Балықтың құрылымы мен физиологиялық ерекшеліктері
I. Кіріспе
Қазақстанда тауарлы балық шаруашылығы соңғы жылдар ішінде дами бастады. Қазіргі кезде су айдының көлемі 6 мың гектардай болатын тоған шаруашылықтары бар. Оларда негізінен тұқы тұқымдас балықтар өсіріледі. Ішкі су көздерінен ауланатын балықтар жоғарғы сапалығымен құнды. Оларда адам организіміне аса пайдалы белокты заттар көп болады. Қортпа, бекіре, көксерке, сазан сияқты тағамдық сапасы жоғары балықтар тек қана ішкі су көздерінен- тоған, су қоймалары, өзен-көл, қара сулардан ауланады. Сондай-ақ бағалы қара уылдырық та осы ішкі су көздерінің байлығы.
Балықтардың Қазақстанда 180-дей түрі мен түр тармақтары кездеседі. Балықтар девон кезеңінен белгілі. Қазіргі көптеген түрлері 500 мың жылдан бері өзгерместен тіршілік етіп келеді. Балықтардың мекен ету аумағы биік тау суқоймаларынан мұхиттың терең су түбіне дейінгі ауқымды қамтиды. Олар - 2°С-тан (арктикалық суда) 50°С (ыстық бұлақтарда) температура аралығында тіршілік ете алады. Тұздылығы 70%. суға төзетін балықтар да бар. Балықтар дене тұрқы, түсі, құрылысы, физиологиясы жағынан айтарлықтай ерекшеленеді. Олардың дене тұрқы 1 см-ден 20 м-ге дейін болады, ал салмағы 1,5 граммнан 12 - 14 тоннаға дейін жетеді. Олардың пішіндері де әр түрлі: ұршық, жебе тәрізді, екі бүйірінен немесе арқасынан бауырына қарай қысыңқы, жылан, таспа, шар тәрізді, дөңгелек, т.б. болады. Балықтың денесі үш бөліктен (бас, кеуде, құйрық) тұрады. Балықтар - адам үшін қажетті белокқа бай тағам көзі. Оның еті, уылдырығы, ал кейбір түрінің терісі де пайдаланылады, олардан балық майы алынады. Ішінде улы түрлері де кездеседі. Балық аулау шаруашылығы ертеден белгілі, дегенмен оның шарықтау биігі ХХ ғасырдың 70-жылдарына тура келеді. Осыған байланысты кейбір кәсіптік маңызы зор балықтардың санын азайтпау үшін, олардың табиғи көбеюіне қосымша әр түрлі қолдан өсіру әдістері көмегімен қамқорлық жасалады. Саны өте азайып кеткен, айрықша қорғауға алынған балықтардың түрлері мен түр тармақтары халықаралық және Қазақстанның Қызыл кітабына енгізілген (мысалы, ақ балық, Арал албырты, Арал бекіресі, Каспий албырты, көкбас, т.б.). Ғылыми мақсат үшін кейбір балықтарды лабораторияда өсіреді. Балықтарды аквариумда өсіру кең өріс алуда. Балықтар туралы ғылым ихтиология деп аталады.
Орта Азия мен Қазақстан территориясындағы өзендердің ағын суын толығымен егіске және басқа халық шаруашылығы мақсаттарына пайдалану нәтижесінде табиғи су көздері жыл сайын азайып, олардан балық аулау мөлшері де күрт кеми түсуде.Республикадағы ірі табиғи су көзі- Арал теңізі осылайша балық шаруашылығы жөніндегі өз мәнінен айырылды, ал Балқаш пен Алакөл және Бұқтырма су қоймасының деңгейі төмендеп келеді. Әйтсе де балық өндірісі өз мәнін жоймақ емес. Алдағы кезде балық өнімдерінің елеулі бөлігі ішкі су көздерін тиімді пайдалану, тауарлы балық шаруашылығын өркендету арқылы алынбақ.
II. Негізгі бөлім
2.1. Балықтың құрылымы мен физиологиялық ерекшеліктері.
Балықтардың дене тұрқы 1 см-ден 20 м-ге дейін болады, ал салмағы 1,5 г-нан 12 - 14 т-ға дейін жетеді. Олардың пішіндері де әр түрлі: ұршық, жебе тәрізді, екі бүйірінен немесе арқасынан бауырына қарай қысыңқы, жылан, таспа, шар тәрізді, дөңгелек, т.б. болады. Балықтың денесі үш бөліктен (бас, кеуде, құйрық) тұрады. Олардың жұп танау тесігі мен көзі, жұп (кеуде, құрсақ) және дара (арқа, құйрық, құйрық асты) қанаттары болады. Кейбір балықтың қанаттары жетілмеген, ал кейбір түрлерінде өте жақсы (мысалы, албырттардың май қанаты) жетілген. Денесін қабыршақ жапқан, бірақ қабыршақсыз немесе сүйекті қылтан жапқан түрлері де бар. Желбезекпен тыныс алады, ауамен тыныс алуға бейім органы бар балықтар да кездеседі. Балық жыныстық қабілеті жетілгенше тез өседі, олардың өсуі көбіне жыл маусымына, тіршілік жағдайына байланысты.
Бір-екі жыл (кейбір бұзаубас балықтар), тіпті жүз жылға дейін (қортпа) тіршілік ететін балықтар да бар. Көптеген балықтардың иіс сезу, сезім, есту, көру (өте терең және жер асты суларында тіршілік ететіндерінде болмайды) мүшелері жақсы жетілген. Олардың бүйір сызығы судың қозғалысын қабылдайды. Сүйекті балықтардың көпшілігінде торсылдақ болады, ол дене тепе-теңдігін сақтау қызметін атқарады, ал кейбір балықта торсылдақ - тыныс алу органы; балық торсылдақ арқылы өзі шығаратын дыбысты күшейтеді. Қорегінің түріне қарай балық: фитофаг, планктофаг, бентофаг, детритофаг, жыртқыштар болып бөлінеді. Балық әдетте дара жынысты, сондай-ақ қос жынысты түрлері де кездеседі. Балықтардың көпшілігі сырттай ұрықтанып, уылдырық шашу арқылы көбейеді. Сондай-ақ іштей ұрықтанып, тірі шабақ немесе ұрықтанған уылдырық туатын түрлері де (мысалы, акулалар, гамбузия, т.б.) болады. Тіршілігінде олар бірнеше рет уылдырық шашады, бір рет қана уылдырық шашатындары да (мысалы, қиыр шығыс албырты, кета, т.б.) болады. Уылдырығын судағы өсімдікке, тасқа жабыстырып қоятындары, көміп тастайтындары, тіпті моллюскілердің денесіне тығып сақтайтындары да кездеседі. Балық жыл маусымына сәйкес қорегін, қыстауын немесе уылдырық шашатын жерін іздеп, кейде мыңдаған киллометрге дейін өрістейді.
2.2.Теңіз бен көлдегі балықтар
Каспий жер жүзіндегі ең ірі теңіздердің бірі. Ол көлемі жағынан дүние жүзінде екінші орын алады. Солтүстік Америкадағы Верхний көлінен 5 есе үлкен. Теңіздің суы тұзды, дегенмен оған Волга мен Орал өзендері құйылады да, оны біркелкі тұщыландырып отырады, мұның өзі балықтың өсіп-өнуіне қолайлы жағдай жасайды. Онда кәсіптік маңызы бар балықтардың жүзге жуық түрі мекендейді. Ал солардың 33 түрі басқа ешбір суларда кездеспейді. Каспий теңізінен көбінесе бекіре тұқымдастар: бекіре, шоқыр, құртпа, мекіре; майшабақ, сазан, тыран, қаракөз, қызыл балық, жайын, шортан, миноға, табан, т.б ауланады. Теңіздің тағы бір артықшылығы, Каспий ТМД елдері бойынша ауланатын бекіре тұқымдас балықтың 70% береді. Балықты көбіне қыс, көктем, күз айларында аулайды. Ал маусым айынан бастап, тамыз айына дейін балық аулау тоқтатылады.
Құртпа (белуга). Бұл кәсіптік балықтың ең ірісі және бағалысы. Ұзын денесі сымбатты. Ірілерінің салмағы 1100кг дейін тартады. Аналығынан 100кг мөлшеріне жуық өте бағалы қара уылдырық алынады. Жыныс бездері 15-16 жасында жетіледі. Уылдырығын екі жылд бір рет - сәуір айының аяғы мен мамыр айының бас кезінде шашады. Олар 100 жылдан астам өмір сүреді, жас тюленьдер мен балықтарды жеп қоректенеді.
Сурет 2.2.1 - Құртпа балық
Бекіре (осетра). Ұзындығы біркелкі 2,5м, салмағы- 160кг. Ал жаппай ауланып келген бекіренің орташа салмағы 16-32кг тартады. Уылдырығын шашарда маусым айынан бастап, тамыз айына дейін өзенге өтеді. Келесі жылы сәуір- мамыр айларында теңізге қайтып оралады. Бекіре шаян тәрізділермен және моллюскалармен қоректенеді, ұсақ шабақтарды да жұтып жүре береді. Бекіренің еті дәмдә, уылдырығы өте бағалы.
Сурет 2.2.2 - Бекіре балық
Сазан. Тұқы тұқымдасына жататын балық. Сазанның қабыршағы ірі, аузының екі езуінде мұртшалары бар, жұтқыншақ тісі жақсы дамыған. Қазақстанда 2 түр тармағы: Еуропа cазаны (Сазан Cyprinus carpіo) және Арал сазаны (Сазан Cyprinus aralensіs) бар. Біріншісі - Жайық, Жем, Еділ өзендерінде, Шалқар мен Каспий теңіздерінің құяр жеріндегі өзендерде; ал екіншісі Арал теңізі, Сырдария, Сарысу, Шу өзендерінің бойында тараған. Ересектерінің ұзындығы 40 - 45 (кейде 100) см-дей, салмағы 2,5 (ірілері 20) кг-дай болады.
Сурет 2.2.3 - Сазан балық
Шоқыр (севрюга) -бекіре тұқымдасына жататын балық.
Негізінен Қара, Азов теңіздерінде тіршілік етеді. Қазақстанда Каспий теңізінде, оған құйылатын Жайық өзенде таралған. Дене пішіні жебе сияқты созылған. Тұмсығы ұзын (ол басының ұзындығының 60%-дайын алады), мұртшасы қысқа. Арқасы бүйір сүйектеріне дейін қара, бауыры ақшыл түсті. Балықтың ұзындығы 160 см, салмағы 14 кг-дай. Ұзындығы 220 см, салмағы 68 кг-ға дейін болатын түрлері бар. Көктем мен күзде, сәуір айынан бастап, тамызға дейін уылдырық (475 мың, диаметрі 3 мм-дей) шашады. Уылдырық шашып болған ересек балықтар мен шабақтары теңізге ойысады да, мұнда қорек іздеп, қоныс аударып отырады. Майда шабақтары зоопланктонмен, ал ересектері ұсақ балықтармен және моллюскалармен қоректенеді.
Сурет 2.2.4 - Шоқыр (севрюга)
Көксерке. Алабұға тұқымдасына жататын жыртқыш балық. Бұлар табиғи жағдайда Балтық, Қара, Азов,Каспий, Арал теңіздерінің су алаптары және Эгей теңізіне құятын Марица өзенінде кездеседі. Қазақстанда Жайық - Каспий,Сырдария - Арал, Сарысу, Балқаш - Алакөл, Талас, Ертіс, Нұра су алаптарында тіршілік етеді. Ұзындығы 35 - 45 (91) см, салмағы 400 - 900 (11,3 кг) г. 10 - 12 (16) жыл тіршілік етеді. Ұзынша денесі екі бүйірінен сәл қысыңқы. Жақтары мен таңдайында шошақ тістері бар. Майда қабыршағы құйрық қанатының түбіне шейін, басында желбезек қақпағына дейін жауып жатады. Бүйірінде 9 - 14 қоңыр көлденең жолақтары бар, майдаларында анық көрінеді. Жақын орналасқан екі арқа қанатының біріншісі тек тікенекті талшықтардан тұрады. Кеуде, құрсақ және аналь қанаттары ақ немесе солғын сары түсті болады. Арқа және құйрық қанаттары көптеген майда қоңыр дақтардан шұбар болып көрінеді.
Сурет 2.2.5 - Көксерке
Тұқы. Тұщы суда тіршілік етеді, араларында өткінші түрлері де кездеседі. Жер шарында кең тараған (тек Оңтүстік Америка менМадагаскарда кездеспейді), 19 ғасырдың аяғында Австралияда жерсіндірілген. 270 туысы, 1500-дан астам түрі белгілі. Қазақстанның барлық су айдындарында кездесетін 33 туысы, 90-ға жуық түрі бар. Уылдырығын негізінен су түбіндегі шөпке шашады, араларында тасқа немесе құмға шашатындары да кездеседі. Тұқылар - кәсіптік маңызы бар балықтар (қаракөз,сазан, тыран, оңғақ, шемей, т.б.). Сондай-ақ балық тоғандарында жақсы өсіріледі және жерсіндіруге бейім келеді (тұқы, табан, ақ амур, дөңмаңдай, т.б.). Қазақстанда күтім, шортантәрізді ақмарқа, арал қаязы, түркістан қаязы, шу сүйрік аққанаты, көкбас - өте сирек кездесетін балықтар, сондықтан қорғауға алынып, Қазақстанның "Қызыл кітабына" енгізілген.
Сурет 2.2.6 - Тұқы
Шортан. Албырттар отрядының өзі аттас тұқымдасына жататын балық; ірі жыртқыш, шортан тәрізділер отрядының бір тұқымы. Қазақстанның барлық табиғи су айдындарында кездеседі. Дене пішіні жебе тәрізді, ұсақ қабыршақтар жапқан, ұзындығы 1,1 м-ге, салмағы 16 кг-ға жетеді, арқа қанаты аналь (құйрықасты) қанатының деңгейінде, басы жалпақ, ұзын жақтарының астыңғысы үстіңгісінен ілгері ұмсынған. Аузы үлкен, онда көптеген тістері бар, тістерінің өткір қырлары артқа қарай иілген, сондықтан оның аузына түскен жемтігі аузынан кері шыға алмайды. Түсі өзі тіршілік ететін ортасына байланысты құбылып отырады, бүйірінде көлденең жолақты ірі қоңыр түсті дақтары болады.
Сурет 2.2.7 - Шортан
Маринка. Денесі ұсақ қабыршықпен қапталған, тұрқы 20 см-ден 1 м-ге дейін, салмағы 2-12 кг. Басы жасыл сары, арқасы қара көк, бауыры сары түсті. Аузының екі жағында екі жұп мұрты, жұтқыншағында үш қатар тістері болады.
Жыныстық жағынан 3-4 жылда жетіледі. Уылдырығын сәуір-майда судың температурасы 15-18С жеткенде 1-2 м тереңдікте, құмайтты жерге салады. Шикі уылыдырығы жеуге жарамсыз. Іле Маринкасы - балықпен, кәдімгі Маринка - омыртқасыздармен, Балқаш Маринкасы - шөппен қоректенеді. Балқашта ауланатын Маринканың кәсіптік маңызы бар.
Сурет 2.2.8 - Маринка
2.3. Балық өсіру жүйелері.
Балық өсіру - балық шаруашылығының балықтарды жерсіндіретін, олардың жаңа тұқымын шығаратын, қоректендіретін, судағы қорын молайтып, сапасын арттыратын саласы. Балық негізінен табиғи сулар мен тоғандарда өсіріледі. Табиғи суда балық өсіру - өзен, көл, су қоймалары мен теңіздердегі балық түрлерінің сапасын арттыруға және оның қорын молайтуға бағытталған. Адамның іс-әрекетінің нәтижесінде (мысалы, су құрылыстарының салынуы, судың ластануы, т.б.) табиғи сулардағы балықтардың өсіп-өнуі нашарлап, тіпті кейбір түрлерінің жойылуына апарып соқты, сондықтан олардың өсіп-өнуін қамтамасыз ету, сапалы балық түрлерін көбейту сияқты жұмыстардың қажеті туды. Адам әрекетінің кері ықпалы, әсіресе, жартылай өткінші (көксерке, тыран, сазан, торта, т.б.) және өткінші балықтарға (бекіре тәрізділердің, албырттардың көпшілігі, т.б.) қатты тиді. Жартылай өткінші балықтар көлдерде, өзендерде және оның сағасында, ал өткінші балықтар теңіздерде тіршілік етіп, уылдырығын шашу үшін өзен арнасымен жоғары өрлейді. Балықтардың өрлеу жолында кездесетін кедергілер жойылады; мысалы, жыртқыш балықтар ауланады, жыртқыш сүтқоректілер мен құстар үркітіледі, уылдырық шашатын балықтарды аулау уақытша тоқтатылады. Сондай-ақ суда балық жемінің мол болуы мен судың тазалығы қадағаланады. Балық уылдырық шашатын жерлер табиғи қалпында сақталуы керек. Көктемгі су тасқынынан өзен жайылымдарында майда шабақтардың біразы қалып қояды да, су тартылғаннан кейін қырылып қалады. Мұны болдырмау үшін арнайы канал қазылып, шабақтар өзен-көлдерге ағызылады немесе шабақтар ауланып, өзенге қолдан жіберіледі. Кәсіптік маңызы бар балық түрлерінің әр түрлі себептерден табиғи көбеюі жоғары деңгейде болмаса, олардың шабағы қолдан өсіріліп, есейген соң, табиғи суға жіберіледі. Балық ауланатын сулардағы ихтиофаунаның сапасын арттыру үшін кәсіптік маңызы бар балық түрлерін жерсіндіреді. Мысалы, кезінде Каспийге ҚHYPERLINK "http:kk.wikipedia.orgwiki%D2%9 A%D0%B0%D1%80%D0%B0_%D1%82%D0%B5%D2 %A3%D1%96%D0%B7"араHYPERLINK "http:kk.wikipedia.orgwiki%D2%9 A%D0%B0%D1%80%D0%B0_%D1%82%D0%B5%D2 %A3%D1%96%D0%B7" теңізден кефал, Аралға Балтық теңізінен салака, Қара теңізден камбала, Аралдан Балқаш көліне арал бекіресі мен қаязы, т.б. әкелінген. Тоғанда балық өсіру, арнайы қазылған су қоймаларында жүргізіледі, сондықтан мұндағы балықтар ұрықтануынан бастап үлкейгенге дейін адамның бақылауында болады. Тоған шаруашылықтарында ежелгі тұқыдан басқа көптеген балық түрлері (ақ амур, дөңмаңдай, табан, оңғақ, бахтах (форель), бестер, т.б.) өсіріледі. Балықтарды қоректендіру үшін құрама азық қолданылады. Қазақстанда жалпы аумағы үш мың гектардай тоғыз тоған шаруашылығы (Алматы, Шығыс Қазақстан, Павлодар, Қызылорда облысында), он үш питомник және бірнеше арнаулы шаруашылықтар (Атыраудағы бекіре шабағын өсіретін шаруашылық, т.б.) бар.
Балық өсіру жүйелері
1.Толық жүйелі шаруашылықтар
2.Толық жүйелі емес шаруашылықтар
Балық шаруашылықтарының өркендеуі мен өнімділігінің төмендеуіне әсер ететін негізгі себептер:
1.Жұқпалы аурулар - кавиоз, крипобиоздар, қызамық, балық торсылдағының қабынуы.
2.Лас сарқынды қалдық сулардың құрамындаңғы улы заттар және пестициттермен улануы.
3.Басқа да биотикалық және абиотикалық жағдай факторлар мен себептер (су көзінің физикалық ,химиялық, биологиялық құрам қасиетіне байланысты.)
2.4. Балық өсіретін жасанды тоғандарды жобалау және жоба түрлері.
Жоба дегеніміз - құрылыста тиімді іс-жүргізудің әдісімен объектіні дұрыс пайдаланудың жолдарын көрсететін құжаттар жиынтығы болып табылады. Жоба түрлері : 1. Дербес жоба
2. Экспериментальдық жоба
3. Қайта қоланылатын жоба
4. Типтік жоба
Дербес жоба-айрықша сирек объектілер үшін жасалынады. Оны ғимаратты, немесе кешенді құрылыстарда тек бір-ақ рет салу үшін қолданылады.
Экспериментальдық жоба - тікелей өндірістік жағдайларда жаңа техникалық шешімдерді мұқият тексеру қажет болған жағдайда жасалады. Оның зерттеу негіздеріне: жануарларды күтіп-бағудың жаңа технологиясы, өндірістік процестерді механикаландыру мен автоматтандырудың айырықша жүйесі, құрылыстық жаңа шешімдер т.б.
Қайта қолднылатын жоба - жобалар барынша сәтті жасалған дербес жобаларды қайтадан қолдану керек болған кезде пайдаланылады.
Типтік жоба - біртекті объектілерді жаппай салуға және қолдануға арналған. Олар өзінің орны мен негізгі парамертрлері жағынан көп қолдануға болатын жобалық шешім.
Типтік жобаның құрамы- ғимараттың немесе құрылыстың типтік жобасына құжаттардың мынадай түрлері жатады: жұмыс сызықтары, сметалар, құрал жабдықтарға анықтама.
Негізгі жоба мына талаптарға сай болуы керек:
1.Технологиялық: негізгі және қосымша зоналардың орналасуында;
2.Көліктік: жүк тасымалдауға ыңғайлы;
3.Экономикалық: кешендердің болашақта дамуын ескере отырып;
4.Инженерлік-техникалық: өрт қауіпсіздігі және т.б ережелерді сақтай отырып;
5.Санитариялық- гигиеналық және зооветеринарлық.
Негізгі жоба: жобалық құжат, онда қажетті территориялардың көлемі барлық ғимараттар мен құрылыстар, олардың орналасуы, жалпы шешімдердің экономикалық тиімділігі белгіленеді.
Жобаны сараптаудан өткізудің негізгі мақсаты: Мал денсаулығын қорғауға және өнімділігін арттыруға бағытталған ветеринариялық-санитариялық және зоогигиеналық талаптарды қатаң сақтай отырып жобалық шешімдердің жоғары техникалық дәрежесін қамтамасыз ету, фермаларды індеттен және басқа аурулардан сақтау, жұқпалы аурулардың алдын-алу және мал өлімінен сақтандыру, ветеринариядағы ауыр еңбекті механикаландыру, сол сияқты қоршаған ортаны қорғау, ағын суларды өндірістік қалдықтармен ластанудан сақтау.
Жобалық тапсырма- жобаға талаппен негізгі міндеттер көрсетілген жобалаудың алғашқы сатысы. Жобалауға тапсырманы заказ беруші белгілейді және мынандай маңызды деректерді көрсетеді: кәсіпорынның атауы, жобаға негіз болған себептер, құрылыс салатын аудан және алаң, объектінің өндірістік қуаты, мал шаруашылығын дамытудың келешектік жоспарлары, жануарларды күтіп-бағу технологиясы, табынның саны, құрамы мен өнімділігі, санитариялық-гигиеналық режимі, жобаланған азықтандыру рационы, ветеринариялық сақтау жүйелері, ветеринариялық- санитариялық
талаптар мен зоогигиеналық параметрлер. Тапсырмада құрылыс салудың айрықша жағдайларына байланысты негізгі деректер(топырақтың құрамы және т.б), өнім түрлері мен оларды пайдалану аймақтары, кәсіпорын іске қосылғаннан кейін және оны салу кезінде шикізатпен, сумен, жылумен, газбен, электор қуаты мен қамтамасыз ететін негізгі көздер, қоршаған ортаны қорғау жөніндегі шаралар жүргізу үшін негізгі мүмкіндіктер, ағын суларды тазарту мен ағытып қалпына келтіру жобасын жасау туралы талап, кәсіпорынды кеңейту мүмкіндігі, құрылыс объектілерін іске қосу кезегі, құрылыс және монтаждау жұмыстарын аяқтаудың белгіленген мерзімі, жобалау сатылары, жоба түрлерін жасауға талап атап көрсетіледі.
Түсініктемелік жазба- шындап келгенде бұл жобалаушылардың негізгі түпкі құжаты. Онда мынадай деректер келтіріледі: таңдап алған құрылыс алаңын негіздеу, отынға, суға, жылу және электор көздеріне, еңбек ресурстарына қажеттілік және осы қажеттілікті қамтамасыз ету мүмкіндіктері, технологиялық процестермен және жалпы көлікпен, энергетикалық және санитариялық-техникалық құрылғылармен біріктірілген барлық өндірістік және қосымша құрылыстар мен құрылғылардың өзара орналасуын көрсететін бас жоспар бойынша мәліметтер, қоршаған табиғи ортаны қорғау жөніндегі шаралар енеді.
Жаңа бөгет салар алдында оның жобасын дайындаған кезде төменгі жағдайларды ескеру кажет:
1.Бөгет жасауға келісілген учаскіде гидротехник пен балық өсіру маманының рұқсатынсыз құрылыс жұмысын бастауға болмайды;
2.Тоғандардың шаруашылық қажеттерін өтеумен қатар, балық өсіру мүмкіндіктері ескеріледі.
3.Су ауыл шаруашылығына пайдалануға жарамсыз жерлерге атап айтқанда, бос жатқан өзен арнасына, бұлақ алабына, сайларға толтырылады.
Ал енді фабрика, заводтағы басқа өндіріс орындарының қалдық сулары құйылатын өзен мен бұлақтардың бойына бөгеттер салуға болмайды.
Сурет 2.4.1-Тауарлы балық тоғандарының типтік жобасы
Сурет 2.4.2-Таңдаулы жоба
Тоған салу жұмыстары гидротехниктің немесе аудандық су шаруашылығы мекемелерінің басшылығымен жүргізіледі.Балық шаруашылығының тоғандық қоры су қоймаларынан тұрады. Ежелгі әдіспен жасалған азын-аулақ тоғандар жыл сайын жаңа конструкциялық құрылыс әдістері бойынша салынған тоғандармен молыға түсуде.Тоғандарды көлеміне қарай үш топқа бөлуге болады.
Бірінші топқа, негізінен, еліміздегі алғашқы бесжылдық кезінде құрылған балық өсіру шаруашылықтары жатады.Олардың әрқайсысының көлемі 500 гектар шамасында, балық қоңдандыратын тоғандарының аумағы 25-30 гектар, ал кей жағдайда 50 гектарға жетеді. Мұндай тоғандардан балық мол ауланады.
Екінші топқа көлемі 700-1200, тіпті 1500 гектарға жететін балық шаруашылықтары жатады. Мұндай шаруашылықтар негізінен соғыстан кейінгі кезеңде, тауарлы балықты мол аулап, оны тірідей сату мақсатымен өндіріс орталықтарына жақын жерден салына бастады.
Үшінші топқа жататын шаруашылықтар тоғаны өте көлемді келеді. Жалпы, тоған неғұрлым көлемді болса, оның экономикалық тиімділігі де солғұрлым жоғары.
Тұқы тұқымдас балықтарды өсірумен шұғылданатын мемлекеттік балық өсіру шаруашылықтарымен колхоз мен совхоз фермалары төрт түрге бөлінеді.
1.Толық жүйелі тауарлы балық шаруашылығында балықты уылдырық кезеңінен бастап тағамдық пайдалану дәрежесіне дейін өсіреді. Мұның өзі үлкен қалаларға таурлы балық түрлерін мол беретін механикаландырылған ірі балық өсіру кәсіпорны болып табылады.
2.Толық жүйелі асыл тұқымды балық шаруашылығында асыл тұқымды балықтар өсіріледі. Мұнда балыұтың уылдырық шашатын, шарбақтары өсетін, жайылып-серуендейтін және арнайы ұрғашы балық бөгеттері болады. Осы айтылған балық өсіру шаруашылықтарының екі түрі өздерінің негізгі жұмыстарына қоса іргелес орналасқан колхоз-совзолздардың тоғандарына жіберу үшін жас шабақтар өсіреді.
3.Балық питомниктері басқа су көздеріне қоныстандыруға арнап балықтар өсіреді. Мұнда тауарлы балықтарды да қсіруге болады.
4.Жартылай жүйелі балық шаруашылықтарында питомниктерден әкелінген балықтарды қондандырады.
Балық өсіретін ірі шарушылықтағы тоғандардың категориясы. Мұндай шаруашылықтардың өз қажетіне қарай сумен қамтамасыз ететін бос тоғаны және өндірістік тоғандар жүйесі балықтарға арналған уылдырық шашатын, өсетін, қыстайтын және жайылып серуендейтін, санитариялық профилактикалық тоғаны , сондай-ақ ауланған балықты тірілей сақтайтын тоғаны болады. Бос тоған өзге тоғандарды канал арқылы сумен қамтамасыз етеді. Сондықтан оның су деңгейі басқаларынан биік болуы керек. Егер бос тоғанға су тау өзендері мен бұлақ, бастаулардан келген жағдайда оны тұндырып жылығаннан кейін ғана өндірістік тоғанға жіберіледі.
Ресейде Калиниградтық облыс өзінің балық өлкесі ретінде, дәрежелері төмендеп кетті. Соңғы 20 жыл ішінде ешқандай балық шаруашылығына арналған қайықтар алынбаған. Аулау көлемі 2010 ж 250 мың тонна болғанмен ешқандай қайықтар Калиниградтық порттарға жазылмаған.
Ресейде Калиниградтық облыс балық аулау саласы бойынша, перспективті региондар санына кірген. Облыста балық аулау саласын арттырып, жаңа проектер ұйымдастыруға кіріскен.
Калининград-судоферов құрылысы жөнінен экономикалық және географиялық жағынан өте ыңғайлы нүкте. Осы көрсетіліп отырған проектінің бағасы 200 млн шама евро сында. Ғылыми - зертеулер қайықтар, сонымен қатар үлкен жұмыстарда қажетті қайықтар құру жоспарлануда. Бұл жоба бәсекелестігі қайықтардың кілт аты құрылып, қажетті техникалық жабдықтармен қамтамасыз етіледі.
Бұл жоба таңдаулы және мен өзімнің барлық күшімді салып, оны Калиниградта ұйымдастырам - деп Андрей Карайний жария еткен. Бұл жобаның құрылуын жеке инвестициялар есебінен ұйымдастырылу керек. Ал мемлекет тапсырыс беруші кампанияларға лизингтік төлемдер беруге дайын. Оған арналған құралдар беруге дайын. Оған арналған құралдар бюджетке салынады.
2.4.3-сурет
Жасанды тоған
2.4.4-сурет
Тоған турлері
2.5.Комплекстік маңызы бар гигиеналық тоғандар. Орналасқан орындарына қарай комплекстік маңызы бар тоғандардың өздері түр-түрге бөлінеді. Бұлақ тоғандары бұлақ суын тоқтату арқылы салынады. Оның тереңдігі негізінен біркелкі болып, тек бөгеттің тұсы ғана тереңдеу келеді (1-1,5м). Мұндай тоғанның көлемі шамамен 5 гектардан аспағанмен, кейде едәуір көлемділері де кездеседі. Бқлақ суы - суық, химиялық құрамы құбылмалы. Бұл жағдай негізінен су қоймасының түбіндегі топырақтың химиялық құрамына байланысты.
Бөгетті қайнар басын қайнардан алады. Қайнардың алабын көлденеңінен бөгеп тоған жасайды. Мұндай тоған бөгеудің тұсында терең болғанмен, одан алыстаған сайын таяздай береді. Жағалау тұстары балыққа жайлы . Судың температурасы оның қанша қашықтықтан ағып келетіндігіне байланысты. Қайнардың бастауында су салқын болғанымен, аға келе жылиды, тіпті тегістіктегі өзен суларының жылығындай болады. Көлемі жөнінен мұндай тоғандар шағын 5-10 гектардың шамасында, кейде 25 гектарға жетеді.Одан асатындары өте сирек.
Өзен тоғандары өздерінің құрылыс ерекшеліктеріне қарай иірімді тоған және жайылма тоған деп екіге бөлінеді. Иірімде тоғанды салғанда өзеннің алабын көлденең бөгетпен бөгейді де, судың ағыс қуатын кішігірім су электр станциясы мен майшайқағыш және диірмен үшін, ал бөгеттің жайылма тұсын тоған балық шаруашылығы үшін пайдаланады.Мұндай тоғандардың көлемі әрқалай -5 гектардан 300 гектарға дейін жетеді. Су қоймасының тереңдігі - оны пайдалану тәсілдеріне байланысты, әдетте 3-4 метрден кем болмайды, жағасына қарай бірте-бірте тайыздай береді. Бұл тоғандардың суы жылы және көпшілік жағдайда ағысты келеді. Суының құрамы өзен суының сапасына, жер астынан және жер үстінен жанамалай ағып келіп қосылатын су көздері мен тоған түбіндегі топырақ құрамына байланысты. Мұндай тоғандарда әр түрлі балықтар, атап айтқанда, өзен суларын мекендейтін алабұға, табан, шортан, торта өсіріледі.
Жайылма тоғандар су жайылатын жазықтың ойпаңдау жерінде орналасады. Ол негізінен балық өсіру мақсатында жасалынады. Кейбір жағдайда тоғанның төменгі жағындағы жайылған су жерді нәрлендіру үшін де пайдаланылады. Көлемі жағынан ондай тоғандар әрқалай. Балық өсіру шаруашылықтарында олардың көлемі 30 гектардан 100 гектарға дейін жетеді. Бөгет тұсындағы суының тереңдігі 1,5-2 метрден аспайды да, жағасына қарай таяздайды.
Жер бетімен аққан суға толатын тоғандары, көпшілік жағдайда, атмосфералық тоған деп атайды. Әдетте, олар көктемде суға толады, ал жаз мезгілінде азайған су орнын жер асты суы мен жауын суы толтырылады. Мұндай тоғандардың көлемі әдетте 10-15 гектар, кейде онан да көп, тіпті 50 гектарға дейін жетеді. Қыс кезінде мұндай тоғандардағы балықтар оттегінің жеткіліксіздігінен апатқа ұшырайды.
Тауарлы балықты өсіру арнайы тоған шаруашылықтарына, өзенді тауарлы шаруашылықтарда, су қоймаларында, шағын су әуеттерінде және бассейндерде жүргізіледі. Тоғандық балық шаруашылықтары толық жүйелі толық емес жүйелі болуы мүмкін. Толық жүйелі шаруашылықтарда балықты уылдырықтан тауарлық кондицияға дейін өсіреді. Бұған сонымен қатар, асыл тұқымды шаруашылықтар да жатады. Толық емес жүйелі шаруашылықтарға балық питомниктері және семірткіш шаруашылықтар жатады. Балық тәлімбақтарында жас балықтар өсіріледі, ал олар жетілген соң басқа арнайы су қоймаларын балықтандыру үшін семіртуге арналған шаруашылықтарға жіберіледі.Балық шаруашылық тоғандарды қызметіне қарай- басты сумен қамтылатын, өндірістік ( қысқы және жазғы), санитарлық-профилактикалық (каратинді-изоляторлық) және қосалқы түрлерге бөледі. Жазғы өндірістік тоғандарға уылдырық шашатын, майда балық өсірілетін, семіртетін және ата-аналық тоғандар жатады. Қысқы өндірістік тоғандар балықтарды қысқы уақытта сақтау үшін қолданылады. Балық шаруашылық тоғандарының көлемі, тереңдігі және ағыны онда өсірілетін балықтын биологиялық ерекшелігіне байланысты. Тоғанда қойылатын талаптар балықтардың жасына байланысты өзгеріп отырады.
Уылдырық шашылатын тоғандар балықтарды көбейту үшін қажет. Олардың ауданы 0,1 (0,5-0,2)га, ал тереңдігі 0,5-1,1м. Уылдырық шашылатын тоғандарды көлік жүретін жолдардан алыс орналастырады, бұл жер алабы батпақтанбаған, сәл ғана сілтілі немесе бейтарап топырақты болуы керек. Мұндай тоғандарды балықты уылдырық шашуға жіберуге 10-12 сағат қалғанда толтырады. Тоғандарды алдын ала толтыруға болмайды, себебі ертерек суландырған жағдайда балық уылдырығы мен дернәсілдеріне зиянды микроорганизмдер көбейеді.
Майда балықты тоғандарда уылдырық шашылатын тоғандардан алынған немесе зауыттық әдіспен алынған майда балықтарды 6-7 тәуліктің жасынан 15-18, кейде 30-40 тәулікке дейін өсіреді. Майда балық тоғандарының ауданы 0,2-1,0га, орташа тереңдігі 0,8-1,0м .
Өсіретін тоғандар жас балықтарды өсіру үшін қолданылады. Оның ауданы 10-15га, орташа тереңдігі 1,0-1,2м. Балық тәлімбалықтарында өсіретін тоғандар барлық тоғандық ауданның 80-90% құрайды.
Семіртетін тоғандар тауарлық балықтарды өсіру үшін қолданылады. Олар- көлемі бойынша ірі су қоймалары, мұнда балықтар таурлы соңғы кондицияға жететін даму кезеңін өтеді. Бұл жерге балықтар қысқы кезеңінен өткен соң бір жасында түседі. Екінші жаз кезеңінде балық семіртіліп күзде ауланғаннан кейін сату орындарына түседі. Олардың ауданы 50-100 га, ал орташа тереңдігі 1,3-1,5м.
Ата-аналық тоғандарда өндірушілерді аналық топты және өсіруге арналған балықтрды ұстайды, оларға жақсы жағдайлар жасайды. Олардың ауданы өндірушілермен уылдырық шашатын жас балықтардың санына байланысты болады, ал орташа тереңдігі 1,3-1,5м.
Қыстық тоғандар жас және кәрі балықтарды қысқы уақытта ұстау үшін керек. Шаруашылықтың көлеміне байланысты қыстық тоғандардың ауданы 0,2-1,5га аралығында ауытқиды. Олардың тереңдігі ондағы қатпайтын су қабаты 1-1,2м кем болмайтындай болуы керек. Оңтүстік аудандарды қыстық тоғандардың тереңдігі 1,5м болса жеткілікті.
Карантиндік тоғандар басқа шаруашылықтардан әкелінген өндіруші және уылдырық шашатын балықтарды уақытша ұстау үшін қолданылады. Оның ауданы 0,2-0,4га құрайды, ал тереңдігі 1,0-1,3м. Карантиндік тоғандарды басқа тоғандардан оқшаулап, ағынның ең төменгі жағына орналастырады. Олар балықпен бірге келетін әртүрлі ауру қоздырушыларының таралуын алдын алу үшін арналған. Карантиннің ұзақтығы 30 тәулік (12С төменгі температурада карантин уакытын ұзартады), ал қысқы уақытта карантин қыс бойына созылады. Басқа мемлекеттен әкелінген балықтар үшін крантин ұзақтығы 1 жыл. Карантин уақытында балық денсаулығының жағдайы ұдайы бақылануда болады. Егер карантин уақытысында жұқпалы аурулар анықталса, онда балықтарды емдейді немесе толық жойып жібереді.
Шағын су әуіті тауарлық балықты аулағаннан кейін тұтынысқа жіберуге дейнгі арлықта уақытша ұстайтын үлкен емес ағынды тоғандар. Шағын әуіттерде тауарлық балықтарды орналастыру тығыздығы 100-125кгм.
Су қоймалары. Қазақстанда кәсіпттік балық өсетін көптеген су көздері, жалпы көлемі 6 миллион гектарға жуық пайдалануға жарамды теңіз, көл, жасанды су қоймалары, жалпы ұзындығы 10-11мың километрдей кәсіпттік маңызы мол өзендер бар. Дегенмен де су қоймаларының барлығы бірдей балыққа бай емес. Респупликамыздағы кебір жасанды су қоймаларының сипаттамасына қысқаша тоқталып өтейік.
Қапшағай су қоймасы - Алматы қаласынан солтүсттікке қарай 70км , Іле өзенінің аңғарына салынған. Көлемі 1850гектар,ұзындығы 180 км ,ені жалпақ жерінде 22 км.Орташа тереңдігі 15,2м, ең терең жері - 45м.
Шардара су қоймасы Сырдария қөзенінің арнасына салынған. Алаңы 9 мың гектар.Жыл сайын 7500центнерге дейін сазан, табан, көксерке,қаяз т.б балықтар ауланады. Балық өнімі әр гектарға 30 кг келеді.
Бұқтырма су қоймасы Ертіс өзеніне Бұқтырма ГЭС-ін салғанда пайда болған. Шығыс Қазақстан мен Семей обылысының территориясында. Бөгеттің биіктігі 90 метр, су қоймасының ұзындығы 600 км, аумағы 5500 км .Су көлемі 49,6 км. Ені жалпақ жерінде 35 км, орташа тереңдігі 11м.Су қойиасында кәсіпттік балықтың 28 түрі мекендейді.
Қартомар - Қостанай обылысы су қоймасы. Тобыл өзеніне Әйеттің құяр тұсында, арнаға салынған. Су қоймасының жалпы ұзындығы 25 км, ені 2 км, ең терң жері 24м. Көлемі 172,3млн м. Су қоймасында кәсіпттік балықтың 14 түрі мекендейді.
Бөген су қоймасы - Шымкент обылысындағы Арыс пен Бөген өзендерінің суын тиімді пайдалану мақсатында 1960 жылы салынған су қоймасы. Бөген ауданы мен Қызылқұм ауданының шаруашылықтары пайдаланады. Ұзындығы 10-12 км, ені 5 километрден астам, аумағы 63,5 км.
Қазақстан табиғатты балық өсіру үшін қолайлы. Су қоймаларында балдырлы өсімдіктер мен омыртқасыз жәндіктер қоры мол. Су түбі құнарлы, жағасы балықтың уылдырық шашып, өсіп-өнуіне, қоңдануына қолайлы келеді. Өкінішке орай, жасанды су қоймаларында кәсіпттік маңызы жоқ. Ішкі су көздерінің ең бір артықшылығы, мұнда балық қорын реттеп, алынатын түсімді молайтып отыруға мүмкіндік бар.
2.5.1- сурет 2.5.2-сурет
Гигиеналык талапқа сай тоғандар
2.6.Балық өсіретін тоғандардағы ветеринариялық-санитариялық талаптар.
Сарқынды сулар су қоймасына түсіп, оның гидрохимиялық құрамын өзгертеді, биологиялық тепе-теңдігін және судың өзіндік тазалану процесін бұзады.Көп жағдайда сарқынды сулармен бірге су қоймаларына улы заттар да келіп түседі, олар балық өнімінің сапасын төмендетеді, балық пен уылдырықты өлімге ұшыратады.
Тоғандарды сумен толтыру барысында сумен бірге жыртқыш балықтар, кейбір жұқпалы аурулардың аралық иелері, сондай-ақ зиянды гидрокарбонаттар да тоғанға түсуі мүмкін . Сондықтан да мұндай жағдайдың алдын алу үшін су жолдарына торлар қояды. Балықтарды, уылдырықтарды және азықтық омыртқасыз жәндіктерді инфекциялық және инвазиялық аурулардан таза шаруашылықтан әкеліп жібереді.Әрбір тоған түрлеріне өзіне тән санитарлық-профилактикалық және балық шаруашылық-мелиорациялық шаралар кешені жүргізеді.Уылдырық шашылатын тоғандарды майда балықтарды аулап алғаннан кейін, суды жіберісімен бірден зарарсыздандырады. Қысқа қарай уылдырық шашылатын тоғандар құрғақ болуы керек, сонда оларды түбі мұздап қатады, ал ондағы паразит жұмырқалары мен цисталары өліп қалады.Келесі жылы көктемде уылырық шашылытын тоғандарды толтырар алдыында дезинфекциялайды.
Қыстық тоғандарды көктемде босаған кезде дезинфекциялайды, жазда өсімдіктерден тазартады, ал кейбір жұқпалы аурулар таралған аймақтарда тоғанда екінші рет күзде су жіберер алдында дезинфекциялайды. Тоғандарды үзіліссіз пайдаланудың нәтижесінде олардың түбінде органикалық заттар жинақталады, соның салдарынан су қоймасының санитариялық-гигиеналық жағдайы төмендейді. Осыған орай , тоғандарды 5-6 жылда 1 рет демалдырады. Күзде тоған суын жіберіп, түбін тазалайды, ал көктемде оған ауыл шаруашылық дақылдарын егеді. Қыстағы қатты суықтың және жаздағы күн сәулесінің әсерінен тоған түбіндегі жұқпалы ауру қоздырушылары және олардың аралық иелері өледі. Профилактикалық демалдыру, әдетте, семіртетін және өсіретін тоғандарда жүргізіледі. Ал қыстық және уылдырық шашатын тоғандар демалтуды өажет етпейді, себебі олар өзі де уақытша ғана қолданылады. Суы ағызылмайтын және кішкентай тоғандарды біртіндеп өсімдіктерден тазартады және ағынын күшейтеді. Әрқашан судың газ және тұз құрамын бақылап отырады. Асыл тұқымды балық өсіретін шаруашылықтарға бөтен адамдарға және күш - көліктердің кіруіне тиым салынады.Қызмет көрсетушілер шаруашылық аумағынан санөткелік, ал күш-көліктер - дезтосқауыл арқылы өтеді. Барлық қызмет көрсетушілер арнайы киімдермен қамтамасыз етіледі. Балық шаруашылықтарында жүйелі түрде балықтың өсуін, қоңдылығын және физтологиялық жағдайын тексеріп отырады, сондай - ақ клиникалық, паразитологиялық және патологиялық тексерістер жүргізеді. Балықтың әлсіз өсуінің негізгі себептері, ол балықтардың азықты нашар қабылдауы, су қоймаларының гидрохимиялық режимінің қолайсыздығы және қандайда да бір жұқпалы аурудың шығуы. Балықтардың азықты дұрыс қабылдамауы суда еріген оттегі мөлшері мен су температурасы төмендегенде, азықтың бір түрінен бірден екінші түріне ауысқаны байқалады.
Балықты азықтандыру үшін өсімдік және жануар тектес азықтар, құрама жем, тағамдық өнеркәсіптік қосалқы өнімдері қолданылады. Құрамында ет-сүйек және бидай ұны бар қоспаларды ұзақ сақтағанда, ондағы майлар қышқылданып, кетоқышқылдар, альдегидтер, оттегі қышқылдары түзеді.Бұл қосылыстар балық организіміндегі А, Е витаминдерін және басқа да жеңіл тотығатын заттарды да бұзады. Соның салдарынан балық организімінде гиповитамигоз және зат алмасуының бұзылуы дамиды.
Балық шаруашылықтарына арналған жалпы ветеринариялық- санитариялық шаралар кешені төмендегіндей:
1.Тоғандарда оптимальды гидрохимиялық режим құру;
2.Балықтың инфекциялық және инвазиялық ауру қоздырушыларының тоғанға түсуін болдырмау;
3.Гидрожабдықтарды, аулау құралдарын, ыдыстарды және тоғанды профилактикалық дезинфекциялау;
4.Балықтың уылдырық шашуын, өсуін, денсаулық жағдайын және олардың қоректенуін бақылау;
5.Сырттан әкелінген балықттар мен гидробионттарды профилактикалық карантиндеу;
6.Ауру және ауруға күдікті балықтарды уақытылы анықтау және жою;
Тоған балықтарының табиғи қоректері
Балықтың түрлері
Қоректену аймағы
Негізгі қорегі
Қосымша қоректер
Бентос жейтін балықтар
Сазан және тұқы оның будандары
Тоғандардың түбі және одан сәл жоғарылау
Хирономид личинкалары,құрттар
Зоопланктон, ашамұртты шаян
Оңғақ
Тоғандардың түбінде, тосптың ішінде
-
Зооплпнктон, фитопланктон, өсімдік қалдықтары
Қызғылт сары және өзен бахтахтары
Тоғанның ашық бөлігі, судың келіп құйылатын жері
Қыл қанатты насеком-дардың личинкалары, ересек қоңыздар, қандалалар, инелік
Ұсақ балықтар
Бекіре тұқымдастар
Тоғанның түбі әсіресе құмды жерінде
Моллюскалар, құрттар, хирономид личинкалары
Шаян тәрізділер
Ақсаха
Тоғанның терең жерінде
Хирономид личинка-лары, олигохеттер, зоопланктон
Балдырлар
Тұрпа
Тоғанның түбі
Хирономид личинкалары, құрттар
Зоопланктон, балдырлар
Өсімдік жейтін балықтар
Ақ амур
Су асты өсімдіктерінің қалың өскен жері
Шалау, мүйіз жапырақ, лапыз, қырықбуын
Су бетіндегі өсімдіктер
Ақ дөңмаңдай
Судың қалың қабатында
Жасыл балдырлар
Дара клеткалы ұсақ балдырлар
2.6.1-кесте
2.7. Балық өсірілетін тоғандардың суына қойылатын санитариялық - гигиеналық талаптар
Су-балық тіршілік ететін табиғи орта, сондықтанда балық өсірудің нәтижелері су сапасына тікелей байланысты. Балық тіршілігіне қажетті көптеген қоршаған орта факторларының ішінде су температурасыныңғ газ және тұз мөлшерінің маңызы зор. Тұщы су қоймаларында су температурасы 0-30С дейін болады және ол географиялық аймақтарға, ауа райына, жыл мезгіліне және тәулікке байланысты болады. Ағынды су қоймаларында су температурасы жазда тұрақты, ал ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Қазақстанда тауарлы балық шаруашылығы соңғы жылдар ішінде дами бастады. Қазіргі кезде су айдының көлемі 6 мың гектардай болатын тоған шаруашылықтары бар. Оларда негізінен тұқы тұқымдас балықтар өсіріледі. Ішкі су көздерінен ауланатын балықтар жоғарғы сапалығымен құнды. Оларда адам организіміне аса пайдалы белокты заттар көп болады. Қортпа, бекіре, көксерке, сазан сияқты тағамдық сапасы жоғары балықтар тек қана ішкі су көздерінен- тоған, су қоймалары, өзен-көл, қара сулардан ауланады. Сондай-ақ бағалы қара уылдырық та осы ішкі су көздерінің байлығы.
Балықтардың Қазақстанда 180-дей түрі мен түр тармақтары кездеседі. Балықтар девон кезеңінен белгілі. Қазіргі көптеген түрлері 500 мың жылдан бері өзгерместен тіршілік етіп келеді. Балықтардың мекен ету аумағы биік тау суқоймаларынан мұхиттың терең су түбіне дейінгі ауқымды қамтиды. Олар - 2°С-тан (арктикалық суда) 50°С (ыстық бұлақтарда) температура аралығында тіршілік ете алады. Тұздылығы 70%. суға төзетін балықтар да бар. Балықтар дене тұрқы, түсі, құрылысы, физиологиясы жағынан айтарлықтай ерекшеленеді. Олардың дене тұрқы 1 см-ден 20 м-ге дейін болады, ал салмағы 1,5 граммнан 12 - 14 тоннаға дейін жетеді. Олардың пішіндері де әр түрлі: ұршық, жебе тәрізді, екі бүйірінен немесе арқасынан бауырына қарай қысыңқы, жылан, таспа, шар тәрізді, дөңгелек, т.б. болады. Балықтың денесі үш бөліктен (бас, кеуде, құйрық) тұрады. Балықтар - адам үшін қажетті белокқа бай тағам көзі. Оның еті, уылдырығы, ал кейбір түрінің терісі де пайдаланылады, олардан балық майы алынады. Ішінде улы түрлері де кездеседі. Балық аулау шаруашылығы ертеден белгілі, дегенмен оның шарықтау биігі ХХ ғасырдың 70-жылдарына тура келеді. Осыған байланысты кейбір кәсіптік маңызы зор балықтардың санын азайтпау үшін, олардың табиғи көбеюіне қосымша әр түрлі қолдан өсіру әдістері көмегімен қамқорлық жасалады. Саны өте азайып кеткен, айрықша қорғауға алынған балықтардың түрлері мен түр тармақтары халықаралық және Қазақстанның Қызыл кітабына енгізілген (мысалы, ақ балық, Арал албырты, Арал бекіресі, Каспий албырты, көкбас, т.б.). Ғылыми мақсат үшін кейбір балықтарды лабораторияда өсіреді. Балықтарды аквариумда өсіру кең өріс алуда. Балықтар туралы ғылым ихтиология деп аталады.
Орта Азия мен Қазақстан территориясындағы өзендердің ағын суын толығымен егіске және басқа халық шаруашылығы мақсаттарына пайдалану нәтижесінде табиғи су көздері жыл сайын азайып, олардан балық аулау мөлшері де күрт кеми түсуде.Республикадағы ірі табиғи су көзі- Арал теңізі осылайша балық шаруашылығы жөніндегі өз мәнінен айырылды, ал Балқаш пен Алакөл және Бұқтырма су қоймасының деңгейі төмендеп келеді. Әйтсе де балық өндірісі өз мәнін жоймақ емес. Алдағы кезде балық өнімдерінің елеулі бөлігі ішкі су көздерін тиімді пайдалану, тауарлы балық шаруашылығын өркендету арқылы алынбақ.
II. Негізгі бөлім
2.1. Балықтың құрылымы мен физиологиялық ерекшеліктері.
Балықтардың дене тұрқы 1 см-ден 20 м-ге дейін болады, ал салмағы 1,5 г-нан 12 - 14 т-ға дейін жетеді. Олардың пішіндері де әр түрлі: ұршық, жебе тәрізді, екі бүйірінен немесе арқасынан бауырына қарай қысыңқы, жылан, таспа, шар тәрізді, дөңгелек, т.б. болады. Балықтың денесі үш бөліктен (бас, кеуде, құйрық) тұрады. Олардың жұп танау тесігі мен көзі, жұп (кеуде, құрсақ) және дара (арқа, құйрық, құйрық асты) қанаттары болады. Кейбір балықтың қанаттары жетілмеген, ал кейбір түрлерінде өте жақсы (мысалы, албырттардың май қанаты) жетілген. Денесін қабыршақ жапқан, бірақ қабыршақсыз немесе сүйекті қылтан жапқан түрлері де бар. Желбезекпен тыныс алады, ауамен тыныс алуға бейім органы бар балықтар да кездеседі. Балық жыныстық қабілеті жетілгенше тез өседі, олардың өсуі көбіне жыл маусымына, тіршілік жағдайына байланысты.
Бір-екі жыл (кейбір бұзаубас балықтар), тіпті жүз жылға дейін (қортпа) тіршілік ететін балықтар да бар. Көптеген балықтардың иіс сезу, сезім, есту, көру (өте терең және жер асты суларында тіршілік ететіндерінде болмайды) мүшелері жақсы жетілген. Олардың бүйір сызығы судың қозғалысын қабылдайды. Сүйекті балықтардың көпшілігінде торсылдақ болады, ол дене тепе-теңдігін сақтау қызметін атқарады, ал кейбір балықта торсылдақ - тыныс алу органы; балық торсылдақ арқылы өзі шығаратын дыбысты күшейтеді. Қорегінің түріне қарай балық: фитофаг, планктофаг, бентофаг, детритофаг, жыртқыштар болып бөлінеді. Балық әдетте дара жынысты, сондай-ақ қос жынысты түрлері де кездеседі. Балықтардың көпшілігі сырттай ұрықтанып, уылдырық шашу арқылы көбейеді. Сондай-ақ іштей ұрықтанып, тірі шабақ немесе ұрықтанған уылдырық туатын түрлері де (мысалы, акулалар, гамбузия, т.б.) болады. Тіршілігінде олар бірнеше рет уылдырық шашады, бір рет қана уылдырық шашатындары да (мысалы, қиыр шығыс албырты, кета, т.б.) болады. Уылдырығын судағы өсімдікке, тасқа жабыстырып қоятындары, көміп тастайтындары, тіпті моллюскілердің денесіне тығып сақтайтындары да кездеседі. Балық жыл маусымына сәйкес қорегін, қыстауын немесе уылдырық шашатын жерін іздеп, кейде мыңдаған киллометрге дейін өрістейді.
2.2.Теңіз бен көлдегі балықтар
Каспий жер жүзіндегі ең ірі теңіздердің бірі. Ол көлемі жағынан дүние жүзінде екінші орын алады. Солтүстік Америкадағы Верхний көлінен 5 есе үлкен. Теңіздің суы тұзды, дегенмен оған Волга мен Орал өзендері құйылады да, оны біркелкі тұщыландырып отырады, мұның өзі балықтың өсіп-өнуіне қолайлы жағдай жасайды. Онда кәсіптік маңызы бар балықтардың жүзге жуық түрі мекендейді. Ал солардың 33 түрі басқа ешбір суларда кездеспейді. Каспий теңізінен көбінесе бекіре тұқымдастар: бекіре, шоқыр, құртпа, мекіре; майшабақ, сазан, тыран, қаракөз, қызыл балық, жайын, шортан, миноға, табан, т.б ауланады. Теңіздің тағы бір артықшылығы, Каспий ТМД елдері бойынша ауланатын бекіре тұқымдас балықтың 70% береді. Балықты көбіне қыс, көктем, күз айларында аулайды. Ал маусым айынан бастап, тамыз айына дейін балық аулау тоқтатылады.
Құртпа (белуга). Бұл кәсіптік балықтың ең ірісі және бағалысы. Ұзын денесі сымбатты. Ірілерінің салмағы 1100кг дейін тартады. Аналығынан 100кг мөлшеріне жуық өте бағалы қара уылдырық алынады. Жыныс бездері 15-16 жасында жетіледі. Уылдырығын екі жылд бір рет - сәуір айының аяғы мен мамыр айының бас кезінде шашады. Олар 100 жылдан астам өмір сүреді, жас тюленьдер мен балықтарды жеп қоректенеді.
Сурет 2.2.1 - Құртпа балық
Бекіре (осетра). Ұзындығы біркелкі 2,5м, салмағы- 160кг. Ал жаппай ауланып келген бекіренің орташа салмағы 16-32кг тартады. Уылдырығын шашарда маусым айынан бастап, тамыз айына дейін өзенге өтеді. Келесі жылы сәуір- мамыр айларында теңізге қайтып оралады. Бекіре шаян тәрізділермен және моллюскалармен қоректенеді, ұсақ шабақтарды да жұтып жүре береді. Бекіренің еті дәмдә, уылдырығы өте бағалы.
Сурет 2.2.2 - Бекіре балық
Сазан. Тұқы тұқымдасына жататын балық. Сазанның қабыршағы ірі, аузының екі езуінде мұртшалары бар, жұтқыншақ тісі жақсы дамыған. Қазақстанда 2 түр тармағы: Еуропа cазаны (Сазан Cyprinus carpіo) және Арал сазаны (Сазан Cyprinus aralensіs) бар. Біріншісі - Жайық, Жем, Еділ өзендерінде, Шалқар мен Каспий теңіздерінің құяр жеріндегі өзендерде; ал екіншісі Арал теңізі, Сырдария, Сарысу, Шу өзендерінің бойында тараған. Ересектерінің ұзындығы 40 - 45 (кейде 100) см-дей, салмағы 2,5 (ірілері 20) кг-дай болады.
Сурет 2.2.3 - Сазан балық
Шоқыр (севрюга) -бекіре тұқымдасына жататын балық.
Негізінен Қара, Азов теңіздерінде тіршілік етеді. Қазақстанда Каспий теңізінде, оған құйылатын Жайық өзенде таралған. Дене пішіні жебе сияқты созылған. Тұмсығы ұзын (ол басының ұзындығының 60%-дайын алады), мұртшасы қысқа. Арқасы бүйір сүйектеріне дейін қара, бауыры ақшыл түсті. Балықтың ұзындығы 160 см, салмағы 14 кг-дай. Ұзындығы 220 см, салмағы 68 кг-ға дейін болатын түрлері бар. Көктем мен күзде, сәуір айынан бастап, тамызға дейін уылдырық (475 мың, диаметрі 3 мм-дей) шашады. Уылдырық шашып болған ересек балықтар мен шабақтары теңізге ойысады да, мұнда қорек іздеп, қоныс аударып отырады. Майда шабақтары зоопланктонмен, ал ересектері ұсақ балықтармен және моллюскалармен қоректенеді.
Сурет 2.2.4 - Шоқыр (севрюга)
Көксерке. Алабұға тұқымдасына жататын жыртқыш балық. Бұлар табиғи жағдайда Балтық, Қара, Азов,Каспий, Арал теңіздерінің су алаптары және Эгей теңізіне құятын Марица өзенінде кездеседі. Қазақстанда Жайық - Каспий,Сырдария - Арал, Сарысу, Балқаш - Алакөл, Талас, Ертіс, Нұра су алаптарында тіршілік етеді. Ұзындығы 35 - 45 (91) см, салмағы 400 - 900 (11,3 кг) г. 10 - 12 (16) жыл тіршілік етеді. Ұзынша денесі екі бүйірінен сәл қысыңқы. Жақтары мен таңдайында шошақ тістері бар. Майда қабыршағы құйрық қанатының түбіне шейін, басында желбезек қақпағына дейін жауып жатады. Бүйірінде 9 - 14 қоңыр көлденең жолақтары бар, майдаларында анық көрінеді. Жақын орналасқан екі арқа қанатының біріншісі тек тікенекті талшықтардан тұрады. Кеуде, құрсақ және аналь қанаттары ақ немесе солғын сары түсті болады. Арқа және құйрық қанаттары көптеген майда қоңыр дақтардан шұбар болып көрінеді.
Сурет 2.2.5 - Көксерке
Тұқы. Тұщы суда тіршілік етеді, араларында өткінші түрлері де кездеседі. Жер шарында кең тараған (тек Оңтүстік Америка менМадагаскарда кездеспейді), 19 ғасырдың аяғында Австралияда жерсіндірілген. 270 туысы, 1500-дан астам түрі белгілі. Қазақстанның барлық су айдындарында кездесетін 33 туысы, 90-ға жуық түрі бар. Уылдырығын негізінен су түбіндегі шөпке шашады, араларында тасқа немесе құмға шашатындары да кездеседі. Тұқылар - кәсіптік маңызы бар балықтар (қаракөз,сазан, тыран, оңғақ, шемей, т.б.). Сондай-ақ балық тоғандарында жақсы өсіріледі және жерсіндіруге бейім келеді (тұқы, табан, ақ амур, дөңмаңдай, т.б.). Қазақстанда күтім, шортантәрізді ақмарқа, арал қаязы, түркістан қаязы, шу сүйрік аққанаты, көкбас - өте сирек кездесетін балықтар, сондықтан қорғауға алынып, Қазақстанның "Қызыл кітабына" енгізілген.
Сурет 2.2.6 - Тұқы
Шортан. Албырттар отрядының өзі аттас тұқымдасына жататын балық; ірі жыртқыш, шортан тәрізділер отрядының бір тұқымы. Қазақстанның барлық табиғи су айдындарында кездеседі. Дене пішіні жебе тәрізді, ұсақ қабыршақтар жапқан, ұзындығы 1,1 м-ге, салмағы 16 кг-ға жетеді, арқа қанаты аналь (құйрықасты) қанатының деңгейінде, басы жалпақ, ұзын жақтарының астыңғысы үстіңгісінен ілгері ұмсынған. Аузы үлкен, онда көптеген тістері бар, тістерінің өткір қырлары артқа қарай иілген, сондықтан оның аузына түскен жемтігі аузынан кері шыға алмайды. Түсі өзі тіршілік ететін ортасына байланысты құбылып отырады, бүйірінде көлденең жолақты ірі қоңыр түсті дақтары болады.
Сурет 2.2.7 - Шортан
Маринка. Денесі ұсақ қабыршықпен қапталған, тұрқы 20 см-ден 1 м-ге дейін, салмағы 2-12 кг. Басы жасыл сары, арқасы қара көк, бауыры сары түсті. Аузының екі жағында екі жұп мұрты, жұтқыншағында үш қатар тістері болады.
Жыныстық жағынан 3-4 жылда жетіледі. Уылдырығын сәуір-майда судың температурасы 15-18С жеткенде 1-2 м тереңдікте, құмайтты жерге салады. Шикі уылыдырығы жеуге жарамсыз. Іле Маринкасы - балықпен, кәдімгі Маринка - омыртқасыздармен, Балқаш Маринкасы - шөппен қоректенеді. Балқашта ауланатын Маринканың кәсіптік маңызы бар.
Сурет 2.2.8 - Маринка
2.3. Балық өсіру жүйелері.
Балық өсіру - балық шаруашылығының балықтарды жерсіндіретін, олардың жаңа тұқымын шығаратын, қоректендіретін, судағы қорын молайтып, сапасын арттыратын саласы. Балық негізінен табиғи сулар мен тоғандарда өсіріледі. Табиғи суда балық өсіру - өзен, көл, су қоймалары мен теңіздердегі балық түрлерінің сапасын арттыруға және оның қорын молайтуға бағытталған. Адамның іс-әрекетінің нәтижесінде (мысалы, су құрылыстарының салынуы, судың ластануы, т.б.) табиғи сулардағы балықтардың өсіп-өнуі нашарлап, тіпті кейбір түрлерінің жойылуына апарып соқты, сондықтан олардың өсіп-өнуін қамтамасыз ету, сапалы балық түрлерін көбейту сияқты жұмыстардың қажеті туды. Адам әрекетінің кері ықпалы, әсіресе, жартылай өткінші (көксерке, тыран, сазан, торта, т.б.) және өткінші балықтарға (бекіре тәрізділердің, албырттардың көпшілігі, т.б.) қатты тиді. Жартылай өткінші балықтар көлдерде, өзендерде және оның сағасында, ал өткінші балықтар теңіздерде тіршілік етіп, уылдырығын шашу үшін өзен арнасымен жоғары өрлейді. Балықтардың өрлеу жолында кездесетін кедергілер жойылады; мысалы, жыртқыш балықтар ауланады, жыртқыш сүтқоректілер мен құстар үркітіледі, уылдырық шашатын балықтарды аулау уақытша тоқтатылады. Сондай-ақ суда балық жемінің мол болуы мен судың тазалығы қадағаланады. Балық уылдырық шашатын жерлер табиғи қалпында сақталуы керек. Көктемгі су тасқынынан өзен жайылымдарында майда шабақтардың біразы қалып қояды да, су тартылғаннан кейін қырылып қалады. Мұны болдырмау үшін арнайы канал қазылып, шабақтар өзен-көлдерге ағызылады немесе шабақтар ауланып, өзенге қолдан жіберіледі. Кәсіптік маңызы бар балық түрлерінің әр түрлі себептерден табиғи көбеюі жоғары деңгейде болмаса, олардың шабағы қолдан өсіріліп, есейген соң, табиғи суға жіберіледі. Балық ауланатын сулардағы ихтиофаунаның сапасын арттыру үшін кәсіптік маңызы бар балық түрлерін жерсіндіреді. Мысалы, кезінде Каспийге ҚHYPERLINK "http:kk.wikipedia.orgwiki%D2%9 A%D0%B0%D1%80%D0%B0_%D1%82%D0%B5%D2 %A3%D1%96%D0%B7"араHYPERLINK "http:kk.wikipedia.orgwiki%D2%9 A%D0%B0%D1%80%D0%B0_%D1%82%D0%B5%D2 %A3%D1%96%D0%B7" теңізден кефал, Аралға Балтық теңізінен салака, Қара теңізден камбала, Аралдан Балқаш көліне арал бекіресі мен қаязы, т.б. әкелінген. Тоғанда балық өсіру, арнайы қазылған су қоймаларында жүргізіледі, сондықтан мұндағы балықтар ұрықтануынан бастап үлкейгенге дейін адамның бақылауында болады. Тоған шаруашылықтарында ежелгі тұқыдан басқа көптеген балық түрлері (ақ амур, дөңмаңдай, табан, оңғақ, бахтах (форель), бестер, т.б.) өсіріледі. Балықтарды қоректендіру үшін құрама азық қолданылады. Қазақстанда жалпы аумағы үш мың гектардай тоғыз тоған шаруашылығы (Алматы, Шығыс Қазақстан, Павлодар, Қызылорда облысында), он үш питомник және бірнеше арнаулы шаруашылықтар (Атыраудағы бекіре шабағын өсіретін шаруашылық, т.б.) бар.
Балық өсіру жүйелері
1.Толық жүйелі шаруашылықтар
2.Толық жүйелі емес шаруашылықтар
Балық шаруашылықтарының өркендеуі мен өнімділігінің төмендеуіне әсер ететін негізгі себептер:
1.Жұқпалы аурулар - кавиоз, крипобиоздар, қызамық, балық торсылдағының қабынуы.
2.Лас сарқынды қалдық сулардың құрамындаңғы улы заттар және пестициттермен улануы.
3.Басқа да биотикалық және абиотикалық жағдай факторлар мен себептер (су көзінің физикалық ,химиялық, биологиялық құрам қасиетіне байланысты.)
2.4. Балық өсіретін жасанды тоғандарды жобалау және жоба түрлері.
Жоба дегеніміз - құрылыста тиімді іс-жүргізудің әдісімен объектіні дұрыс пайдаланудың жолдарын көрсететін құжаттар жиынтығы болып табылады. Жоба түрлері : 1. Дербес жоба
2. Экспериментальдық жоба
3. Қайта қоланылатын жоба
4. Типтік жоба
Дербес жоба-айрықша сирек объектілер үшін жасалынады. Оны ғимаратты, немесе кешенді құрылыстарда тек бір-ақ рет салу үшін қолданылады.
Экспериментальдық жоба - тікелей өндірістік жағдайларда жаңа техникалық шешімдерді мұқият тексеру қажет болған жағдайда жасалады. Оның зерттеу негіздеріне: жануарларды күтіп-бағудың жаңа технологиясы, өндірістік процестерді механикаландыру мен автоматтандырудың айырықша жүйесі, құрылыстық жаңа шешімдер т.б.
Қайта қолднылатын жоба - жобалар барынша сәтті жасалған дербес жобаларды қайтадан қолдану керек болған кезде пайдаланылады.
Типтік жоба - біртекті объектілерді жаппай салуға және қолдануға арналған. Олар өзінің орны мен негізгі парамертрлері жағынан көп қолдануға болатын жобалық шешім.
Типтік жобаның құрамы- ғимараттың немесе құрылыстың типтік жобасына құжаттардың мынадай түрлері жатады: жұмыс сызықтары, сметалар, құрал жабдықтарға анықтама.
Негізгі жоба мына талаптарға сай болуы керек:
1.Технологиялық: негізгі және қосымша зоналардың орналасуында;
2.Көліктік: жүк тасымалдауға ыңғайлы;
3.Экономикалық: кешендердің болашақта дамуын ескере отырып;
4.Инженерлік-техникалық: өрт қауіпсіздігі және т.б ережелерді сақтай отырып;
5.Санитариялық- гигиеналық және зооветеринарлық.
Негізгі жоба: жобалық құжат, онда қажетті территориялардың көлемі барлық ғимараттар мен құрылыстар, олардың орналасуы, жалпы шешімдердің экономикалық тиімділігі белгіленеді.
Жобаны сараптаудан өткізудің негізгі мақсаты: Мал денсаулығын қорғауға және өнімділігін арттыруға бағытталған ветеринариялық-санитариялық және зоогигиеналық талаптарды қатаң сақтай отырып жобалық шешімдердің жоғары техникалық дәрежесін қамтамасыз ету, фермаларды індеттен және басқа аурулардан сақтау, жұқпалы аурулардың алдын-алу және мал өлімінен сақтандыру, ветеринариядағы ауыр еңбекті механикаландыру, сол сияқты қоршаған ортаны қорғау, ағын суларды өндірістік қалдықтармен ластанудан сақтау.
Жобалық тапсырма- жобаға талаппен негізгі міндеттер көрсетілген жобалаудың алғашқы сатысы. Жобалауға тапсырманы заказ беруші белгілейді және мынандай маңызды деректерді көрсетеді: кәсіпорынның атауы, жобаға негіз болған себептер, құрылыс салатын аудан және алаң, объектінің өндірістік қуаты, мал шаруашылығын дамытудың келешектік жоспарлары, жануарларды күтіп-бағу технологиясы, табынның саны, құрамы мен өнімділігі, санитариялық-гигиеналық режимі, жобаланған азықтандыру рационы, ветеринариялық сақтау жүйелері, ветеринариялық- санитариялық
талаптар мен зоогигиеналық параметрлер. Тапсырмада құрылыс салудың айрықша жағдайларына байланысты негізгі деректер(топырақтың құрамы және т.б), өнім түрлері мен оларды пайдалану аймақтары, кәсіпорын іске қосылғаннан кейін және оны салу кезінде шикізатпен, сумен, жылумен, газбен, электор қуаты мен қамтамасыз ететін негізгі көздер, қоршаған ортаны қорғау жөніндегі шаралар жүргізу үшін негізгі мүмкіндіктер, ағын суларды тазарту мен ағытып қалпына келтіру жобасын жасау туралы талап, кәсіпорынды кеңейту мүмкіндігі, құрылыс объектілерін іске қосу кезегі, құрылыс және монтаждау жұмыстарын аяқтаудың белгіленген мерзімі, жобалау сатылары, жоба түрлерін жасауға талап атап көрсетіледі.
Түсініктемелік жазба- шындап келгенде бұл жобалаушылардың негізгі түпкі құжаты. Онда мынадай деректер келтіріледі: таңдап алған құрылыс алаңын негіздеу, отынға, суға, жылу және электор көздеріне, еңбек ресурстарына қажеттілік және осы қажеттілікті қамтамасыз ету мүмкіндіктері, технологиялық процестермен және жалпы көлікпен, энергетикалық және санитариялық-техникалық құрылғылармен біріктірілген барлық өндірістік және қосымша құрылыстар мен құрылғылардың өзара орналасуын көрсететін бас жоспар бойынша мәліметтер, қоршаған табиғи ортаны қорғау жөніндегі шаралар енеді.
Жаңа бөгет салар алдында оның жобасын дайындаған кезде төменгі жағдайларды ескеру кажет:
1.Бөгет жасауға келісілген учаскіде гидротехник пен балық өсіру маманының рұқсатынсыз құрылыс жұмысын бастауға болмайды;
2.Тоғандардың шаруашылық қажеттерін өтеумен қатар, балық өсіру мүмкіндіктері ескеріледі.
3.Су ауыл шаруашылығына пайдалануға жарамсыз жерлерге атап айтқанда, бос жатқан өзен арнасына, бұлақ алабына, сайларға толтырылады.
Ал енді фабрика, заводтағы басқа өндіріс орындарының қалдық сулары құйылатын өзен мен бұлақтардың бойына бөгеттер салуға болмайды.
Сурет 2.4.1-Тауарлы балық тоғандарының типтік жобасы
Сурет 2.4.2-Таңдаулы жоба
Тоған салу жұмыстары гидротехниктің немесе аудандық су шаруашылығы мекемелерінің басшылығымен жүргізіледі.Балық шаруашылығының тоғандық қоры су қоймаларынан тұрады. Ежелгі әдіспен жасалған азын-аулақ тоғандар жыл сайын жаңа конструкциялық құрылыс әдістері бойынша салынған тоғандармен молыға түсуде.Тоғандарды көлеміне қарай үш топқа бөлуге болады.
Бірінші топқа, негізінен, еліміздегі алғашқы бесжылдық кезінде құрылған балық өсіру шаруашылықтары жатады.Олардың әрқайсысының көлемі 500 гектар шамасында, балық қоңдандыратын тоғандарының аумағы 25-30 гектар, ал кей жағдайда 50 гектарға жетеді. Мұндай тоғандардан балық мол ауланады.
Екінші топқа көлемі 700-1200, тіпті 1500 гектарға жететін балық шаруашылықтары жатады. Мұндай шаруашылықтар негізінен соғыстан кейінгі кезеңде, тауарлы балықты мол аулап, оны тірідей сату мақсатымен өндіріс орталықтарына жақын жерден салына бастады.
Үшінші топқа жататын шаруашылықтар тоғаны өте көлемді келеді. Жалпы, тоған неғұрлым көлемді болса, оның экономикалық тиімділігі де солғұрлым жоғары.
Тұқы тұқымдас балықтарды өсірумен шұғылданатын мемлекеттік балық өсіру шаруашылықтарымен колхоз мен совхоз фермалары төрт түрге бөлінеді.
1.Толық жүйелі тауарлы балық шаруашылығында балықты уылдырық кезеңінен бастап тағамдық пайдалану дәрежесіне дейін өсіреді. Мұның өзі үлкен қалаларға таурлы балық түрлерін мол беретін механикаландырылған ірі балық өсіру кәсіпорны болып табылады.
2.Толық жүйелі асыл тұқымды балық шаруашылығында асыл тұқымды балықтар өсіріледі. Мұнда балыұтың уылдырық шашатын, шарбақтары өсетін, жайылып-серуендейтін және арнайы ұрғашы балық бөгеттері болады. Осы айтылған балық өсіру шаруашылықтарының екі түрі өздерінің негізгі жұмыстарына қоса іргелес орналасқан колхоз-совзолздардың тоғандарына жіберу үшін жас шабақтар өсіреді.
3.Балық питомниктері басқа су көздеріне қоныстандыруға арнап балықтар өсіреді. Мұнда тауарлы балықтарды да қсіруге болады.
4.Жартылай жүйелі балық шаруашылықтарында питомниктерден әкелінген балықтарды қондандырады.
Балық өсіретін ірі шарушылықтағы тоғандардың категориясы. Мұндай шаруашылықтардың өз қажетіне қарай сумен қамтамасыз ететін бос тоғаны және өндірістік тоғандар жүйесі балықтарға арналған уылдырық шашатын, өсетін, қыстайтын және жайылып серуендейтін, санитариялық профилактикалық тоғаны , сондай-ақ ауланған балықты тірілей сақтайтын тоғаны болады. Бос тоған өзге тоғандарды канал арқылы сумен қамтамасыз етеді. Сондықтан оның су деңгейі басқаларынан биік болуы керек. Егер бос тоғанға су тау өзендері мен бұлақ, бастаулардан келген жағдайда оны тұндырып жылығаннан кейін ғана өндірістік тоғанға жіберіледі.
Ресейде Калиниградтық облыс өзінің балық өлкесі ретінде, дәрежелері төмендеп кетті. Соңғы 20 жыл ішінде ешқандай балық шаруашылығына арналған қайықтар алынбаған. Аулау көлемі 2010 ж 250 мың тонна болғанмен ешқандай қайықтар Калиниградтық порттарға жазылмаған.
Ресейде Калиниградтық облыс балық аулау саласы бойынша, перспективті региондар санына кірген. Облыста балық аулау саласын арттырып, жаңа проектер ұйымдастыруға кіріскен.
Калининград-судоферов құрылысы жөнінен экономикалық және географиялық жағынан өте ыңғайлы нүкте. Осы көрсетіліп отырған проектінің бағасы 200 млн шама евро сында. Ғылыми - зертеулер қайықтар, сонымен қатар үлкен жұмыстарда қажетті қайықтар құру жоспарлануда. Бұл жоба бәсекелестігі қайықтардың кілт аты құрылып, қажетті техникалық жабдықтармен қамтамасыз етіледі.
Бұл жоба таңдаулы және мен өзімнің барлық күшімді салып, оны Калиниградта ұйымдастырам - деп Андрей Карайний жария еткен. Бұл жобаның құрылуын жеке инвестициялар есебінен ұйымдастырылу керек. Ал мемлекет тапсырыс беруші кампанияларға лизингтік төлемдер беруге дайын. Оған арналған құралдар беруге дайын. Оған арналған құралдар бюджетке салынады.
2.4.3-сурет
Жасанды тоған
2.4.4-сурет
Тоған турлері
2.5.Комплекстік маңызы бар гигиеналық тоғандар. Орналасқан орындарына қарай комплекстік маңызы бар тоғандардың өздері түр-түрге бөлінеді. Бұлақ тоғандары бұлақ суын тоқтату арқылы салынады. Оның тереңдігі негізінен біркелкі болып, тек бөгеттің тұсы ғана тереңдеу келеді (1-1,5м). Мұндай тоғанның көлемі шамамен 5 гектардан аспағанмен, кейде едәуір көлемділері де кездеседі. Бқлақ суы - суық, химиялық құрамы құбылмалы. Бұл жағдай негізінен су қоймасының түбіндегі топырақтың химиялық құрамына байланысты.
Бөгетті қайнар басын қайнардан алады. Қайнардың алабын көлденеңінен бөгеп тоған жасайды. Мұндай тоған бөгеудің тұсында терең болғанмен, одан алыстаған сайын таяздай береді. Жағалау тұстары балыққа жайлы . Судың температурасы оның қанша қашықтықтан ағып келетіндігіне байланысты. Қайнардың бастауында су салқын болғанымен, аға келе жылиды, тіпті тегістіктегі өзен суларының жылығындай болады. Көлемі жөнінен мұндай тоғандар шағын 5-10 гектардың шамасында, кейде 25 гектарға жетеді.Одан асатындары өте сирек.
Өзен тоғандары өздерінің құрылыс ерекшеліктеріне қарай иірімді тоған және жайылма тоған деп екіге бөлінеді. Иірімде тоғанды салғанда өзеннің алабын көлденең бөгетпен бөгейді де, судың ағыс қуатын кішігірім су электр станциясы мен майшайқағыш және диірмен үшін, ал бөгеттің жайылма тұсын тоған балық шаруашылығы үшін пайдаланады.Мұндай тоғандардың көлемі әрқалай -5 гектардан 300 гектарға дейін жетеді. Су қоймасының тереңдігі - оны пайдалану тәсілдеріне байланысты, әдетте 3-4 метрден кем болмайды, жағасына қарай бірте-бірте тайыздай береді. Бұл тоғандардың суы жылы және көпшілік жағдайда ағысты келеді. Суының құрамы өзен суының сапасына, жер астынан және жер үстінен жанамалай ағып келіп қосылатын су көздері мен тоған түбіндегі топырақ құрамына байланысты. Мұндай тоғандарда әр түрлі балықтар, атап айтқанда, өзен суларын мекендейтін алабұға, табан, шортан, торта өсіріледі.
Жайылма тоғандар су жайылатын жазықтың ойпаңдау жерінде орналасады. Ол негізінен балық өсіру мақсатында жасалынады. Кейбір жағдайда тоғанның төменгі жағындағы жайылған су жерді нәрлендіру үшін де пайдаланылады. Көлемі жағынан ондай тоғандар әрқалай. Балық өсіру шаруашылықтарында олардың көлемі 30 гектардан 100 гектарға дейін жетеді. Бөгет тұсындағы суының тереңдігі 1,5-2 метрден аспайды да, жағасына қарай таяздайды.
Жер бетімен аққан суға толатын тоғандары, көпшілік жағдайда, атмосфералық тоған деп атайды. Әдетте, олар көктемде суға толады, ал жаз мезгілінде азайған су орнын жер асты суы мен жауын суы толтырылады. Мұндай тоғандардың көлемі әдетте 10-15 гектар, кейде онан да көп, тіпті 50 гектарға дейін жетеді. Қыс кезінде мұндай тоғандардағы балықтар оттегінің жеткіліксіздігінен апатқа ұшырайды.
Тауарлы балықты өсіру арнайы тоған шаруашылықтарына, өзенді тауарлы шаруашылықтарда, су қоймаларында, шағын су әуеттерінде және бассейндерде жүргізіледі. Тоғандық балық шаруашылықтары толық жүйелі толық емес жүйелі болуы мүмкін. Толық жүйелі шаруашылықтарда балықты уылдырықтан тауарлық кондицияға дейін өсіреді. Бұған сонымен қатар, асыл тұқымды шаруашылықтар да жатады. Толық емес жүйелі шаруашылықтарға балық питомниктері және семірткіш шаруашылықтар жатады. Балық тәлімбақтарында жас балықтар өсіріледі, ал олар жетілген соң басқа арнайы су қоймаларын балықтандыру үшін семіртуге арналған шаруашылықтарға жіберіледі.Балық шаруашылық тоғандарды қызметіне қарай- басты сумен қамтылатын, өндірістік ( қысқы және жазғы), санитарлық-профилактикалық (каратинді-изоляторлық) және қосалқы түрлерге бөледі. Жазғы өндірістік тоғандарға уылдырық шашатын, майда балық өсірілетін, семіртетін және ата-аналық тоғандар жатады. Қысқы өндірістік тоғандар балықтарды қысқы уақытта сақтау үшін қолданылады. Балық шаруашылық тоғандарының көлемі, тереңдігі және ағыны онда өсірілетін балықтын биологиялық ерекшелігіне байланысты. Тоғанда қойылатын талаптар балықтардың жасына байланысты өзгеріп отырады.
Уылдырық шашылатын тоғандар балықтарды көбейту үшін қажет. Олардың ауданы 0,1 (0,5-0,2)га, ал тереңдігі 0,5-1,1м. Уылдырық шашылатын тоғандарды көлік жүретін жолдардан алыс орналастырады, бұл жер алабы батпақтанбаған, сәл ғана сілтілі немесе бейтарап топырақты болуы керек. Мұндай тоғандарды балықты уылдырық шашуға жіберуге 10-12 сағат қалғанда толтырады. Тоғандарды алдын ала толтыруға болмайды, себебі ертерек суландырған жағдайда балық уылдырығы мен дернәсілдеріне зиянды микроорганизмдер көбейеді.
Майда балықты тоғандарда уылдырық шашылатын тоғандардан алынған немесе зауыттық әдіспен алынған майда балықтарды 6-7 тәуліктің жасынан 15-18, кейде 30-40 тәулікке дейін өсіреді. Майда балық тоғандарының ауданы 0,2-1,0га, орташа тереңдігі 0,8-1,0м .
Өсіретін тоғандар жас балықтарды өсіру үшін қолданылады. Оның ауданы 10-15га, орташа тереңдігі 1,0-1,2м. Балық тәлімбалықтарында өсіретін тоғандар барлық тоғандық ауданның 80-90% құрайды.
Семіртетін тоғандар тауарлық балықтарды өсіру үшін қолданылады. Олар- көлемі бойынша ірі су қоймалары, мұнда балықтар таурлы соңғы кондицияға жететін даму кезеңін өтеді. Бұл жерге балықтар қысқы кезеңінен өткен соң бір жасында түседі. Екінші жаз кезеңінде балық семіртіліп күзде ауланғаннан кейін сату орындарына түседі. Олардың ауданы 50-100 га, ал орташа тереңдігі 1,3-1,5м.
Ата-аналық тоғандарда өндірушілерді аналық топты және өсіруге арналған балықтрды ұстайды, оларға жақсы жағдайлар жасайды. Олардың ауданы өндірушілермен уылдырық шашатын жас балықтардың санына байланысты болады, ал орташа тереңдігі 1,3-1,5м.
Қыстық тоғандар жас және кәрі балықтарды қысқы уақытта ұстау үшін керек. Шаруашылықтың көлеміне байланысты қыстық тоғандардың ауданы 0,2-1,5га аралығында ауытқиды. Олардың тереңдігі ондағы қатпайтын су қабаты 1-1,2м кем болмайтындай болуы керек. Оңтүстік аудандарды қыстық тоғандардың тереңдігі 1,5м болса жеткілікті.
Карантиндік тоғандар басқа шаруашылықтардан әкелінген өндіруші және уылдырық шашатын балықтарды уақытша ұстау үшін қолданылады. Оның ауданы 0,2-0,4га құрайды, ал тереңдігі 1,0-1,3м. Карантиндік тоғандарды басқа тоғандардан оқшаулап, ағынның ең төменгі жағына орналастырады. Олар балықпен бірге келетін әртүрлі ауру қоздырушыларының таралуын алдын алу үшін арналған. Карантиннің ұзақтығы 30 тәулік (12С төменгі температурада карантин уакытын ұзартады), ал қысқы уақытта карантин қыс бойына созылады. Басқа мемлекеттен әкелінген балықтар үшін крантин ұзақтығы 1 жыл. Карантин уақытында балық денсаулығының жағдайы ұдайы бақылануда болады. Егер карантин уақытысында жұқпалы аурулар анықталса, онда балықтарды емдейді немесе толық жойып жібереді.
Шағын су әуіті тауарлық балықты аулағаннан кейін тұтынысқа жіберуге дейнгі арлықта уақытша ұстайтын үлкен емес ағынды тоғандар. Шағын әуіттерде тауарлық балықтарды орналастыру тығыздығы 100-125кгм.
Су қоймалары. Қазақстанда кәсіпттік балық өсетін көптеген су көздері, жалпы көлемі 6 миллион гектарға жуық пайдалануға жарамды теңіз, көл, жасанды су қоймалары, жалпы ұзындығы 10-11мың километрдей кәсіпттік маңызы мол өзендер бар. Дегенмен де су қоймаларының барлығы бірдей балыққа бай емес. Респупликамыздағы кебір жасанды су қоймаларының сипаттамасына қысқаша тоқталып өтейік.
Қапшағай су қоймасы - Алматы қаласынан солтүсттікке қарай 70км , Іле өзенінің аңғарына салынған. Көлемі 1850гектар,ұзындығы 180 км ,ені жалпақ жерінде 22 км.Орташа тереңдігі 15,2м, ең терең жері - 45м.
Шардара су қоймасы Сырдария қөзенінің арнасына салынған. Алаңы 9 мың гектар.Жыл сайын 7500центнерге дейін сазан, табан, көксерке,қаяз т.б балықтар ауланады. Балық өнімі әр гектарға 30 кг келеді.
Бұқтырма су қоймасы Ертіс өзеніне Бұқтырма ГЭС-ін салғанда пайда болған. Шығыс Қазақстан мен Семей обылысының территориясында. Бөгеттің биіктігі 90 метр, су қоймасының ұзындығы 600 км, аумағы 5500 км .Су көлемі 49,6 км. Ені жалпақ жерінде 35 км, орташа тереңдігі 11м.Су қойиасында кәсіпттік балықтың 28 түрі мекендейді.
Қартомар - Қостанай обылысы су қоймасы. Тобыл өзеніне Әйеттің құяр тұсында, арнаға салынған. Су қоймасының жалпы ұзындығы 25 км, ені 2 км, ең терң жері 24м. Көлемі 172,3млн м. Су қоймасында кәсіпттік балықтың 14 түрі мекендейді.
Бөген су қоймасы - Шымкент обылысындағы Арыс пен Бөген өзендерінің суын тиімді пайдалану мақсатында 1960 жылы салынған су қоймасы. Бөген ауданы мен Қызылқұм ауданының шаруашылықтары пайдаланады. Ұзындығы 10-12 км, ені 5 километрден астам, аумағы 63,5 км.
Қазақстан табиғатты балық өсіру үшін қолайлы. Су қоймаларында балдырлы өсімдіктер мен омыртқасыз жәндіктер қоры мол. Су түбі құнарлы, жағасы балықтың уылдырық шашып, өсіп-өнуіне, қоңдануына қолайлы келеді. Өкінішке орай, жасанды су қоймаларында кәсіпттік маңызы жоқ. Ішкі су көздерінің ең бір артықшылығы, мұнда балық қорын реттеп, алынатын түсімді молайтып отыруға мүмкіндік бар.
2.5.1- сурет 2.5.2-сурет
Гигиеналык талапқа сай тоғандар
2.6.Балық өсіретін тоғандардағы ветеринариялық-санитариялық талаптар.
Сарқынды сулар су қоймасына түсіп, оның гидрохимиялық құрамын өзгертеді, биологиялық тепе-теңдігін және судың өзіндік тазалану процесін бұзады.Көп жағдайда сарқынды сулармен бірге су қоймаларына улы заттар да келіп түседі, олар балық өнімінің сапасын төмендетеді, балық пен уылдырықты өлімге ұшыратады.
Тоғандарды сумен толтыру барысында сумен бірге жыртқыш балықтар, кейбір жұқпалы аурулардың аралық иелері, сондай-ақ зиянды гидрокарбонаттар да тоғанға түсуі мүмкін . Сондықтан да мұндай жағдайдың алдын алу үшін су жолдарына торлар қояды. Балықтарды, уылдырықтарды және азықтық омыртқасыз жәндіктерді инфекциялық және инвазиялық аурулардан таза шаруашылықтан әкеліп жібереді.Әрбір тоған түрлеріне өзіне тән санитарлық-профилактикалық және балық шаруашылық-мелиорациялық шаралар кешені жүргізеді.Уылдырық шашылатын тоғандарды майда балықтарды аулап алғаннан кейін, суды жіберісімен бірден зарарсыздандырады. Қысқа қарай уылдырық шашылатын тоғандар құрғақ болуы керек, сонда оларды түбі мұздап қатады, ал ондағы паразит жұмырқалары мен цисталары өліп қалады.Келесі жылы көктемде уылырық шашылытын тоғандарды толтырар алдыында дезинфекциялайды.
Қыстық тоғандарды көктемде босаған кезде дезинфекциялайды, жазда өсімдіктерден тазартады, ал кейбір жұқпалы аурулар таралған аймақтарда тоғанда екінші рет күзде су жіберер алдында дезинфекциялайды. Тоғандарды үзіліссіз пайдаланудың нәтижесінде олардың түбінде органикалық заттар жинақталады, соның салдарынан су қоймасының санитариялық-гигиеналық жағдайы төмендейді. Осыған орай , тоғандарды 5-6 жылда 1 рет демалдырады. Күзде тоған суын жіберіп, түбін тазалайды, ал көктемде оған ауыл шаруашылық дақылдарын егеді. Қыстағы қатты суықтың және жаздағы күн сәулесінің әсерінен тоған түбіндегі жұқпалы ауру қоздырушылары және олардың аралық иелері өледі. Профилактикалық демалдыру, әдетте, семіртетін және өсіретін тоғандарда жүргізіледі. Ал қыстық және уылдырық шашатын тоғандар демалтуды өажет етпейді, себебі олар өзі де уақытша ғана қолданылады. Суы ағызылмайтын және кішкентай тоғандарды біртіндеп өсімдіктерден тазартады және ағынын күшейтеді. Әрқашан судың газ және тұз құрамын бақылап отырады. Асыл тұқымды балық өсіретін шаруашылықтарға бөтен адамдарға және күш - көліктердің кіруіне тиым салынады.Қызмет көрсетушілер шаруашылық аумағынан санөткелік, ал күш-көліктер - дезтосқауыл арқылы өтеді. Барлық қызмет көрсетушілер арнайы киімдермен қамтамасыз етіледі. Балық шаруашылықтарында жүйелі түрде балықтың өсуін, қоңдылығын және физтологиялық жағдайын тексеріп отырады, сондай - ақ клиникалық, паразитологиялық және патологиялық тексерістер жүргізеді. Балықтың әлсіз өсуінің негізгі себептері, ол балықтардың азықты нашар қабылдауы, су қоймаларының гидрохимиялық режимінің қолайсыздығы және қандайда да бір жұқпалы аурудың шығуы. Балықтардың азықты дұрыс қабылдамауы суда еріген оттегі мөлшері мен су температурасы төмендегенде, азықтың бір түрінен бірден екінші түріне ауысқаны байқалады.
Балықты азықтандыру үшін өсімдік және жануар тектес азықтар, құрама жем, тағамдық өнеркәсіптік қосалқы өнімдері қолданылады. Құрамында ет-сүйек және бидай ұны бар қоспаларды ұзақ сақтағанда, ондағы майлар қышқылданып, кетоқышқылдар, альдегидтер, оттегі қышқылдары түзеді.Бұл қосылыстар балық организіміндегі А, Е витаминдерін және басқа да жеңіл тотығатын заттарды да бұзады. Соның салдарынан балық организімінде гиповитамигоз және зат алмасуының бұзылуы дамиды.
Балық шаруашылықтарына арналған жалпы ветеринариялық- санитариялық шаралар кешені төмендегіндей:
1.Тоғандарда оптимальды гидрохимиялық режим құру;
2.Балықтың инфекциялық және инвазиялық ауру қоздырушыларының тоғанға түсуін болдырмау;
3.Гидрожабдықтарды, аулау құралдарын, ыдыстарды және тоғанды профилактикалық дезинфекциялау;
4.Балықтың уылдырық шашуын, өсуін, денсаулық жағдайын және олардың қоректенуін бақылау;
5.Сырттан әкелінген балықттар мен гидробионттарды профилактикалық карантиндеу;
6.Ауру және ауруға күдікті балықтарды уақытылы анықтау және жою;
Тоған балықтарының табиғи қоректері
Балықтың түрлері
Қоректену аймағы
Негізгі қорегі
Қосымша қоректер
Бентос жейтін балықтар
Сазан және тұқы оның будандары
Тоғандардың түбі және одан сәл жоғарылау
Хирономид личинкалары,құрттар
Зоопланктон, ашамұртты шаян
Оңғақ
Тоғандардың түбінде, тосптың ішінде
-
Зооплпнктон, фитопланктон, өсімдік қалдықтары
Қызғылт сары және өзен бахтахтары
Тоғанның ашық бөлігі, судың келіп құйылатын жері
Қыл қанатты насеком-дардың личинкалары, ересек қоңыздар, қандалалар, инелік
Ұсақ балықтар
Бекіре тұқымдастар
Тоғанның түбі әсіресе құмды жерінде
Моллюскалар, құрттар, хирономид личинкалары
Шаян тәрізділер
Ақсаха
Тоғанның терең жерінде
Хирономид личинка-лары, олигохеттер, зоопланктон
Балдырлар
Тұрпа
Тоғанның түбі
Хирономид личинкалары, құрттар
Зоопланктон, балдырлар
Өсімдік жейтін балықтар
Ақ амур
Су асты өсімдіктерінің қалың өскен жері
Шалау, мүйіз жапырақ, лапыз, қырықбуын
Су бетіндегі өсімдіктер
Ақ дөңмаңдай
Судың қалың қабатында
Жасыл балдырлар
Дара клеткалы ұсақ балдырлар
2.6.1-кесте
2.7. Балық өсірілетін тоғандардың суына қойылатын санитариялық - гигиеналық талаптар
Су-балық тіршілік ететін табиғи орта, сондықтанда балық өсірудің нәтижелері су сапасына тікелей байланысты. Балық тіршілігіне қажетті көптеген қоршаған орта факторларының ішінде су температурасыныңғ газ және тұз мөлшерінің маңызы зор. Тұщы су қоймаларында су температурасы 0-30С дейін болады және ол географиялық аймақтарға, ауа райына, жыл мезгіліне және тәулікке байланысты болады. Ағынды су қоймаларында су температурасы жазда тұрақты, ал ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz
Реферат
Курстық жұмыс
Диплом
Материал
Диссертация
Практика
Презентация
Сабақ жоспары
Мақал-мәтелдер
1‑10 бет
11‑20 бет
21‑30 бет
31‑60 бет
61+ бет
Негізгі
Бет саны
Қосымша
Іздеу
Ештеңе табылмады :(
Соңғы қаралған жұмыстар
Қаралған жұмыстар табылмады
Тапсырыс
Антиплагиат
Қаралған жұмыстар
kz