзіндік ролі бар, тарихта өзіндік із қалдырған Осман империясының құрылғаннан оның құлдырау кезеңі болды.
XVI ғасыр Осман империясының әскери және саяси күшінің гүлденген кезеңі. Осы кезде Осман империясы өз құрамына Таяу Шығыс және Солтүстік Африка территорияларын енгізді. Үздіксіз агрессиялық соғыстар нәтижесінде үлкен империя қалыптасты. Оның билігі әлемнің үш бөлігіне таралды: Европа, Азия және Африка. Ортағасырлық Түркияның Таяу Шығыстағы басты қарсыласы Иран осы кезде әлсірейді. Сауда жолдарындағы Осман империясының тағы бір қарсыласы Египет жеке мемлекет ретінде өз тәуелділігін жоғалтты. Нәтижесінде ол империя құрамына кірді.
Осман империясы «ортағасырдағы нағыз және жалғыз әскери держава» болды. Империяның әскери мінезі оның мемлекеттік құрылымына және әкімшілік құрылымына әсерін тигізді.
Осман империясы жаулап алынған мемлекеттердің әлеуметтік-экономикалық және саяси құрылымына, мәдениетінің, тілінің, дінінің дамуына өзінің үстемдігі арқылы ықпал етті.
Тарихнамасы.
Орта ғасырлық Түрік мемлекеті туралы зерттеулер шығыс тарихнамасында кездеседі. Осман империясы кезеңі ғылыми тұрғыдан көптеген түрік тарихшыларының зерттеу жұмыстарында қарастырылады. Әсіресе Осман империясының аграрлық мәселесіне жиі көңіл бөлінеді. Өйткені империяның саяси және экономикалық құрылымының негізінде жер қатынастары болғаны белгілі.
ХІХ ғасыр ортасында түрік мемлекетінің тарихын зерттеуде европалық буржуазиялық тарихшылардың еңбектері ерекше орын алады. Мысалы Хаммердің, Беланның, Тишендорфтың жұмыстарынан ортағасырлық түрік мемлекетінің саяси-әлеуметтік құрылымына қатысты толық мәлімет алуға болады. Сонымен қатар белгілі орыс османисі В.Д.Смирновтың зерттеулері түрік тарихының тарихнамасы үшін өте маңызды. Оның еңбектері түрік қолжазбаларына негізделіп жазылған. Көптеген уақыт бойы В.Д.Смирновтың жұмыстары классикалық еңбектер болып есептелді және оның көзқарастарын ешкім жоққа шығара алмады.
Түрік тарихшылары Осман империясының тарихын зерттеуде көбінесе сұлтандар мен визирлердің және басқа беделді қызметкерлердің жағдайын сипаттаумен айналысса, кейін Түрік республикасы құрылғаннан кейін тарихнамада «ұлттық концепция» байқалады. Осы бағытта түрік тарихшыларының алдындағы басты мақсат Түрік тарихының ерекшелігін көрсете отырып, европалық тарихшылардың түркітер туралы дәстүрлі де қате көзқарастарын жоққа шығару. Бұл концепция 1931-1934 жылы шығарылған 4 томдық Түркияның ресми тарихы туралы «Тарих» атты еңбекте айқын көрінеді. Аталған еңбекте Түрік мемлекетінің қалыптасуының алғы шарттары мен себеп-салдары айтылған және оған тарихшылар өз тарапынан баға бере отырып, Осман империясының даму ерекшелігі көрсетілген.
Кеңес тарихышлары да Осман империясы кезеңіне қатысты тарихманада өз үлестерін қосқан. Осы мәселеге қатысты А. Матковский, В. Мустафчиева сияқты зерттеушілер Осман империясының әлеуметтік-экономикалық және саяси құрылымын зерттеген. Олар Осман империясының ортағасырлық тарихтағы ролі мен маңыздылығын көрсете білген. А. Матковский Осман империясындағы шаруалар қозғалысына жеке тоқталған. Ол шаруалар көтерілісінің тек себтерін ғана емес сонымен қатар оған түрткі болған жағдайларды да көрсетеді. Осман империясына қарсы көтерілістер көбіне саяси жағдайлар негізінде басталғандығын дәлелдейді. Тарихшылар Г.И. Ибрагимов, А.Д. Новичев, Д.Е. Еремеев, М.С. Мейер, М.Я. Гасратян, С.Ф. Орешкова сияқты кеңес зерттеушілері Осман империясының мемлекеттік құрылымы мен саяси-экономикалық жағдайын зерттей отырып, оған өз тарапынан баға берген. Көптеген тарихшылардың зерттеуі бойынша Осман империясы түрік мемлекеттілігінің негізін салуға түрткі болғаны туралы ой бөліседі.
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТIЗIМI
Деректер
1. Аграрный строй Османской империи XV-XVIIвв. Документы и материалы. Сост., пер. и коммент. А.С.Тверитиновой. М., 1963.
2. Византийские историки Дука и Франдизн о падении Константинополя. Пер. и предисл. А.С.Степанова. – ВВ. 1953, 7.
3. Елхадж Ахмед Али паша. Османски политически трактат. Подг. за печат Б.Цветкова. София, 1972.
4. Книга законов султана Селима І. Изд. текста, пер., терминал. коммент. и предисл. А.С.Тверитиновой. М., 1969.
5. Османская история в первой четверти XVIIв. Сборник материалов и документов. Сост. Х.М. Ибрагимбейли, Н.С.Рашба. М., 1984.
6. Рашид-ад-Дин Фазлуллах. Джами-ат-таварих (Сборник летописей). Т.3. Пер. с перс. А.К.Арендса. Баку, 1957.
Әдебиеттер
1. Васильев Л.С. История Востока. Т. 1, 2. М., 1994.
2. Витол А. Османская империя (начало XVIII в) М., 1987.
3. Всемирная история. М., 1999.
4. Гасратян М.А., Орешкова С.Ф., Петросян Ю.А. Очерки истории Турции. М., 1983.
5. Гордлевский В.А. Государство Сельджуков Малой Азии. В 4-х томах М., 1960
6. Достян И.С. Борьба сербского народа против турецкого ига XV-начало XIX вв. М., 1958.
7. Еремеев Д.Е., Мейер М.С. История Турции в средние века и новое время. М., 1992.
8. Еремеев Д.Е. На стыке Азии и Европы. Очерки о Турции и турках. М., 1980.
9. Еремеев Д.Е. Этногенез турок. М., 1971.
10. Жуков К.А. Османские хроники XV-XVIIвв. о создании войск «яя ве мюселлем». -Turcologica . 1986. К восьмидесятилетию академика А.Н.Кононова. Л., 1986.
11. Жуков К.А. Проблема происхождения тимара в современной историографии. – Письменные памятники и проблемы истории культуры народов Востока: XVI годичная научная сессия ЛО ИВ АН СССР. М., 1982.
12. Жуков К.А. Эгейские эмираты XIV-XVвв. М., 1988.
13. История Востока. Т.3 на рубеже средневековья и нового времени. XVI-XVIII вв / ред. Г.О.Ковтунович. – М.: «Восточная литература», 1999.
14. Источниковедение истории средних веков. Л., 1955.
15. Карпов С.П. Трапезундская империя и западноевропейские государства в XIII-XVвв. М., 1981.
16. Коняшин Ю.Н. Очерки истории права и экономики средневековья. А., 2002.
17. Крымский А.Е. История Турции и ее литературы. М., 1916.
18. Люблинская А.Д. Источниковедение истории средних веков. Л.: Изд. ЛГУ, 1955.
19. Маштакова Е.И. Турецкая литература конца XVIII – начала XIXв: К типологии переходного периода. М., 1984.
20. Мейер М.С. К вопросу о происхождении тимара. Формы феодальной земельной собственности и владения на Ближнем и Среднем Востоке. М., 1979.
21. Мейер М.С. К периодизации истории Турции эпохи феодализма. – Тюркологический сборник. М., 1978.
22. Мейер М.С. Османская империя в в.: Черты стуктурного кризиса. М., 1991.
23. Новичев А.Д. История Турции. Т.1. Л., 1963.
24. Новичев А.Д. К истории народного восстания в Турции под руководством шейха Бедреддина Симави (к историографии движения). – Общество и государство на Балканах в средние века. Калинин, 1980.
25. Новичев А.Д. К истории рабства в Османской империи: Система девширме. – Тюркологический сборник. 1976. М., 1978.
26. Орешкова Русско-турецкие отношения в начале XVIII в. М., 1971.
27. Османская империя: Государственная власть и социально-политическая структура. М., 1990.
28. Османская империя и страны Восточной и Юго-Восточной Европы в XV-XVIвв.: Главные тенденции политических взаимоотношений. М., 1984.
29. Османская империя: Система государственного управления, социальные и этнорелигиозные проблемы. М., 1986.
30. Павлович М Величие и падение Оттоманской империи. М., 1980.
31. Петросян Ю.А. Древний город на берегах Босфора. М., 1986.
32. Петросян Ю.А. Османская империя: могущество и гибель. Исторические очерки. М., 1990.
33. Средневековый Восток: История, культура, источниковедение. М., 1980.
34. Тверетинова А.С. Фальсификация истории Турции в кемалистской историографии. - ВВ. 1953, 7.
35. Хрестоматия по истории средних веков. Под ред. академика С.Д.Сказкина. Т2,3. М., 1963.
Басылымдар
1. Кадырбаев А.Ш. Османская и Россиская империи: общее Византийское и Золотоордынское наследие // Восток. 2003. №2 с.145-154.
2. Киреев Н. Метамарфозы политического ислама. // Азия и Африка сегодня. – 2003. №6. 17-24 с.
3. Казахстан-Турция: развитие добрых традиций. // Казахстанская правда. – 2003. 22 мая. 1с.
4. Новый импульс сотрудничества. // Казахстанская правда. – 2003. 23 мая. 1 с.
5. На прочном фундаменте дружбы. // Казахстанская правда. – 2003. 24 мая. 1 с.
Деректер
1. Аграрный строй Османской империи XV-XVIIвв. Документы и материалы. Сост., пер. и коммент. А.С.Тверитиновой. М., 1963.
2. Византийские историки Дука и Франдизн о падении Константинополя. Пер. и предисл. А.С.Степанова. – ВВ. 1953, 7.
3. Елхадж Ахмед Али паша. Османски политически трактат. Подг. за печат Б.Цветкова. София, 1972.
4. Книга законов султана Селима І. Изд. текста, пер., терминал. коммент. и предисл. А.С.Тверитиновой. М., 1969.
5. Османская история в первой четверти XVIIв. Сборник материалов и документов. Сост. Х.М. Ибрагимбейли, Н.С.Рашба. М., 1984.
6. Рашид-ад-Дин Фазлуллах. Джами-ат-таварих (Сборник летописей). Т.3. Пер. с перс. А.К.Арендса. Баку, 1957.
Әдебиеттер
1. Васильев Л.С. История Востока. Т. 1, 2. М., 1994.
2. Витол А. Османская империя (начало XVIII в) М., 1987.
3. Всемирная история. М., 1999.
4. Гасратян М.А., Орешкова С.Ф., Петросян Ю.А. Очерки истории Турции. М., 1983.
5. Гордлевский В.А. Государство Сельджуков Малой Азии. В 4-х томах М., 1960
6. Достян И.С. Борьба сербского народа против турецкого ига XV-начало XIX вв. М., 1958.
7. Еремеев Д.Е., Мейер М.С. История Турции в средние века и новое время. М., 1992.
8. Еремеев Д.Е. На стыке Азии и Европы. Очерки о Турции и турках. М., 1980.
9. Еремеев Д.Е. Этногенез турок. М., 1971.
10. Жуков К.А. Османские хроники XV-XVIIвв. о создании войск «яя ве мюселлем». -Turcologica . 1986. К восьмидесятилетию академика А.Н.Кононова. Л., 1986.
11. Жуков К.А. Проблема происхождения тимара в современной историографии. – Письменные памятники и проблемы истории культуры народов Востока: XVI годичная научная сессия ЛО ИВ АН СССР. М., 1982.
12. Жуков К.А. Эгейские эмираты XIV-XVвв. М., 1988.
13. История Востока. Т.3 на рубеже средневековья и нового времени. XVI-XVIII вв / ред. Г.О.Ковтунович. – М.: «Восточная литература», 1999.
14. Источниковедение истории средних веков. Л., 1955.
15. Карпов С.П. Трапезундская империя и западноевропейские государства в XIII-XVвв. М., 1981.
16. Коняшин Ю.Н. Очерки истории права и экономики средневековья. А., 2002.
17. Крымский А.Е. История Турции и ее литературы. М., 1916.
18. Люблинская А.Д. Источниковедение истории средних веков. Л.: Изд. ЛГУ, 1955.
19. Маштакова Е.И. Турецкая литература конца XVIII – начала XIXв: К типологии переходного периода. М., 1984.
20. Мейер М.С. К вопросу о происхождении тимара. Формы феодальной земельной собственности и владения на Ближнем и Среднем Востоке. М., 1979.
21. Мейер М.С. К периодизации истории Турции эпохи феодализма. – Тюркологический сборник. М., 1978.
22. Мейер М.С. Османская империя в в.: Черты стуктурного кризиса. М., 1991.
23. Новичев А.Д. История Турции. Т.1. Л., 1963.
24. Новичев А.Д. К истории народного восстания в Турции под руководством шейха Бедреддина Симави (к историографии движения). – Общество и государство на Балканах в средние века. Калинин, 1980.
25. Новичев А.Д. К истории рабства в Османской империи: Система девширме. – Тюркологический сборник. 1976. М., 1978.
26. Орешкова Русско-турецкие отношения в начале XVIII в. М., 1971.
27. Османская империя: Государственная власть и социально-политическая структура. М., 1990.
28. Османская империя и страны Восточной и Юго-Восточной Европы в XV-XVIвв.: Главные тенденции политических взаимоотношений. М., 1984.
29. Османская империя: Система государственного управления, социальные и этнорелигиозные проблемы. М., 1986.
30. Павлович М Величие и падение Оттоманской империи. М., 1980.
31. Петросян Ю.А. Древний город на берегах Босфора. М., 1986.
32. Петросян Ю.А. Османская империя: могущество и гибель. Исторические очерки. М., 1990.
33. Средневековый Восток: История, культура, источниковедение. М., 1980.
34. Тверетинова А.С. Фальсификация истории Турции в кемалистской историографии. - ВВ. 1953, 7.
35. Хрестоматия по истории средних веков. Под ред. академика С.Д.Сказкина. Т2,3. М., 1963.
Басылымдар
1. Кадырбаев А.Ш. Османская и Россиская империи: общее Византийское и Золотоордынское наследие // Восток. 2003. №2 с.145-154.
2. Киреев Н. Метамарфозы политического ислама. // Азия и Африка сегодня. – 2003. №6. 17-24 с.
3. Казахстан-Турция: развитие добрых традиций. // Казахстанская правда. – 2003. 22 мая. 1с.
4. Новый импульс сотрудничества. // Казахстанская правда. – 2003. 23 мая. 1 с.
5. На прочном фундаменте дружбы. // Казахстанская правда. – 2003. 24 мая. 1 с.
КУРСТЫК ЖҰМЫС
Осман империясы
ЖОСПАР
Кіріспе
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ...
І бөлім. Түрік мемлекетінің қалыптасуы (XIVғ аяғы – XVIғ) ... . 8
1.1 Осман бейлігі және оның басқару жүйесі ... ... ... ... ... ... ..8
1.2 Әскери-лендік жүйесі. Оның Осман мемлекетінің
әскери өміріне әкелген
жетістіктері ... ... ... ... ... ... ... ... ...13
1.3 Осман үкіметінің жаулап алу саясаты мен оның Түрік
мемлекетінің құрылысына тигізген әсері ... ... ... ... ... ... .20
ІІ бөлім. XVI-XVIIIғғ Осман империясы ... ... ... ... ... ... .. ... ... .. 31
2.1 Осман империясының мемлекеттік құрылысы ... ... ... ... 31
2.2 Осман қоғамының әлеуметтік құрылымы ... ... ... ... ... ... 38
2.3 Осман мемлекеті өміріндегі жаңа құбылыстар ... ... ... .47
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... .. 60
Әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ...62
Қосымшалар ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ..65
Кіріспе
Түрік халқының жаны да, қаны да бір...
М.Шоқай1
Өзектілігі.
... Біздің Түркиямен, күллі мұсылман әлемімен жақын қатынастарымыз да
тұрақты назарда болуға тиіс деп 2004 жылы 24 наурыздағы елбасы Нұрсұлтан
Әбішұлы Назарбаев халыққа жолдауында сыртқы саясатының маңызды бөлігінің
бірін көрсетті.2
Түркия мен Қазақстанның арасындағы байланыс ежелгі кезден бері келеді.
Біздің түп тамырымыз бір, екі ағайынды халықтардың өкіліміз, Арыстанбаб,
Қожа Ахмет Ясауи, Аль-Фарабидің тұқымдарымыз деген түрік-қазақ қоғамының
өкілі, аудан мэрінің өкілі И.Сака сөзінің жаны бар.3
Түркия мемлекеті ең бірінші болып Қазақстан Республикасының
тәуелсіздігін мойындаған ел. Осы жылдан бері президентіміз Н.Ә.Назарбаев
Түркия мемлекетіне көптеген іс-сапарларымен барып келді. 2003 жылдың мамыр
айында елбасының Түркияға 14-ші іс сапары болды. Онда ол Түркияның
президенті Ахмет Недждет Сезермен кездескен болатын.4
Көріп отырғанымыздай біздің ел үшін Түркия мемлекеті өте үлкен маңызды
орын алады. Яғни осы елдің тарихын білу өзекті мәселе болып келеді.
Түркияның тарихында үлкен орын алатын, маңызды кезең ол – XIVғ аяғы мен
XVIIIғ Осман империясындағы әлеуметтік саяси және билігіндегі құрылымдар
жағдайы. Осы кезең түрік тарихында өзіндік ролі бар, тарихта өзіндік із
қалдырған Осман империясының құрылғаннан оның құлдырау кезеңі болды.
XVI ғасыр Осман империясының әскери және саяси күшінің гүлденген
кезеңі. Осы кезде Осман империясы өз құрамына Таяу Шығыс және Солтүстік
Африка территорияларын енгізді. Үздіксіз агрессиялық соғыстар нәтижесінде
үлкен империя қалыптасты. Оның билігі әлемнің үш бөлігіне таралды: Европа,
Азия және Африка. Ортағасырлық Түркияның Таяу Шығыстағы басты қарсыласы
Иран осы кезде әлсірейді. Сауда жолдарындағы Осман империясының тағы бір
қарсыласы Египет жеке мемлекет ретінде өз тәуелділігін жоғалтты.
Нәтижесінде ол империя құрамына кірді.
Осман империясы ортағасырдағы нағыз және жалғыз әскери держава болды.
Империяның әскери мінезі оның мемлекеттік құрылымына және әкімшілік
құрылымына әсерін тигізді.
Осман империясы жаулап алынған мемлекеттердің әлеуметтік-экономикалық
және саяси құрылымына, мәдениетінің, тілінің, дінінің дамуына өзінің
үстемдігі арқылы ықпал етті.
Тарихнамасы.
Орта ғасырлық Түрік мемлекеті туралы зерттеулер шығыс тарихнамасында
кездеседі. Осман империясы кезеңі ғылыми тұрғыдан көптеген түрік
тарихшыларының зерттеу жұмыстарында қарастырылады. Әсіресе Осман
империясының аграрлық мәселесіне жиі көңіл бөлінеді. Өйткені империяның
саяси және экономикалық құрылымының негізінде жер қатынастары болғаны
белгілі.
ХІХ ғасыр ортасында түрік мемлекетінің тарихын зерттеуде европалық
буржуазиялық тарихшылардың еңбектері ерекше орын алады. Мысалы Хаммердің,
Беланның, Тишендорфтың жұмыстарынан ортағасырлық түрік мемлекетінің саяси-
әлеуметтік құрылымына қатысты толық мәлімет алуға болады. Сонымен қатар
белгілі орыс османисі В.Д.Смирновтың зерттеулері түрік тарихының
тарихнамасы үшін өте маңызды. Оның еңбектері түрік қолжазбаларына
негізделіп жазылған. Көптеген уақыт бойы В.Д.Смирновтың жұмыстары
классикалық еңбектер болып есептелді және оның көзқарастарын ешкім жоққа
шығара алмады.
Түрік тарихшылары Осман империясының тарихын зерттеуде көбінесе
сұлтандар мен визирлердің және басқа беделді қызметкерлердің жағдайын
сипаттаумен айналысса, кейін Түрік республикасы құрылғаннан кейін
тарихнамада ұлттық концепция байқалады. Осы бағытта түрік тарихшыларының
алдындағы басты мақсат Түрік тарихының ерекшелігін көрсете отырып,
европалық тарихшылардың түркітер туралы дәстүрлі де қате көзқарастарын
жоққа шығару. Бұл концепция 1931-1934 жылы шығарылған 4 томдық Түркияның
ресми тарихы туралы Тарих атты еңбекте айқын көрінеді. Аталған еңбекте
Түрік мемлекетінің қалыптасуының алғы шарттары мен себеп-салдары айтылған
және оған тарихшылар өз тарапынан баға бере отырып, Осман империясының даму
ерекшелігі көрсетілген.
Кеңес тарихышлары да Осман империясы кезеңіне қатысты тарихманада өз
үлестерін қосқан. Осы мәселеге қатысты А. Матковский, В. Мустафчиева сияқты
зерттеушілер Осман империясының әлеуметтік-экономикалық және саяси
құрылымын зерттеген. Олар Осман империясының ортағасырлық тарихтағы ролі
мен маңыздылығын көрсете білген. А. Матковский Осман империясындағы
шаруалар қозғалысына жеке тоқталған. Ол шаруалар көтерілісінің тек
себтерін ғана емес сонымен қатар оған түрткі болған жағдайларды да
көрсетеді. Осман империясына қарсы көтерілістер көбіне саяси жағдайлар
негізінде басталғандығын дәлелдейді. Тарихшылар Г.И. Ибрагимов, А.Д.
Новичев, Д.Е. Еремеев, М.С. Мейер, М.Я. Гасратян, С.Ф. Орешкова сияқты
кеңес зерттеушілері Осман империясының мемлекеттік құрылымы мен саяси-
экономикалық жағдайын зерттей отырып, оған өз тарапынан баға берген.
Көптеген тарихшылардың зерттеуі бойынша Осман империясы түрік
мемлекеттілігінің негізін салуға түрткі болғаны туралы ой бөліседі.
Мақсаты мен міндеттері.
Осман империясының мемлекеттілігін зерттеу мәселесі өзекті
болғандықтан оның зерттеу обектісі ретінде де арнайы қарастырылуы қажет.
Ортағасырлық Осман империясының мемлекеттік құрылымының даму тарихын
зерттей отырып, алдымызға Ортағасырлық Осман империясының мемлекеттік
билігі мен әлеуметтік саяси құрылымын ашып көрсетуді мақсат қойдық. Осман
империясының мемлекеттік билігі мен саяси-әлеуметтік құрылымы күрделі
құбылыс болғандықтан оны жан-жақты зерттеу қажет сондықтан алдымызға қойған
мәселені зерттеу үшін бірқатар міндеттер орындалуы керек. Ең алдымен:
- Түрік мемлекетінің қалыптасуының негізгі сатыларын қадағалау;
- Осман билігіне мінездеме беру;
- Осман мемлекетінің жаулап алу саясатын ашып көрсету;
- XVI-XVIII ғғ. Осман империясының мемлекеттік құрылымын зерттеу;
- Осман қоғамының әлеуметтік құрылымын айқындау қажет.
Осы міндеттер арқылы ортағасырлық түркі қоғамының мемлекеттік және
қоғамдық-әлеуметтік тарихы толық зерттеледі.
Зерттеу жұмысымыздың хронологиялық шеңбері XIV ғасырдан XVIII ғасырға
дейінгі аралықты қамтиды. Бұл кезең Ортағасырлық түрік мемлекетінің тарихын
толық ашып көрсетеді.
Жұмыстың құрылымы.
Осман империясының саяси билігі мен саяси-әлеуметтік құрылымы бойынша
зерттеу жұмысымыз кіріспеден, екі тараудан, әр тарау бірнеше параграфтан,
қортындыдан, сілтемеден және пайдаланған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Кіріспеде зерттелгелі отырған мәселенің өзектілігі мен оның тарихнамасы
және зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттері ашып жазылған.
Бірінші бөлімде XIV-XVI ғасырлар аралығындағы Түрік мемлекетінің
қалыптасуы қарастырылған. Осы тарауда Осман билігіне және оның басқару
жүйесіне баға беру арқылы оның еркшеліктері көрсетілген. Сонымен қатар
әскери-лендік жүйе және оның Осман мемлекетінің әскери өміріне тигізген
әсері қарастырылған. Осман үкіметінің жаулап алу саясаты мен оның Түрік
мемлекетінің құрылысына тигізген әсеріде огсы тарауда зерттелген.
Екінші тарауда XVI-XVIII ғасырлардағы Осман империясының саяси-
әлеуметтік және экономикалық тарихы зерттелген. Осы тұрғыда Осман
империясының мемлекеттік құрылысыда қарастырылған. Сонымен қатар Осман
қоғамының әлеуметтік құрылымы және оның ерекшеліктері толық зерттелген.
І бөлім. Түрік мемлекетінің қалыптасуы
(XIVғ.а.-XVIғ.)
1.1 Осман бейлігі және оның басқару жүйесі
Түріктердің ортағасырлық тарихын екіге бөліп қарауға болады –
селжүктік және османдық. Бұл екі кезеңді бейлік дәуірі (эмираттар,
князьдықтыр) деп аталған ауыспалы кезеңді айтуға болады (XIIIғ. ІІ жартысы
– XVғ. басы).
Бейлік дәуірі кезінде монғол шапқыншылығы мен Анатолияға жасалған
түрік миграциясының екінші толқынымен байланысты саяси және этникалық
өзгерістер болды.
ХІІІғ. екінші жартысындағы Кіші Азиялық селжүктер мемлекетінің құлауы
және XIII-XIVғғ. кезіндегі Хулагуидтер (Ильхандар) державасындағы
өзгерістер Анатолия жерінде эмираттардың, яғни бейліктердің құрылуына жақсы
жағдай туғызды.
Монғолдардың кіші азия селжүктеріне 1243 жылғы жеңілісінен соң олардың
құрған мемлекеті екі бөлікке бөлінді. Анатолияның Қызыл-Ырмақ өзенінен
шығысқа қарай территориясы Хулагуидтер билігіне қосылды. Мұнда монғол
жаулапалушыларының тәртіптері нығайды. Ильхандар державасы тараған соң бұл
жерлер ғасырдан артық Ирандағы билікке таласқан әртүрлі түркімен
басшыларының бақылауында қала берді. Кіші азиялық селжүктер монгол
хандарынан вассалдық тәуелдіктерін мойындай отырып, Анатолияның Батыс және
Орталық бөлігінің көбіне биліктерін сақтап қалды. Бірақ іс жүзінде олардың
биліктері тез арада бірнеше кішігірім бейліктерге бөлініп кетті. Олар іс
жүзінде монголдардан да, коньи билеушілерінен де тәуелсіз болды. Бұл жаңа
саяси бірігу процесі шекаралас облыстарда, яғни уджда белгіленді. Онда
жақында Кіші Азияға қоныс аударған көшпелі және жартылай көшпелі тайпалар
болды.
ХІІІғ аяғында Түрік жерінде болып келген саяхатшы Марко Поло удж
туралы былай деген: Туркмены чтут Мухаммеда и следуют его закону; люди
простые и язык у них грубый. Живут они в горах и на равнинах, повсюду, где
знают, что есть привольные пастбища, так как занимаются скотоводством.5
Шекарада тұрып жатқан тайпаларда өзіндік әскери-көшпелі тұрмыс
қалыптасты: көшпелілердің бір бөлігі әскери қызыметін атқарса, ал
екіншілері мал бағып, шаруамен айналысты. Удждың барлық тұрғындары
қаруланған болды. Көршілермен айқас, тонап кету, жерін тартып алу
мақсатында болған шапқындар олардың күнделікті өмірінде болып жатты.
Шекарадағы тұрып жатқан тұрғындарға діни үгітшілердің ықпалы үлкен болды
(шейхтер, баба).
Ең алғашқы бейліктердің көбі сенімсіздерден басып алған жерлерде
орналасты. Бұлар – Қараман бейлігі, Ментеше бейлігі және Чобан бейлігі.6
ХІІІғ екінші жартысы мен XIVғ бірінші жартысында Анатолияның батыс
және орталық территорияларында жиырма шақты бейліктер пайда болып жатты.
Олардың кейбіреулері әлсіз болып тез ыдырап жатса, ал екіншілері түрік
тарихында үлкен із қалдырып жатты. Мысалы, Қараман бейлігі. Бұл бейлік
ХІІІғ 60-жылдарында Киликшілік Армян патшалығынан батысқа қарай Тавра таулы
аудандарында құрылды.7 Оның билеушілері армян жеріне жорыққа және
монғолдармен олардың қолдаушылары селжүктер вассалдарына қарсы күресте
үлкен үлес қосты. XIVғ басында өзінің мемлекетінің территориясын кеңейте
отырып, Коньейді жаулап алған соң Қарамандықтар селжүк сұлтанының
мұрагерлері болу құқықтарын ашық жариялады.
Қараман бейлігіне бастапқы кезде астанасы Кютахье болған Гермиян
бейлігі болды. Гермияндықтардың византиялық жерлерге жасаған жорықтары
сәтті болды. Нәтижесінде бейліктердің шекарасы Анкараға дейін барып жетті.
XIVғ 20-30 жылдары Гермиян атақтарын Эгей теңізінің жағалауында
құрылған жаңа бейліктері басып тастады. Осы князьдықтарға (Ментеше, Айдын,
Сарухан, Каресы бейліктері) осы кезден бастап тоналған байлықтарының үлкен
бөлігіне ие болды. Анатолия аудандарынан келушілер болды. Олар дін үшін
күресушілер, яғни газиліктер болды. Көп кешікпей Кіші Азияның батыс бөлігі
түрік бейлерінің қолында болды. Теңіз маңындағы бейліктердің ерекшеліктері
олар қарақшылықпен, құлсатушылықпен айналысты. Бұл Эгей теңізінің
аралдарына, Балқан халқына және Жерорта теңізінің саудасына үлкен қиындық
әкелді. Түрік пираттарының істерінен шығын көрген европалық елдер шара
қолданбақ болды. 1343-1344 жылдары Крест жорығы ұйымдастырылды. Мақсаты –
Кіші Азияның Эгей жағалауындағы бейліктерге блокада құру болды. Нәтижесінді
европалық одақтардың осы іс-әрекетінен кейін Эгей эмиратының әскери және
экономикалық потенциалы іс жүзінде үзілді, олардың билеушілерінің ішкі
саяси атсалысулары төмендеді.
Тағы бір шекарамаңындағы бейліктің тағдыры басқаша құрылды. Бұл бейлік
Вифинияда орналасқан (Кіші Азияның солтүстік-батыс бөлігі) және осы
князьдықтың бірінші тәуелсіз билеушісі – Осман бей (1258-1324жж) болды.8
Осман бейлігі Эскишехир ауданында орналасқан шағын удждың негізінде
қалыптасты. Оның иесі Османның әкесі Эртогрул болды. Монгол шапқыншылығынан
кейін билік басындағыларының селжүк билігіне тәуелділіктері таза номиналды
түрде болды.
Шамамен 1300 жылы Осман селжүктердің қарамағынан толығымен босап,
территориясын кеңейтуде өзінің саясатын жүргізе бастады.
Осман бейлігі басқа князьдықтарға территория жағынан да, саяси-
экономикалық даму жағынан да жол берді. Кіші Азиядағы XIVғ басындағы
географиялық жағдай мен саяси жағдайы Осман бейлігінің тез қарқында дамуына
оңды болды. Осман мемлекетінің орталығы монголдардың билігі жүріп жатқан
аудандардан алшақ болғандықтан, бейлік басшылары өздерін монгол хандарының
вассалдары ретінде санай отырып, іс жүзінде өздерінің саясатын өздері
жүргізіп отырды. Көрші князьдықтар османдықтардың бастапқы табыстарына көп
көңіл аудармады.
Осман князьдығының өсуіне әсер еткен фактор ол Византиямен көршілес
болуы. Бейлік көсемдері Кіші Азияның әлсіреген империясының соңғы
мүліктеріне қарсы жіберген әскери қимылдары шекараларын кеңейтуге мүмкіндік
берді. Сонымен қатар, Анатолияның қасиетті соғыстағы сенімсіздерге
қарсы келген басқа да түрік князьдықтарынан жаңа күштерінің үздіксіз келуін
қамтамассыз етті.
Османның тірі кезінде жасалған бірнеше жорық нәтижесінде Брус (Бурс)
бекінісімен жақсы бекітілген территориялар алынды. Бұл жерді Османның ұлы
Орхан (1324-1362жж) алды. Кейін бұл жер князьдықтың астанасы етіп қойылды.
Никея (Изник) және Никомедия (Измит) сияқты византиялық ірі қалалар құлады.
XIVғ 50 жылдарының басынды түрік-османдар Қара теңіз бұғазының қасында
болды. Осы жерді және Византия астанасын басып ала алмады. Осындай жағдайда
жаулапалу жоспарының жаңа жерлері – Босфордың және Дарданелланың арғы
жағындағы жерлер болды.
Осман бейлігінің ішкі басқаруы бастапқы кезде қарапайым болды. Осман
мен Орхан тайпа билерінің кеңесінде бей атағын алды. Бей – біріншіден
әскербасы ретінде болды, ал негізгі оның функциясы болып – көршілерге қарсы
тонау жорығын ұйымдастыру еді. Бейдің жақын көмекшілері болып – жаулап
алған қалалар мен қамалдарға басшы қылып сайланған ұлдары мен ағайындары
болды.
Осман бейлігі кеңейгенде оның басқару жүйесі күрделенді. Орханның
тұсында бірінші везирлар пайда болды, бұрынғы уделдердің орнына қоршап
алған жердің әкімшілік-территориялық бөлінуі енгізілді. Акча9 деп аталған
өздерінің тиындары соғыла бастады. Әскери ұйымдар да ауысты. Жеке жаяу
әскерлер - яя немесе пияде және атты әскерлер - мюселлем құрылды.10 Әскери
жорық кезінде осы отрядтарға кірген әскерлер күніне 1 акяедан алып отырды.
Ал бейбітшілік кезінде бұл адамдар орталық билік бөліп берген, салықтан
босатылған, жеке қолдануға берілген жерлерді өңдеумен айналысты. Осылайша
тайпалық одақтан феодалдық әскерге көшірілді. Жаңа әскерлердің мақсаты –
Кіші Азияны өздерінің билігіне қосу болды.
Бұны іс жүзіне асыру үшін бірнеше жылды керек етті. Дегенмен XIVғ
екінші жартысындағы жағдай Анатолиядағы біріккен түрік мемлекетінің
құрылуына әсер етті.
1.2 Әскери-лендік жүйе
Шайқастардағы түріктердің жетістіктері көшпелілердің әдеттегі рулық
қатынасынан шыққан әлеуметтік ұйымдастырудың динамикалық жүйесіне
байланысты болды. Бұрынғы бөлінген эмират, кейінгі сұлтанаттар енді
біріккен біртұтас әкімшілік-территорияны құрады. Ол санджак деп аталды.
Оның басында рулық бөлім әскерінің басшысы –санджак-бей тұрды.
Кешегі әскери-көшпенділер отырықшылыққа көшіп, кавалерист-сипах әскери
қызметін атқарып, осы қызыметті үшін әр біреуі тимар алды.11 Тимар әдетте
жердің көлемімен емес, өзін асырап отыруға тиіс болған тимариоттың жылдық
кірісінен алынып отырған суммасына байланысты болды. Тимар мұралыққа қалу
үшін мұрагер әскер қатарында болуы тиіс. Тимарды басқа адамның қолына
беруге қатаң түрде тиым салынды.
Тимар иктаға ұқсас келді. Олардың айырмашылығы икта мұра арқылы
берілмеді, бірақ бір қолдан бір қолға жеңіл көшіп отырды, ал тимар болса
ережесі сақталған болса, мұралыққа берілді.
Біршама уақыт өткеннен кейін, османдардың жаулап алған жерінің
көбеюуіне және сол жерді өңдеуші шаруалардың санының өсуіне байланысты,
әдеттегідей түріктер емес, көбінесе мұсылман емес – райялар, едәуір көлемді
тимарлар пайда бола бастады. Шаруалардың иесі олардың кірісінен
жауапкерлердің несиесіне беруге міндетті болды. Бұдан да ірі сұраныс түрі –
заеметтар пайда болды. Олардың иегер-заемдары сипах -жауынгерлер тобының
командирі болды. Заимдар да, тимариоттар да өз шаруашылығын өздері
жүргізген емес, істі шаруа-райялар атқарды. Жауынгер, кешегі көшпенді жер
өңдеу шаруашылығын жүргізгісі келсе, өзінің дәрежелік тимарлық немесе
заеметтік надел – чиодтлик ретінде, кәдімгі раялық чифтлик түрінде иегер
болуына құқығы болды.
Тимариоттар мен заимдар Түркияның негізгі әскери күшінің құрамын
құрады. Бірақ оның басқа да бөлімдері болды. Біріншіден, әскери шабуылдың
ерекше санаттары: командирлер қатары томариттердан құралды, ал қатардағылар
– жауынгер-әскерлер, салықтан босатылғандар және араб халифаты кезінен
әскери қызыметті атқарып келе жатқан катше тәрізділер енді. Екіншіден,
маңызды және бірте-бірте маңыздылығы жағынан көбейген елдің әскери күші
янычарлар, жауынгер-гвардейец, райя немесе гулям-мамлүк арабтары қатарынан
шыққан және басқа тайпалардың құл-балалары енді, олар сұлтан сарайында
әдейі мектептерде тәрбиеленгендігімен әскердің сапасын арттырды.
Османды Түркияға жердің шарты ұрпаққа қалу жүйесі сәтті негіз болды.
Жер және жерді өңдеуші шаруалар жеткілікті болып, шаруашылық пен қаланың
көркеюіне сонымен қатар әскери пайда да сөзсіз өз септігін тигізді.
Империяның дамуы мен күшін қамтамсызететін әрбір пайда әкелетін сала
негізінде әскери аппарат жүйелітүрде қалыптасқан еді. XVI ғ басында сұлтан
билігінің өзгеріп, халифаттың басқару жүйесі институт түрінде болуы да
өзгерістер енгізді: түрік сұлтаны дінге сенетін халық үшін жоғары рухани
табынушы немесе жер бетіндегі Алланың шәкіртіндегі дәрежеге ие болды.
Империяның дамуына байланысты оның ішкі басқару жүйесі қиындай түсті.
Әсіресе оған басқа жүйелі облыстардың Түрік османдығының құрамына енуі
себепкер болуы. Ішкі басқару жүйесіне де өзгерістер енді. Империяның
басқару жүйесінің күрделенуіне байланысты жауынгер-әскерлермен қатар
басқарушылар тимарлар билікке кірісті.
Сонымен қатар, елде сұлтан ұрпағынан шыққан жоғары беделділер етек ала
бастады. Бұл адамдархасса және арпалық сияқты көлемді жерлерге иеленді.
Хасса және арпалық территорияларының өзіндік салық ерекшелігі: бұл
аудандағы жер өңдеушілердің төлейтін салығы тікелей осы жер иесіне берілді.
Бұл ерекшелік барлық пайдасы саналатын тимарларға қарағанда жер иесіне көп
пайда әкелді, сонымен қатар жер иесі салық жинаумен өзі айналыспай, бұл
істе өз көмекшілері; мультазимдарға артқан. Мультазимдар өз ретінде шаруа-
райялардан салықты барынша алып отырған. Бірақ хасса және қарпалық
жерлерінің бір кемшілігі ұрпақтан ұрпаққа берілмеген-ді. Басқаша айтқанда,
мемлекет институт ретінде тимарлардың іс жүргізуін күнделікті қатаң
тексеріп және хасса мен арпалық ісін де ерекше көңілімен қадағалады, әрине,
осындай орталықты қадағалау үшін мемлекеттік аппарат қажет еді. Осман
империясының бұл басқару жүйесі, сонымен қатар империяның ішкі құрылысы
Шығыстың жүйелі генералдың әдіс құрылысының срнымен қатар жеке-билік
институтына және орталықтандырылған билік әдісіне өте ұқсас болды. Барлық
жер империяның мемлекеттік жері болып саналып, ал басқару аппараты
сұлтанның атынан іске асырылды. Басып алған территорияларда жер иелену
жйесі османдық үсімдер негізінде біршамасы өзгеріп, біршамасы
өзгертілмеген, бірақ империяда қабылданған шешімдермен сәйкестендірілді.
Жоғарыда айтылғандай, империяда жер иелену түрлері қалыптаса бастады.
Шартты жер иеленудің ұрпаққа мирас болып қалатын (тимар, зеамет) және
ұрпақтан ұрпаққа берілмейтін (хасса, арпалық) түрлері болды. Жердің кейбір
бөліктері жеке меншік иесінде қалды. Олар негізінен ұсақ (мүліктер),
олардың иелері салықты мемлекеттік қазынаға төледі.12 Сонымен қатар, діни
мекемелерге бекітілгенвакуфты жерлер салықтан босатылды. Көбінесе салықтан
босау үшін мүлік иелері өз жерлерін вакуфты жерлер топтарына ауыстырып, өз
басына біршама пайда тапты. Бұл жүйе мемлекетке қауіп әкелген кездерде,
империя өзінің жеке меншіктігін жүзеге асыруға тырысты. Жер иеленудің
түрлерін алыс аймақтар болсын, балқан территориясы болсын, кейінірек араб
жері болсын бұл жүйенің әртүрлілігін, жергілікті ерекшелігін жалғастыра
беруге болды.
Әртүрлі жер иелену түрлерінің қарым-қатынасы феодалдық жер иеленудің
дамуына және қалыптасуына еш көмегі болмады.
Ұрпақтан ұрпаққа дамып отыратын кіші-гірім жер аудандары және уақытша
иеленген кең аудандардың иелері қалыптастырған емес, өйткені бұған осман
қоғамының мықты орталықтандырылған билігі және күшті мемлекеттік аппарат
себепкер болды.
Жүйенің кемшілігі (Қытай империясының билігіндегі) оның институттық
билік емес, жеке адамдардың қарым-қатынасы негізінде құралғанында болды.
Біраз уақытқа дейін бұл кемшілік білінбей келді. Бірақ XVI ғ асырда
басқарудың бұл кемшілігі көріне бастады. Сонда да жеке тұлғаның қарым-
қатынас негізнде қалыптасқан басқару жүйесі қандай болды?
Бұл жүйенің ең бір ақсаған жері, сұлтанның өзінің басқару жүйесі
болды. Өткен ғасырда болған көшпенділердің тайпалық әдет-ғұрыптары, клан,
майорат мұрагерлік жүйені қалыптастырмады, ұзақ уақыт бойы бұл усталдар,
әсіресе, эмираттарында көрінді. Биліктің ұрпақтан ұрпаққа үлкен ұлына қалу
дәстүрі әртүрлі қарама-қайшылықтарды туғызып, билікке деген күреске
айналып кетіп отырды. Билік басындағы сұлтандардың ұрпақтарының көп болуы
бұл жағдайды шиеленістіре түсті. Билікке талас-тартыс негізінде бұл жүйе
әлсіреп, билік үшін сұлтан сарайында өз ағайындарын қатігездікпен өлтіру
ісі өз ізін салған еді.
Шығыс өңіріндегі ең күшті және жан-жақты билік жүргізген жүйені түрік
сұлтандары сол кезеңде – ақ қалап, бұл жүйе жайында, Осман империясының
билік жүйесін Гегель және Маркс та жазған еді. Сұлтан, падишах
қарамағындағы көмекшілері, нөкерлері тек қана құл болды. Олардың өмірлері
сұлтанның ықыласы немесе кездейсоқ сұлтанның көңіліне де байланысты болған
еді.13
Елдің әкімшілігі, Жоғарғы кеңес сұлтанның қалауымен сайланып және оның
алдында жауапты болды. Құрамы бірнеше министр-уәзірлерден құралып, ұлы
дәуір басшылығында болды. ІІ Мехмедтің Канун наме заңы және ислам дінінің
наным-сенімі, шариат елдің негізгі заңдары болды.14 Биліктің әр қайсысы
орталықта және әр аймақтарда орналасты.
Ұлы уәзір билейтін әскери жүйе империяның басқару құрылысының негізі
болды. XVI ғ басында ел ірі-ірі он алты облысқа бөлінді, негізінен ұлы
уәзірдің билігінде болған аудандар біріншіден әскери дайындықта болды.
Бейлербейлерге, өз қатарында уездік әскери-басшылар санжакбейлер бағынып,
(уездік-санджактар шамасында болды) өз уездеріне жауапты болды. Уездерде
санджакбейлердің билігі өте жоғары дәрежеде болды. Ең соңында, биліктің ең
төменгі дәрежесі барлық әскери жүйе тимариоттарға қарасты болды.
Тимариоттар санджакбейлерге бағынып, әскери дайындық және жергілікті
тұрғындар арасындағы тыныштық үшін жауап берді.
Қаражат мәселесін шешуші уәзір-дефтердар қатал түрде елдің кіріс және
шығыс қазынасының көлемін есептеп, салық төлеуін қадағалап, тимардың өзіне
тиісті пайдасының да асып кетпеуін санаққа салып отырды. Империяда салық
жүйесі өте күрделі болды, сонымен қатар, кейбіралыс аймақтарда өзіндік
дәстүрлі салық түрлері де етек алған еді. Бірақ жалпы жүйе құрылысы нақты
және қатал түрде болды. Салық екі негізгі бөлік – заңды салық (шариатқа
негізделген – мұсылмандардан он ұшыр, өз несиесінен зекет және одан да
жоғары салық бай тұрғындарға салынды), қосымша салық қатарына әртүрлі
жергілікті және ерекше салықтар жатты. Салықтан өз нөкерлерінен басқа, діни
қызметкерлер, заңгерлер босатылды.
Заңды діни-наным жүйесінің қызыметі тұрғылықты адамдардың өмір сүру
қалпы жіне халықтың іс-әрекетін қадағалау болды. Орталықтандырылон ұшыр, өз
несиесінен зекет және одан да жоғары салық бай тұрғындарға салынды),
қосымша саоық қатарына әртүрлі жергілікті және ерекше салықтар жатты.
Салықтан өз нөкерлерінен басқа, діни қызметкерлер, заңгерлер босатылды.
Заңды діни-наным жүйесінің қызыметі тұрғылықты адамдардың өмір сүру
қалпы жіне халықтың іс-әрекетін қадағалау болды. Орталықтандырылған билікті
шейх-уль-ислам жүргізіп, кейінгі тармақтары бір екі кази-әскер, уездік
дәрежеде мұсылмандық сот-кадимен және көмекшілермен қамтыды. Сот-кади ең
негізінен ислам дінін ұстанып, мұсылмандардың барлық соттық істерін
қарастырды. Бұл жүйенің атқаратын басты саласының бірі сот үкімдері болды.
Сонымен қатар сот-кади заңгер ретінде, іс құжаттарды жүзеге асырушы,
тілмаш, елдегі ішкі қарама-қайшылықтарды, талас-тартыстарды шешуші кіріс
пайдасы мен салық жинау, бағаның қалыптасуын, қоғамдық жұмыстардың
тәртіптілігін қадағалау т.б қызыметін атқарды. Исламдық басқару жүйесі
саясат пен діни наным, сенімнің бірігуінен тұрды. Елде әртүрлі діни
көзқарастардағылардың арасындағы қарам-қайшылықтарды кади шешіп отырды.
Қатаң саясат жүйесі қалалық өмірде бірден сауда және қолөнер саласынан
көрінді. Түркия қаласының тұрғындары негізінен басқа ұлт өкілдері болды.
Олар мұсылман қолөнерлері мен саудагерлері сияқты жан-жақты қанау, салықтан
көп қиындық көрді. Қалаларда цех жүйесі қызымет атқарып, әртүрлі жеке
қолөнершілердің өніміне бөгет жасады. Орта ғасырлық Еуропа қалаларында цех
жүйесі жүзеге асқан еді. Бірақ Еуропа қалаларындағы үлкен айырмашылық,
Еуропадағы қолөнершілерге, саудагерлерге империядағыдай қысым, ұсақ-түйек
салық қатаң қадағалау болған емес.
Қалалардағы орталықтандырылған қадағалау жүйесі қатал қадағалау және
салық қана болып қойған емес. Кейбір өнімдердің өңделуі және сатылуы,
мысалы тұз, сабын, воск, тек мемлекеттің құлқасында болды. Сонымен қатар
басқа ұлт өкілдері гректер, армиян, иудей, славян, кавказдықтар барлық
түрін саудасы және қолөнерін өз қолдарына алған еді. Қалалық өмірге
негізінен әсер етушілер – араб мұсылмандары болды, өйткені түрік халқы өте
аз болды. Түріктер ең біріншіден әскери жауынгер, жер иеленуші, қала
тұрғыны немесе саудагер түріктер өте аз болды. Жалпы алғанда империяның
басқару жүйесінің негізі болған емес, керісінше, қалаларда, аудандарда бір
жүйемен қадағаланды, ірі қалалар сұлтанның хассасына, кішілері –тимар,
заемет немесе вакуфтарға айналды
1.3 Осман мемлекеті өміріндегі жаңа құбылыстар
XV-XVI ғасырлар арасында ислам экспансиясына қарсы Испания,
Португалия, т.б. батыс-хриситиан әлемінің елдері шықты. Шығыс пен Батыстың
майдандарға бөлінуінің жаңа кезеңі басталды. Түрік-османдар мұнда
мұсылмандық Шығыстың әскери авангардының рөлін өзіне алды. Темір, Шакрух
және Ұзын Хасанның қарсылықтарына қарамастан Салах ад-Дин кезінен бастап
ислам әлемінде ислам мен мұсылмандардың сұлтаны атағын алған Каир
билеушілері жоғарғы билік иелері болды. Олар исламның қасиетті қалаларының
(Мекке мен Медина) қамқоршылары болып табылды, қажылардың қауіпсіздігін
қамтамасыз етіп, қажылыққа жетекшілік етті. 1258 жылдан бастап Каирда
мамлүк сұлтандарының сарайында өздерінің атымен мамлүк сұлтандарының ислам
халифатының заңды мұрагерлері ретінде билігінің легитимдігін көрсетіп
аббасид халифаттарының ұрпақтары тұратын.
Алайда, мамлүк патшалығының ішкі дағдарысы мен оның әскери күшінің
құлдырауы мамлүк сұлтандарының билігінің әлсіреуіне әкелді. Мұсылмандар
назарларын Стамбулға жиі аудара бастады. Стамбул билеушілерінің кейпінде
олар құдайдың жетегіндегі дін күрескерлерін (ғази) көрді, нағыз мұсылман
патшалары деп есептеді. Оларды дін жолындағы алғашқы төрт халифтермен
салыстыратын, яғни ар-рашидун дұрыс жолмен жүретіндер.15 І Мұрадтың
кезінен (1360-1389жж) осман сұлтандары халифтік атақ-дәрежеге ие болды.
Мұсылман әлемінде халық олардың басшылық ету құқықтарын қабылдайтындығына
сенді.
Константинополь басып алынғаннан кейін көп ұзамай бір кезде достық
қарым-қатынаста болған екі ең ірі державаның арасындағы қарама-қайшылықтар
байқала бастады. Кіші Азиядағы осман саясаты, Қараманның қосылуы (1468ж),
Киликияны басып кіру (1485ж), Албістанның (Кападокияның) зулькадиридтік
билеушілерінің ісіне кірісу 1486-1491 жж. Бірінші осман-мамлүк соғысына
әкелді.16 Бірақ бұл соғыс ешқандай нәтиже әкелген жоқ.
Мамлүктермен бейбітшілік орнату осман өкіметіне өзінің Анатолиядағы
билігін аяқтауға мүмкіндік берді. Османдар онда Кіші Азия мен Балқан
түбегінің батыс облыстарын жаулап алып шаруашылық меңгеруінің тәжірибесіне
сүйене отырып, ол жерлер үшін жаңа әкімшілік билеу жүйесін енгізді. Бұл іс-
шаралар бұрынғы анатолиялық ақсүйектердің мұнда бұған дейін болған тәуелсіз
биліктермен байланысты құқықтары мен жеке меншіктерін тарылтты. Жаңа
османдық әкімшілік көшпенді тайпалардың бостандықтарына қарсы белсенді іс-
әрекет жасай бастады. Нәтижесінде көшпенділер Анатолияның түрік халқының
османдарға қарсы күресінің қозғаушы күші болды. Бұл күрестің идеологиялық
белгісі шиизм болды. ()Осман тәртібіне қарсы шыққан түрік тайпаларының бір
бөлігінің Иран мен Әзірбайжанға кетіп, 1502 жылы Сефевидтер мемлекетінің
құрылуына әкелген қызылбастардың қозғалысына белсенді қатысуы жағдайды
қиындата түсті. Қызылбастардың жеке меншік пен әлеуметтік теңдік үшін
күресі османдардың қалыптастырған тәртібіне қауіп төндірді. Оның үстіне
Стамбул билеушілері қызылбас-түріктері еретик, сатқын деп есептеді.
Шиіттердің бірнеше айға созылған бірінші ірі көтерілісі 1508 жылы
Токат ауданында Нұреддин қаржының жетекшілігімен өтті. Қалың бұқараның
қатысуы жағынан ең көлемді, Анатолияның үлкен бөлігін қамтыған 1511-1513
жылдары көтеріліс болды. Оның басында 1511 жылы қаза тапқанына дейін текелі
тайпасының көшпендісі тұрды. Ол өзін Шах құлы деп атады. Солай ол
қызылбастардың көсемі, Сефевид әулетінің алғашқы билеушісіне деген
бағыныштылығын көрсеткісі келді. Түріктер оны Шайтан құлы деп атап кетті.
Осман әкімшілігі көтерілісті басуда бұқаралық жазалаудан да тайынған жоқ.
1513 жылдың өзінде олар 40 мыңға дейін анатолиялық шиіттерді қырды. 1519
жылы көтеріліс оты қайта лаулады. Токат, Амасья, Тұрхал аудандарындағы
көтерілісшілер отрядтары суннизмды қолдаушыларды аяусыз өлтірді.
Көтерілісшілер көсемі өзін махди атаған Желал-шейхтың есімі Анатолия
тұрғындарының есінде көпке шейін сақталды.
Анатолиядағы кейінгі өкіметке қарсы аяусыз көтерілістерді XVI-XVII
ғасырлардағы осман жазушылары желәлдар деп атаған.17 XVI ғасыр басындағы
анатолиялық дүмпулер әлеуметтік құрамы мен қойған талаптары бойынша әркелкі
болды. Оларға анатолиялық биліктердің бұрынғы ақсүйектері, шаруалар,
көшпенділер, сарбаздар, дін қызметкерлері қатысты. Көтеріліске
қатысушылардың әлеуметтік құрамының әралуандығы осман үстемдігінің
орнатылуымен басталған әлеуметтік өзгерістердің ауқымдылығын дәлелдейді.
Бірқатар жағдайларда көтеріліс барысында көшпенділердің отырықшы егін
егетін адамдармен қақтығыстары көрінді, яғни әлеуметтік қарым-қатынаста
ғана емес, шаруашылық жағынан да қайшылықтар байқалып тұрды. Бірсыпыра
көтерілістер басылғаннан кейін оған қатысушылардың кейбіреулері Иранға
қашып кетті. Алайда, онда олар қолдау таба алмады.
Осы уақытта Еуропа орталығында қалыптасқан жағдай османдарға Шығыста
толық еркіндік берді. Германияда өсіп жатқан бүлік пен Венггриядағы 1514
жылғы шаруалар көтерілісі Батыстың әскери әрекеттерін тоқтатып, бірнеше
жылға осман әскерінің тылын қамтамассыз етті. Ол І Селімге (1512-1520жж.)
шығыстағы мәселелердің бәрін біржолата шешуге мүмкіндік берді. Ең алдымен
ол шейіттік Иранға қатты соққы берді. 1512 жылы 23 тамызында сефевид шахы
Исмаил Шалдыран даласында (Үрмия көлінен шығысқа қарай) жеңіліске ұшырады
да, өзінің астанасы Тебриз қаласын тастап, әскерінің қалдықтарымен бірге
Иран таулы қыратына тереңдеп кетті. Нәтижесінде османдар Кіші Азияның
солтүстік-шығыс бөлігін, Эрзинжан мен Эрзерум қалаларын және Күрдістан мен
Қара Әмід (Диярбақыр), Урфа, Мардин, Мосул сияқты ірі орталықтары бар
астыққа бай Үстінгі Қосөзенді (Жазираны) өзіне қосып алды.
Евфратқа үлкен бақылаушы әскерін шығарған мамлүктер соғыс ашуға
батпады. Сирия мен Мысырдың өзіндегі жағдай өте күрделі болды. Осман
насихатшылары мамлүктерге қарсы үгіт жасау үшін барлық жерлерде қолайлы
негіз тауып жүрді. Сирияның, кейін Мысырдың шаруалары бағынудан шықты да
жұма намаздарында І Селімді мадақтайтын болды.18 Әскер, көптеген әскер
басшылар, мамлүк сұлтаны Кансук аль-Гуридің ең жақын адамдарының өздері
осман-түріктерін қолдап, тым сенімсіз болды. Соғысты түріктер бастады. 1516
жылы 24 тамызында Дәбік даласында болған алғашқы қақтығыстан-ақ олар
жеңіске жетті. Мамлүктердің бір бөлігі түріктердің жағына ауысты да,
қалғаны қашып құтылды. Кансух аль-Гури сұлтан соғыс майданында қаза тапты.
Қалың ел І Селімнің Халебке, кейін Дамаскіге кіруін қуана қарсы алды.
Дамаскіге бірінен соң бірі Сирия, Ливан және Палестинаның Триполь, Бейрут,
Сайда, т.б. қалаларынан өкілдіктер келіп өздерінің бас игендіктерін
танытты. 1516 жылы 29 тамызында І Селім ислам сұлтаны атағын алып, 1516
жылы қыркүйек айынан қажылықты ұйымдастырумен және тағы басқа халифтік
міндеттерді атқарумен айналыса бастады. Халебте І Селімнің соңғы аббасид
халифы ІІІ Мутаваккилмен кездесуі өтті. ІІІ Мутаваккил өзінің жаңа
қамқоршысына шапан, Пайғамбар сақалының бір тал шашын, Омар Халифтің
қылышын және басқа да аббасид үйінің рәміздерін берді.
1516 жылы желтоқсанында осман жерлері Мысыр шекарасынан өтіп, 1517
жылдың қаңтарында Каир қаласының тұсында Риданийя маңында мамлүк әскерін
талқандады. Соғыс алаңында 25 мың Мысыр сарбаздары қалды. Каир көшелері мен
төбелеріндегі үш күндік қақтығыстарда 50 мың қала тұрғындары мерт болды.19
Мамлүктердің соңғы сұлтаны Тұманбай біраз уақыт қаруланып Мысырда қаңғып
жүріп, бедуиндерден пана тапқысы келді. Бірақ олар оны осман әкімшілігіне
ұстап берді. 1517 жылы 13 сәуірінде ол қылмыскер ретінде асылып
өлтірілді.20 Шығыстың ең ірі қаласы, мамлүктердің батырлығы, байлығы және
мәдениетінің орталығы османдардың қолына көшті.
Анатолия үлгісі бойынша османдар жаулап алған араб елдерінде икта,
ризки және тағы басқа мамлүктердің феодалдық жер иелену формаларын жойды,
заңсыз вакфаларды конфескеледі, тұрғын үйлер мен қаланың тағы басқа
жылжымайтын мүлкін жалпыға ортақ деп жариялады. Шаруалардан жиналған
жөнсіз алым-салықтар жойылды, кең қолданылатын тауарларға тұрақты баға
орнатылды. Мұсылмандық сананы нығайту үшін жаңа әкімшілік альмей биін
билеуге тыйым салынды. Бүкіл Мысыр бойынша кабактар, шарап сататын, гашши
шегетін үйлер жабылды.
Мамлүк сұлтандарының мұрагерлері ретінде осман түріктер Африка мен
Арабтағы бірқатар жерлерді иеленді. Осман паштарының тікелей иелігіне 1517
жылы Жидда және Қызыл теңіздің шығыс жағалауындағы бірнеше орталық, кейін
бұл жерде 1517 жылы пайда болған вассалдық иеліктердің орнында құрылған
Йемен (1538) және Хабеш (1551) еттері қарайтын болды. Хиджаздағы
Хашимиттердің Меккелік шерифаты (1517), Оңтүстік Нубеядағы Фунг сұлтандығы
(1517), Африкалық Мүйіздегі Адал (1517) және Оңтүстік Аравиядағы Хадрамаут
(1538) сұлтандықтары да Портаның қол астына өтті.
Мамлүк патшалығы құлағаннан кейін османдардың Шығыстағы басты жауы
Сефевид патшалығы болды. Оған қарсы күрес екі ғасырдан артық уақытқа
созылды. Мұнда османдардың не бір күшті одақтастары, не кең әлеуметтік
базасы болмады. Алғашқы кезде осман-түріктердің даусыз әскери-техникалық
артықшылығы болды және де Еуропадағы жағдай мүмкіндік бергенде олар
Сефевидтерге елеулі соққы беріп отырды. Екі парсы соғыстарының барысында,
1533-1535 жылдары және 1548-1555 жылдары, І Сүлейман Ирак (Томенгі Қосөзен)
пен Бағдатты (1534) және Басраны (1546), Нежд және Шығыс Аравияның тағы
басқа жерлерін, Грузия мен Арменияның батыс ауцдандарын қосты. Алғашқыдағы
сефевид жерлерінің жартысынан бас тартып І Тахмасп шах Амассиядағы 1555
жылғы бейбітшілік бойынша османдардың бұл иеленушіліктерін қолдады. Кіші
Азия мен Иемендегі шиіт қозғалысының қайта жаңғыруынан кейін басталған 1578-
1590 жылдардағы соғыс кезінде османдар Суқұм мен Қара теңіздің шығыс
жағалауындағы жерлерді, Картлиді, Шығыс Армения, Луристан, Әзірбайжан,
Қарабак, Ширван және Дагестанды, Тебриз, Баку, Дербент қалаларын жаулап
алды. Бірақ 1603-1607 жылдары сефевид мемлекеті мен әскерін қайта
жинақтаған І Аббас бұл жерлерді қайтарып ала алды. Және де ол 1623 жылдан
1638 жылға дейін Иран қол астында болған Иракты қайтарды.
Сефевидтерді оқшаулауға, олардың еділ-каспии жолындағы байланыстарын
үзуге тырысу Шығыс Еуропадағы осман саясатын анықтады. 1569 жылы осман
әскері Астраханды басып алғысы келді. Осман патшалығына вассалдық
тәуелдікте болған Қырым хандығы құлдыраған Алтын Ордадан қалған татарларды
біріктіру үшін күрес жүргізді, Мәскеу жерлеріне шапқыншылықтар ұйымдастырып
отырды. Осман қолдарын Еділ жерлеріне әкелуді жеңілдету үшін Дон мен Еділді
қосатын канал салу жобасы қарастырылды.
Алайда мұнда осман экспансиясы сәтті болмады. Ноғайлардың Дон
даласынан ығыстырылуы, IV Иван әскерлерінің Қазанды басып алуы (1552), 1569
жылы Астрахан түбінде түрік әскерінің қырылуы (Жорыққа қатысқан 30 мың
сарбаздың 7 мыңы ғана қайтып келді) және 1572 жылы Мәскеу астында Қырым
ордасының талқандалуы – бұл бағытта османдардың әрі қарай жылжуының
тоқтатылуына бірден-бір себепкер оқиғалар болды. Алайда османдар бұл
ауданды сыртқы әлемнен оқшаулай алды. 1592 жылдан бастап Қара теңіз шетел
кемелерінің өтуіне жабық болды. Қара теңіздің өзі Османдардың көліне, ал
оның маңындағы христиан жерлері – таусылмас құл алатын жерге айналды.
В.И.Ламанскийдің бағалауы бойынша, XV ғасыр аяғынан XVIIІ ғасыр ортасына
дейін Оңтүстік Ресей мен Украинадан Осман патшалығына 3-5 млндай адам
әкетілді. Олар осман флотының кемелерінде жұмыс істеді, әскери қолдарды,
гаремдерді толықтырды, үй жұмысшылары ретінде пайдаланылды.21
Шығыстағы жаулап алушылықтың нәтижесінде Осман патшалығы мұсылмен
халқы басым кең территорияларды өзінің құрамына енгізді. XVI ғасырдың
ортасында ол империя тұрғындарының 75%-ын құрады. Тек Балқанда ғана
мұсылмандар саны халықтың 20%-нан аспады. Алайда, қалған 80% негізінен
православиялықтар мен антитринитариялар, богомилдар, иудаистер – сұлтанның
нағыз мұсылман фанаттарынан кем емес бағынушылары болып, оның латындық
Батыспен күресін қолдады.
І Селімнің 1514-1517 жылдардағы жеңістері османдарға Батыстағы жаулап
алуын жалғастыруға мүмкіндік берді. Ең дамыған мұсылмен елдерінің
байлықтарын өз қолында жинақтап, олар осман ғазыларының көптен бері көздеп
жүрген, исламның әлемдік миссиясын жүзеге асыру жолында басты бөгет болып
тұрған қызыл алманы жұлып алуға қолдарын көтеріп, Еуропаға кіре бастады.
1521 жылы І Сүлейман Белградты – Еуропа орталығының кілтін басып алды. Ол
осман қолдарына Венгрияға және әрі қарай Батысқа, католиктік әлемнің
жүрегіне қарай жол ашты.22
Еуропадағы Осман патшалығының басты жаулары итальяндық мемлекеттер
Испания мен Португалия болды. Олар Портаға қарсы крест жорықтарының басты
ұйымдастырушысы – Киелі Тақ атынан іс-әрекет жасады. Солтүстікте түріктерге
қарсы Австрия және Габсбург әулетінің басқа да жерлері, Венгрия мен Польша,
ал оңтүстікте – госпитальерлер немесе испанниеттердің рухани-рыцарлық
ордены (Киелі Иерусалимдық Иоанн Ордені, 1113 жылы негізделген) және 1489
жылдан Далмация, Иония аралдарын, Крит пен Кипрды бақылап отырған қуатты
флоты мен жалдамалы әскері бар Венеция қарсы тұрды. Соған сәйкес күрестің
үш майданы қалыптасты: құрғақ жер майданы, Балқаннан солтүстікке қарай және
екі теңіздік майдан: бірі –Жерорта теңізінде Орден, Венеция және Испанияға
қарсы; екіншісі – Үнді мұхитының алқабында Португалияға қарсы.23
Әсіресе Жерорта теңізінде ең үлкен жетістіктерге қол жеткізілді. 1522
жылы І Сүлейман Родос аралын басып алды да рыцарларды өздерінің орталығын
Мальта аралына көшіруге мәжбүрлеп (иоанниттардың Мальталық орден деген
атауы осыдан шыққан), 1486 жылы басталған теңіздік соғысты одан әрі өршіте
түсті. Күрес ортасында Андалузия мен Солтүстік Африка жағалаулары болды.
1515 жылы түріктер ағайынды Барбаросстардың Алжирда бастаған көтерілісін
қару-жарақпен және қаржы жағымен көмек көрсетті. 1518 жылы көтерілісшілер
Алжир қаласын алды, 1529 жылдан 1533 жылға дейін Осман патшалығының
құрамына енген V Карлдың алжирлық патшалығын жойды. Кейінгі жетістіктер,
әсіресе Превездегі испандық-венециандық флотты жою (1538) және де Алжир
қаласының қабырғасының астында испан армадасының талқандалуы (500 ден астам
әскери және көліктік кеме, 24 мың адам) Осман патшалығын Жерорта теңізінің
иесіне айналдырды.24 Олардың кемелері Атлантикаға шыға бастады, ал
экипаждарда Вест-Үндістаннан шыққан адамдар пайда болды.
Үнді мұхитының алқабында түріктер сәтсіздіктерге кезікті. 20 мың
адамнан тұратын түрік десанты Диуның маңында жеңіліске ұшырап (1538ж),
Суэцке олжасыз оралды. Парсы шығанағында Кәтифтан айрылу (1520ж) мен Ормұз
(1552ж) бен Масқат (1554ж) маңындағы шайқастарда осман эскадрларының
жойылуы османдарды Үндістанды жаулап алуды – бірінші уақытша (1556 және
1565-1569 жж. әлі көне Суэц каналын қайта құру жоспары талқыланып жатты),
кейін мәңгі ұмытуға мәжбүрледі.
Алғаш кезде түріктердің Еуропадағы іс-әрекеттері сәтті болған еді.
Венгриядағы реформация мен діни қайшылықтар мен 1524-1525 жылдардағы
Германиядағы шаруалар соғысы олар үшін қолайлы жағдай жасады. 1526 жылдың
көктемінде осман әскері солтүстікке қарай қозғалды. 1526 жылы 29 тамызда
Мохач маңында болған шайқаста І Сүлейман Венгрия мен Чехия патшасы ІІ
Лайоштың венгриялық, хорват және чер жасақтарын талқандады. 10 қыркүйекте
түріктер Будыға кіріп, өзін Осман патшалығының вассалы деп мойындаған
трансильвандық магнат Янош Запойяины Венгрия тағына отырғызды.
Сонымен қатар Венгрия мен Чехия сеймдері Германияның штатгальтеры
Австрия эрцгерцогі І Фердинанд Габсбургты патша етіп жариялады. Киелі Рим
патшалығының патшасы V Карлдың көмегімен ол османдарға қарсы күрес бастады.
Алайда Янош Запойяиды өзінің одақтасы деп санаған Мартин Лютер мен оны
жақтаушылар І Фердинандқа не қаражат, не әскер берген жоқ. 1529 жылы ғана,
осман әскері Германияға жақындап қалғанда олар Габсбургтерді қолдап,
әскерін жіберуге келісті. 1529 жылы 27 қыркүйекте осман жасақтары 20 мың
түйе, 120 мың сарбаз, 300-ден астам қаруы бар Венаға жақындады. Бірақ
қаланың мықты қорғанысы, І Фердинанд әскерінің келуі және суықтардың түсуі
І Сүлейменді қоршауды жіберуге мәжбүрледі. 1532 жылғы жорық та сондай
нәтижесіз болды. І Фердинандқа көмекке асыққан V Карлдың испан, итальян,
неміс сарбаздарының жақындап қалғанын естіп, І Сүлеймен соңғы сәтте Вена
жолынан бұрылды да Штирияны тонап, Стамбулға оралды.
1533 жылы бейбітшілік туралы шешімге қол қойылды. Ол Испания мен Рим
папасына таралған жоқ. Рим папасына Лютермен қосылып, шіркеуді біріктіру
туралы міндетті шарт қойылды. Венгрия жағдайы тұрақсыз болып қалды. Янош
Запойяи қайтыс болғаннан кейін проавстриялық партия жандана түскенде, І
Сүлеймен өз қамқорлығында болған Венгрия жерлерін екіге бөлді.
Трансильвания осман вассалдығының дәрежесін және ішкі істерін шешуде
белгілі бір тәуелсіздік сақтап қалды. Ал Венгрияның басқа жерлері осман
әкімшілігінің тікелей билеуіне ауыстырылған Будин эйалетіне айналды
(1541ж).
Венгрия үшін күрес кезеңінде Осман патшалығы Еуропа саясатына
тартылды. Польшалық-габсбургтық феодалдық-мемлекеттік құрылымдармен
басқарылған княздар мен дворяндар, католик шіркеуі османдардың достаспас
жауы болды. Кейінірек, османдардың Еуропаға терең еніп кету қаупі төнгенде
қарсы шығушылардың арасында еуропалық бірлік санасы нығайып, олар
жалпыеуропалық құндылықтарды қорғау керектігін түсінді. Мұнда, біріншіден
осман шапқыншылығын халықтың бір бөлігі жасаған зұлымдығы үшін құдай
жіберген жаза деп түсініп, оған қарсы сөз айту үлкен күнә деп түсінгендігін
ескеру керек. Екіншіден, Еуропада османдардың әскери және әлеуметтік-
мемлекеттік құрылысы үлкен қызығушылық тудырды. Ол өз елдерінде реформа
жасауға үндеуде (Бусбек, И. Пересветов, Лютер, т.б.) және әртүрлі
әлеуметтік утопиялар жасауда (Л. Агостино, Ф. Альбергати, Г. Кампанелла)
қолданылды. Үшіншіден, османдармен одақ құруды мүмкін деп санаған
мемлекеттер мен халық топтары пайда болды.
Осман патшалығымен шекаралас аудандары, әсіресе Венгрия, Франция,
Нидерландының қарсы шығушылары мұны белсенді түрде көрсетті. Киелі Рим
патшалығы Франциямен соғысып жатқандықтан, Франция османдармен одақ құрғысы
келді. 1534 жылы Стамбулға бірінші француз өкілі келді. 1535 жылы екі ел
Габсбургтерге қарсы біріккен күрес жүргізуге келісті. Франция осман флотына
Гулонда база берді. Түрік рейдерлары немесе пираттары Италия мен Испания
жағалауларына шапқыншылық жасады.
XVI ғасыр ортасында негізгі күрес Жерорта теңізінің майданында дамыды.
Түріктер Батыстың қорғаныс жүйесін біржолата бұзуға тырысты. 1551 жылы олар
Мальтия орденіне ауыр соққы беріп, Трипольды алды. Батыс Триполь эйалетін
құрған Солтүстік Африканың жаңа жерлерін өз патшалығына қосты. Алайда олар
орденді түгел жойып жібере алмады. 1565 жылы Портаның іріктелген қолдары он
ірі шапқыншылықты көтерген Мальтаны ала алмады. Қазіргі тарихшылардың
кейбіреулері нағыз Сталинград ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Осман империясы
ЖОСПАР
Кіріспе
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ...
І бөлім. Түрік мемлекетінің қалыптасуы (XIVғ аяғы – XVIғ) ... . 8
1.1 Осман бейлігі және оның басқару жүйесі ... ... ... ... ... ... ..8
1.2 Әскери-лендік жүйесі. Оның Осман мемлекетінің
әскери өміріне әкелген
жетістіктері ... ... ... ... ... ... ... ... ...13
1.3 Осман үкіметінің жаулап алу саясаты мен оның Түрік
мемлекетінің құрылысына тигізген әсері ... ... ... ... ... ... .20
ІІ бөлім. XVI-XVIIIғғ Осман империясы ... ... ... ... ... ... .. ... ... .. 31
2.1 Осман империясының мемлекеттік құрылысы ... ... ... ... 31
2.2 Осман қоғамының әлеуметтік құрылымы ... ... ... ... ... ... 38
2.3 Осман мемлекеті өміріндегі жаңа құбылыстар ... ... ... .47
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... .. 60
Әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ...62
Қосымшалар ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ..65
Кіріспе
Түрік халқының жаны да, қаны да бір...
М.Шоқай1
Өзектілігі.
... Біздің Түркиямен, күллі мұсылман әлемімен жақын қатынастарымыз да
тұрақты назарда болуға тиіс деп 2004 жылы 24 наурыздағы елбасы Нұрсұлтан
Әбішұлы Назарбаев халыққа жолдауында сыртқы саясатының маңызды бөлігінің
бірін көрсетті.2
Түркия мен Қазақстанның арасындағы байланыс ежелгі кезден бері келеді.
Біздің түп тамырымыз бір, екі ағайынды халықтардың өкіліміз, Арыстанбаб,
Қожа Ахмет Ясауи, Аль-Фарабидің тұқымдарымыз деген түрік-қазақ қоғамының
өкілі, аудан мэрінің өкілі И.Сака сөзінің жаны бар.3
Түркия мемлекеті ең бірінші болып Қазақстан Республикасының
тәуелсіздігін мойындаған ел. Осы жылдан бері президентіміз Н.Ә.Назарбаев
Түркия мемлекетіне көптеген іс-сапарларымен барып келді. 2003 жылдың мамыр
айында елбасының Түркияға 14-ші іс сапары болды. Онда ол Түркияның
президенті Ахмет Недждет Сезермен кездескен болатын.4
Көріп отырғанымыздай біздің ел үшін Түркия мемлекеті өте үлкен маңызды
орын алады. Яғни осы елдің тарихын білу өзекті мәселе болып келеді.
Түркияның тарихында үлкен орын алатын, маңызды кезең ол – XIVғ аяғы мен
XVIIIғ Осман империясындағы әлеуметтік саяси және билігіндегі құрылымдар
жағдайы. Осы кезең түрік тарихында өзіндік ролі бар, тарихта өзіндік із
қалдырған Осман империясының құрылғаннан оның құлдырау кезеңі болды.
XVI ғасыр Осман империясының әскери және саяси күшінің гүлденген
кезеңі. Осы кезде Осман империясы өз құрамына Таяу Шығыс және Солтүстік
Африка территорияларын енгізді. Үздіксіз агрессиялық соғыстар нәтижесінде
үлкен империя қалыптасты. Оның билігі әлемнің үш бөлігіне таралды: Европа,
Азия және Африка. Ортағасырлық Түркияның Таяу Шығыстағы басты қарсыласы
Иран осы кезде әлсірейді. Сауда жолдарындағы Осман империясының тағы бір
қарсыласы Египет жеке мемлекет ретінде өз тәуелділігін жоғалтты.
Нәтижесінде ол империя құрамына кірді.
Осман империясы ортағасырдағы нағыз және жалғыз әскери держава болды.
Империяның әскери мінезі оның мемлекеттік құрылымына және әкімшілік
құрылымына әсерін тигізді.
Осман империясы жаулап алынған мемлекеттердің әлеуметтік-экономикалық
және саяси құрылымына, мәдениетінің, тілінің, дінінің дамуына өзінің
үстемдігі арқылы ықпал етті.
Тарихнамасы.
Орта ғасырлық Түрік мемлекеті туралы зерттеулер шығыс тарихнамасында
кездеседі. Осман империясы кезеңі ғылыми тұрғыдан көптеген түрік
тарихшыларының зерттеу жұмыстарында қарастырылады. Әсіресе Осман
империясының аграрлық мәселесіне жиі көңіл бөлінеді. Өйткені империяның
саяси және экономикалық құрылымының негізінде жер қатынастары болғаны
белгілі.
ХІХ ғасыр ортасында түрік мемлекетінің тарихын зерттеуде европалық
буржуазиялық тарихшылардың еңбектері ерекше орын алады. Мысалы Хаммердің,
Беланның, Тишендорфтың жұмыстарынан ортағасырлық түрік мемлекетінің саяси-
әлеуметтік құрылымына қатысты толық мәлімет алуға болады. Сонымен қатар
белгілі орыс османисі В.Д.Смирновтың зерттеулері түрік тарихының
тарихнамасы үшін өте маңызды. Оның еңбектері түрік қолжазбаларына
негізделіп жазылған. Көптеген уақыт бойы В.Д.Смирновтың жұмыстары
классикалық еңбектер болып есептелді және оның көзқарастарын ешкім жоққа
шығара алмады.
Түрік тарихшылары Осман империясының тарихын зерттеуде көбінесе
сұлтандар мен визирлердің және басқа беделді қызметкерлердің жағдайын
сипаттаумен айналысса, кейін Түрік республикасы құрылғаннан кейін
тарихнамада ұлттық концепция байқалады. Осы бағытта түрік тарихшыларының
алдындағы басты мақсат Түрік тарихының ерекшелігін көрсете отырып,
европалық тарихшылардың түркітер туралы дәстүрлі де қате көзқарастарын
жоққа шығару. Бұл концепция 1931-1934 жылы шығарылған 4 томдық Түркияның
ресми тарихы туралы Тарих атты еңбекте айқын көрінеді. Аталған еңбекте
Түрік мемлекетінің қалыптасуының алғы шарттары мен себеп-салдары айтылған
және оған тарихшылар өз тарапынан баға бере отырып, Осман империясының даму
ерекшелігі көрсетілген.
Кеңес тарихышлары да Осман империясы кезеңіне қатысты тарихманада өз
үлестерін қосқан. Осы мәселеге қатысты А. Матковский, В. Мустафчиева сияқты
зерттеушілер Осман империясының әлеуметтік-экономикалық және саяси
құрылымын зерттеген. Олар Осман империясының ортағасырлық тарихтағы ролі
мен маңыздылығын көрсете білген. А. Матковский Осман империясындағы
шаруалар қозғалысына жеке тоқталған. Ол шаруалар көтерілісінің тек
себтерін ғана емес сонымен қатар оған түрткі болған жағдайларды да
көрсетеді. Осман империясына қарсы көтерілістер көбіне саяси жағдайлар
негізінде басталғандығын дәлелдейді. Тарихшылар Г.И. Ибрагимов, А.Д.
Новичев, Д.Е. Еремеев, М.С. Мейер, М.Я. Гасратян, С.Ф. Орешкова сияқты
кеңес зерттеушілері Осман империясының мемлекеттік құрылымы мен саяси-
экономикалық жағдайын зерттей отырып, оған өз тарапынан баға берген.
Көптеген тарихшылардың зерттеуі бойынша Осман империясы түрік
мемлекеттілігінің негізін салуға түрткі болғаны туралы ой бөліседі.
Мақсаты мен міндеттері.
Осман империясының мемлекеттілігін зерттеу мәселесі өзекті
болғандықтан оның зерттеу обектісі ретінде де арнайы қарастырылуы қажет.
Ортағасырлық Осман империясының мемлекеттік құрылымының даму тарихын
зерттей отырып, алдымызға Ортағасырлық Осман империясының мемлекеттік
билігі мен әлеуметтік саяси құрылымын ашып көрсетуді мақсат қойдық. Осман
империясының мемлекеттік билігі мен саяси-әлеуметтік құрылымы күрделі
құбылыс болғандықтан оны жан-жақты зерттеу қажет сондықтан алдымызға қойған
мәселені зерттеу үшін бірқатар міндеттер орындалуы керек. Ең алдымен:
- Түрік мемлекетінің қалыптасуының негізгі сатыларын қадағалау;
- Осман билігіне мінездеме беру;
- Осман мемлекетінің жаулап алу саясатын ашып көрсету;
- XVI-XVIII ғғ. Осман империясының мемлекеттік құрылымын зерттеу;
- Осман қоғамының әлеуметтік құрылымын айқындау қажет.
Осы міндеттер арқылы ортағасырлық түркі қоғамының мемлекеттік және
қоғамдық-әлеуметтік тарихы толық зерттеледі.
Зерттеу жұмысымыздың хронологиялық шеңбері XIV ғасырдан XVIII ғасырға
дейінгі аралықты қамтиды. Бұл кезең Ортағасырлық түрік мемлекетінің тарихын
толық ашып көрсетеді.
Жұмыстың құрылымы.
Осман империясының саяси билігі мен саяси-әлеуметтік құрылымы бойынша
зерттеу жұмысымыз кіріспеден, екі тараудан, әр тарау бірнеше параграфтан,
қортындыдан, сілтемеден және пайдаланған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Кіріспеде зерттелгелі отырған мәселенің өзектілігі мен оның тарихнамасы
және зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттері ашып жазылған.
Бірінші бөлімде XIV-XVI ғасырлар аралығындағы Түрік мемлекетінің
қалыптасуы қарастырылған. Осы тарауда Осман билігіне және оның басқару
жүйесіне баға беру арқылы оның еркшеліктері көрсетілген. Сонымен қатар
әскери-лендік жүйе және оның Осман мемлекетінің әскери өміріне тигізген
әсері қарастырылған. Осман үкіметінің жаулап алу саясаты мен оның Түрік
мемлекетінің құрылысына тигізген әсеріде огсы тарауда зерттелген.
Екінші тарауда XVI-XVIII ғасырлардағы Осман империясының саяси-
әлеуметтік және экономикалық тарихы зерттелген. Осы тұрғыда Осман
империясының мемлекеттік құрылысыда қарастырылған. Сонымен қатар Осман
қоғамының әлеуметтік құрылымы және оның ерекшеліктері толық зерттелген.
І бөлім. Түрік мемлекетінің қалыптасуы
(XIVғ.а.-XVIғ.)
1.1 Осман бейлігі және оның басқару жүйесі
Түріктердің ортағасырлық тарихын екіге бөліп қарауға болады –
селжүктік және османдық. Бұл екі кезеңді бейлік дәуірі (эмираттар,
князьдықтыр) деп аталған ауыспалы кезеңді айтуға болады (XIIIғ. ІІ жартысы
– XVғ. басы).
Бейлік дәуірі кезінде монғол шапқыншылығы мен Анатолияға жасалған
түрік миграциясының екінші толқынымен байланысты саяси және этникалық
өзгерістер болды.
ХІІІғ. екінші жартысындағы Кіші Азиялық селжүктер мемлекетінің құлауы
және XIII-XIVғғ. кезіндегі Хулагуидтер (Ильхандар) державасындағы
өзгерістер Анатолия жерінде эмираттардың, яғни бейліктердің құрылуына жақсы
жағдай туғызды.
Монғолдардың кіші азия селжүктеріне 1243 жылғы жеңілісінен соң олардың
құрған мемлекеті екі бөлікке бөлінді. Анатолияның Қызыл-Ырмақ өзенінен
шығысқа қарай территориясы Хулагуидтер билігіне қосылды. Мұнда монғол
жаулапалушыларының тәртіптері нығайды. Ильхандар державасы тараған соң бұл
жерлер ғасырдан артық Ирандағы билікке таласқан әртүрлі түркімен
басшыларының бақылауында қала берді. Кіші азиялық селжүктер монгол
хандарынан вассалдық тәуелдіктерін мойындай отырып, Анатолияның Батыс және
Орталық бөлігінің көбіне биліктерін сақтап қалды. Бірақ іс жүзінде олардың
биліктері тез арада бірнеше кішігірім бейліктерге бөлініп кетті. Олар іс
жүзінде монголдардан да, коньи билеушілерінен де тәуелсіз болды. Бұл жаңа
саяси бірігу процесі шекаралас облыстарда, яғни уджда белгіленді. Онда
жақында Кіші Азияға қоныс аударған көшпелі және жартылай көшпелі тайпалар
болды.
ХІІІғ аяғында Түрік жерінде болып келген саяхатшы Марко Поло удж
туралы былай деген: Туркмены чтут Мухаммеда и следуют его закону; люди
простые и язык у них грубый. Живут они в горах и на равнинах, повсюду, где
знают, что есть привольные пастбища, так как занимаются скотоводством.5
Шекарада тұрып жатқан тайпаларда өзіндік әскери-көшпелі тұрмыс
қалыптасты: көшпелілердің бір бөлігі әскери қызыметін атқарса, ал
екіншілері мал бағып, шаруамен айналысты. Удждың барлық тұрғындары
қаруланған болды. Көршілермен айқас, тонап кету, жерін тартып алу
мақсатында болған шапқындар олардың күнделікті өмірінде болып жатты.
Шекарадағы тұрып жатқан тұрғындарға діни үгітшілердің ықпалы үлкен болды
(шейхтер, баба).
Ең алғашқы бейліктердің көбі сенімсіздерден басып алған жерлерде
орналасты. Бұлар – Қараман бейлігі, Ментеше бейлігі және Чобан бейлігі.6
ХІІІғ екінші жартысы мен XIVғ бірінші жартысында Анатолияның батыс
және орталық территорияларында жиырма шақты бейліктер пайда болып жатты.
Олардың кейбіреулері әлсіз болып тез ыдырап жатса, ал екіншілері түрік
тарихында үлкен із қалдырып жатты. Мысалы, Қараман бейлігі. Бұл бейлік
ХІІІғ 60-жылдарында Киликшілік Армян патшалығынан батысқа қарай Тавра таулы
аудандарында құрылды.7 Оның билеушілері армян жеріне жорыққа және
монғолдармен олардың қолдаушылары селжүктер вассалдарына қарсы күресте
үлкен үлес қосты. XIVғ басында өзінің мемлекетінің территориясын кеңейте
отырып, Коньейді жаулап алған соң Қарамандықтар селжүк сұлтанының
мұрагерлері болу құқықтарын ашық жариялады.
Қараман бейлігіне бастапқы кезде астанасы Кютахье болған Гермиян
бейлігі болды. Гермияндықтардың византиялық жерлерге жасаған жорықтары
сәтті болды. Нәтижесінде бейліктердің шекарасы Анкараға дейін барып жетті.
XIVғ 20-30 жылдары Гермиян атақтарын Эгей теңізінің жағалауында
құрылған жаңа бейліктері басып тастады. Осы князьдықтарға (Ментеше, Айдын,
Сарухан, Каресы бейліктері) осы кезден бастап тоналған байлықтарының үлкен
бөлігіне ие болды. Анатолия аудандарынан келушілер болды. Олар дін үшін
күресушілер, яғни газиліктер болды. Көп кешікпей Кіші Азияның батыс бөлігі
түрік бейлерінің қолында болды. Теңіз маңындағы бейліктердің ерекшеліктері
олар қарақшылықпен, құлсатушылықпен айналысты. Бұл Эгей теңізінің
аралдарына, Балқан халқына және Жерорта теңізінің саудасына үлкен қиындық
әкелді. Түрік пираттарының істерінен шығын көрген европалық елдер шара
қолданбақ болды. 1343-1344 жылдары Крест жорығы ұйымдастырылды. Мақсаты –
Кіші Азияның Эгей жағалауындағы бейліктерге блокада құру болды. Нәтижесінді
европалық одақтардың осы іс-әрекетінен кейін Эгей эмиратының әскери және
экономикалық потенциалы іс жүзінде үзілді, олардың билеушілерінің ішкі
саяси атсалысулары төмендеді.
Тағы бір шекарамаңындағы бейліктің тағдыры басқаша құрылды. Бұл бейлік
Вифинияда орналасқан (Кіші Азияның солтүстік-батыс бөлігі) және осы
князьдықтың бірінші тәуелсіз билеушісі – Осман бей (1258-1324жж) болды.8
Осман бейлігі Эскишехир ауданында орналасқан шағын удждың негізінде
қалыптасты. Оның иесі Османның әкесі Эртогрул болды. Монгол шапқыншылығынан
кейін билік басындағыларының селжүк билігіне тәуелділіктері таза номиналды
түрде болды.
Шамамен 1300 жылы Осман селжүктердің қарамағынан толығымен босап,
территориясын кеңейтуде өзінің саясатын жүргізе бастады.
Осман бейлігі басқа князьдықтарға территория жағынан да, саяси-
экономикалық даму жағынан да жол берді. Кіші Азиядағы XIVғ басындағы
географиялық жағдай мен саяси жағдайы Осман бейлігінің тез қарқында дамуына
оңды болды. Осман мемлекетінің орталығы монголдардың билігі жүріп жатқан
аудандардан алшақ болғандықтан, бейлік басшылары өздерін монгол хандарының
вассалдары ретінде санай отырып, іс жүзінде өздерінің саясатын өздері
жүргізіп отырды. Көрші князьдықтар османдықтардың бастапқы табыстарына көп
көңіл аудармады.
Осман князьдығының өсуіне әсер еткен фактор ол Византиямен көршілес
болуы. Бейлік көсемдері Кіші Азияның әлсіреген империясының соңғы
мүліктеріне қарсы жіберген әскери қимылдары шекараларын кеңейтуге мүмкіндік
берді. Сонымен қатар, Анатолияның қасиетті соғыстағы сенімсіздерге
қарсы келген басқа да түрік князьдықтарынан жаңа күштерінің үздіксіз келуін
қамтамассыз етті.
Османның тірі кезінде жасалған бірнеше жорық нәтижесінде Брус (Бурс)
бекінісімен жақсы бекітілген территориялар алынды. Бұл жерді Османның ұлы
Орхан (1324-1362жж) алды. Кейін бұл жер князьдықтың астанасы етіп қойылды.
Никея (Изник) және Никомедия (Измит) сияқты византиялық ірі қалалар құлады.
XIVғ 50 жылдарының басынды түрік-османдар Қара теңіз бұғазының қасында
болды. Осы жерді және Византия астанасын басып ала алмады. Осындай жағдайда
жаулапалу жоспарының жаңа жерлері – Босфордың және Дарданелланың арғы
жағындағы жерлер болды.
Осман бейлігінің ішкі басқаруы бастапқы кезде қарапайым болды. Осман
мен Орхан тайпа билерінің кеңесінде бей атағын алды. Бей – біріншіден
әскербасы ретінде болды, ал негізгі оның функциясы болып – көршілерге қарсы
тонау жорығын ұйымдастыру еді. Бейдің жақын көмекшілері болып – жаулап
алған қалалар мен қамалдарға басшы қылып сайланған ұлдары мен ағайындары
болды.
Осман бейлігі кеңейгенде оның басқару жүйесі күрделенді. Орханның
тұсында бірінші везирлар пайда болды, бұрынғы уделдердің орнына қоршап
алған жердің әкімшілік-территориялық бөлінуі енгізілді. Акча9 деп аталған
өздерінің тиындары соғыла бастады. Әскери ұйымдар да ауысты. Жеке жаяу
әскерлер - яя немесе пияде және атты әскерлер - мюселлем құрылды.10 Әскери
жорық кезінде осы отрядтарға кірген әскерлер күніне 1 акяедан алып отырды.
Ал бейбітшілік кезінде бұл адамдар орталық билік бөліп берген, салықтан
босатылған, жеке қолдануға берілген жерлерді өңдеумен айналысты. Осылайша
тайпалық одақтан феодалдық әскерге көшірілді. Жаңа әскерлердің мақсаты –
Кіші Азияны өздерінің билігіне қосу болды.
Бұны іс жүзіне асыру үшін бірнеше жылды керек етті. Дегенмен XIVғ
екінші жартысындағы жағдай Анатолиядағы біріккен түрік мемлекетінің
құрылуына әсер етті.
1.2 Әскери-лендік жүйе
Шайқастардағы түріктердің жетістіктері көшпелілердің әдеттегі рулық
қатынасынан шыққан әлеуметтік ұйымдастырудың динамикалық жүйесіне
байланысты болды. Бұрынғы бөлінген эмират, кейінгі сұлтанаттар енді
біріккен біртұтас әкімшілік-территорияны құрады. Ол санджак деп аталды.
Оның басында рулық бөлім әскерінің басшысы –санджак-бей тұрды.
Кешегі әскери-көшпенділер отырықшылыққа көшіп, кавалерист-сипах әскери
қызметін атқарып, осы қызыметті үшін әр біреуі тимар алды.11 Тимар әдетте
жердің көлемімен емес, өзін асырап отыруға тиіс болған тимариоттың жылдық
кірісінен алынып отырған суммасына байланысты болды. Тимар мұралыққа қалу
үшін мұрагер әскер қатарында болуы тиіс. Тимарды басқа адамның қолына
беруге қатаң түрде тиым салынды.
Тимар иктаға ұқсас келді. Олардың айырмашылығы икта мұра арқылы
берілмеді, бірақ бір қолдан бір қолға жеңіл көшіп отырды, ал тимар болса
ережесі сақталған болса, мұралыққа берілді.
Біршама уақыт өткеннен кейін, османдардың жаулап алған жерінің
көбеюуіне және сол жерді өңдеуші шаруалардың санының өсуіне байланысты,
әдеттегідей түріктер емес, көбінесе мұсылман емес – райялар, едәуір көлемді
тимарлар пайда бола бастады. Шаруалардың иесі олардың кірісінен
жауапкерлердің несиесіне беруге міндетті болды. Бұдан да ірі сұраныс түрі –
заеметтар пайда болды. Олардың иегер-заемдары сипах -жауынгерлер тобының
командирі болды. Заимдар да, тимариоттар да өз шаруашылығын өздері
жүргізген емес, істі шаруа-райялар атқарды. Жауынгер, кешегі көшпенді жер
өңдеу шаруашылығын жүргізгісі келсе, өзінің дәрежелік тимарлық немесе
заеметтік надел – чиодтлик ретінде, кәдімгі раялық чифтлик түрінде иегер
болуына құқығы болды.
Тимариоттар мен заимдар Түркияның негізгі әскери күшінің құрамын
құрады. Бірақ оның басқа да бөлімдері болды. Біріншіден, әскери шабуылдың
ерекше санаттары: командирлер қатары томариттердан құралды, ал қатардағылар
– жауынгер-әскерлер, салықтан босатылғандар және араб халифаты кезінен
әскери қызыметті атқарып келе жатқан катше тәрізділер енді. Екіншіден,
маңызды және бірте-бірте маңыздылығы жағынан көбейген елдің әскери күші
янычарлар, жауынгер-гвардейец, райя немесе гулям-мамлүк арабтары қатарынан
шыққан және басқа тайпалардың құл-балалары енді, олар сұлтан сарайында
әдейі мектептерде тәрбиеленгендігімен әскердің сапасын арттырды.
Османды Түркияға жердің шарты ұрпаққа қалу жүйесі сәтті негіз болды.
Жер және жерді өңдеуші шаруалар жеткілікті болып, шаруашылық пен қаланың
көркеюіне сонымен қатар әскери пайда да сөзсіз өз септігін тигізді.
Империяның дамуы мен күшін қамтамсызететін әрбір пайда әкелетін сала
негізінде әскери аппарат жүйелітүрде қалыптасқан еді. XVI ғ басында сұлтан
билігінің өзгеріп, халифаттың басқару жүйесі институт түрінде болуы да
өзгерістер енгізді: түрік сұлтаны дінге сенетін халық үшін жоғары рухани
табынушы немесе жер бетіндегі Алланың шәкіртіндегі дәрежеге ие болды.
Империяның дамуына байланысты оның ішкі басқару жүйесі қиындай түсті.
Әсіресе оған басқа жүйелі облыстардың Түрік османдығының құрамына енуі
себепкер болуы. Ішкі басқару жүйесіне де өзгерістер енді. Империяның
басқару жүйесінің күрделенуіне байланысты жауынгер-әскерлермен қатар
басқарушылар тимарлар билікке кірісті.
Сонымен қатар, елде сұлтан ұрпағынан шыққан жоғары беделділер етек ала
бастады. Бұл адамдархасса және арпалық сияқты көлемді жерлерге иеленді.
Хасса және арпалық территорияларының өзіндік салық ерекшелігі: бұл
аудандағы жер өңдеушілердің төлейтін салығы тікелей осы жер иесіне берілді.
Бұл ерекшелік барлық пайдасы саналатын тимарларға қарағанда жер иесіне көп
пайда әкелді, сонымен қатар жер иесі салық жинаумен өзі айналыспай, бұл
істе өз көмекшілері; мультазимдарға артқан. Мультазимдар өз ретінде шаруа-
райялардан салықты барынша алып отырған. Бірақ хасса және қарпалық
жерлерінің бір кемшілігі ұрпақтан ұрпаққа берілмеген-ді. Басқаша айтқанда,
мемлекет институт ретінде тимарлардың іс жүргізуін күнделікті қатаң
тексеріп және хасса мен арпалық ісін де ерекше көңілімен қадағалады, әрине,
осындай орталықты қадағалау үшін мемлекеттік аппарат қажет еді. Осман
империясының бұл басқару жүйесі, сонымен қатар империяның ішкі құрылысы
Шығыстың жүйелі генералдың әдіс құрылысының срнымен қатар жеке-билік
институтына және орталықтандырылған билік әдісіне өте ұқсас болды. Барлық
жер империяның мемлекеттік жері болып саналып, ал басқару аппараты
сұлтанның атынан іске асырылды. Басып алған территорияларда жер иелену
жйесі османдық үсімдер негізінде біршамасы өзгеріп, біршамасы
өзгертілмеген, бірақ империяда қабылданған шешімдермен сәйкестендірілді.
Жоғарыда айтылғандай, империяда жер иелену түрлері қалыптаса бастады.
Шартты жер иеленудің ұрпаққа мирас болып қалатын (тимар, зеамет) және
ұрпақтан ұрпаққа берілмейтін (хасса, арпалық) түрлері болды. Жердің кейбір
бөліктері жеке меншік иесінде қалды. Олар негізінен ұсақ (мүліктер),
олардың иелері салықты мемлекеттік қазынаға төледі.12 Сонымен қатар, діни
мекемелерге бекітілгенвакуфты жерлер салықтан босатылды. Көбінесе салықтан
босау үшін мүлік иелері өз жерлерін вакуфты жерлер топтарына ауыстырып, өз
басына біршама пайда тапты. Бұл жүйе мемлекетке қауіп әкелген кездерде,
империя өзінің жеке меншіктігін жүзеге асыруға тырысты. Жер иеленудің
түрлерін алыс аймақтар болсын, балқан территориясы болсын, кейінірек араб
жері болсын бұл жүйенің әртүрлілігін, жергілікті ерекшелігін жалғастыра
беруге болды.
Әртүрлі жер иелену түрлерінің қарым-қатынасы феодалдық жер иеленудің
дамуына және қалыптасуына еш көмегі болмады.
Ұрпақтан ұрпаққа дамып отыратын кіші-гірім жер аудандары және уақытша
иеленген кең аудандардың иелері қалыптастырған емес, өйткені бұған осман
қоғамының мықты орталықтандырылған билігі және күшті мемлекеттік аппарат
себепкер болды.
Жүйенің кемшілігі (Қытай империясының билігіндегі) оның институттық
билік емес, жеке адамдардың қарым-қатынасы негізінде құралғанында болды.
Біраз уақытқа дейін бұл кемшілік білінбей келді. Бірақ XVI ғ асырда
басқарудың бұл кемшілігі көріне бастады. Сонда да жеке тұлғаның қарым-
қатынас негізнде қалыптасқан басқару жүйесі қандай болды?
Бұл жүйенің ең бір ақсаған жері, сұлтанның өзінің басқару жүйесі
болды. Өткен ғасырда болған көшпенділердің тайпалық әдет-ғұрыптары, клан,
майорат мұрагерлік жүйені қалыптастырмады, ұзақ уақыт бойы бұл усталдар,
әсіресе, эмираттарында көрінді. Биліктің ұрпақтан ұрпаққа үлкен ұлына қалу
дәстүрі әртүрлі қарама-қайшылықтарды туғызып, билікке деген күреске
айналып кетіп отырды. Билік басындағы сұлтандардың ұрпақтарының көп болуы
бұл жағдайды шиеленістіре түсті. Билікке талас-тартыс негізінде бұл жүйе
әлсіреп, билік үшін сұлтан сарайында өз ағайындарын қатігездікпен өлтіру
ісі өз ізін салған еді.
Шығыс өңіріндегі ең күшті және жан-жақты билік жүргізген жүйені түрік
сұлтандары сол кезеңде – ақ қалап, бұл жүйе жайында, Осман империясының
билік жүйесін Гегель және Маркс та жазған еді. Сұлтан, падишах
қарамағындағы көмекшілері, нөкерлері тек қана құл болды. Олардың өмірлері
сұлтанның ықыласы немесе кездейсоқ сұлтанның көңіліне де байланысты болған
еді.13
Елдің әкімшілігі, Жоғарғы кеңес сұлтанның қалауымен сайланып және оның
алдында жауапты болды. Құрамы бірнеше министр-уәзірлерден құралып, ұлы
дәуір басшылығында болды. ІІ Мехмедтің Канун наме заңы және ислам дінінің
наным-сенімі, шариат елдің негізгі заңдары болды.14 Биліктің әр қайсысы
орталықта және әр аймақтарда орналасты.
Ұлы уәзір билейтін әскери жүйе империяның басқару құрылысының негізі
болды. XVI ғ басында ел ірі-ірі он алты облысқа бөлінді, негізінен ұлы
уәзірдің билігінде болған аудандар біріншіден әскери дайындықта болды.
Бейлербейлерге, өз қатарында уездік әскери-басшылар санжакбейлер бағынып,
(уездік-санджактар шамасында болды) өз уездеріне жауапты болды. Уездерде
санджакбейлердің билігі өте жоғары дәрежеде болды. Ең соңында, биліктің ең
төменгі дәрежесі барлық әскери жүйе тимариоттарға қарасты болды.
Тимариоттар санджакбейлерге бағынып, әскери дайындық және жергілікті
тұрғындар арасындағы тыныштық үшін жауап берді.
Қаражат мәселесін шешуші уәзір-дефтердар қатал түрде елдің кіріс және
шығыс қазынасының көлемін есептеп, салық төлеуін қадағалап, тимардың өзіне
тиісті пайдасының да асып кетпеуін санаққа салып отырды. Империяда салық
жүйесі өте күрделі болды, сонымен қатар, кейбіралыс аймақтарда өзіндік
дәстүрлі салық түрлері де етек алған еді. Бірақ жалпы жүйе құрылысы нақты
және қатал түрде болды. Салық екі негізгі бөлік – заңды салық (шариатқа
негізделген – мұсылмандардан он ұшыр, өз несиесінен зекет және одан да
жоғары салық бай тұрғындарға салынды), қосымша салық қатарына әртүрлі
жергілікті және ерекше салықтар жатты. Салықтан өз нөкерлерінен басқа, діни
қызметкерлер, заңгерлер босатылды.
Заңды діни-наным жүйесінің қызыметі тұрғылықты адамдардың өмір сүру
қалпы жіне халықтың іс-әрекетін қадағалау болды. Орталықтандырылон ұшыр, өз
несиесінен зекет және одан да жоғары салық бай тұрғындарға салынды),
қосымша саоық қатарына әртүрлі жергілікті және ерекше салықтар жатты.
Салықтан өз нөкерлерінен басқа, діни қызметкерлер, заңгерлер босатылды.
Заңды діни-наным жүйесінің қызыметі тұрғылықты адамдардың өмір сүру
қалпы жіне халықтың іс-әрекетін қадағалау болды. Орталықтандырылған билікті
шейх-уль-ислам жүргізіп, кейінгі тармақтары бір екі кази-әскер, уездік
дәрежеде мұсылмандық сот-кадимен және көмекшілермен қамтыды. Сот-кади ең
негізінен ислам дінін ұстанып, мұсылмандардың барлық соттық істерін
қарастырды. Бұл жүйенің атқаратын басты саласының бірі сот үкімдері болды.
Сонымен қатар сот-кади заңгер ретінде, іс құжаттарды жүзеге асырушы,
тілмаш, елдегі ішкі қарама-қайшылықтарды, талас-тартыстарды шешуші кіріс
пайдасы мен салық жинау, бағаның қалыптасуын, қоғамдық жұмыстардың
тәртіптілігін қадағалау т.б қызыметін атқарды. Исламдық басқару жүйесі
саясат пен діни наным, сенімнің бірігуінен тұрды. Елде әртүрлі діни
көзқарастардағылардың арасындағы қарам-қайшылықтарды кади шешіп отырды.
Қатаң саясат жүйесі қалалық өмірде бірден сауда және қолөнер саласынан
көрінді. Түркия қаласының тұрғындары негізінен басқа ұлт өкілдері болды.
Олар мұсылман қолөнерлері мен саудагерлері сияқты жан-жақты қанау, салықтан
көп қиындық көрді. Қалаларда цех жүйесі қызымет атқарып, әртүрлі жеке
қолөнершілердің өніміне бөгет жасады. Орта ғасырлық Еуропа қалаларында цех
жүйесі жүзеге асқан еді. Бірақ Еуропа қалаларындағы үлкен айырмашылық,
Еуропадағы қолөнершілерге, саудагерлерге империядағыдай қысым, ұсақ-түйек
салық қатаң қадағалау болған емес.
Қалалардағы орталықтандырылған қадағалау жүйесі қатал қадағалау және
салық қана болып қойған емес. Кейбір өнімдердің өңделуі және сатылуы,
мысалы тұз, сабын, воск, тек мемлекеттің құлқасында болды. Сонымен қатар
басқа ұлт өкілдері гректер, армиян, иудей, славян, кавказдықтар барлық
түрін саудасы және қолөнерін өз қолдарына алған еді. Қалалық өмірге
негізінен әсер етушілер – араб мұсылмандары болды, өйткені түрік халқы өте
аз болды. Түріктер ең біріншіден әскери жауынгер, жер иеленуші, қала
тұрғыны немесе саудагер түріктер өте аз болды. Жалпы алғанда империяның
басқару жүйесінің негізі болған емес, керісінше, қалаларда, аудандарда бір
жүйемен қадағаланды, ірі қалалар сұлтанның хассасына, кішілері –тимар,
заемет немесе вакуфтарға айналды
1.3 Осман мемлекеті өміріндегі жаңа құбылыстар
XV-XVI ғасырлар арасында ислам экспансиясына қарсы Испания,
Португалия, т.б. батыс-хриситиан әлемінің елдері шықты. Шығыс пен Батыстың
майдандарға бөлінуінің жаңа кезеңі басталды. Түрік-османдар мұнда
мұсылмандық Шығыстың әскери авангардының рөлін өзіне алды. Темір, Шакрух
және Ұзын Хасанның қарсылықтарына қарамастан Салах ад-Дин кезінен бастап
ислам әлемінде ислам мен мұсылмандардың сұлтаны атағын алған Каир
билеушілері жоғарғы билік иелері болды. Олар исламның қасиетті қалаларының
(Мекке мен Медина) қамқоршылары болып табылды, қажылардың қауіпсіздігін
қамтамасыз етіп, қажылыққа жетекшілік етті. 1258 жылдан бастап Каирда
мамлүк сұлтандарының сарайында өздерінің атымен мамлүк сұлтандарының ислам
халифатының заңды мұрагерлері ретінде билігінің легитимдігін көрсетіп
аббасид халифаттарының ұрпақтары тұратын.
Алайда, мамлүк патшалығының ішкі дағдарысы мен оның әскери күшінің
құлдырауы мамлүк сұлтандарының билігінің әлсіреуіне әкелді. Мұсылмандар
назарларын Стамбулға жиі аудара бастады. Стамбул билеушілерінің кейпінде
олар құдайдың жетегіндегі дін күрескерлерін (ғази) көрді, нағыз мұсылман
патшалары деп есептеді. Оларды дін жолындағы алғашқы төрт халифтермен
салыстыратын, яғни ар-рашидун дұрыс жолмен жүретіндер.15 І Мұрадтың
кезінен (1360-1389жж) осман сұлтандары халифтік атақ-дәрежеге ие болды.
Мұсылман әлемінде халық олардың басшылық ету құқықтарын қабылдайтындығына
сенді.
Константинополь басып алынғаннан кейін көп ұзамай бір кезде достық
қарым-қатынаста болған екі ең ірі державаның арасындағы қарама-қайшылықтар
байқала бастады. Кіші Азиядағы осман саясаты, Қараманның қосылуы (1468ж),
Киликияны басып кіру (1485ж), Албістанның (Кападокияның) зулькадиридтік
билеушілерінің ісіне кірісу 1486-1491 жж. Бірінші осман-мамлүк соғысына
әкелді.16 Бірақ бұл соғыс ешқандай нәтиже әкелген жоқ.
Мамлүктермен бейбітшілік орнату осман өкіметіне өзінің Анатолиядағы
билігін аяқтауға мүмкіндік берді. Османдар онда Кіші Азия мен Балқан
түбегінің батыс облыстарын жаулап алып шаруашылық меңгеруінің тәжірибесіне
сүйене отырып, ол жерлер үшін жаңа әкімшілік билеу жүйесін енгізді. Бұл іс-
шаралар бұрынғы анатолиялық ақсүйектердің мұнда бұған дейін болған тәуелсіз
биліктермен байланысты құқықтары мен жеке меншіктерін тарылтты. Жаңа
османдық әкімшілік көшпенді тайпалардың бостандықтарына қарсы белсенді іс-
әрекет жасай бастады. Нәтижесінде көшпенділер Анатолияның түрік халқының
османдарға қарсы күресінің қозғаушы күші болды. Бұл күрестің идеологиялық
белгісі шиизм болды. ()Осман тәртібіне қарсы шыққан түрік тайпаларының бір
бөлігінің Иран мен Әзірбайжанға кетіп, 1502 жылы Сефевидтер мемлекетінің
құрылуына әкелген қызылбастардың қозғалысына белсенді қатысуы жағдайды
қиындата түсті. Қызылбастардың жеке меншік пен әлеуметтік теңдік үшін
күресі османдардың қалыптастырған тәртібіне қауіп төндірді. Оның үстіне
Стамбул билеушілері қызылбас-түріктері еретик, сатқын деп есептеді.
Шиіттердің бірнеше айға созылған бірінші ірі көтерілісі 1508 жылы
Токат ауданында Нұреддин қаржының жетекшілігімен өтті. Қалың бұқараның
қатысуы жағынан ең көлемді, Анатолияның үлкен бөлігін қамтыған 1511-1513
жылдары көтеріліс болды. Оның басында 1511 жылы қаза тапқанына дейін текелі
тайпасының көшпендісі тұрды. Ол өзін Шах құлы деп атады. Солай ол
қызылбастардың көсемі, Сефевид әулетінің алғашқы билеушісіне деген
бағыныштылығын көрсеткісі келді. Түріктер оны Шайтан құлы деп атап кетті.
Осман әкімшілігі көтерілісті басуда бұқаралық жазалаудан да тайынған жоқ.
1513 жылдың өзінде олар 40 мыңға дейін анатолиялық шиіттерді қырды. 1519
жылы көтеріліс оты қайта лаулады. Токат, Амасья, Тұрхал аудандарындағы
көтерілісшілер отрядтары суннизмды қолдаушыларды аяусыз өлтірді.
Көтерілісшілер көсемі өзін махди атаған Желал-шейхтың есімі Анатолия
тұрғындарының есінде көпке шейін сақталды.
Анатолиядағы кейінгі өкіметке қарсы аяусыз көтерілістерді XVI-XVII
ғасырлардағы осман жазушылары желәлдар деп атаған.17 XVI ғасыр басындағы
анатолиялық дүмпулер әлеуметтік құрамы мен қойған талаптары бойынша әркелкі
болды. Оларға анатолиялық биліктердің бұрынғы ақсүйектері, шаруалар,
көшпенділер, сарбаздар, дін қызметкерлері қатысты. Көтеріліске
қатысушылардың әлеуметтік құрамының әралуандығы осман үстемдігінің
орнатылуымен басталған әлеуметтік өзгерістердің ауқымдылығын дәлелдейді.
Бірқатар жағдайларда көтеріліс барысында көшпенділердің отырықшы егін
егетін адамдармен қақтығыстары көрінді, яғни әлеуметтік қарым-қатынаста
ғана емес, шаруашылық жағынан да қайшылықтар байқалып тұрды. Бірсыпыра
көтерілістер басылғаннан кейін оған қатысушылардың кейбіреулері Иранға
қашып кетті. Алайда, онда олар қолдау таба алмады.
Осы уақытта Еуропа орталығында қалыптасқан жағдай османдарға Шығыста
толық еркіндік берді. Германияда өсіп жатқан бүлік пен Венггриядағы 1514
жылғы шаруалар көтерілісі Батыстың әскери әрекеттерін тоқтатып, бірнеше
жылға осман әскерінің тылын қамтамассыз етті. Ол І Селімге (1512-1520жж.)
шығыстағы мәселелердің бәрін біржолата шешуге мүмкіндік берді. Ең алдымен
ол шейіттік Иранға қатты соққы берді. 1512 жылы 23 тамызында сефевид шахы
Исмаил Шалдыран даласында (Үрмия көлінен шығысқа қарай) жеңіліске ұшырады
да, өзінің астанасы Тебриз қаласын тастап, әскерінің қалдықтарымен бірге
Иран таулы қыратына тереңдеп кетті. Нәтижесінде османдар Кіші Азияның
солтүстік-шығыс бөлігін, Эрзинжан мен Эрзерум қалаларын және Күрдістан мен
Қара Әмід (Диярбақыр), Урфа, Мардин, Мосул сияқты ірі орталықтары бар
астыққа бай Үстінгі Қосөзенді (Жазираны) өзіне қосып алды.
Евфратқа үлкен бақылаушы әскерін шығарған мамлүктер соғыс ашуға
батпады. Сирия мен Мысырдың өзіндегі жағдай өте күрделі болды. Осман
насихатшылары мамлүктерге қарсы үгіт жасау үшін барлық жерлерде қолайлы
негіз тауып жүрді. Сирияның, кейін Мысырдың шаруалары бағынудан шықты да
жұма намаздарында І Селімді мадақтайтын болды.18 Әскер, көптеген әскер
басшылар, мамлүк сұлтаны Кансук аль-Гуридің ең жақын адамдарының өздері
осман-түріктерін қолдап, тым сенімсіз болды. Соғысты түріктер бастады. 1516
жылы 24 тамызында Дәбік даласында болған алғашқы қақтығыстан-ақ олар
жеңіске жетті. Мамлүктердің бір бөлігі түріктердің жағына ауысты да,
қалғаны қашып құтылды. Кансух аль-Гури сұлтан соғыс майданында қаза тапты.
Қалың ел І Селімнің Халебке, кейін Дамаскіге кіруін қуана қарсы алды.
Дамаскіге бірінен соң бірі Сирия, Ливан және Палестинаның Триполь, Бейрут,
Сайда, т.б. қалаларынан өкілдіктер келіп өздерінің бас игендіктерін
танытты. 1516 жылы 29 тамызында І Селім ислам сұлтаны атағын алып, 1516
жылы қыркүйек айынан қажылықты ұйымдастырумен және тағы басқа халифтік
міндеттерді атқарумен айналыса бастады. Халебте І Селімнің соңғы аббасид
халифы ІІІ Мутаваккилмен кездесуі өтті. ІІІ Мутаваккил өзінің жаңа
қамқоршысына шапан, Пайғамбар сақалының бір тал шашын, Омар Халифтің
қылышын және басқа да аббасид үйінің рәміздерін берді.
1516 жылы желтоқсанында осман жерлері Мысыр шекарасынан өтіп, 1517
жылдың қаңтарында Каир қаласының тұсында Риданийя маңында мамлүк әскерін
талқандады. Соғыс алаңында 25 мың Мысыр сарбаздары қалды. Каир көшелері мен
төбелеріндегі үш күндік қақтығыстарда 50 мың қала тұрғындары мерт болды.19
Мамлүктердің соңғы сұлтаны Тұманбай біраз уақыт қаруланып Мысырда қаңғып
жүріп, бедуиндерден пана тапқысы келді. Бірақ олар оны осман әкімшілігіне
ұстап берді. 1517 жылы 13 сәуірінде ол қылмыскер ретінде асылып
өлтірілді.20 Шығыстың ең ірі қаласы, мамлүктердің батырлығы, байлығы және
мәдениетінің орталығы османдардың қолына көшті.
Анатолия үлгісі бойынша османдар жаулап алған араб елдерінде икта,
ризки және тағы басқа мамлүктердің феодалдық жер иелену формаларын жойды,
заңсыз вакфаларды конфескеледі, тұрғын үйлер мен қаланың тағы басқа
жылжымайтын мүлкін жалпыға ортақ деп жариялады. Шаруалардан жиналған
жөнсіз алым-салықтар жойылды, кең қолданылатын тауарларға тұрақты баға
орнатылды. Мұсылмандық сананы нығайту үшін жаңа әкімшілік альмей биін
билеуге тыйым салынды. Бүкіл Мысыр бойынша кабактар, шарап сататын, гашши
шегетін үйлер жабылды.
Мамлүк сұлтандарының мұрагерлері ретінде осман түріктер Африка мен
Арабтағы бірқатар жерлерді иеленді. Осман паштарының тікелей иелігіне 1517
жылы Жидда және Қызыл теңіздің шығыс жағалауындағы бірнеше орталық, кейін
бұл жерде 1517 жылы пайда болған вассалдық иеліктердің орнында құрылған
Йемен (1538) және Хабеш (1551) еттері қарайтын болды. Хиджаздағы
Хашимиттердің Меккелік шерифаты (1517), Оңтүстік Нубеядағы Фунг сұлтандығы
(1517), Африкалық Мүйіздегі Адал (1517) және Оңтүстік Аравиядағы Хадрамаут
(1538) сұлтандықтары да Портаның қол астына өтті.
Мамлүк патшалығы құлағаннан кейін османдардың Шығыстағы басты жауы
Сефевид патшалығы болды. Оған қарсы күрес екі ғасырдан артық уақытқа
созылды. Мұнда османдардың не бір күшті одақтастары, не кең әлеуметтік
базасы болмады. Алғашқы кезде осман-түріктердің даусыз әскери-техникалық
артықшылығы болды және де Еуропадағы жағдай мүмкіндік бергенде олар
Сефевидтерге елеулі соққы беріп отырды. Екі парсы соғыстарының барысында,
1533-1535 жылдары және 1548-1555 жылдары, І Сүлейман Ирак (Томенгі Қосөзен)
пен Бағдатты (1534) және Басраны (1546), Нежд және Шығыс Аравияның тағы
басқа жерлерін, Грузия мен Арменияның батыс ауцдандарын қосты. Алғашқыдағы
сефевид жерлерінің жартысынан бас тартып І Тахмасп шах Амассиядағы 1555
жылғы бейбітшілік бойынша османдардың бұл иеленушіліктерін қолдады. Кіші
Азия мен Иемендегі шиіт қозғалысының қайта жаңғыруынан кейін басталған 1578-
1590 жылдардағы соғыс кезінде османдар Суқұм мен Қара теңіздің шығыс
жағалауындағы жерлерді, Картлиді, Шығыс Армения, Луристан, Әзірбайжан,
Қарабак, Ширван және Дагестанды, Тебриз, Баку, Дербент қалаларын жаулап
алды. Бірақ 1603-1607 жылдары сефевид мемлекеті мен әскерін қайта
жинақтаған І Аббас бұл жерлерді қайтарып ала алды. Және де ол 1623 жылдан
1638 жылға дейін Иран қол астында болған Иракты қайтарды.
Сефевидтерді оқшаулауға, олардың еділ-каспии жолындағы байланыстарын
үзуге тырысу Шығыс Еуропадағы осман саясатын анықтады. 1569 жылы осман
әскері Астраханды басып алғысы келді. Осман патшалығына вассалдық
тәуелдікте болған Қырым хандығы құлдыраған Алтын Ордадан қалған татарларды
біріктіру үшін күрес жүргізді, Мәскеу жерлеріне шапқыншылықтар ұйымдастырып
отырды. Осман қолдарын Еділ жерлеріне әкелуді жеңілдету үшін Дон мен Еділді
қосатын канал салу жобасы қарастырылды.
Алайда мұнда осман экспансиясы сәтті болмады. Ноғайлардың Дон
даласынан ығыстырылуы, IV Иван әскерлерінің Қазанды басып алуы (1552), 1569
жылы Астрахан түбінде түрік әскерінің қырылуы (Жорыққа қатысқан 30 мың
сарбаздың 7 мыңы ғана қайтып келді) және 1572 жылы Мәскеу астында Қырым
ордасының талқандалуы – бұл бағытта османдардың әрі қарай жылжуының
тоқтатылуына бірден-бір себепкер оқиғалар болды. Алайда османдар бұл
ауданды сыртқы әлемнен оқшаулай алды. 1592 жылдан бастап Қара теңіз шетел
кемелерінің өтуіне жабық болды. Қара теңіздің өзі Османдардың көліне, ал
оның маңындағы христиан жерлері – таусылмас құл алатын жерге айналды.
В.И.Ламанскийдің бағалауы бойынша, XV ғасыр аяғынан XVIIІ ғасыр ортасына
дейін Оңтүстік Ресей мен Украинадан Осман патшалығына 3-5 млндай адам
әкетілді. Олар осман флотының кемелерінде жұмыс істеді, әскери қолдарды,
гаремдерді толықтырды, үй жұмысшылары ретінде пайдаланылды.21
Шығыстағы жаулап алушылықтың нәтижесінде Осман патшалығы мұсылмен
халқы басым кең территорияларды өзінің құрамына енгізді. XVI ғасырдың
ортасында ол империя тұрғындарының 75%-ын құрады. Тек Балқанда ғана
мұсылмандар саны халықтың 20%-нан аспады. Алайда, қалған 80% негізінен
православиялықтар мен антитринитариялар, богомилдар, иудаистер – сұлтанның
нағыз мұсылман фанаттарынан кем емес бағынушылары болып, оның латындық
Батыспен күресін қолдады.
І Селімнің 1514-1517 жылдардағы жеңістері османдарға Батыстағы жаулап
алуын жалғастыруға мүмкіндік берді. Ең дамыған мұсылмен елдерінің
байлықтарын өз қолында жинақтап, олар осман ғазыларының көптен бері көздеп
жүрген, исламның әлемдік миссиясын жүзеге асыру жолында басты бөгет болып
тұрған қызыл алманы жұлып алуға қолдарын көтеріп, Еуропаға кіре бастады.
1521 жылы І Сүлейман Белградты – Еуропа орталығының кілтін басып алды. Ол
осман қолдарына Венгрияға және әрі қарай Батысқа, католиктік әлемнің
жүрегіне қарай жол ашты.22
Еуропадағы Осман патшалығының басты жаулары итальяндық мемлекеттер
Испания мен Португалия болды. Олар Портаға қарсы крест жорықтарының басты
ұйымдастырушысы – Киелі Тақ атынан іс-әрекет жасады. Солтүстікте түріктерге
қарсы Австрия және Габсбург әулетінің басқа да жерлері, Венгрия мен Польша,
ал оңтүстікте – госпитальерлер немесе испанниеттердің рухани-рыцарлық
ордены (Киелі Иерусалимдық Иоанн Ордені, 1113 жылы негізделген) және 1489
жылдан Далмация, Иония аралдарын, Крит пен Кипрды бақылап отырған қуатты
флоты мен жалдамалы әскері бар Венеция қарсы тұрды. Соған сәйкес күрестің
үш майданы қалыптасты: құрғақ жер майданы, Балқаннан солтүстікке қарай және
екі теңіздік майдан: бірі –Жерорта теңізінде Орден, Венеция және Испанияға
қарсы; екіншісі – Үнді мұхитының алқабында Португалияға қарсы.23
Әсіресе Жерорта теңізінде ең үлкен жетістіктерге қол жеткізілді. 1522
жылы І Сүлейман Родос аралын басып алды да рыцарларды өздерінің орталығын
Мальта аралына көшіруге мәжбүрлеп (иоанниттардың Мальталық орден деген
атауы осыдан шыққан), 1486 жылы басталған теңіздік соғысты одан әрі өршіте
түсті. Күрес ортасында Андалузия мен Солтүстік Африка жағалаулары болды.
1515 жылы түріктер ағайынды Барбаросстардың Алжирда бастаған көтерілісін
қару-жарақпен және қаржы жағымен көмек көрсетті. 1518 жылы көтерілісшілер
Алжир қаласын алды, 1529 жылдан 1533 жылға дейін Осман патшалығының
құрамына енген V Карлдың алжирлық патшалығын жойды. Кейінгі жетістіктер,
әсіресе Превездегі испандық-венециандық флотты жою (1538) және де Алжир
қаласының қабырғасының астында испан армадасының талқандалуы (500 ден астам
әскери және көліктік кеме, 24 мың адам) Осман патшалығын Жерорта теңізінің
иесіне айналдырды.24 Олардың кемелері Атлантикаға шыға бастады, ал
экипаждарда Вест-Үндістаннан шыққан адамдар пайда болды.
Үнді мұхитының алқабында түріктер сәтсіздіктерге кезікті. 20 мың
адамнан тұратын түрік десанты Диуның маңында жеңіліске ұшырап (1538ж),
Суэцке олжасыз оралды. Парсы шығанағында Кәтифтан айрылу (1520ж) мен Ормұз
(1552ж) бен Масқат (1554ж) маңындағы шайқастарда осман эскадрларының
жойылуы османдарды Үндістанды жаулап алуды – бірінші уақытша (1556 және
1565-1569 жж. әлі көне Суэц каналын қайта құру жоспары талқыланып жатты),
кейін мәңгі ұмытуға мәжбүрледі.
Алғаш кезде түріктердің Еуропадағы іс-әрекеттері сәтті болған еді.
Венгриядағы реформация мен діни қайшылықтар мен 1524-1525 жылдардағы
Германиядағы шаруалар соғысы олар үшін қолайлы жағдай жасады. 1526 жылдың
көктемінде осман әскері солтүстікке қарай қозғалды. 1526 жылы 29 тамызда
Мохач маңында болған шайқаста І Сүлейман Венгрия мен Чехия патшасы ІІ
Лайоштың венгриялық, хорват және чер жасақтарын талқандады. 10 қыркүйекте
түріктер Будыға кіріп, өзін Осман патшалығының вассалы деп мойындаған
трансильвандық магнат Янош Запойяины Венгрия тағына отырғызды.
Сонымен қатар Венгрия мен Чехия сеймдері Германияның штатгальтеры
Австрия эрцгерцогі І Фердинанд Габсбургты патша етіп жариялады. Киелі Рим
патшалығының патшасы V Карлдың көмегімен ол османдарға қарсы күрес бастады.
Алайда Янош Запойяиды өзінің одақтасы деп санаған Мартин Лютер мен оны
жақтаушылар І Фердинандқа не қаражат, не әскер берген жоқ. 1529 жылы ғана,
осман әскері Германияға жақындап қалғанда олар Габсбургтерді қолдап,
әскерін жіберуге келісті. 1529 жылы 27 қыркүйекте осман жасақтары 20 мың
түйе, 120 мың сарбаз, 300-ден астам қаруы бар Венаға жақындады. Бірақ
қаланың мықты қорғанысы, І Фердинанд әскерінің келуі және суықтардың түсуі
І Сүлейменді қоршауды жіберуге мәжбүрледі. 1532 жылғы жорық та сондай
нәтижесіз болды. І Фердинандқа көмекке асыққан V Карлдың испан, итальян,
неміс сарбаздарының жақындап қалғанын естіп, І Сүлеймен соңғы сәтте Вена
жолынан бұрылды да Штирияны тонап, Стамбулға оралды.
1533 жылы бейбітшілік туралы шешімге қол қойылды. Ол Испания мен Рим
папасына таралған жоқ. Рим папасына Лютермен қосылып, шіркеуді біріктіру
туралы міндетті шарт қойылды. Венгрия жағдайы тұрақсыз болып қалды. Янош
Запойяи қайтыс болғаннан кейін проавстриялық партия жандана түскенде, І
Сүлеймен өз қамқорлығында болған Венгрия жерлерін екіге бөлді.
Трансильвания осман вассалдығының дәрежесін және ішкі істерін шешуде
белгілі бір тәуелсіздік сақтап қалды. Ал Венгрияның басқа жерлері осман
әкімшілігінің тікелей билеуіне ауыстырылған Будин эйалетіне айналды
(1541ж).
Венгрия үшін күрес кезеңінде Осман патшалығы Еуропа саясатына
тартылды. Польшалық-габсбургтық феодалдық-мемлекеттік құрылымдармен
басқарылған княздар мен дворяндар, католик шіркеуі османдардың достаспас
жауы болды. Кейінірек, османдардың Еуропаға терең еніп кету қаупі төнгенде
қарсы шығушылардың арасында еуропалық бірлік санасы нығайып, олар
жалпыеуропалық құндылықтарды қорғау керектігін түсінді. Мұнда, біріншіден
осман шапқыншылығын халықтың бір бөлігі жасаған зұлымдығы үшін құдай
жіберген жаза деп түсініп, оған қарсы сөз айту үлкен күнә деп түсінгендігін
ескеру керек. Екіншіден, Еуропада османдардың әскери және әлеуметтік-
мемлекеттік құрылысы үлкен қызығушылық тудырды. Ол өз елдерінде реформа
жасауға үндеуде (Бусбек, И. Пересветов, Лютер, т.б.) және әртүрлі
әлеуметтік утопиялар жасауда (Л. Агостино, Ф. Альбергати, Г. Кампанелла)
қолданылды. Үшіншіден, османдармен одақ құруды мүмкін деп санаған
мемлекеттер мен халық топтары пайда болды.
Осман патшалығымен шекаралас аудандары, әсіресе Венгрия, Франция,
Нидерландының қарсы шығушылары мұны белсенді түрде көрсетті. Киелі Рим
патшалығы Франциямен соғысып жатқандықтан, Франция османдармен одақ құрғысы
келді. 1534 жылы Стамбулға бірінші француз өкілі келді. 1535 жылы екі ел
Габсбургтерге қарсы біріккен күрес жүргізуге келісті. Франция осман флотына
Гулонда база берді. Түрік рейдерлары немесе пираттары Италия мен Испания
жағалауларына шапқыншылық жасады.
XVI ғасыр ортасында негізгі күрес Жерорта теңізінің майданында дамыды.
Түріктер Батыстың қорғаныс жүйесін біржолата бұзуға тырысты. 1551 жылы олар
Мальтия орденіне ауыр соққы беріп, Трипольды алды. Батыс Триполь эйалетін
құрған Солтүстік Африканың жаңа жерлерін өз патшалығына қосты. Алайда олар
орденді түгел жойып жібере алмады. 1565 жылы Портаның іріктелген қолдары он
ірі шапқыншылықты көтерген Мальтаны ала алмады. Қазіргі тарихшылардың
кейбіреулері нағыз Сталинград ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz