Қазақстан сулары
Тобыл-Торғай бассейні
Тобыл өзеннің ағысы бір жылдың ішінде және жылдан жылға үлкен құбылмалдылығы байқалады. Тобыл өзенінің тағы бір ерекшелігі көп жылдық ағынның суы көп жылдар және суы аз жылдар деп топтарға бөлуге болады. Сондықтан экономика саласында су қоймасы салынғанға дейін қолдануға қиыншылығын туғызады.
Жоғарғы -Тобыл су қоймасы (781 млн. м3 қажетті сыйымдылықпен) Тобыл өзенінде ағынды реттеуші ең ірі көлемді болып саналады және одан төмен орналасқан Қаратомар (562 млн. м3 қолданылатын сыйымдылығы) басқа да су қоймалар Рудный, Қостанай, Лисаковск қалаларды және басқа да тұтыну көздерді сумен қамтамасыз етеді.
Жаз уақытында судың көп бөлігін жасыл алқаптарды, жайылымдарды, егіншілікті суғаруға кетеді. Су қойманың қажетті көлемі 1393 млн. м3 құрайды.
Бассейннің бүкіл жер үсті су ресурстары 746 млн. м3 (7. 2. 10 кестеде) деп бағаланадығы оның ішінде Ресей Федерациясының аумағында орналасқан бір бөлігі де кіреді.
Тобыл өзені гидрологиялық тәртібінің өзгерісінің бағасы және Ресей Федерациясының шаруашылық іс-шараның әсерімен Қазақстан Республикасының шекара аралық құйылымдары, жылдық ағынның қарастырылып отырған кезенің шартты табиғи деп қолдануға болады. Жоғарғы және Ресей Федерациясының аумағында да орналасқан түстамалар жылдық ағынға әсерін тигізбейді. Қостанай облысының аумағында орналасқан гидробекіттердің мәліметтері арқылы Қостанай облысының су ресурстары бағаланады.
Сондықтан су шаруашылық теңгерімін есептегенде осы өзендегі Ресей Федерациясының су қоймалары есептелінбейді.
Тобыл өзен су шаруашылық есептерін негізіне гидрологиялық 78 жылдық Жоғарғы-Тобыл су қоймасының табиғи құйылымы Жоғарғы - Тобыл су қоймасының аумағынан Қаратомар су қоймасына дейін орналасады.
Торғай бассейні
Қарастырылып отырған аймақта су шаруашылықта үлкен әсер беретін басты су ағыны Торғай өзені және Ырғыз өзенінің құйылымдары жатады.
Сарыкөп көлінің негізгі су жүйесіне Сары-Өзен және Теке кіреді. Сарыкөп көлі суы мол жылдарда толып кетеді де оның жарты суы Сарысу және Омана (Тауш) өзендері арқылы Торғай өзеннің құйылымы арқылы жіберіледі.
Қарастырылып отырған Нобайда су шаруашылық теңгерімін есептегенде Сарыкөп көлінен Торғай өзеніне жіберілгені есептелмейді, өйткені суы аз жылдарды және суы орташа жылдар ғана теңгерімін құрайды.
7. 2. 13 кесте
Тобыл өзен бассейннің жер үсті су ресурстары, млн. м3
*-Үй ө. ағыны ауданның ресурстарына қосылмаған.
Ұлқаяқ өзені жүйесінде уақытша ағын жүйесі баяу дамиды және тек жоғарғы ағында ғана Қабырға өзеніне маңызды құйылымын қабылдайды.
Қарастырылған аймақтағы су тәртібінде көктемдегі су тасушылық ерекше байқалынады.
Көктемдегі су тасушлығынан кейін жаздық саба басталады. Осы уақытта өзендердің көбісі құрғайды, ал құрғамаған өзендер қыс уақытында мұз болып қатып қалады.
Өзеннің ағыны бір жылдың ішінде және жылдан жылға үлкен құбылмалдылығымен байқалады да, сондықтан қолдануға қиыншылығын тұғызады. Осы жағдайды су қоймалар жақсартады. Бассейннің аумағындағы қазіргі уақытта 5 су қоймасы (35, 8 млн. м3 толық көлемін құрайды) жұмыс істеп тұр, олар негізінде ауылшаруашылық және малды суғаруға қолданылады.
Торғай-Ырғыз, Сары-Өзен бассейндердің өзендерінде көп және терең иірмелер бар, соның арқасында ауылды аймақтарды және жайылымдарды сумен қамтамасыз ету көзі болып табылады.
Лимандық суғару үшін тұрғылықты ағынды-көктемнің еріген суының бір бөлігін және жаңбыр суларын қолданады, ол үшін жер бедерінің шағын төмендеуінің аккумуляциясы және көл шұңқыры, тағы ірі ағындарына жібермейтін ағындар қолданылады.
Торғай өзен бассейннің барлық жер үсті су ресурстары 1194 млн. м3 деп бағаланады (7. 2. 11 кесте) .
Тобыл және Торғай өзендер бассейндердің жер үсті су ресурстарының мінездемелік көрсеткіштері 7. 2. 12 кестеде келтірілген және 1940 млн. м3 деп бағаланылады.
7. 2. 11 кесте
Торғай өзен бассейннің жер үсті су ресурстары. млн. м3
7. 2. 12 кесте
Тобыл және Торғай өзендер бассейндердің жер үсті су ресурстары, млн. м3
Шу-Талас бассейні
Шу, Талас, Асы өзендерінің ағынны қазіргі жағдайда (келешекте) сулы жыл болып, ағынның табиғи шығыны оған қоса су қоймалардың жұмыс тәртібі және ҚР аумағымен Қырғызстанға қайтарымды және бассейннің өзендерінен су қоймаларына өзгерімді суы анықталады.
Бассейннің аумығында қазіргі уақытта 35 су қоймасы бар, олардың қажетті көлемі 849 млн. м3 құрайды да, оны негізінде ауылшаруашылық қажеттілігіне және малды суғаруға қолданылады.
Шу, Талас өзендерінің жер үсті су ресурстардың ірі бөлігі Қырғыстан Республикасының аумағында жинастырылды.
Қазақстан Республикасымен Қырғызстан Республикасы Шу, Талас өзендерінің және Асы өзендерінің құйылымдағы ағынды «Өзендеріннің ағынның бөлу келісімі КСРО Сушаруашылық Миннистірлігі Шу, Талас өзендері бойынша 1983 ж., ал Күркүресу өзені бойынша 1948 ж. бекітілді»
«Шу өзен бассейннің ағынның бөлу жағдайына» қарай Шу өзен бассейнің бүкіл қолданылатын су ресурстар 6640 млн. м3 құрайды, оның ішінде 1777 млн. м3 қайтарымды суды құрайды. Қазақстандағы бассейннің ресурсты қолданылатын суынан 42%, бөлінеді, ал 2, 79 км3 құрайды да, Шу өзенінен су қоймасының 2, 41 км3 шекті суы және бассейннің басқа өзендерінен 0, 38 км3 құрайды.
Егер Қаратау бөктерінен онтүстік-шығыс ылдиынан шағын таулы ағындарды есептейтін болсақ (0, 138 км3) Шу өзенінің қолданылытын су ресурстары бассейнде 2, 928 км3 құрайды. (7. 2. 13 кесте) .
Қазақстан Республикасы мен Қырғыстан Республикасында Талас өзеннің ағынды бөлу жағдайы әр Республикаға 50% деп бекітілді. Талас өзені құйымдарымен су ресурстардың бөлінетің көлемі, қайтарымды және сұрамды сулармен (шығындарын есептегенде) 1616 млн. м3 құрайды.
Қазақстанда суды тұтынуы Кировск су қоймасының (716 млн. м3 ) өткізуімен және Қазақстан Республикасының аумағынан басталған ағын (92 млн. м3) барлығы 808 млн. м3 өтеуі қажет.
7. 2. 13 кесте
Шу-Талас бассейннің жер үсті су ресурстары (млн. м3)
Бассейннің Асы өзенінің есептік орташа ағыны 508 млн. м3 құрайды, ал Қырғызстан Республикасынан Асы ағыны бойынша Күркіресу өзенінен - 14 млн. м3, облыс аумағында қалыптасқан ағын - 494 млн. м3 құрайды.
Шу, Талас, Асы, өзен бассейдердің қолданылатын ортақ су ресурстары 4, 2 км3 құрайды.
Жер асты және шахталы-кен сулар
Жер асты сулардың ең бастысы тұрмыстық шаруашылыққа, өндіріске және ауылшаруашылыққа, кең-шахталы суларды-өндіріске қолданады (7. 2. 16 кестеде) . Экономика саласында қолданылатын жер асты бүкіл сулардың мәліметтер басты кітапта 3 бөлімінде көрсетілген.
Жер асты суларды қазіргі уақытта 937 млн м3 және кең-шахталы су 73 млн. м3 құрайды, ал 2040 жылға 8. 2. 15 кестеде көрсетілгендей ол 1, 9 және 1, 4 есе өседі де 1815 млн. м3 және 100 млн. м3 қолданатын болады. Бірақ жер асты және кең шахталы судың сыбағасы су шаруашылық теңгерімнің бөлімінің шығыны 10% -дан төмен құрайды.
1 сурет
Қазақстан Республикасының әкімшілік-су шаруашылық аумақтың бөлінуінің карта-сұлбасы
- Қолдағы су қорлары
Экономикалык салаларында өзен ағысын пайдалану мүмкүншілік көзқарасы, қолдағы су қорларды колдануға қызығушылық корседетеді. Олардың көлемін су қорлардың айырмасы және міндетті ағыс шығындары бойынша анықталады.
Су қорлар су аз жылдары кезінде су қоймалардың су мол жылдары ағысын қайта бөлуін, қайтымды су, ағысты басқа бассейндерге жіберу, жер асты және басқа да су көздерін ескере отырып анықталды.
Келтірілген мәліметтер бойынша су ресурсының нақты бар екеніне, оның экономика салаларында пайдаланатынына және экологиялық мақсаттарда су пайдаланушыға ұсыныс бермейді. Әр түрлі жылдары және түрлі авторлармен тексеру кезінде қолдағы су ресурсы 44-46 км 3 мөлшерде бағаланады.
Міндетті шығындарға келесілерді жатқызса болады: Қытай Халық Республикасындағы (ҚХР) қосымша су алымдары, жер асты суларын қолданған кезіндегі үстірті суларға алып келетін зиянды әсерлері, көрші елдес мемлекеттерге және тұйықтама су айдындарына міндетті су жіберулер (экологиялық және санитарлық) .
Қазақстан Республикасының қолдағы су қорлары 2030-2040 жылдар деңгейі ағыстын қамтамасыздық есептеріне жақын және жылдар бойынша сушаруашылық баланстар (осы СРКПҚ Бас сұлбасында 7 бөлімінде қарастырылған) негізінде анықталған және 2. 3. 1. кестесінде көрсетілген.
Көп жылдық орташа көрсеткіш 30-29, 7 км3, су аз жылдары 75% және 95% су қамтамасыздық кезінде - 20, 4-23, 1 км3 және 10, 0-9, 9 км3 құрайды.
2. 3. 1кесте
Келешектегі Қазақстан республикасының қолданыстағы су қорлары (2030-2040 жылдар)
* Балқаш к. 341 м белгісінде айқын булануы;
**cанитарлық +РФ трансшеқаралық су жіберу попуски
Ағынды және қайтарымды сулар
Қазақстан Республикасында ағынды суларды тұрмыстық шаруашылыққа, реттік суғаруға, өндіріске, лимандық суғаруға және қаяртыстың қысымын ұстап тұруға (Жайық-Каспий бассейнінде) қолданылады. 2040 ж бассейн аймағында ағынды судың ортақ көлемі 164 млн. м3 құрайды (7. 2. 14 кесте) .
Кез-келген бассейнде қайтарымды су объектісі қайталама су ресурстары болып қарастырылады. Тұрмыстық шаруашылық өндірістер балық өсіретін тоғандар, реттік суғару (99, 5%) қайтарымды суды өндіреді.
7. 2. 14 кесте
Жер асты, шахталы-кен, ағынды, коллектролы-дренажды суды және өзенде қайтарымды су (2015-2040 гг. ), млн. м3
Қайтарымды судың көлемі (2015 ж. ) 4580 млн. м3 (2040 ж. ) дейін 5015 млн. м3 құрайды.
Судың тапшылығына орай талапты сұранысқа орай Нұра өзені (Қорғалжын және Теңіз) көлдің сағалық сулы-батпақ алқапты суы жаңартылған Бас Сұлбада қайтарымды суды терең тазартып ағынды суды Астана қаласындағы Қарабидайық және одан кейін Нұра өзеніне одан төмен қарай Романовск ауылына 93 млн. м3 жылдық көлемде (7. 2. 14 кесте) енгізу жоспарланып жатыр.
Теңіз және көл суларды қолдану
Теңізбен өзен суларыды Жайық-Каспий және Балқаш-Алакөл бассейндерінде пайдаланылыды.
Каспий теңіз сулары Атырау (Сарғыз өзен бассейні) және Маңғыстау облыстары өнеркәсіптерімен сумен қамтамасыз етудің басты бұлағы болып табылады. Балқаш көлдің суын Солтүстік Балқаш су шаруашылық ауданында өндіріске, коммуналды-тұрмыстық қажеттілігіне (7. 2. 15 кесте) пайдаланылады.
Теңіз және көл суларын қолдану 2040 жылы 1614 млн м3 құрайды.
7. 2. 15 кесте
Теңіз және көл суларын қолдану, млн. м3
Ағынның ауыстырылуы
Келешекте бассейн аралық Ертіс, Есіл, Еділ өзендер арқылы тастанды ағын жасалады (7. 2. 16 кесте) .
Бассейн аралық тастанды ағынның негізгі канал - Қ. Сатпаев -ҚСатК (алдында Ертіс-Қарағанды, АЕҚ) Ертіс суын Нұра, Есіл бассейн өзендеріне беріледі. Нұра бассейнніне суды су тұтынушыларға оған қоса табиғатты қорғау мақсатында Теңіз - Қорғалжын көліне қоректену үшін жіберіледі.
Нұра су сақтау қойманың арнасын тазалағаннан кейін Нұра-Есіл арнаға Ақмола облысын өндірістік су қамтамсыздығына 2030 - 2040 жж. 10-15 млн. м3 құрайды.
7. 2. 16 кесте
Бассейн аралық тастанды ағын млн. м3
... жалғасыСіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz