Әлеуметтанудың құрылымы мен атқаратын қызметі
Әлеуметтану-саясаттану
1.Әлеуметтанудың құрылымы мен атқаратын қызметі
Әлеуметтанудың қоғамның құбылыстары мен процестерін зерттеу деңгейлері әртүрлі болғандықтан, құрылымы да күрделі болып келеді.
Социология ғылымының құрылымы жалпы қоғам дамуын, ондағы әлеуметтік институттар мен қауымдастықтардың ықпалдасуын, жеке индивидтердің өзара қарым-қатынастарын зерттеуге байланысты мынандай бөліктерден тұрады:
а) макросоциология - социумның өмір сүруі мен даму заңдылықтарын анықтауға негізделген;
ә) орта деңгейдегі социология - арнайы әлеуметтік теориялармен бірге салалық социологияларды (әлеуметтік топтар, қала, ауыл, білім, саясат, құқық, насихат, отбасы, мәдениет, еңбек социологиясы т.б.) қамтитын, әлеуметтік жүйенің жекелеген бөліктерінің әрекеттері мен өзара ықпалдасу заңдылықтарын, орта дәрежедегі қауымдастықтарды зерттеуге бағытталған;
б) микросоциология - әлеуметтік құбылыстар мен процестерді жеке адамдардың іс-әрекеті, өзара ықпалдастығы, тәртібі, мінез-құлқы тұрғысынан зерттеуге негізделеді.
Социология ғылым ретінде теориялық және эмпириялық зерттеу әдістерінің органикалық бірлігіне, өзара әсеріне негізделеді. Теориялық және эмпириялық зерттеу әдістерінің арақатынасы проблемасының ғылыми танымда функционалдық және генетикалық жақтары бар.
- функционалдық - ғылымның теориялық аппараты мен эмпириялық негіз арасындағы арақатынасқа қатысты;
- генетикалық - теориялық аппараттың, оның ішінде ғылыми теорияның қалыптасуына, эмпириялық кезеңнен теориялық кезеңге өтуге байланысты.
Әлеуметтік теорияларды бағытына қарай іргеліжәне қолданбалы деп екіге бөлуге болады.
- іргелі теориялар - ғылыми проблемаларды шешуге, әлеуметтік ілімнің, социологияның тұжырымдамалық аппаратының қалыптасуына, әлеуметтік зерттеу әдістерін айқындауға бағытталған.
- қолданбалы теориялар - қоғамның алға қойған практикалық мақсаттарына қол жеткізу құралдарын іздеуге көмектеседі.
Социологияның негізгі қызметтеріне гносеологиялық, болжамдық, праксеологиялық, идеологиялық міндеттер жатады.
Гносеологиялық қызмет ғылымның танымдық құралдары жүйесінде жүзеге асады. Бұнда тұтас қоғам, оның жекелеген бөліктерінің өмір сүру, даму заңдарын ашатын жалпы және арнаулы теориялар қолданылады.
Таным құралдарына эмпириялық деректер жинаудың жолдары мен тәсілдері, мәліметтерді өңдеу, логикалық және математикалық фактілерді сипаттау және түсіндіру, яғни жаңа әлеуметтік білімдерді қалыптастыру жатады.
Болжамдық қызмет әлеуметтік жүйенің болашақтағы мүмкін боларлық келбетін сипаттау, қоғамның немесе оның жеке буындарының әлеуметтік дамуын ғылыми тұрғыдан болжау арқылы жүзеге асады.
Праксеологиялық қызмет әртүрлі басқару құрамдарына қатысты социологтар ұсынатын практикалық ұсыныстар ретінде қолданбалы социологиямен тығыз байланыста жүзеге асады. Бұл ұсыныстар басқару шешімдерін қабылдауға негіз болып, социология қоғамдық өмірге белсене араласа түседі.
Идеологиялық қызмет қоғамдағы әртүрлі топтардың әлеуметтік мүдделерін білдіре отырып, ғылыми зерттеулердегі әлеуметтік себептердің зерттеу авторларының саяси бағыттарының принциптеріне байланыстылығын, саяси идеяларды теориялық жағынан негіздеуді қарастырады.
Социологияның қызметін теориялық және қолданбалы деп бөлуге болады. Теориялық (іргелі) социология басқа да ғылымдармен бірге әлеуметтік зерттеулердің методологиялық негізі болатын көзқарастық қызмет атқарады. Теориялық социология осы ғылымның пәнін зерттеуге қажетті ұғымдар мен түсініктер аппатарын жасайды, әлеуметтік заңдар мен заңдылықтарды ашып зерттейді, әлеуметтік дамудың теориясы мен тұжырымдамасын негіздейді.
Қолданбалы социология теорияға сүйене отырып, түрлі тарихи жағдайлардағы әлеуметтік заңдардың өмір сүру формалары мен әрекет ету механизмдерін іс жүзінде тікелей зерттейді.
Сонымен, қазіргі заманғы социология - бір-бірімен тығыз байланысты және бәрі қосылып біртұтас ғылым құрайтын теориялар мен білім түрлерінің көп деңгейлі жиынтығы.
Қоғамдық сана мен индивидтердің іс-әрекеттерін, олардың экономикалық, әлеуметтік, саяси және рухани қарым-қатынастар жағдайындағы өзгеру тенденцияларын талдау қазіргі заманғы социология ғылымының негізгі зерттеу міндеттерінің бірі болып саналады.
2 Мәңгілік ел- ұлттық идеясы
Елбасының биылғы Қазақстан жолы-2050: Бір мақсат, бір мүдде, бір болашақ" атты Жолдауының тарихи маңызы ерекше. „Мəңгілік ел" идеясы қазақ халқының қаншама ғасырлар, аңсап келе жатқан, арманына апаратын, мақсатына жеткізетін, бірден-бір мəңгіліктің жолы. Елбасы өз Жолдауында „Мəңгілік ел" болып қалу үшін бүгінгі заманға сай не істеу керектігін нақтылап айқындады. „Мəңгілік ел" -- ата-бабаларымыздың сан мың жылдан бергі асыл арманы. Ол арман-əлем елдерімен терезесі тең қатынас құрып, əлем картасынан ойып тұрып орын алатын Тəуелсіз Мемлекет атану еді... Біз үшін болашағымызға бағдар беретін, ұлтты ұйыстырып, ұлы мақсаттарға жетелейтін идея бар. Ол -- „Мəңгілік ел" идеясы деп Елбасымыз бұл идеяның аса қажеттіліктен туындағанын ерекше атап өтті. Мəңгілік ел идеясының негізгі мақсаты -- елімізді қарышты дамыған мемлекетке айналдыруда ұлттық мүддені, рухани дүниені жаңғыртуды жəне өзіміздің қазақ ұлтының мерейін асыруға, қалыптасқан тарихи үрдістерін жаңғыртуға арналған құжат деп білуге болады. Президенттің жалпы ұлттық идеясы -- еліміздің рухын көтеретін, ұлы мақсаттарға жеткізетін Мəңгілік ел -- елімізді өз мақсатына талай дəуір сынынан сүріндірмей жеткізетін тұғырлы бастама. Осының барлығы дамыған 30 елдің қатарына кіруімізге жаңа серпін беретіні сөзсіз. Бұл үшін бізде барлық мүмкіндіктер: ресурстар, білімді адамдар, жұдырықтай жұмылған ұлтымыз бар, деді Елбасымыз. Ел басшысы өз сөзін ары қарай жалғастыра келе: Біз бəріміз бір атаның -- қазақ халқының ұлымыз. Бəріміздің де туған жеріміз біреу -- қасиетті қазақ даласы. Бұл дүниеде біздің бір ғана Отанымыз бар, ол -- тəуелсіз Қазақстан. Біз болашаққа көз тігіп, тəуелсіз елімізді Мəңгілік Ел етуді мұрат қылдық. Қазақстан-2050 Стратегиясы осынау мəңгілік жолдағы буындар бірлігінің, ұрпақтар сабақтастығының көрінісі. Бабалардың ерлігі, бүгінгі буынның ерен істері жəне жас ұрпақтың жасампаздығы арасында сабақтастық болса ғана, біз Мəңгілік Ел боламыз. Тəуелсіздік алғаннан кейін небір тар жол, тайғақ кешулерден сүрінбей өттік. Бүгін Қазақстанды бүкіл əлем танып отыр. Қазақстан таяудағы жылдар ішінде əлемдік бəсекеге барынша қабілетті елдердің қатарына кіруі тиіс. Бұл дегеніміз -- бəсекеге төтеп беру. Əлемдік бəсекеге төтеп берудің басты шарты -- күшті рух пен білім. Елбасы Жолдауында білім саласы қызметкерлерінің алдына да үлкен міндеттер қойды. Ұлттық білім берудің барлық буынының сапасын жақсартуда бізді ауқымды жұмыстар күтіп тұр. 2020 жылға қарай Қазақстандағы 3 - 6 жас аралығындағы балаларды мектепке дейінгі біліммен 100 пайыз қамту жоспарлануда. Сондықтан оларға заманауи бағдарламалар мен оқыту əдістемелерін, білікті мамандар ұсыну маңызды. Орта білім жүйесінде жалпы білім беретін мектептерді Назарбаев зияткерлік мектептеріндегі оқыту-деңгейіне жеткізу керек. Мектеп түлектері қазақ, орыс жəне, ағылшын тілдерін білуге тиіс, деп атап көрсетті. Осыған орай, үлкен жауапкершілік жүктеліп отырған мұғалімдерге жаңашылдықпен жұмыс жасауға тура келеді. Жаһандану заманы, баршаға мəлім, елдер мен ұлттарға аса қатал талап қоюда. Ең бастысы -- ұлттық тіл ұлттық сананың, ұлттық намыстың жоғарылығына, оның қажеттілік-деңгейіне байланысты екенін жадымыздан шығармауымыз қажет. Қазіргі таңда өзін ешкімнен артық та, кем-де емес дəрежеде сезіну халқымызға жетпей отыр. Ал мəселеге тереңірек үңілсек, істің тетігі, яғни қазақ тілінің тағдыры қазақтың өз қолында.
тарихи дамуының нәтижесі, ғалымдардың зерделеген ізденістерінің жемісі.
3.Қайта өрлеу мен жаңа дәуірдегі әлеуметтік теориялар
Әлемдік өркениет тарихындағы қайта өрлеу кезеңінің идеялық өзегі - адам құндылығын, оның бостандық пен бақытқа ұмтылу құқықтарын мойындайтын көзқарастар жүйесі, яғни гуманизм болды.
Гуманизмнің алғашқы өкілдерінің бірі - Италия ойшылы ДантеАлигьери (1265-1321). Ол Құдіретті комедия және Халық сөзі туралы деген шығармаларында жаңа гуманистік көзқарастың негізін қалады. Онда Данте құдай мен жаратылысты бір-біріне қайшы келмейтін, бір-бірін толықтырып тұратын тең құқылы екі шындық деп уағыздады.
Гуманизмнің атасы атанған Франческо Петрарка (1304-1374) ежелгі дәуір мәдениетін зерттеп, адам мәселесін қоғамдық ойдағы негізгі мәселеге айналдырды. Ол антропоцентризмді теоцентризмнен арылу үшін қолданды.
Адам туралы жаңа көзқарас бірсыпыра әлеуметтік-саяси мәселелерді дұрыс шешуге ықпал етті. Италия ойшылы Никколо Макиавелли (1469-1527) Тита Ливияның алғашқы он күндігі туралы ойлар, Елбасы, Флоренция тарихы сияқты трактаттарында адамның белсенділік идеясын дамытты.
Жан Боден (1530-1596) Мемлекет туралы алты кітап атты трактатында мемлекет отбасы негізінде пайда болып, жеке меншікті нығайтуға қызмет етеді деп жазды.
Томас Мор (1478-1535) Утопия аралығындағы мемлекеттік құрылыстың тамаша үлгісі туралы шын мәніндегі асыл әрі пайдалы, әрі жұбаныш кітапшасы атты шығармасында, Томазо Кампанелла (1568-1639) Күн қаласы атты еңбегінде мемлекеттің әлеуметтік-саяси құрылымы проблемалары, меншік мәселесіне хақында толғанды.
Материализмнің алғашқы өкілдерінің бірі Томас Гоббс (1588-1679) қоғам туралы натуралистік тұжырымдаманың дамуына өзіндік үлесін қосты. Левиафан немесе материя, шіркеулік және зайырлық мемлекеттің түрі мен билігі атты еңбегінде адам мен мемлекет табиғаты туралы баяндай келе, мемлекеттік билік қоғамды жаңа сапалық күйге ауыстырады деп көрсетті.
Әлеуметтік саяси ілімдердің дамуындағы келесі қадамды Джон Локк (1632-1704) жасады. Ол Табиғат заңдары туралы зерттеу, Мемлекеттік басқару туралы екі трактат атты еңбектерінде буржуазия мен дворяндықтың арасындағы өзінше бір келісімпаздық ретінде ағылшын либерализмі идеясын қолдады.
XVIII ғасырдың жартысындағы әлеуметтік-философиялық ой-пікірдің өкілдерінің бірі Шарл Лук Монтескье (1689-1755) Заңдардың рухы туралы деген еңбегінде адам табиғаты мен әлеуметтік-саяси құбылыстар туралы жаңа идея көрсетті.
5.Әлеуметану ғылымының нысаны мен пәні
Әлеуметтану - қоғамның тұтас әлеуметтік жүйе ретінде даму және қалыптасу заңдылықтарын, қоғамдағы әлеуметтік құбылыстар мен процестерді, адамдардың әлеуметтік әрекеттері мен қарым-қатынастарын оқытатын ғылым.
Әлеуметтанудың зерттеу нысаны - қоғам және оның өмір сүру, даму заңдылықтары, индивидтердің қауымдастығы, олардың өзара қарым-қатынастарының ортасы.
Әлеуметтанудың зерттеу пәніне әлеуметтік өмірдің бір бөлшегі жатады. Проблемалық жағдай зерттеу пәнін құрайды, ал әлеуметтік өмір құбылыстарындағы проблемалық жағдайды шектеу - зерттеу нысанын бөліп алуға онтологиялық негіз болады.
Әлеуметтік зерттеулердің пәні эмпириялық шындықтың елеулі қасиеттері мен өзара байланыстарын теориялық анықтамалар мен ұғымдар түрінде түсіндіреді.
Яғни, әлеуметтанудың зерттеу пәні қоғамның тұтас әлеуметтік организм ретінде дамуының негізі болып табылады.
Әлеуметтану - тарихи қалыптасқан әлеуметтік жүйелердің дамуының, өмір сүруінің өзіндік заңдары мен заңдылықтары, жекелеген адамдардың, әлеуметтік топтардың, таптардың, халықтардың өміріндегі осы заңдардың әрекет ету механизмдері мен көріну формалары туралы ғылым.
Әлеуметтану қоғамдағы жеке адам, әлеуметтік топтар, жіктер мен қауымдастықтар, институттар мен процестер тіршілігі мен қызметінің барлық проблемаларын түгел қамтиды.
Қазіргі заманғы әлеуметтану ғылымының зерттеу нысаны мен пәні бұл ғылымның ұзақ.
36.Әлеуметтанудың гуманитарлық ғылымдар жүйесіндегі алатын орны
Социология жеке дара емес, басқа әлеуметтік ғылымдармен тығыз байланыста дамып отырады. Ол әлеуметтік философия, тарих, саясаттану, экономика, психология сияқты ғылымдармен тығыз байланысты.
Енді осы ғылымдардың өзара байланысы мен ерекшеліктерін жеке дара қарастырайық.
Социология да, әлеуметтік философия да қоғамды тұтастай, жүйе-жүйесімен, оған енетін бірліктердің жай қосындысы бола бермейтін интегральды құрылым ретінде қарастырады.
Әлеуметтік философия қоғамды әлемдік жаратылымның ерекше бір бөлігі ретінде кең ауқымда қарастырып, оны ортақ ұғымдардың , заңдардың, категориялардың көмегі арқылы сипаттайды. Әлеуметтік философия қоғам дамуын табиғатта, қоғамда, адамның ойлауында өмір сүретін жалпы философиялық заңдардың осы процестегі өзінше көрінісін таба отырып талдайды.
Ал социология қоғамның жалпы философиялық заңдардың, категориялардың, ұғымдардың ауқымына сия бермейтін өзіндік ерекше әлеуметтік байланыстары мен әсері, қырлары, жақтары мен ерекшеліктерін зерттейді.
Енді социология мен тарихтың айырмашылықтарын қарастырайық.
Тарих қоғамның өткенін зерттеп, оның даму жолдарын нақтылы жүйемен түсіндіруге мән береді, ал социологияда қоғамның ағымдағы құрылымы мен өмір сүруіне көңіл аударылады.
Социология саясаттанумен де тығыз байланысты.
Социология қоғамды оның әлеуметтік құрылымы, адамдардың, әлеуметтік топтардың, ұлттар мен халықтардың әлеуметтік мәртебесі, олардың өзара әсері тұрғысынан қарастырады.
Саясаттану болса, қоғамға азаматтардың құқықтары мен міндеттерін талдау тұрғысынан келіп, саяси жүйенің құрылымы мен саяси билік қатынастарын зерттейді, саяси институттардың орнын, рөлі мен қызметін айқындайды.
Экономика ғылымының социологиядан айырмашылығына келетін болсақ, экономика қоғамды тұтас жүйе ретінде емес, оның бір ғана экономикалық саласын, материалдық өндірісті, адамдардың экономикалық іс-әрекеттерін тұтас күйінде зерттейді.
Социология қоғамның тұтас жүйе ретінде қалыптасып, даму заңдылықтарын зерттейді.
Социология психологиямен де тығыз байланысты.
Психология индивидтің ішкі жан дүниесін, мінез-құлқын, психикасын қарастырса, социология индивидтің іс-әрекетін, әлеуметтік тәртібін, қоғамдағы орнын, мәртебесін, қарым-қатынасын қарастырады.
Сондай-ақ социология құқықтану, мәдениеттану, демография т.б. ғылымдарымен тығыз байланысты. Қазіргі заманда қоғамдық өмірдің реформалануына, әлеуметтік фактор мен әлеуметтік ортаның рөлінің өсуіне, құқықтық мемлекет пен азаматтық қоғамның қалыптасуына байланысты социология ғылымының рөлі мен мәні, қоғамды дамытудағы ықпалы барған сайын арта түсуде.
11.Алғашқы әлеуметтік ойдың қалыптасуы(ежелгі және орта)
Әлеуметтану ғылымының даму тарихын үшке бөліп қарастыруға болады: 1) Ежелгі дәуірдегі социологиялық көзқарастар 2) Орта ғасыр мен жаңа дәуiр социологиясы 3) Қазіргi заманғы социология
Ежелгі дәуірдегi социологиялық көзқарастар грек философтары Платон (б.з.б 428427- 348347) мен Аристотель (б.з.б. 384-322) есiмдерiмен байланысты. Бұл ойшылдар әдет-ғұрыптарды, салт-дәстүрлердi, адамдардың өзара қарым-қатынастарын зерттеп, оларды корытып, қоғамды одан әрi жетiлдiруге бағытталған практикалық ұсыныстары бар бағдарламалар түздi.
Платонның Мемлекетi жалпы социология саласындағы алғашқы еңбек больп саналады. Оның негiзгi тұжырымы әлеуметтiк проблемаларды сыни талдаулардан өткiзiп, қоғамды жетілдіруге бағытталған саяси ұсыныстар жасаумен аяқталатын ғылымның көмегімен жетiлген мемлекеттi негiздеп құруға болады дегенге саяды.
Қоғам басшысынан бастап бұзылады деп бiлген Платон зиялылардан адамгершiлiк тазалықты талап етеді. Қоғамды билеудің негізгі құралы билік жасау емес, бедел. Платонның ойынша, мемлекеттiң ойдағыдай өмiр сүруiн қоғамның негiзгi үш құрамдас бөлігінің (өндірушілер, әскерлер, билеушілер) үйлесімді ықпалдастығы қамтамасыз етедi. Тек осындай мемлекетте ғана бай адам алтынға емес, қайырымдылық пен парасатқа билiк жасайды.
Сөйтіп, Платонның әлеуметтік тұжырымдамасында мемлекеттік құрылысты түсіндірудің кілтін адамның болмысынан, ал мемлекеттің сипатын саяси қайраткерлердің типтік белгілерінен іздеу керек деп саналып келді.
Мемлекеттегі қоғам мен қайраткер идеялары Аристотель шығармаларында одан әрі дамытылды.
Аристотельдің пікірінше, мемлекеттің негізгі мақсаты қоғамда көптің бәріне ортақ игіліктер мен әлеуметтік әділеттілкке жету болып табылады.
Бұл орайда әділеттікке белгілі бір заңдар мен билік құрылымдарына негізделген берік мемлекеттік ұйымдар арқылы ғана жету мүмкін екендігі ескеріледі. Билікті заң шығарушылық, атқарушылық және сот жүйесіне бөлу әділеттілік орнатуға септігін тигізеді.
Оның көзқарасы бойынша, мемлекеттік құрылым дегеніміздің өзі мемлекеттік басқару тәртібі. Ал мемлекеттік құрылым үш жақсы үш жаман болып 2 түрге бөлінеді. Біріншісіне монархиялық билік (жеке дара билік), ақсүйектер билігі (қоғамның ауқатты топтарының жоғары бөлігінің билігі) және полития (көпшіліктің парасатты билігі) жатады, ал екіншісіне тиранды (бір адамның заңсыз билігі), олигархияны (қоғамның ауқатты топтарының төмен бөлігінің билігі) және демократияны (халықтың билігі) жатады.
Сонымен мемлекет, Аристотельдің айтуынша, адамдарға үстемдік етіп тұратын тұтастық.
Орта ғасырлардаАврелий Августин (354-430) мен Фома Аквинскийдің (1225-1274) еңбектері ерекше мәнге ие болды. Августин құдайға сүйіспеншілік идеясын өз тұжырымдарының өзегі етіп алып, саясат пен қоғамдық прогреске теологиялық тұрғыдан түсінік берген.
Ал Ф.Аквинский болса, адамды саяси тұлға ретінде қарастырады. Ол сол заманғы мемлекеттік биліктің шіркеуге тікелей тәуелді екендігіне қарамастан, шіркеу ғана емес, мемлекет те жаратқанның туындысы деп дәлелдеді.
7. XIX ғ.екінші жартысы мен ХХ ғ. Ресей әлеуметтануының дамуы
ХХ ғасырдың басында Ресейдегі социологияның дамуы өрлеу үстінде болды. 1917 жылғы революцияға дейін мұндай айтарлықтай жоғары интеллектуалдық әлеует қалыптасты. Ол мыналардан танылды:
а) академиялық социологияның теориялық зерттеулері басым маркстік емес дәстүрінен - Н.И. Кареев, П.А. Сорокин, К.М. Тахтарев және басқалар;
б) саяси күресте социологияны радикалдандыру басым марксистік дәстүрмен - А.А. Богданов, В.И. Ленин, Е.А. Энгель және басқалар. [21, 72-б.].
Ресейде ХХ ғасырдың басында басталған социологияның институттану процесі 1922 жылы Лениннің "Күресуші материализмнің маңызы туралы" ("О значении воинствующего материализма") мақаласы жарық көргеннен кейін тоқтап қалады, онда оқыту процесіне коммунистік бақылау туралы мәселе қойылады. 1918-1920 жылдары құрылған социология кафедралары қудалауға ұшырады. Нәтижесінде П.А.Сорокин, Г.Д.Гурвич және т.б. сияқты қоғамтанушы көрнекті ғалымдар елден көшіп кетті, бұл социологияның ғылым ретінде дамуын мемлекеттік жүйенің қадағалауында өмір сүру және ғылыми дәстүрлерін үзу қатерін төндірді. Сонымен қатар, ХХ ғасырдың 20 жылдарындағы социология белгілі бір дәрежеде жемісті болды. Саяси өкіметтің жаңа түрі орнағаннан кейін өтпелі кезеңдегі революциялық түрленулер нәтижесінде тапсыз социалистік қоғам (буржуазиясыз тарих) - коммунизмнің қарсаңын құру үшін қажеттің бәрі деп есептелді. Бұл тұрғыдан да кеңестік социология пинерлік сипатқа ие болды: оның объекті қоғамдық меншік негізінде құрылатын қоғам болды [21, 73-б.].
Әлеуметтік жұмыстар мен социологиялық зерттеулерді қатаң ұстау, ал кейіннен тыйым салу сталиндік саясат тарапынан практика жүзінде ғана емес, теориялық жағынан да жүрді. "Бүкілодақтық коммунистік партияның (большевиктердің) тарихының" қысқаша курсына (1938) арнап И.В. Сталиннің жазған "Диалектикалық және тарихи материализм туралы" бөлімінде әлеуметтік білімнің тұтас бір саласы- тарихи материализм - философиялық білімнің аясына "қайтарылды". Н.Н. Бухариннің тарихи материализм теориясына сәйкес қоғамдық ғылымдар арасында қоғамдық өмірдің жеке саласын емес, барлық күрделілігімен бірге жалпы қоғамдық өмірді қарастыратын екі аса маңызды ғылым бар. Ондай ғылым, бірінші жағынан, тарих болып табылады, екінші жағынан - социология... Тарих қандай да бір орындағы қандай да бір уақыттағы қоғамдық өмір ағыны қалай өтетінін баяндайды... Социология жалпы мәселелер қояды: қоғам деген не? Оның дамуы немесе күйреуі неден болады? Қоғамдық құбылыстардың әртүрлі қатарлары (шаруашылық, құқық, ғылым және т.б.)бір-біріне қандай қатынаста болады? Олардың дамуы немен түсіндіріледі? Қоғамның тарихи нысандары қандай? Олардың алмауы немен түсіндіріледі? және т.с.с. Социология қоғамдық ғылымдар ішіндегі анағұрлым жалпысы (абстрактілісі)... тарих социологиялық қорытындылар мен жалпылаулар үшін материал береді... Социология өз кезегінде ... тарих үшін зерттеу тәсілдерін немесе әдісін көрсетеді"
12.Қазақстандағы әлеуметтанушылық ойлар(Қазақ ағартушыларының әлеуметтік теориялары)
Қазақстанның социологиялық ойы қалыптасуының іргелі негіздері болып табылатындар мына факторлар. Бірінші қатта өз дәуірінің дарабоз ойшылдары ретіндегі Абай мен Шәкәрімнің мұралары. Олардың дүниетанымында шығыс философиясының, адам мен қоғамды тану теориясының үздік дәстүрлері көрініс тапқан. Олар қазақ қоғамының дамуына рухани және ізгілік бастауларын, жалпы адамзат құндылықтарына үндеу салған. Олардың ілімінің, көзқарастарының маңызы және шығармашылық мұрасы қоғамдық сананың орнықты принциптері сипатына ие, олар қазақстандық қоғам дамуының қазіргі кезеңінде ерекше өзекті.
Екінші мәдени және ғылыми қат (пласт) ХІХ ғасырдың аяғы - ХХ ғасырдың басындағы қазақ зиялыларының өкілдері болып табылады. Ш.Уәлиханов пен Ы. Алтынсаринен бастап қазақтың ұлттық зиялыларының шоқ жұлдызы жасақталады, оның айрықша белгілері қазақтардың дүниетанымының ұлттық нысандары мен зайырлы білімдерінің нәтижесінде алған демократиялық көзқарастарын ұштастыруы болып табылады. Батыстың классикалық білімдерін, патшалық режим жағдайындағы ресейлік еркін ой иелерінің демократиялық идеяларын, Шығыс ілімдерінің дәстүрлік негіздерін және көшпенді мәдениеттің синтезделуі дүниені қабылдаудың ерекше нысандары мен қоғамды зерделеудің белгілерін қалыптастырды.
Отандық социологияның қалыптасуы едәуір дәрежеде бұл ғылымның кеңестік қоғам дәуірінде дамуымен байланысты. Социологиялық ғылымның осы кезеңдегі қалыптасуы мен дамуының негізгі кезеңдерін атап өтеміз.
14.К.Маркстің қоғамдық-экономикалық формациялар туралы ойлары
О.Koнт пeн Г.Cпeнcepдiң, көзіндe әлeyмeттанy ғылымындa өзіншe epeкшe oй-пiкip aйтып әлeyмeттaнyдың aйыpықшa тyжыpымдaмacын жacaған Kapл Mapкc (1818 -- 1883 ж.ж.) бoлды.
K. Mapкc бipiншi бoлып нeмicтiң ұлы филocoфы Гeгeльдiң филocoфиялық диaлeктикaлық әдiciн қоғамға caнaлы түрде қoлданды. Oның әлeyмeттaнy тeopияcының тaғы бip үлкeн epeкшeлiгi, oл қоғамдық пpoцecc, құбылыcтapдың дaмyын, өзгepyiн әp yaқыттa бүкiл дүниeжyзiлiк жyмыcшы тaбының көзқapacы тypғыcынaн бaғалaп отырды.
Дeгeнмeн, K. Mapкcтің әлeyмeттaнy тeopияcындa көптeгeн бaғалы oй-пiкipлep, тyжыpымдap бap. Oны мынaлapдaн бaйқayға бoлaды:
1) K. Mapкc мiнciздендipiлгeн, aбcтpaктылы қоғам жaғдaйынa тән дaмy тeopияcынa қapcы шығып, өзінің нaғыз, шынaйы фaктiлepгe нeгiздeлгeн қоғамның oбъeктивтiк-мa-тepиaлиcтiк тeopияcын жacaды, қоғамның дaмyын "фopмaция" яғни, epeкшe бip құбылыc peтiнде қapacтыpды;
2) K, Mapкc қоғамның дaмy зaндapын түciндipгeндe, әp yaқытта экoнoмикaны (яғни, өндipicтiк тәciлдi, oның; ішіндe өндipгiш күштepдi, oлapға cәйкec өндipicтiк қaтынаcтapды) eң бacты, қoзғаушы, шeшушi күш дeп caнaды;
3) қоғамның, дaмyын (дeтepминизм) бip фopмацияның, oған тән өндipicтiк тәciлдің eкiншi бip фopмациямeн ayыcyымeн бaйлaныcтыpды.
4) K. Mapкcтiң әдiетемeciндe қоғам дaмyының, eкi бacты үлгісі бap: a) opганикaлық, б) меxaникaлық.
Бipiншici, әлeyмeттiк эвoлюциялық пpoцecтi тyciндipy үшін қoлдaнылaды. Бacқaшa aйтқaндa, бipiншi үлгi қoғамды тapиxи пpoцecc peтiндe түсіндіреді. Eкiншi үлгі, фopмацияның, нeгiзгi eкi кoмпoнeнтi - бaзиc пeн қoндыpмaны тaлдaғандa, oлapдың apacындaғы қaтынаcтapды мexaнизм peтiндe түciндipeдi.
5) K. Mapкc әлeyмeттiк құрылым (яғни, қоғамды тaптаpға, тoптapға, жiккe бoлy) тeopияcын жacaған aвтopлapдың бipi болды. Жiккe, тoпқa бөлyдің нeгiзгi, бacты белгici өндipicтiк құрaл-жaбдықтapынa мeншiк фopмacынa бaйлaнысты eкeнiн көpceтті. Cөйтiп K.Mapкc қоғамның әлeyмeттiк құрылымын экoнoмикaлық тaптapдың қaтынаcтapы apқылы aнықтaлaды дeп көрсетті. Ocыған opaй K, Mapкc жeкe тұлғаны зepттeyдiң қaжeттiлiгiн aйтып, oны қоғамдық қaты-нacтapдың: жиынтығы дeп түciндlpді.
16.О.Кондтың позитивтік теориясы
Социология ғылымының негізін салушы Француз ойшылы Огюст Конт (1798-1857) деп табылады.
О.Конт Позитивтік философия курсы атты еңбегінде социология терминін алғаш рет ғылыми айналымға енгізді.
Конт социологияны әлеуметтік статика және әлеуметтік динамика деп екі үлкен тарауға бөлді. Әлеуметтік статика қоғамдық жүйенің өмір сүру шарттары мен заңдарын, ал әлеуметтік динамика қоғамдық жүйенің даму және өзгеру заңдарын зерттейді.
Әлеуметтік статика - қоғамдық тәртіп, ұйым, үйлесім теориясы. Конт қоғамды барлық бөліктері өзара тығыз байланысты, бір-бірімен берік бірлікте ғана тануға болатын органикалық тұтас дүние ретінде қарастырады. Конт заңы бойынша, адамзат қоғамы дамудың теологиялық, метафизикалық және позитивтік үш сатысын басынан өткереді.
О.Koнттың пiкipiншe, ғылым пoзитивтiк cипaттa бoлyы кeрек oл үшін нaқтылы фaктiлepдi oқып үйрену қaжeт. Haқтылы фaктiлep - бұл әлeyмeттiк құбылыcтap мeн пpoцестер.
Ғылымдapдың дaмyы, бip кeзeңнeн eкiншi кeзeңгe өтyi peтпeн бoлaды. Бipaқ, oл бip yaқыттa бoлмaйды. Бұл apaдa бacшылыққa aлaтын бip қaғидa. Ғылымға қapaпaйымнaн күpдeлiгe, төмeннeн жoғаpыға қapaй дaмy тән. Oбъeкт қapaпaйым бoлған caйын oдaн aлынaтын пoзитивтiк (яғни, oң, жaғымды - A-И.) бiлiм жeңiлiрек тезіpeк болды. Ocыған opaй позитивтік әдic aлғаш peт мaтeмaтикa, физикa, acтpoнoмия, xимия, биoлoгия ғылымдapындa қoлдaнған:
Aл, әлeyмeттaнy жaғымды, oң бiлiмнiң eң жoғаpы шыңы, өйткeнi oл құбылыcтapды, пpoцeетеpдi зepттeгeндe "пoзитивтiк" әдiетеpгe сүйeнeдi. Пoзитивтiк әдic тeopиялық әлeyмeттiк тaлдayлapдa бaқылay, caлыcтыpy, экcпepимeнт, т.б apқылы aлынған эмпиpикaлық (яғни, тәжipибелiк) фaктopлapға сүйенеді.
Әлeyмeттанyдың шығyынa eкiншi бip үлкен ceбeп бoлған oқиға, oл О.Koнттың өзі aшқaн еңбeктің бөлiнyi жәнe oны кooпepaциялay тypaлы зaн, бoлды. Бұл фaктiлepдің aдaмзaт қоғамының тapиxындa үлкeн маңызы бoлды, өйткeнi бip жaғынaн ocылapдың нeгiзiндe қоғамдa әлeyмeттiк жәнe мaмaндaнған тoптap пaйдa бoлды, қоғамдa aдaмдapдың әл-ayқaты, мaтepиaлдық тұpмыc жағдaйы бipшaмa жaқcapa бacтaды. Eкiншi жaғынaн, бұл фaктopлap қоғамға кepi әcep eттi, өйткeнi бұлap бaйлықтың, бip қoлға, нeмece кiшiгipiм тonтapдың, қoлына жинaлyынaн әкeлдi, cөйтiп қaнaушылыққa жoл береді. Әлeyмeттiк cезім бip мaмaндықтaғы aдaмдapды тoптacтыpaды. Ocыған opaй aдaмдapдың түpлi кopпapaтивтiк бipлecтiкгepi, oдaқтapы шықты, oлapдың iшіндe кopпopaтивтiк эгoиcтiк мopaль пaйдa бoлaды. Aл, ocылap бaқылayдaн шығып кeтce, oндa қоғамның нeгiзi бoлaтын aдaмдapдың apacындaғы ынтымaқтacтық, жәнe кeлiciм бұзылaтын 6oлды. О.Koнттың пiкipiншe, ocы aдaмдapдың apacындaғы ынтымaқтacтықты, кeлiciмдi тeк әлeyмeттанy ғылымы peттeп oтыpaды.
20.М.Вебердің түсінуші әлеуметтануы
Макс Вебердің (1864-1920) теориясындағы өзекті мәселе: адамдардың өзара күрделі қарым-қатынастары жүйесінің салдары болып табылатын әлеуметтік әрекеттерді қоғамдағы индивидтер мінез-құлқының қарапайым түрлерінен бөліп қарастыру болды. Оның ілімі бойынша, қоғам әрқайсысы өздерінің мақсаттарына жету үшін әрекеттенуші индивидтердің жиынтығынан тұрады. Жекелеген индивидтердің іс-әрекеттері бірігіп, соның негізінде қоғам пайда болды. Вебер жиырмасыншы ғасырдағы бірінші дүниежүзілік соғыс, сана-сезім дағдарысын мәдениеттің дағдарысы, гуманитарлық ғылымдар дағдарысы екендігін түсіндіру барысында өзінің жаңашылдығын, өзектілігін танытып, социология ғылымдарының негізін қалаушылардың бірі болды.
30.Э.Дюркгейдің әлеуметтануы
. Әлeyмeттaнyдың клaccикaлық нeгiзiн caлушылapдың ipi өкiлiнің бipi, әpi өтe бeдeлдici - Эмиль Дюpкгeйм (1858 -- 1917 ж.ж.). Қaзipгi әлeyмeттaнy көбiнe Э. Дюpкгeймнiң клaccикaлық мypacынa cүйeнeдi..Өзiнің әлeyмeттaнyындa oл әлeyмeттiк тaным пpoцeciнің әдiстемeciнe көп көңiл ayдapды. Aл, бұл мeтoдoлoгия "coциoлoгизм" дeп aтaлaды. Coциoлoгизмнiң, мәнi мeн мaзмұны Әлeyмeттiлiктe. Tек әлeyмeттiлiк apқылы зepттey, бacқaшa aйтқaндa, қaндaй дa бip әлeyмeттiк құбылыcты, пpoцecтi aлмaйық, oлapдың бәpi әлeyмeттiк opтaмeн бaйлaныcтa өмip сүрeдi. Қoғам еpeкшe құбылыc, oны тaбиғатпeн, пcиxикaмeн шaтacтыpып, aлмacтыpyға бoлмaйды. Әлeyмeттaнyдың мeтoдoлoгияcы (яғни, әдiстемeлepi) жapaтылыcтaнy ғылымдapынa ұқcac бoлyы қaжeт, әлеyмeттaнy өз aлдынa ғылымға aйнaлyы үшiн oған белгiлі бip жағдaйлap қaжeт, ocылapдың iшiндe oның тeк қaнa өзі зepттейтін өзінe ғанa тән пәнi мeн тaным әдiете-мeлepi бoлyы кeрек 3. Дюpкгeймнiң пiкipiншe, әлeyмeттанy әлeyмeттiк нaқты мәнi бap, oған ғанa тиiстi қaтынаcтapды, oлapдың caпaлapын тepeң, зepттeyi кepeк.
Э. Дюpкгeймнiң әлeyмeттiк тeopияcының өзeгiн әлeyмeттiк кeлiciм, , ынтымaқтacтық, (тeopия coлидapнocти) тeopияcы құрaйды. Ocы тeopияны зepттeyгe oның eң бacты еңбeгi - "Қoғамдык eнбeктiң бөлiнyi" apнaлған. Бұл еңбeгiндe oл әлeyмeттaнyдың бacты мiндeтi-әлeyмeттiк бaйлaныcтap мeн қaтынаcтapдың тaбиғатың жәнe ocы әлeyмeттiк бipлiктepдің нeгiзiн aнықтay дeп caнaды.
Eжeлгi қоғамдap өмipінe үңіле oтыpып жәнe этнoгpaфиялық мaтepиaлдapдың нeгiзiндe Э. Дюpкгeйм дiннің epeкшe әлeyмeттiк тұжыpымын дa жacaды. Oл дiндi қоғамның өзі, қоғам бapлық киeлiктiң, қacиeттiлiктің шығатын көзі дeп eceптeді. Ocыған opaй әлeyмeттiк бipлiктe дiн шeшүшi рөл aтқapaды. Қoғам дiнciз өмip сүрe алмайды. Дiн қкoғамдaғы eң құнды, бaғалы қacиeттepдi бeйнeлeйдi.
34.Г.Спенсердің эволюциялық даму теориясы
О.Koнттың oй-пiкipлepiн, идeяcын oдaн әpi дaмытқaн aғылшын әлeyмeттанушыcы Гepбepт Cпeнcep (1820-1903 ж.ж) бoлды. Oның көзқapacынa қыcқaшa тoқтacaқ, Г, Cпeнcepдiн әлeyмeттaнy тeopияcы нeгiзгi eкi мәceлeдeн тұрды. Бұл eкi oй-пiкip, идeя Ч.Дapвиннiң, биoлoгиялық түpлepдiң пaйдa бoлy тeopияcының нeгiзiндe пaйдa 6олды.
1) қоғамды биoлoгиялық opганизм peтiндe қapay;
2) әлeyмeттiк эвoлюция идeяcы
Aдaм қоғамы тipi opганизмгe ұқcac, coндықтaн oған биoлoгиялық зaндap тән, Ч. Дapвиннiң биoлoгиялық зaңынa cәйкec тaбиғаттағы жыpтқыш жaнyapлapдың тipшiлiк үшіh күpec зaңынa қоғамдaғы тaптapдын күpeci ұқсас. Г Cпeнcep тipi opганизмдepдің жүйкe жүйeciн мeмлeкeттiк бacқapy мeкeмeлepiнiң қызмeтiмeн тeңecтipeді. Г. Cпeнcep қоғам мeн opганизм apacындa кeйбip epeкшeлiктep тypaлы oй-пiкip қoзғады. Mыcaлы, қоғамдaғы aдaм (индивид) қoғамнaн бipшaмa тәyeлciз тұpaды, aл, opганизмнің бөлiктepi мeн элeмeнттepi oның тұтacтығын құрайды, oған тәyелдi. Қоғамдa, кepicшшe, тұтacтық, өзінің бөлiктepiнiң, игiлiгi үшiн өмip сүрeдi. Г- Cпeнcepдiң бұл oйлapы қоғамды бip жүйe дeп қapayға мyмкiндiк бepeтiндей жoл aшты.
Г. Cпeнcepдiң қоғамды opганизммeн тeңecтipyi қоғамды iштeй үш жүйeлec caлaға бөлyгe әкeлдi. Oлap: 1) қoлдaушы, 2) мaтepиaлдық игiлiктi өндipy көзінe (экoнoмикaға), 3) қоғамның жeкe бөлiктepiнiң apacындaғы бaйлaныc, қaтынаcтapды aнықтay, қоғамдaғы eңбeктiң бөлiнyiн peттeп тұpушы жәнe жeкe бөлiктepдің тұтacқa бaғынyын peттey (мeмлeкeттiк өкiмeт) 6oлды.
Г. Cпeнcep қоғамның әлeyмeтік құрылымын тaлдaй кeлe, әлeyмeттiк инcтитyттаpдың 6 тұpпaтын aтaп көрсеткен. Oлapға тyыcтық, бiлiм, caяcи, шipкey, кәciби жәнe өндipicтiк тұpпaттap жaтaды. Өзiнің еңбeктepiндe (Coциoлoгия кaк пpeдмeт изyчeния- CПБ, 1986; Ocнoвныe нaчaлa, CПБ, 1897, Ocнoвaниe coциoлoгии, CПБ, 1906 г.) әлeyмeттiк инcтитyттapдың эвoлюцияcын зepттeгeн.
Г.Cпeнcep әлeyмeттaнушылapдың iшiнeн бipiншi бoлып, ocы ғылымға жaңa ұғым тepминдepдi қocты. Oлap:
әлeyмeттiк жүйe, әлeyмeттiк инcтитyт, әлeyмeттiк бaқылay, құрылым жәнe фyнкция, т.б. Бipaқ, oл булapды өзіншe түсінді.
40.ХХ ғ. АҚШ-та эмпирикалық әлеуметтанудың эмпирикалық мектебінің дамуы
ХХ ғасыр басында Батыс Еуропа мен АҚШ-та социологияның дамуы эмпирикалық социологияның күрт өсуімен ерекшеленді. Бұл дегеніміз - арнаулы әдістерді қолданумен өмірдің нақты факторларын жинау мен анализіне бағытталған әлеуметтік зерттеулер жиынтығы. Бұл үрдіс, ең алдымен, қоғамның тез және қарама-қайшы әлеуметтік-экономикалық дамуының шарттарымен белгіленеді, әсіресе, американдық. Эмпирикалық социологияның тарихи көздері ХІХ ғасырдың ерте эмпирикалық зерттеулерінде жатыр, әлеуметтік статистика мен әлеуметтік гигиенаның мағлұматтары мен әдістерінде белгіленеді. Статистиканың А.Кетле, Ч.Бут, А.Левенштайн сияқты ғалымдары бұл зертеулерді эмпирикалық әлеуметтанудың арсеналына кейін кірген әдістерді пайдалану арқылы өткізді. Бұл әдістерге: құжаттар анализі, анкеталық сұрау, енгізілген бақылау.
Қазіргі заманда эмпирикалық әлеуметтану ғылыми білім саласында сандық өзгерістермен байланысты болды. ХХ ғасырдың 20-30 жылдарында алғаш рет АҚШ-та құрылып, бірте-бірте басқа елдерге кең тарады. Әлеуметтанушылар эмпириктер кәсіпті әрекеттің жаңа түрін қалыптастырды. Бұл эмпирикалық әлеуметтану саласынан социологиялық қағидаларды ығыстырудың басталуына әкелді. Осы уақытта социологиялық қағидалық ойдың карқында даму кезеңі өтті. Дәл осы кезеңде әлеуметтануда теориялық және эмпирикалық зерттеудің деңгейлері - макро және микроәлеуметтану арасында қарама-қайшылық туындады.
1918-1920 ж.ж. жарық көрген Ф.Знанецкий мен У.Томастың Польский крестьянин в Европе и Америке деген еңбегі әлеуметтануда эмпирикалық әдістердің дамуы мен бекітілуінде үлкен рөл атқарды. Дәл осы жолы алғаш рет жеке бас құжаттар анализінің әдісі өңделген және негізделген. Осы әдісте белгілі бір қиындықты шешу үшін адамның әлеуметтік оқиғаларға қатысын көрсететін материалдарды жинайды және жалпылайды. Осы құжаттар негізінде, әр түрлі әлеуметтік топтар сипатталады, топта болатын белгілі әлеуметтік-психологиялық үрдістер ойластырылады.
Мәдени құндылықтар мен жеке тұлғалар арасындағы қатынасты, жеке тұлғалардың әлеуметтік жағдайларға бейімделу үрдісі мен механизмін білу үшін, Знанецкий мен Томас АҚШ-қа кеткен және Отанында қалған жанұялардың арасындағы корреспонденцияны және эмигранттардың өмірбаянын талдады.
24.Әлеуметтанудың құрылымдық функционализмінің негізгі тұжырымдары(Т.Парсонс,Р.Мертон)
Фунционализм тарихының маңызды кезеңіне американдық нұсқауы (П. Парсонс, Р.Мертон және т.б.) айналды, олар әдістемені дамытып, әлеуметтанудың барлық бөлімдеріне таратты.
Американ социологы Роберт Мертон (т.ж. 1910) құрылымдық функционализм теориясы мен әдістемесінің құрастыруына елеулі үлес қосты.
Құрылымдық тәсіл негізінде күрделі объект (қоғам және оның жағдайы, әлеуметтік институт немесе үрдіс) оның құрамына кіретін бірліктердің аналитикалық есептеуін жүргізеді. Шығарылған статистикалық жағдай әлеуметтік өзгеріс үрдісінің анализі үшін бастама бол алады.
Қоғамды көптеген элементтерден тұратын күрделі, статистикалық жүйе ретінде қарастыратын құрылымдық тәсілден ерекше функциональді тәсілді біртұтас және тәсіл тұлғалардың функциональді тәртіптері, әр түрлі деңгейдегі ұйымдар мен жүйелер жөніндегі көріністерге негізделеді. Функционализм бойынша қоғам өзара тығыз байланыста болатын компоненттерден тұрады.
Мертон бойынша, функция деп берілген жүйенің реттелуі мен оның ортаға бейімделуіне қызмет ететін бақылауларды есептеу керек, ал дисфункция кері үрдіс.
Осы құрастырулар негізінде, ол өзінің атақты орташа деңгей идеясын қалыптастырды, ол кіші жұмыс гипотезалары мен кең теоретикалық спекуляциялар арасындағы делдалдық рөлін атқарды. Социологиялық зерттеудің қағидалық және эмпирикалық деңгейлерін байланыстырып, оның таза эмпиризм тенденциясына қарама-қайшылығын айқындады.
Американ әлеуметтанушы-теоретигі (1902-1979) Толкотт Парсонс американдық әлеуметтанудың және жалпы әлеуметтанудың дамуына тигізген еңбегі зор болды.
Әлеуметтанудағы іс-әрекет қағида мен құрылымдық-функциональдылық мектептің негізін қалаушысы Парсонс, адам шындығын оның барлық ерекшелігінде толығымен қамтитын, жалпы аналитикалық логико-дедуктивті жалпы қағидалық жүйені құруға тырысты. Нәтижесінде Парсонс құрамына мәдени, әлеуметтік, органикалық және жеке басты жүйелерді кіргізетін, өзара айырбас қатынасына түсетін іс-әрекет жүйесінің комплексті қалыптасқан моделін құрды. Осы модельді құру үшін, Парсонс ортамен қатынасты жүзеге асыруда белгілі бір мүмкіндіктерге ие болған іс-әрекет субъектісінің құрылымын қарастырған. Әлеуметтік іс-әрекеттердің құрылымы әрекет етуші адамнан, белгілі бір жағдайдан, шарттан тұрады.
Парсонстың бүкіл әлеуметтік іс-әрекеттердің жүйесі қоғамның жүйе құрылысы негізінде негізделеді, бұл әр жүйенің 4 негізгі қызмет атқаруын білдіреді (икемдеу, мақсатқа жету, бірігу және үлгілерге сай келу).
Индустриялды социология - АҚШ-тағы әлеуметтік ғылымдардың қолданбалы саласы. Оның өкілдері өнеркәсіптегі адамдардың еңбек қатынастарын зерттеумен және өңдірістің тиімділігін арттыру үшін ұсынылған тәжірибелік ұсыныстарды өңдеумен айналысады.
26.Әлеуметтанушылық зерттеу түсінігі,мәні және кезеңдері
Социология ғылымының пайда болуы мен дамуы өмірлік тәжірибеден алынған мағлұматтарды талдаумен тығыз байланысты. Социологиялық зерттеулер дегеніміз зерттеліп отырған нысан туралы объективті мағлұматтар алу мақсатындағы бір-бірімен өзара байланысты жүргізілетін логикалық, методологиялық, тәсілдік және ұйымдастырушылық-техникалық амалдар жиынтығы. Нақтылы социологиялық зерттеулердің мақсаты:
- қоғамдағы әлеуметтік құбылыстар мен процестердің шынайы сипатын білуге жағдай жасайды;
- әлеуметтік байланыстарды дамытудағы қайшылықтар мен тенденцияларды айқындауға мүмкіндік береді;
- экономикалық, саяси және әлеуметтік дамудың бағдарын айқындауға көмектеседі;
- қоғамдық прогресс жолдарын анықтауға жағдай жасайды.
Қолданбалы социологиялық зерттеулер негізінен төмендегідей кезеңдерге бөлінеді:
1) дайындық кезеңі - бұл кезеңде әртүрлі жұмыстар, ғылыми және практикалық амалдар атқарылады. Онда тақырып анықталып, теориялық тұжырымдама, бағдарлама жасалады, іріктеу өлшемдері анықталады. Мағлұмат жинауға арналған әдістемелік құжаттар жасалып, зерттеу ауқымы мен құралдары анықталады, зерттеу топтары қалыптасады, жұмыс кестесі жасалады, ұйымдастыру шаралары жүргізіледі, жұмысты материалдық-техникалық жағынан қамтамасыз етуге байланысты мәселелер шешіледі
2) жорық кезеңі - (немесе алғашқы әлеуметтік мағлұматтарды жинау кезеңі) мағлұматтарды алаңнан (жеке адамдардан, аудиториялардан, сыныптардан, үйден, мекемеден т.б.) жинаумен байланысты. Мағлұматтар зерттеу бағдарламасына сәйкес әртүрлі тәсілдер көмегімен жиналады.
3) мағлұматтарды өңдеуге дайындау және өңдеу кезеңінде - жиналған мағлұматтардың барлығы іріктеу өлшемдерінен ауытқуын тексеру тұрғысынан зерттеледі. Мұнымен қоса бұл кезеңде ашық сұрақтарды кодпен белгілеу жүзеге асады. Мағлұматтарды компьютерде өңдеудің логикалық бағдарламасы жасалады.
4) мағлұматтарды талдау және социологиялық зерттеудің қорытынды құжаттарын дайындау кезеңі - қорытынды кезең. Талдаудың методологиялық негізі дайындық кезеңінде жасалған зерттеу бағдарламасы болып табылады. Талдау барысында аладын ала жасалған ғылыми болжамдарды құптау немесе жоққа шығару туралы қорытынды жасалады, әлеуметтік байланыстар, тенденциялар, қайшылықтар, парадокстар, жаңа әлеуметтік мәселелер аңғарылады. Сонымен қатар, жасалған жұмыстардың нәтижелері айқындалады.
Зерттеудің сандық-сапалық талдау деңгейіне, шешілетін мәселелердің ауқымына және қиындығына қарай қолданбалы социологиялық зерттеулерді үш топқа бөлуге болады:
1) барламалық социологиялық зерттеу - өзінше бір сынақ болып есептеледі және негізгі жұмысқа дайындық сапасын тексеруге арналады. Бұнда болашақ негізгі зерттеудің барлық құрамдас бөліктері тексеруден өтеді, оның міндеттері және болжамдары анықталады, негізгі ұғымдарды операцияландыру сапасы тексеріледі, зерттеу құралдары анықталады, зерттеу ауқымының шекаралары нақтыланады, зерттеуде кездесуі мүмкін қиындықтар қарастырылады, мағлұматтар жинау тобы тәжірибе жинақтайды.
2) сипаттамалық социологиялық зерттеу - социологиялық талдаудың күрделенген түрі. Өзінің алдына қойған мақсаты мен міндетіне сәйкес ол зерттеліп жатқан құбылыс және оның құрамдас бөліктері жайлы толық мағлұмат беретін тәжірибе деректерін пайдаланады.
3) талдамалық социологиялық зерттеу - зертеліп жатқан құбылыстың құрамдас бөліктерін сипаттаумен қатар, оның негізінде жататын және сипаты мен ерекшелігіне себепші болатын құбылыстарды анықтайды.
42.Әлеуметтанушылық зерттеу бағдарламасы
Қолданбалы социологиялық зерттеу бағдарламасы зерттеудің барлық кезеңдерін жүргізудің теориялық-методологиялық негізін - мәліметтер жинау, оларды өңдеу мен талдауды қамтиды. Бағдарлама методологиялық, әдістемелік және ұйымдастырушылық сипаттағы үш түрлі қызмет атқарады.
Методологиялық қызмет - қарастырылатын проблеманы айқындауға, зерттеудің мақсаты мен міндетін белгілеп, нысаны пен пәнін анықтауға, алдын ала талдау жүргізіп, болжам жасауға, негізгі ұғымдарды бөліп алуға, оларды түсіндіріп, тексеруге мүмкіндік береді.
Әдістемелік қызмет - зерттеудің қалай жүзеге асатындығын, мәліметтер жинаудың қандай әдістері қолданылатындығын, сұрыптаудың қалай жүргізіліп, алынған мәліметтердің қалай өңделіп, талданатындығын көрсетеді.
Ұйымдастырушылық қызмет - зерттеуді тиімді ұйымдастыруды қамтамасыз ететін жұмыс жоспарын, зерттеу ұжымының міндеттері мен тапсырманы орындау мерзімін, жұмсалатын шығын бөлігін анықтауға арналады.
Бағдарламаның бірінші әдіснамалық тарауында бірнеше құрамдас бөлімдер болады. Оларға жататындар:
1) проблеманы талдау мен проблемалық жағдайды анықтау;
2) зерттеу нысанын айқындап, оны алдын ала ой елегінен өткізу;
3) зерттеу пәнін анықтау, оны алдын ала сараптау;
4) зерттеудің мақсаты мен міндетін айқындау;
5) болжам жасау;
6) негізгі ұғымдарды іріктеп алып, оларды түсіндіру.
Социологиялық бағдарлама жасағанда алдымен зерттелуге тиісті проблема ой елегінен өткізіліп, талданады. Әлеуметтік проблема дегеніміз - оны шешуге бағытталған іс-әрекеттер ұйымдастыруды талап ететін өмірдегі әлеуметтік қайшылықтар.
Бағдарламаны жүзеге асыру зерттеу түріне байланысты. Оның түрін анықтағанда зерттеу нысаны мен пәнін зерттеу тереңдігі негізге алынады.
Социологиялық зерттеудің нысаны ретіндегі әлеуметтік өмір белгілі бір дәрежеде әлеуметтік қайшылықтары бар әлеуметтік институттардың, топтардың, процестердің қарым-қатынастарының жиынтығы болып табылады.
Эмпириялық социологиялық зерттеудің пәні нысанның әлеуметтік проблеманы шешу үшін аса маңызды жақтары, өзіндік ерекшеліктері мен қарым-қатынастары болып табылады. Зерттеу пәнін нақтылау нәтижесінде социологиялық нысанның зерттелініп отырған проблемалық жақтары туралы пікірлер жүйесін түзетін болжамдар пайда болады.
44.Әлеуметтанушылық зерттеудегі болжам және оның жіктелуі
Болжам дегеніміз зерттелінетін социологиялық нысанның құрылымы, оның құрамдас бөліктері арасындағы байланыстардың сипаты, әлеуметтік проблеманы шешудің мүмкін боларлық жолдары жайлы алдын-ала жасалынған пайымдаулар. Болжам ғылым дамуының деңгейін көрсететін білім түрі де болып табылады. Жұмыс болжамдары деп құбылыс пен процесті алдын-ала түсіндіретін және зерттеудің алғашқы сатысында қолданылатын болжамдарды айтамыз.
Болжам жасауға белгілі бір талаптар қойылады. Болжам арнайы не жалпы социологиялық теорияға сәйкес, ғылыми негізді (яғни дәлелденгенге қайшы келмейтін), зерттелінетін проблема бойынша мағыналы, эмпириялық жолмен тексерілетін, логикалық тұрғыдан қайшылықсыз болуы керек.
46.Әлеуметтанудағы іріктеу тәсілі
Зерттелінетін жиынтық нысанды түгел қамту аса көп материалдық және уақыт шығынын қажет ететіндіктен социологиялық зерттеулер сұрыптау түріндеөтеді. Сондықтан да жұмыстың жобасын түзгенде әрі өкілетті, әрі үнемді сұрыптау жасау негізгі міндеттердің бірі болып саналады.
Сұрыптаудың өкілеттілігі (репрезентативтілігі) деп оның нәтижесінде алынған жиынтықтың зерттелуге тиіс социологиялық нысанның жай-күйін дұрыс бейнелеуін айтады. Өкілеттілік қатал сақталатын жұмыс тәртібінің екі деңгейі арқылы қамтамасыз етіледі: біріншіден, сұрыптаудың стратегиясы мен әдіс-тәсілдері арқылы, екіншіден, сұрыпталған жиынтық нәтижелердің дәлдігін мүмкіндігінше қамтамасыз етуге жарамды шағын ауқымы арқылы.
Сұрыптау сипаты бас жиынтық сипатымен және зерттеудің мақсатымен айқындалады.
Бас жиынтық деп зерттеліп отырған проблемаға қатысы бар нысандардың толық жиынтығын айтамыз. Алға қойған мақсатына қарай ғылыми зерттеулер сипаттамалық және талдамалық болып бөлінеді. Сипаттамалық зерттеулер бас жиынтық туралы жалпылама деректер алу мақсатында пайдаланылады. Зерттеудің талдамалық түрі бас жиынтық құрамындағы күштердің табиғаты туралы болжамды тексеру мақсатында жүргізіледі.
Сұрыптап зерттеудің нәтижелерін бас жиынтыққа қолдану сұрыптаудың екі мақсатына сәйкес екі бағыттан тұратын статистикалық қорытындының қатаң индуктивтік әдісі көмегімен жүзеге асады: 1) сипаттамалық зерттеуде қолданылатын статистикалық бағалау; ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
1.Әлеуметтанудың құрылымы мен атқаратын қызметі
Әлеуметтанудың қоғамның құбылыстары мен процестерін зерттеу деңгейлері әртүрлі болғандықтан, құрылымы да күрделі болып келеді.
Социология ғылымының құрылымы жалпы қоғам дамуын, ондағы әлеуметтік институттар мен қауымдастықтардың ықпалдасуын, жеке индивидтердің өзара қарым-қатынастарын зерттеуге байланысты мынандай бөліктерден тұрады:
а) макросоциология - социумның өмір сүруі мен даму заңдылықтарын анықтауға негізделген;
ә) орта деңгейдегі социология - арнайы әлеуметтік теориялармен бірге салалық социологияларды (әлеуметтік топтар, қала, ауыл, білім, саясат, құқық, насихат, отбасы, мәдениет, еңбек социологиясы т.б.) қамтитын, әлеуметтік жүйенің жекелеген бөліктерінің әрекеттері мен өзара ықпалдасу заңдылықтарын, орта дәрежедегі қауымдастықтарды зерттеуге бағытталған;
б) микросоциология - әлеуметтік құбылыстар мен процестерді жеке адамдардың іс-әрекеті, өзара ықпалдастығы, тәртібі, мінез-құлқы тұрғысынан зерттеуге негізделеді.
Социология ғылым ретінде теориялық және эмпириялық зерттеу әдістерінің органикалық бірлігіне, өзара әсеріне негізделеді. Теориялық және эмпириялық зерттеу әдістерінің арақатынасы проблемасының ғылыми танымда функционалдық және генетикалық жақтары бар.
- функционалдық - ғылымның теориялық аппараты мен эмпириялық негіз арасындағы арақатынасқа қатысты;
- генетикалық - теориялық аппараттың, оның ішінде ғылыми теорияның қалыптасуына, эмпириялық кезеңнен теориялық кезеңге өтуге байланысты.
Әлеуметтік теорияларды бағытына қарай іргеліжәне қолданбалы деп екіге бөлуге болады.
- іргелі теориялар - ғылыми проблемаларды шешуге, әлеуметтік ілімнің, социологияның тұжырымдамалық аппаратының қалыптасуына, әлеуметтік зерттеу әдістерін айқындауға бағытталған.
- қолданбалы теориялар - қоғамның алға қойған практикалық мақсаттарына қол жеткізу құралдарын іздеуге көмектеседі.
Социологияның негізгі қызметтеріне гносеологиялық, болжамдық, праксеологиялық, идеологиялық міндеттер жатады.
Гносеологиялық қызмет ғылымның танымдық құралдары жүйесінде жүзеге асады. Бұнда тұтас қоғам, оның жекелеген бөліктерінің өмір сүру, даму заңдарын ашатын жалпы және арнаулы теориялар қолданылады.
Таным құралдарына эмпириялық деректер жинаудың жолдары мен тәсілдері, мәліметтерді өңдеу, логикалық және математикалық фактілерді сипаттау және түсіндіру, яғни жаңа әлеуметтік білімдерді қалыптастыру жатады.
Болжамдық қызмет әлеуметтік жүйенің болашақтағы мүмкін боларлық келбетін сипаттау, қоғамның немесе оның жеке буындарының әлеуметтік дамуын ғылыми тұрғыдан болжау арқылы жүзеге асады.
Праксеологиялық қызмет әртүрлі басқару құрамдарына қатысты социологтар ұсынатын практикалық ұсыныстар ретінде қолданбалы социологиямен тығыз байланыста жүзеге асады. Бұл ұсыныстар басқару шешімдерін қабылдауға негіз болып, социология қоғамдық өмірге белсене араласа түседі.
Идеологиялық қызмет қоғамдағы әртүрлі топтардың әлеуметтік мүдделерін білдіре отырып, ғылыми зерттеулердегі әлеуметтік себептердің зерттеу авторларының саяси бағыттарының принциптеріне байланыстылығын, саяси идеяларды теориялық жағынан негіздеуді қарастырады.
Социологияның қызметін теориялық және қолданбалы деп бөлуге болады. Теориялық (іргелі) социология басқа да ғылымдармен бірге әлеуметтік зерттеулердің методологиялық негізі болатын көзқарастық қызмет атқарады. Теориялық социология осы ғылымның пәнін зерттеуге қажетті ұғымдар мен түсініктер аппатарын жасайды, әлеуметтік заңдар мен заңдылықтарды ашып зерттейді, әлеуметтік дамудың теориясы мен тұжырымдамасын негіздейді.
Қолданбалы социология теорияға сүйене отырып, түрлі тарихи жағдайлардағы әлеуметтік заңдардың өмір сүру формалары мен әрекет ету механизмдерін іс жүзінде тікелей зерттейді.
Сонымен, қазіргі заманғы социология - бір-бірімен тығыз байланысты және бәрі қосылып біртұтас ғылым құрайтын теориялар мен білім түрлерінің көп деңгейлі жиынтығы.
Қоғамдық сана мен индивидтердің іс-әрекеттерін, олардың экономикалық, әлеуметтік, саяси және рухани қарым-қатынастар жағдайындағы өзгеру тенденцияларын талдау қазіргі заманғы социология ғылымының негізгі зерттеу міндеттерінің бірі болып саналады.
2 Мәңгілік ел- ұлттық идеясы
Елбасының биылғы Қазақстан жолы-2050: Бір мақсат, бір мүдде, бір болашақ" атты Жолдауының тарихи маңызы ерекше. „Мəңгілік ел" идеясы қазақ халқының қаншама ғасырлар, аңсап келе жатқан, арманына апаратын, мақсатына жеткізетін, бірден-бір мəңгіліктің жолы. Елбасы өз Жолдауында „Мəңгілік ел" болып қалу үшін бүгінгі заманға сай не істеу керектігін нақтылап айқындады. „Мəңгілік ел" -- ата-бабаларымыздың сан мың жылдан бергі асыл арманы. Ол арман-əлем елдерімен терезесі тең қатынас құрып, əлем картасынан ойып тұрып орын алатын Тəуелсіз Мемлекет атану еді... Біз үшін болашағымызға бағдар беретін, ұлтты ұйыстырып, ұлы мақсаттарға жетелейтін идея бар. Ол -- „Мəңгілік ел" идеясы деп Елбасымыз бұл идеяның аса қажеттіліктен туындағанын ерекше атап өтті. Мəңгілік ел идеясының негізгі мақсаты -- елімізді қарышты дамыған мемлекетке айналдыруда ұлттық мүддені, рухани дүниені жаңғыртуды жəне өзіміздің қазақ ұлтының мерейін асыруға, қалыптасқан тарихи үрдістерін жаңғыртуға арналған құжат деп білуге болады. Президенттің жалпы ұлттық идеясы -- еліміздің рухын көтеретін, ұлы мақсаттарға жеткізетін Мəңгілік ел -- елімізді өз мақсатына талай дəуір сынынан сүріндірмей жеткізетін тұғырлы бастама. Осының барлығы дамыған 30 елдің қатарына кіруімізге жаңа серпін беретіні сөзсіз. Бұл үшін бізде барлық мүмкіндіктер: ресурстар, білімді адамдар, жұдырықтай жұмылған ұлтымыз бар, деді Елбасымыз. Ел басшысы өз сөзін ары қарай жалғастыра келе: Біз бəріміз бір атаның -- қазақ халқының ұлымыз. Бəріміздің де туған жеріміз біреу -- қасиетті қазақ даласы. Бұл дүниеде біздің бір ғана Отанымыз бар, ол -- тəуелсіз Қазақстан. Біз болашаққа көз тігіп, тəуелсіз елімізді Мəңгілік Ел етуді мұрат қылдық. Қазақстан-2050 Стратегиясы осынау мəңгілік жолдағы буындар бірлігінің, ұрпақтар сабақтастығының көрінісі. Бабалардың ерлігі, бүгінгі буынның ерен істері жəне жас ұрпақтың жасампаздығы арасында сабақтастық болса ғана, біз Мəңгілік Ел боламыз. Тəуелсіздік алғаннан кейін небір тар жол, тайғақ кешулерден сүрінбей өттік. Бүгін Қазақстанды бүкіл əлем танып отыр. Қазақстан таяудағы жылдар ішінде əлемдік бəсекеге барынша қабілетті елдердің қатарына кіруі тиіс. Бұл дегеніміз -- бəсекеге төтеп беру. Əлемдік бəсекеге төтеп берудің басты шарты -- күшті рух пен білім. Елбасы Жолдауында білім саласы қызметкерлерінің алдына да үлкен міндеттер қойды. Ұлттық білім берудің барлық буынының сапасын жақсартуда бізді ауқымды жұмыстар күтіп тұр. 2020 жылға қарай Қазақстандағы 3 - 6 жас аралығындағы балаларды мектепке дейінгі біліммен 100 пайыз қамту жоспарлануда. Сондықтан оларға заманауи бағдарламалар мен оқыту əдістемелерін, білікті мамандар ұсыну маңызды. Орта білім жүйесінде жалпы білім беретін мектептерді Назарбаев зияткерлік мектептеріндегі оқыту-деңгейіне жеткізу керек. Мектеп түлектері қазақ, орыс жəне, ағылшын тілдерін білуге тиіс, деп атап көрсетті. Осыған орай, үлкен жауапкершілік жүктеліп отырған мұғалімдерге жаңашылдықпен жұмыс жасауға тура келеді. Жаһандану заманы, баршаға мəлім, елдер мен ұлттарға аса қатал талап қоюда. Ең бастысы -- ұлттық тіл ұлттық сананың, ұлттық намыстың жоғарылығына, оның қажеттілік-деңгейіне байланысты екенін жадымыздан шығармауымыз қажет. Қазіргі таңда өзін ешкімнен артық та, кем-де емес дəрежеде сезіну халқымызға жетпей отыр. Ал мəселеге тереңірек үңілсек, істің тетігі, яғни қазақ тілінің тағдыры қазақтың өз қолында.
тарихи дамуының нәтижесі, ғалымдардың зерделеген ізденістерінің жемісі.
3.Қайта өрлеу мен жаңа дәуірдегі әлеуметтік теориялар
Әлемдік өркениет тарихындағы қайта өрлеу кезеңінің идеялық өзегі - адам құндылығын, оның бостандық пен бақытқа ұмтылу құқықтарын мойындайтын көзқарастар жүйесі, яғни гуманизм болды.
Гуманизмнің алғашқы өкілдерінің бірі - Италия ойшылы ДантеАлигьери (1265-1321). Ол Құдіретті комедия және Халық сөзі туралы деген шығармаларында жаңа гуманистік көзқарастың негізін қалады. Онда Данте құдай мен жаратылысты бір-біріне қайшы келмейтін, бір-бірін толықтырып тұратын тең құқылы екі шындық деп уағыздады.
Гуманизмнің атасы атанған Франческо Петрарка (1304-1374) ежелгі дәуір мәдениетін зерттеп, адам мәселесін қоғамдық ойдағы негізгі мәселеге айналдырды. Ол антропоцентризмді теоцентризмнен арылу үшін қолданды.
Адам туралы жаңа көзқарас бірсыпыра әлеуметтік-саяси мәселелерді дұрыс шешуге ықпал етті. Италия ойшылы Никколо Макиавелли (1469-1527) Тита Ливияның алғашқы он күндігі туралы ойлар, Елбасы, Флоренция тарихы сияқты трактаттарында адамның белсенділік идеясын дамытты.
Жан Боден (1530-1596) Мемлекет туралы алты кітап атты трактатында мемлекет отбасы негізінде пайда болып, жеке меншікті нығайтуға қызмет етеді деп жазды.
Томас Мор (1478-1535) Утопия аралығындағы мемлекеттік құрылыстың тамаша үлгісі туралы шын мәніндегі асыл әрі пайдалы, әрі жұбаныш кітапшасы атты шығармасында, Томазо Кампанелла (1568-1639) Күн қаласы атты еңбегінде мемлекеттің әлеуметтік-саяси құрылымы проблемалары, меншік мәселесіне хақында толғанды.
Материализмнің алғашқы өкілдерінің бірі Томас Гоббс (1588-1679) қоғам туралы натуралистік тұжырымдаманың дамуына өзіндік үлесін қосты. Левиафан немесе материя, шіркеулік және зайырлық мемлекеттің түрі мен билігі атты еңбегінде адам мен мемлекет табиғаты туралы баяндай келе, мемлекеттік билік қоғамды жаңа сапалық күйге ауыстырады деп көрсетті.
Әлеуметтік саяси ілімдердің дамуындағы келесі қадамды Джон Локк (1632-1704) жасады. Ол Табиғат заңдары туралы зерттеу, Мемлекеттік басқару туралы екі трактат атты еңбектерінде буржуазия мен дворяндықтың арасындағы өзінше бір келісімпаздық ретінде ағылшын либерализмі идеясын қолдады.
XVIII ғасырдың жартысындағы әлеуметтік-философиялық ой-пікірдің өкілдерінің бірі Шарл Лук Монтескье (1689-1755) Заңдардың рухы туралы деген еңбегінде адам табиғаты мен әлеуметтік-саяси құбылыстар туралы жаңа идея көрсетті.
5.Әлеуметану ғылымының нысаны мен пәні
Әлеуметтану - қоғамның тұтас әлеуметтік жүйе ретінде даму және қалыптасу заңдылықтарын, қоғамдағы әлеуметтік құбылыстар мен процестерді, адамдардың әлеуметтік әрекеттері мен қарым-қатынастарын оқытатын ғылым.
Әлеуметтанудың зерттеу нысаны - қоғам және оның өмір сүру, даму заңдылықтары, индивидтердің қауымдастығы, олардың өзара қарым-қатынастарының ортасы.
Әлеуметтанудың зерттеу пәніне әлеуметтік өмірдің бір бөлшегі жатады. Проблемалық жағдай зерттеу пәнін құрайды, ал әлеуметтік өмір құбылыстарындағы проблемалық жағдайды шектеу - зерттеу нысанын бөліп алуға онтологиялық негіз болады.
Әлеуметтік зерттеулердің пәні эмпириялық шындықтың елеулі қасиеттері мен өзара байланыстарын теориялық анықтамалар мен ұғымдар түрінде түсіндіреді.
Яғни, әлеуметтанудың зерттеу пәні қоғамның тұтас әлеуметтік организм ретінде дамуының негізі болып табылады.
Әлеуметтану - тарихи қалыптасқан әлеуметтік жүйелердің дамуының, өмір сүруінің өзіндік заңдары мен заңдылықтары, жекелеген адамдардың, әлеуметтік топтардың, таптардың, халықтардың өміріндегі осы заңдардың әрекет ету механизмдері мен көріну формалары туралы ғылым.
Әлеуметтану қоғамдағы жеке адам, әлеуметтік топтар, жіктер мен қауымдастықтар, институттар мен процестер тіршілігі мен қызметінің барлық проблемаларын түгел қамтиды.
Қазіргі заманғы әлеуметтану ғылымының зерттеу нысаны мен пәні бұл ғылымның ұзақ.
36.Әлеуметтанудың гуманитарлық ғылымдар жүйесіндегі алатын орны
Социология жеке дара емес, басқа әлеуметтік ғылымдармен тығыз байланыста дамып отырады. Ол әлеуметтік философия, тарих, саясаттану, экономика, психология сияқты ғылымдармен тығыз байланысты.
Енді осы ғылымдардың өзара байланысы мен ерекшеліктерін жеке дара қарастырайық.
Социология да, әлеуметтік философия да қоғамды тұтастай, жүйе-жүйесімен, оған енетін бірліктердің жай қосындысы бола бермейтін интегральды құрылым ретінде қарастырады.
Әлеуметтік философия қоғамды әлемдік жаратылымның ерекше бір бөлігі ретінде кең ауқымда қарастырып, оны ортақ ұғымдардың , заңдардың, категориялардың көмегі арқылы сипаттайды. Әлеуметтік философия қоғам дамуын табиғатта, қоғамда, адамның ойлауында өмір сүретін жалпы философиялық заңдардың осы процестегі өзінше көрінісін таба отырып талдайды.
Ал социология қоғамның жалпы философиялық заңдардың, категориялардың, ұғымдардың ауқымына сия бермейтін өзіндік ерекше әлеуметтік байланыстары мен әсері, қырлары, жақтары мен ерекшеліктерін зерттейді.
Енді социология мен тарихтың айырмашылықтарын қарастырайық.
Тарих қоғамның өткенін зерттеп, оның даму жолдарын нақтылы жүйемен түсіндіруге мән береді, ал социологияда қоғамның ағымдағы құрылымы мен өмір сүруіне көңіл аударылады.
Социология саясаттанумен де тығыз байланысты.
Социология қоғамды оның әлеуметтік құрылымы, адамдардың, әлеуметтік топтардың, ұлттар мен халықтардың әлеуметтік мәртебесі, олардың өзара әсері тұрғысынан қарастырады.
Саясаттану болса, қоғамға азаматтардың құқықтары мен міндеттерін талдау тұрғысынан келіп, саяси жүйенің құрылымы мен саяси билік қатынастарын зерттейді, саяси институттардың орнын, рөлі мен қызметін айқындайды.
Экономика ғылымының социологиядан айырмашылығына келетін болсақ, экономика қоғамды тұтас жүйе ретінде емес, оның бір ғана экономикалық саласын, материалдық өндірісті, адамдардың экономикалық іс-әрекеттерін тұтас күйінде зерттейді.
Социология қоғамның тұтас жүйе ретінде қалыптасып, даму заңдылықтарын зерттейді.
Социология психологиямен де тығыз байланысты.
Психология индивидтің ішкі жан дүниесін, мінез-құлқын, психикасын қарастырса, социология индивидтің іс-әрекетін, әлеуметтік тәртібін, қоғамдағы орнын, мәртебесін, қарым-қатынасын қарастырады.
Сондай-ақ социология құқықтану, мәдениеттану, демография т.б. ғылымдарымен тығыз байланысты. Қазіргі заманда қоғамдық өмірдің реформалануына, әлеуметтік фактор мен әлеуметтік ортаның рөлінің өсуіне, құқықтық мемлекет пен азаматтық қоғамның қалыптасуына байланысты социология ғылымының рөлі мен мәні, қоғамды дамытудағы ықпалы барған сайын арта түсуде.
11.Алғашқы әлеуметтік ойдың қалыптасуы(ежелгі және орта)
Әлеуметтану ғылымының даму тарихын үшке бөліп қарастыруға болады: 1) Ежелгі дәуірдегі социологиялық көзқарастар 2) Орта ғасыр мен жаңа дәуiр социологиясы 3) Қазіргi заманғы социология
Ежелгі дәуірдегi социологиялық көзқарастар грек философтары Платон (б.з.б 428427- 348347) мен Аристотель (б.з.б. 384-322) есiмдерiмен байланысты. Бұл ойшылдар әдет-ғұрыптарды, салт-дәстүрлердi, адамдардың өзара қарым-қатынастарын зерттеп, оларды корытып, қоғамды одан әрi жетiлдiруге бағытталған практикалық ұсыныстары бар бағдарламалар түздi.
Платонның Мемлекетi жалпы социология саласындағы алғашқы еңбек больп саналады. Оның негiзгi тұжырымы әлеуметтiк проблемаларды сыни талдаулардан өткiзiп, қоғамды жетілдіруге бағытталған саяси ұсыныстар жасаумен аяқталатын ғылымның көмегімен жетiлген мемлекеттi негiздеп құруға болады дегенге саяды.
Қоғам басшысынан бастап бұзылады деп бiлген Платон зиялылардан адамгершiлiк тазалықты талап етеді. Қоғамды билеудің негізгі құралы билік жасау емес, бедел. Платонның ойынша, мемлекеттiң ойдағыдай өмiр сүруiн қоғамның негiзгi үш құрамдас бөлігінің (өндірушілер, әскерлер, билеушілер) үйлесімді ықпалдастығы қамтамасыз етедi. Тек осындай мемлекетте ғана бай адам алтынға емес, қайырымдылық пен парасатқа билiк жасайды.
Сөйтіп, Платонның әлеуметтік тұжырымдамасында мемлекеттік құрылысты түсіндірудің кілтін адамның болмысынан, ал мемлекеттің сипатын саяси қайраткерлердің типтік белгілерінен іздеу керек деп саналып келді.
Мемлекеттегі қоғам мен қайраткер идеялары Аристотель шығармаларында одан әрі дамытылды.
Аристотельдің пікірінше, мемлекеттің негізгі мақсаты қоғамда көптің бәріне ортақ игіліктер мен әлеуметтік әділеттілкке жету болып табылады.
Бұл орайда әділеттікке белгілі бір заңдар мен билік құрылымдарына негізделген берік мемлекеттік ұйымдар арқылы ғана жету мүмкін екендігі ескеріледі. Билікті заң шығарушылық, атқарушылық және сот жүйесіне бөлу әділеттілік орнатуға септігін тигізеді.
Оның көзқарасы бойынша, мемлекеттік құрылым дегеніміздің өзі мемлекеттік басқару тәртібі. Ал мемлекеттік құрылым үш жақсы үш жаман болып 2 түрге бөлінеді. Біріншісіне монархиялық билік (жеке дара билік), ақсүйектер билігі (қоғамның ауқатты топтарының жоғары бөлігінің билігі) және полития (көпшіліктің парасатты билігі) жатады, ал екіншісіне тиранды (бір адамның заңсыз билігі), олигархияны (қоғамның ауқатты топтарының төмен бөлігінің билігі) және демократияны (халықтың билігі) жатады.
Сонымен мемлекет, Аристотельдің айтуынша, адамдарға үстемдік етіп тұратын тұтастық.
Орта ғасырлардаАврелий Августин (354-430) мен Фома Аквинскийдің (1225-1274) еңбектері ерекше мәнге ие болды. Августин құдайға сүйіспеншілік идеясын өз тұжырымдарының өзегі етіп алып, саясат пен қоғамдық прогреске теологиялық тұрғыдан түсінік берген.
Ал Ф.Аквинский болса, адамды саяси тұлға ретінде қарастырады. Ол сол заманғы мемлекеттік биліктің шіркеуге тікелей тәуелді екендігіне қарамастан, шіркеу ғана емес, мемлекет те жаратқанның туындысы деп дәлелдеді.
7. XIX ғ.екінші жартысы мен ХХ ғ. Ресей әлеуметтануының дамуы
ХХ ғасырдың басында Ресейдегі социологияның дамуы өрлеу үстінде болды. 1917 жылғы революцияға дейін мұндай айтарлықтай жоғары интеллектуалдық әлеует қалыптасты. Ол мыналардан танылды:
а) академиялық социологияның теориялық зерттеулері басым маркстік емес дәстүрінен - Н.И. Кареев, П.А. Сорокин, К.М. Тахтарев және басқалар;
б) саяси күресте социологияны радикалдандыру басым марксистік дәстүрмен - А.А. Богданов, В.И. Ленин, Е.А. Энгель және басқалар. [21, 72-б.].
Ресейде ХХ ғасырдың басында басталған социологияның институттану процесі 1922 жылы Лениннің "Күресуші материализмнің маңызы туралы" ("О значении воинствующего материализма") мақаласы жарық көргеннен кейін тоқтап қалады, онда оқыту процесіне коммунистік бақылау туралы мәселе қойылады. 1918-1920 жылдары құрылған социология кафедралары қудалауға ұшырады. Нәтижесінде П.А.Сорокин, Г.Д.Гурвич және т.б. сияқты қоғамтанушы көрнекті ғалымдар елден көшіп кетті, бұл социологияның ғылым ретінде дамуын мемлекеттік жүйенің қадағалауында өмір сүру және ғылыми дәстүрлерін үзу қатерін төндірді. Сонымен қатар, ХХ ғасырдың 20 жылдарындағы социология белгілі бір дәрежеде жемісті болды. Саяси өкіметтің жаңа түрі орнағаннан кейін өтпелі кезеңдегі революциялық түрленулер нәтижесінде тапсыз социалистік қоғам (буржуазиясыз тарих) - коммунизмнің қарсаңын құру үшін қажеттің бәрі деп есептелді. Бұл тұрғыдан да кеңестік социология пинерлік сипатқа ие болды: оның объекті қоғамдық меншік негізінде құрылатын қоғам болды [21, 73-б.].
Әлеуметтік жұмыстар мен социологиялық зерттеулерді қатаң ұстау, ал кейіннен тыйым салу сталиндік саясат тарапынан практика жүзінде ғана емес, теориялық жағынан да жүрді. "Бүкілодақтық коммунистік партияның (большевиктердің) тарихының" қысқаша курсына (1938) арнап И.В. Сталиннің жазған "Диалектикалық және тарихи материализм туралы" бөлімінде әлеуметтік білімнің тұтас бір саласы- тарихи материализм - философиялық білімнің аясына "қайтарылды". Н.Н. Бухариннің тарихи материализм теориясына сәйкес қоғамдық ғылымдар арасында қоғамдық өмірдің жеке саласын емес, барлық күрделілігімен бірге жалпы қоғамдық өмірді қарастыратын екі аса маңызды ғылым бар. Ондай ғылым, бірінші жағынан, тарих болып табылады, екінші жағынан - социология... Тарих қандай да бір орындағы қандай да бір уақыттағы қоғамдық өмір ағыны қалай өтетінін баяндайды... Социология жалпы мәселелер қояды: қоғам деген не? Оның дамуы немесе күйреуі неден болады? Қоғамдық құбылыстардың әртүрлі қатарлары (шаруашылық, құқық, ғылым және т.б.)бір-біріне қандай қатынаста болады? Олардың дамуы немен түсіндіріледі? Қоғамның тарихи нысандары қандай? Олардың алмауы немен түсіндіріледі? және т.с.с. Социология қоғамдық ғылымдар ішіндегі анағұрлым жалпысы (абстрактілісі)... тарих социологиялық қорытындылар мен жалпылаулар үшін материал береді... Социология өз кезегінде ... тарих үшін зерттеу тәсілдерін немесе әдісін көрсетеді"
12.Қазақстандағы әлеуметтанушылық ойлар(Қазақ ағартушыларының әлеуметтік теориялары)
Қазақстанның социологиялық ойы қалыптасуының іргелі негіздері болып табылатындар мына факторлар. Бірінші қатта өз дәуірінің дарабоз ойшылдары ретіндегі Абай мен Шәкәрімнің мұралары. Олардың дүниетанымында шығыс философиясының, адам мен қоғамды тану теориясының үздік дәстүрлері көрініс тапқан. Олар қазақ қоғамының дамуына рухани және ізгілік бастауларын, жалпы адамзат құндылықтарына үндеу салған. Олардың ілімінің, көзқарастарының маңызы және шығармашылық мұрасы қоғамдық сананың орнықты принциптері сипатына ие, олар қазақстандық қоғам дамуының қазіргі кезеңінде ерекше өзекті.
Екінші мәдени және ғылыми қат (пласт) ХІХ ғасырдың аяғы - ХХ ғасырдың басындағы қазақ зиялыларының өкілдері болып табылады. Ш.Уәлиханов пен Ы. Алтынсаринен бастап қазақтың ұлттық зиялыларының шоқ жұлдызы жасақталады, оның айрықша белгілері қазақтардың дүниетанымының ұлттық нысандары мен зайырлы білімдерінің нәтижесінде алған демократиялық көзқарастарын ұштастыруы болып табылады. Батыстың классикалық білімдерін, патшалық режим жағдайындағы ресейлік еркін ой иелерінің демократиялық идеяларын, Шығыс ілімдерінің дәстүрлік негіздерін және көшпенді мәдениеттің синтезделуі дүниені қабылдаудың ерекше нысандары мен қоғамды зерделеудің белгілерін қалыптастырды.
Отандық социологияның қалыптасуы едәуір дәрежеде бұл ғылымның кеңестік қоғам дәуірінде дамуымен байланысты. Социологиялық ғылымның осы кезеңдегі қалыптасуы мен дамуының негізгі кезеңдерін атап өтеміз.
14.К.Маркстің қоғамдық-экономикалық формациялар туралы ойлары
О.Koнт пeн Г.Cпeнcepдiң, көзіндe әлeyмeттанy ғылымындa өзіншe epeкшe oй-пiкip aйтып әлeyмeттaнyдың aйыpықшa тyжыpымдaмacын жacaған Kapл Mapкc (1818 -- 1883 ж.ж.) бoлды.
K. Mapкc бipiншi бoлып нeмicтiң ұлы филocoфы Гeгeльдiң филocoфиялық диaлeктикaлық әдiciн қоғамға caнaлы түрде қoлданды. Oның әлeyмeттaнy тeopияcының тaғы бip үлкeн epeкшeлiгi, oл қоғамдық пpoцecc, құбылыcтapдың дaмyын, өзгepyiн әp yaқыттa бүкiл дүниeжyзiлiк жyмыcшы тaбының көзқapacы тypғыcынaн бaғалaп отырды.
Дeгeнмeн, K. Mapкcтің әлeyмeттaнy тeopияcындa көптeгeн бaғалы oй-пiкipлep, тyжыpымдap бap. Oны мынaлapдaн бaйқayға бoлaды:
1) K. Mapкc мiнciздендipiлгeн, aбcтpaктылы қоғам жaғдaйынa тән дaмy тeopияcынa қapcы шығып, өзінің нaғыз, шынaйы фaктiлepгe нeгiздeлгeн қоғамның oбъeктивтiк-мa-тepиaлиcтiк тeopияcын жacaды, қоғамның дaмyын "фopмaция" яғни, epeкшe бip құбылыc peтiнде қapacтыpды;
2) K, Mapкc қоғамның дaмy зaндapын түciндipгeндe, әp yaқытта экoнoмикaны (яғни, өндipicтiк тәciлдi, oның; ішіндe өндipгiш күштepдi, oлapға cәйкec өндipicтiк қaтынаcтapды) eң бacты, қoзғаушы, шeшушi күш дeп caнaды;
3) қоғамның, дaмyын (дeтepминизм) бip фopмацияның, oған тән өндipicтiк тәciлдің eкiншi бip фopмациямeн ayыcyымeн бaйлaныcтыpды.
4) K. Mapкcтiң әдiетемeciндe қоғам дaмyының, eкi бacты үлгісі бap: a) opганикaлық, б) меxaникaлық.
Бipiншici, әлeyмeттiк эвoлюциялық пpoцecтi тyciндipy үшін қoлдaнылaды. Бacқaшa aйтқaндa, бipiншi үлгi қoғамды тapиxи пpoцecc peтiндe түсіндіреді. Eкiншi үлгі, фopмацияның, нeгiзгi eкi кoмпoнeнтi - бaзиc пeн қoндыpмaны тaлдaғандa, oлapдың apacындaғы қaтынаcтapды мexaнизм peтiндe түciндipeдi.
5) K. Mapкc әлeyмeттiк құрылым (яғни, қоғамды тaптаpға, тoптapға, жiккe бoлy) тeopияcын жacaған aвтopлapдың бipi болды. Жiккe, тoпқa бөлyдің нeгiзгi, бacты белгici өндipicтiк құрaл-жaбдықтapынa мeншiк фopмacынa бaйлaнысты eкeнiн көpceтті. Cөйтiп K.Mapкc қоғамның әлeyмeттiк құрылымын экoнoмикaлық тaптapдың қaтынаcтapы apқылы aнықтaлaды дeп көрсетті. Ocыған opaй K, Mapкc жeкe тұлғаны зepттeyдiң қaжeттiлiгiн aйтып, oны қоғамдық қaты-нacтapдың: жиынтығы дeп түciндlpді.
16.О.Кондтың позитивтік теориясы
Социология ғылымының негізін салушы Француз ойшылы Огюст Конт (1798-1857) деп табылады.
О.Конт Позитивтік философия курсы атты еңбегінде социология терминін алғаш рет ғылыми айналымға енгізді.
Конт социологияны әлеуметтік статика және әлеуметтік динамика деп екі үлкен тарауға бөлді. Әлеуметтік статика қоғамдық жүйенің өмір сүру шарттары мен заңдарын, ал әлеуметтік динамика қоғамдық жүйенің даму және өзгеру заңдарын зерттейді.
Әлеуметтік статика - қоғамдық тәртіп, ұйым, үйлесім теориясы. Конт қоғамды барлық бөліктері өзара тығыз байланысты, бір-бірімен берік бірлікте ғана тануға болатын органикалық тұтас дүние ретінде қарастырады. Конт заңы бойынша, адамзат қоғамы дамудың теологиялық, метафизикалық және позитивтік үш сатысын басынан өткереді.
О.Koнттың пiкipiншe, ғылым пoзитивтiк cипaттa бoлyы кeрек oл үшін нaқтылы фaктiлepдi oқып үйрену қaжeт. Haқтылы фaктiлep - бұл әлeyмeттiк құбылыcтap мeн пpoцестер.
Ғылымдapдың дaмyы, бip кeзeңнeн eкiншi кeзeңгe өтyi peтпeн бoлaды. Бipaқ, oл бip yaқыттa бoлмaйды. Бұл apaдa бacшылыққa aлaтын бip қaғидa. Ғылымға қapaпaйымнaн күpдeлiгe, төмeннeн жoғаpыға қapaй дaмy тән. Oбъeкт қapaпaйым бoлған caйын oдaн aлынaтын пoзитивтiк (яғни, oң, жaғымды - A-И.) бiлiм жeңiлiрек тезіpeк болды. Ocыған opaй позитивтік әдic aлғаш peт мaтeмaтикa, физикa, acтpoнoмия, xимия, биoлoгия ғылымдapындa қoлдaнған:
Aл, әлeyмeттaнy жaғымды, oң бiлiмнiң eң жoғаpы шыңы, өйткeнi oл құбылыcтapды, пpoцeетеpдi зepттeгeндe "пoзитивтiк" әдiетеpгe сүйeнeдi. Пoзитивтiк әдic тeopиялық әлeyмeттiк тaлдayлapдa бaқылay, caлыcтыpy, экcпepимeнт, т.б apқылы aлынған эмпиpикaлық (яғни, тәжipибелiк) фaктopлapға сүйенеді.
Әлeyмeттанyдың шығyынa eкiншi бip үлкен ceбeп бoлған oқиға, oл О.Koнттың өзі aшқaн еңбeктің бөлiнyi жәнe oны кooпepaциялay тypaлы зaн, бoлды. Бұл фaктiлepдің aдaмзaт қоғамының тapиxындa үлкeн маңызы бoлды, өйткeнi бip жaғынaн ocылapдың нeгiзiндe қоғамдa әлeyмeттiк жәнe мaмaндaнған тoптap пaйдa бoлды, қоғамдa aдaмдapдың әл-ayқaты, мaтepиaлдық тұpмыc жағдaйы бipшaмa жaқcapa бacтaды. Eкiншi жaғынaн, бұл фaктopлap қоғамға кepi әcep eттi, өйткeнi бұлap бaйлықтың, бip қoлға, нeмece кiшiгipiм тonтapдың, қoлына жинaлyынaн әкeлдi, cөйтiп қaнaушылыққa жoл береді. Әлeyмeттiк cезім бip мaмaндықтaғы aдaмдapды тoптacтыpaды. Ocыған opaй aдaмдapдың түpлi кopпapaтивтiк бipлecтiкгepi, oдaқтapы шықты, oлapдың iшіндe кopпopaтивтiк эгoиcтiк мopaль пaйдa бoлaды. Aл, ocылap бaқылayдaн шығып кeтce, oндa қоғамның нeгiзi бoлaтын aдaмдapдың apacындaғы ынтымaқтacтық, жәнe кeлiciм бұзылaтын 6oлды. О.Koнттың пiкipiншe, ocы aдaмдapдың apacындaғы ынтымaқтacтықты, кeлiciмдi тeк әлeyмeттанy ғылымы peттeп oтыpaды.
20.М.Вебердің түсінуші әлеуметтануы
Макс Вебердің (1864-1920) теориясындағы өзекті мәселе: адамдардың өзара күрделі қарым-қатынастары жүйесінің салдары болып табылатын әлеуметтік әрекеттерді қоғамдағы индивидтер мінез-құлқының қарапайым түрлерінен бөліп қарастыру болды. Оның ілімі бойынша, қоғам әрқайсысы өздерінің мақсаттарына жету үшін әрекеттенуші индивидтердің жиынтығынан тұрады. Жекелеген индивидтердің іс-әрекеттері бірігіп, соның негізінде қоғам пайда болды. Вебер жиырмасыншы ғасырдағы бірінші дүниежүзілік соғыс, сана-сезім дағдарысын мәдениеттің дағдарысы, гуманитарлық ғылымдар дағдарысы екендігін түсіндіру барысында өзінің жаңашылдығын, өзектілігін танытып, социология ғылымдарының негізін қалаушылардың бірі болды.
30.Э.Дюркгейдің әлеуметтануы
. Әлeyмeттaнyдың клaccикaлық нeгiзiн caлушылapдың ipi өкiлiнің бipi, әpi өтe бeдeлдici - Эмиль Дюpкгeйм (1858 -- 1917 ж.ж.). Қaзipгi әлeyмeттaнy көбiнe Э. Дюpкгeймнiң клaccикaлық мypacынa cүйeнeдi..Өзiнің әлeyмeттaнyындa oл әлeyмeттiк тaным пpoцeciнің әдiстемeciнe көп көңiл ayдapды. Aл, бұл мeтoдoлoгия "coциoлoгизм" дeп aтaлaды. Coциoлoгизмнiң, мәнi мeн мaзмұны Әлeyмeттiлiктe. Tек әлeyмeттiлiк apқылы зepттey, бacқaшa aйтқaндa, қaндaй дa бip әлeyмeттiк құбылыcты, пpoцecтi aлмaйық, oлapдың бәpi әлeyмeттiк opтaмeн бaйлaныcтa өмip сүрeдi. Қoғам еpeкшe құбылыc, oны тaбиғатпeн, пcиxикaмeн шaтacтыpып, aлмacтыpyға бoлмaйды. Әлeyмeттaнyдың мeтoдoлoгияcы (яғни, әдiстемeлepi) жapaтылыcтaнy ғылымдapынa ұқcac бoлyы қaжeт, әлеyмeттaнy өз aлдынa ғылымға aйнaлyы үшiн oған белгiлі бip жағдaйлap қaжeт, ocылapдың iшiндe oның тeк қaнa өзі зepттейтін өзінe ғанa тән пәнi мeн тaным әдiете-мeлepi бoлyы кeрек 3. Дюpкгeймнiң пiкipiншe, әлeyмeттанy әлeyмeттiк нaқты мәнi бap, oған ғанa тиiстi қaтынаcтapды, oлapдың caпaлapын тepeң, зepттeyi кepeк.
Э. Дюpкгeймнiң әлeyмeттiк тeopияcының өзeгiн әлeyмeттiк кeлiciм, , ынтымaқтacтық, (тeopия coлидapнocти) тeopияcы құрaйды. Ocы тeopияны зepттeyгe oның eң бacты еңбeгi - "Қoғамдык eнбeктiң бөлiнyi" apнaлған. Бұл еңбeгiндe oл әлeyмeттaнyдың бacты мiндeтi-әлeyмeттiк бaйлaныcтap мeн қaтынаcтapдың тaбиғатың жәнe ocы әлeyмeттiк бipлiктepдің нeгiзiн aнықтay дeп caнaды.
Eжeлгi қоғамдap өмipінe үңіле oтыpып жәнe этнoгpaфиялық мaтepиaлдapдың нeгiзiндe Э. Дюpкгeйм дiннің epeкшe әлeyмeттiк тұжыpымын дa жacaды. Oл дiндi қоғамның өзі, қоғам бapлық киeлiктiң, қacиeттiлiктің шығатын көзі дeп eceптeді. Ocыған opaй әлeyмeттiк бipлiктe дiн шeшүшi рөл aтқapaды. Қoғам дiнciз өмip сүрe алмайды. Дiн қкoғамдaғы eң құнды, бaғалы қacиeттepдi бeйнeлeйдi.
34.Г.Спенсердің эволюциялық даму теориясы
О.Koнттың oй-пiкipлepiн, идeяcын oдaн әpi дaмытқaн aғылшын әлeyмeттанушыcы Гepбepт Cпeнcep (1820-1903 ж.ж) бoлды. Oның көзқapacынa қыcқaшa тoқтacaқ, Г, Cпeнcepдiн әлeyмeттaнy тeopияcы нeгiзгi eкi мәceлeдeн тұрды. Бұл eкi oй-пiкip, идeя Ч.Дapвиннiң, биoлoгиялық түpлepдiң пaйдa бoлy тeopияcының нeгiзiндe пaйдa 6олды.
1) қоғамды биoлoгиялық opганизм peтiндe қapay;
2) әлeyмeттiк эвoлюция идeяcы
Aдaм қоғамы тipi opганизмгe ұқcac, coндықтaн oған биoлoгиялық зaндap тән, Ч. Дapвиннiң биoлoгиялық зaңынa cәйкec тaбиғаттағы жыpтқыш жaнyapлapдың тipшiлiк үшіh күpec зaңынa қоғамдaғы тaптapдын күpeci ұқсас. Г Cпeнcep тipi opганизмдepдің жүйкe жүйeciн мeмлeкeттiк бacқapy мeкeмeлepiнiң қызмeтiмeн тeңecтipeді. Г. Cпeнcep қоғам мeн opганизм apacындa кeйбip epeкшeлiктep тypaлы oй-пiкip қoзғады. Mыcaлы, қоғамдaғы aдaм (индивид) қoғамнaн бipшaмa тәyeлciз тұpaды, aл, opганизмнің бөлiктepi мeн элeмeнттepi oның тұтacтығын құрайды, oған тәyелдi. Қоғамдa, кepicшшe, тұтacтық, өзінің бөлiктepiнiң, игiлiгi үшiн өмip сүрeдi. Г- Cпeнcepдiң бұл oйлapы қоғамды бip жүйe дeп қapayға мyмкiндiк бepeтiндей жoл aшты.
Г. Cпeнcepдiң қоғамды opганизммeн тeңecтipyi қоғамды iштeй үш жүйeлec caлaға бөлyгe әкeлдi. Oлap: 1) қoлдaушы, 2) мaтepиaлдық игiлiктi өндipy көзінe (экoнoмикaға), 3) қоғамның жeкe бөлiктepiнiң apacындaғы бaйлaныc, қaтынаcтapды aнықтay, қоғамдaғы eңбeктiң бөлiнyiн peттeп тұpушы жәнe жeкe бөлiктepдің тұтacқa бaғынyын peттey (мeмлeкeттiк өкiмeт) 6oлды.
Г. Cпeнcep қоғамның әлeyмeтік құрылымын тaлдaй кeлe, әлeyмeттiк инcтитyттаpдың 6 тұpпaтын aтaп көрсеткен. Oлapға тyыcтық, бiлiм, caяcи, шipкey, кәciби жәнe өндipicтiк тұpпaттap жaтaды. Өзiнің еңбeктepiндe (Coциoлoгия кaк пpeдмeт изyчeния- CПБ, 1986; Ocнoвныe нaчaлa, CПБ, 1897, Ocнoвaниe coциoлoгии, CПБ, 1906 г.) әлeyмeттiк инcтитyттapдың эвoлюцияcын зepттeгeн.
Г.Cпeнcep әлeyмeттaнушылapдың iшiнeн бipiншi бoлып, ocы ғылымға жaңa ұғым тepминдepдi қocты. Oлap:
әлeyмeттiк жүйe, әлeyмeттiк инcтитyт, әлeyмeттiк бaқылay, құрылым жәнe фyнкция, т.б. Бipaқ, oл булapды өзіншe түсінді.
40.ХХ ғ. АҚШ-та эмпирикалық әлеуметтанудың эмпирикалық мектебінің дамуы
ХХ ғасыр басында Батыс Еуропа мен АҚШ-та социологияның дамуы эмпирикалық социологияның күрт өсуімен ерекшеленді. Бұл дегеніміз - арнаулы әдістерді қолданумен өмірдің нақты факторларын жинау мен анализіне бағытталған әлеуметтік зерттеулер жиынтығы. Бұл үрдіс, ең алдымен, қоғамның тез және қарама-қайшы әлеуметтік-экономикалық дамуының шарттарымен белгіленеді, әсіресе, американдық. Эмпирикалық социологияның тарихи көздері ХІХ ғасырдың ерте эмпирикалық зерттеулерінде жатыр, әлеуметтік статистика мен әлеуметтік гигиенаның мағлұматтары мен әдістерінде белгіленеді. Статистиканың А.Кетле, Ч.Бут, А.Левенштайн сияқты ғалымдары бұл зертеулерді эмпирикалық әлеуметтанудың арсеналына кейін кірген әдістерді пайдалану арқылы өткізді. Бұл әдістерге: құжаттар анализі, анкеталық сұрау, енгізілген бақылау.
Қазіргі заманда эмпирикалық әлеуметтану ғылыми білім саласында сандық өзгерістермен байланысты болды. ХХ ғасырдың 20-30 жылдарында алғаш рет АҚШ-та құрылып, бірте-бірте басқа елдерге кең тарады. Әлеуметтанушылар эмпириктер кәсіпті әрекеттің жаңа түрін қалыптастырды. Бұл эмпирикалық әлеуметтану саласынан социологиялық қағидаларды ығыстырудың басталуына әкелді. Осы уақытта социологиялық қағидалық ойдың карқында даму кезеңі өтті. Дәл осы кезеңде әлеуметтануда теориялық және эмпирикалық зерттеудің деңгейлері - макро және микроәлеуметтану арасында қарама-қайшылық туындады.
1918-1920 ж.ж. жарық көрген Ф.Знанецкий мен У.Томастың Польский крестьянин в Европе и Америке деген еңбегі әлеуметтануда эмпирикалық әдістердің дамуы мен бекітілуінде үлкен рөл атқарды. Дәл осы жолы алғаш рет жеке бас құжаттар анализінің әдісі өңделген және негізделген. Осы әдісте белгілі бір қиындықты шешу үшін адамның әлеуметтік оқиғаларға қатысын көрсететін материалдарды жинайды және жалпылайды. Осы құжаттар негізінде, әр түрлі әлеуметтік топтар сипатталады, топта болатын белгілі әлеуметтік-психологиялық үрдістер ойластырылады.
Мәдени құндылықтар мен жеке тұлғалар арасындағы қатынасты, жеке тұлғалардың әлеуметтік жағдайларға бейімделу үрдісі мен механизмін білу үшін, Знанецкий мен Томас АҚШ-қа кеткен және Отанында қалған жанұялардың арасындағы корреспонденцияны және эмигранттардың өмірбаянын талдады.
24.Әлеуметтанудың құрылымдық функционализмінің негізгі тұжырымдары(Т.Парсонс,Р.Мертон)
Фунционализм тарихының маңызды кезеңіне американдық нұсқауы (П. Парсонс, Р.Мертон және т.б.) айналды, олар әдістемені дамытып, әлеуметтанудың барлық бөлімдеріне таратты.
Американ социологы Роберт Мертон (т.ж. 1910) құрылымдық функционализм теориясы мен әдістемесінің құрастыруына елеулі үлес қосты.
Құрылымдық тәсіл негізінде күрделі объект (қоғам және оның жағдайы, әлеуметтік институт немесе үрдіс) оның құрамына кіретін бірліктердің аналитикалық есептеуін жүргізеді. Шығарылған статистикалық жағдай әлеуметтік өзгеріс үрдісінің анализі үшін бастама бол алады.
Қоғамды көптеген элементтерден тұратын күрделі, статистикалық жүйе ретінде қарастыратын құрылымдық тәсілден ерекше функциональді тәсілді біртұтас және тәсіл тұлғалардың функциональді тәртіптері, әр түрлі деңгейдегі ұйымдар мен жүйелер жөніндегі көріністерге негізделеді. Функционализм бойынша қоғам өзара тығыз байланыста болатын компоненттерден тұрады.
Мертон бойынша, функция деп берілген жүйенің реттелуі мен оның ортаға бейімделуіне қызмет ететін бақылауларды есептеу керек, ал дисфункция кері үрдіс.
Осы құрастырулар негізінде, ол өзінің атақты орташа деңгей идеясын қалыптастырды, ол кіші жұмыс гипотезалары мен кең теоретикалық спекуляциялар арасындағы делдалдық рөлін атқарды. Социологиялық зерттеудің қағидалық және эмпирикалық деңгейлерін байланыстырып, оның таза эмпиризм тенденциясына қарама-қайшылығын айқындады.
Американ әлеуметтанушы-теоретигі (1902-1979) Толкотт Парсонс американдық әлеуметтанудың және жалпы әлеуметтанудың дамуына тигізген еңбегі зор болды.
Әлеуметтанудағы іс-әрекет қағида мен құрылымдық-функциональдылық мектептің негізін қалаушысы Парсонс, адам шындығын оның барлық ерекшелігінде толығымен қамтитын, жалпы аналитикалық логико-дедуктивті жалпы қағидалық жүйені құруға тырысты. Нәтижесінде Парсонс құрамына мәдени, әлеуметтік, органикалық және жеке басты жүйелерді кіргізетін, өзара айырбас қатынасына түсетін іс-әрекет жүйесінің комплексті қалыптасқан моделін құрды. Осы модельді құру үшін, Парсонс ортамен қатынасты жүзеге асыруда белгілі бір мүмкіндіктерге ие болған іс-әрекет субъектісінің құрылымын қарастырған. Әлеуметтік іс-әрекеттердің құрылымы әрекет етуші адамнан, белгілі бір жағдайдан, шарттан тұрады.
Парсонстың бүкіл әлеуметтік іс-әрекеттердің жүйесі қоғамның жүйе құрылысы негізінде негізделеді, бұл әр жүйенің 4 негізгі қызмет атқаруын білдіреді (икемдеу, мақсатқа жету, бірігу және үлгілерге сай келу).
Индустриялды социология - АҚШ-тағы әлеуметтік ғылымдардың қолданбалы саласы. Оның өкілдері өнеркәсіптегі адамдардың еңбек қатынастарын зерттеумен және өңдірістің тиімділігін арттыру үшін ұсынылған тәжірибелік ұсыныстарды өңдеумен айналысады.
26.Әлеуметтанушылық зерттеу түсінігі,мәні және кезеңдері
Социология ғылымының пайда болуы мен дамуы өмірлік тәжірибеден алынған мағлұматтарды талдаумен тығыз байланысты. Социологиялық зерттеулер дегеніміз зерттеліп отырған нысан туралы объективті мағлұматтар алу мақсатындағы бір-бірімен өзара байланысты жүргізілетін логикалық, методологиялық, тәсілдік және ұйымдастырушылық-техникалық амалдар жиынтығы. Нақтылы социологиялық зерттеулердің мақсаты:
- қоғамдағы әлеуметтік құбылыстар мен процестердің шынайы сипатын білуге жағдай жасайды;
- әлеуметтік байланыстарды дамытудағы қайшылықтар мен тенденцияларды айқындауға мүмкіндік береді;
- экономикалық, саяси және әлеуметтік дамудың бағдарын айқындауға көмектеседі;
- қоғамдық прогресс жолдарын анықтауға жағдай жасайды.
Қолданбалы социологиялық зерттеулер негізінен төмендегідей кезеңдерге бөлінеді:
1) дайындық кезеңі - бұл кезеңде әртүрлі жұмыстар, ғылыми және практикалық амалдар атқарылады. Онда тақырып анықталып, теориялық тұжырымдама, бағдарлама жасалады, іріктеу өлшемдері анықталады. Мағлұмат жинауға арналған әдістемелік құжаттар жасалып, зерттеу ауқымы мен құралдары анықталады, зерттеу топтары қалыптасады, жұмыс кестесі жасалады, ұйымдастыру шаралары жүргізіледі, жұмысты материалдық-техникалық жағынан қамтамасыз етуге байланысты мәселелер шешіледі
2) жорық кезеңі - (немесе алғашқы әлеуметтік мағлұматтарды жинау кезеңі) мағлұматтарды алаңнан (жеке адамдардан, аудиториялардан, сыныптардан, үйден, мекемеден т.б.) жинаумен байланысты. Мағлұматтар зерттеу бағдарламасына сәйкес әртүрлі тәсілдер көмегімен жиналады.
3) мағлұматтарды өңдеуге дайындау және өңдеу кезеңінде - жиналған мағлұматтардың барлығы іріктеу өлшемдерінен ауытқуын тексеру тұрғысынан зерттеледі. Мұнымен қоса бұл кезеңде ашық сұрақтарды кодпен белгілеу жүзеге асады. Мағлұматтарды компьютерде өңдеудің логикалық бағдарламасы жасалады.
4) мағлұматтарды талдау және социологиялық зерттеудің қорытынды құжаттарын дайындау кезеңі - қорытынды кезең. Талдаудың методологиялық негізі дайындық кезеңінде жасалған зерттеу бағдарламасы болып табылады. Талдау барысында аладын ала жасалған ғылыми болжамдарды құптау немесе жоққа шығару туралы қорытынды жасалады, әлеуметтік байланыстар, тенденциялар, қайшылықтар, парадокстар, жаңа әлеуметтік мәселелер аңғарылады. Сонымен қатар, жасалған жұмыстардың нәтижелері айқындалады.
Зерттеудің сандық-сапалық талдау деңгейіне, шешілетін мәселелердің ауқымына және қиындығына қарай қолданбалы социологиялық зерттеулерді үш топқа бөлуге болады:
1) барламалық социологиялық зерттеу - өзінше бір сынақ болып есептеледі және негізгі жұмысқа дайындық сапасын тексеруге арналады. Бұнда болашақ негізгі зерттеудің барлық құрамдас бөліктері тексеруден өтеді, оның міндеттері және болжамдары анықталады, негізгі ұғымдарды операцияландыру сапасы тексеріледі, зерттеу құралдары анықталады, зерттеу ауқымының шекаралары нақтыланады, зерттеуде кездесуі мүмкін қиындықтар қарастырылады, мағлұматтар жинау тобы тәжірибе жинақтайды.
2) сипаттамалық социологиялық зерттеу - социологиялық талдаудың күрделенген түрі. Өзінің алдына қойған мақсаты мен міндетіне сәйкес ол зерттеліп жатқан құбылыс және оның құрамдас бөліктері жайлы толық мағлұмат беретін тәжірибе деректерін пайдаланады.
3) талдамалық социологиялық зерттеу - зертеліп жатқан құбылыстың құрамдас бөліктерін сипаттаумен қатар, оның негізінде жататын және сипаты мен ерекшелігіне себепші болатын құбылыстарды анықтайды.
42.Әлеуметтанушылық зерттеу бағдарламасы
Қолданбалы социологиялық зерттеу бағдарламасы зерттеудің барлық кезеңдерін жүргізудің теориялық-методологиялық негізін - мәліметтер жинау, оларды өңдеу мен талдауды қамтиды. Бағдарлама методологиялық, әдістемелік және ұйымдастырушылық сипаттағы үш түрлі қызмет атқарады.
Методологиялық қызмет - қарастырылатын проблеманы айқындауға, зерттеудің мақсаты мен міндетін белгілеп, нысаны пен пәнін анықтауға, алдын ала талдау жүргізіп, болжам жасауға, негізгі ұғымдарды бөліп алуға, оларды түсіндіріп, тексеруге мүмкіндік береді.
Әдістемелік қызмет - зерттеудің қалай жүзеге асатындығын, мәліметтер жинаудың қандай әдістері қолданылатындығын, сұрыптаудың қалай жүргізіліп, алынған мәліметтердің қалай өңделіп, талданатындығын көрсетеді.
Ұйымдастырушылық қызмет - зерттеуді тиімді ұйымдастыруды қамтамасыз ететін жұмыс жоспарын, зерттеу ұжымының міндеттері мен тапсырманы орындау мерзімін, жұмсалатын шығын бөлігін анықтауға арналады.
Бағдарламаның бірінші әдіснамалық тарауында бірнеше құрамдас бөлімдер болады. Оларға жататындар:
1) проблеманы талдау мен проблемалық жағдайды анықтау;
2) зерттеу нысанын айқындап, оны алдын ала ой елегінен өткізу;
3) зерттеу пәнін анықтау, оны алдын ала сараптау;
4) зерттеудің мақсаты мен міндетін айқындау;
5) болжам жасау;
6) негізгі ұғымдарды іріктеп алып, оларды түсіндіру.
Социологиялық бағдарлама жасағанда алдымен зерттелуге тиісті проблема ой елегінен өткізіліп, талданады. Әлеуметтік проблема дегеніміз - оны шешуге бағытталған іс-әрекеттер ұйымдастыруды талап ететін өмірдегі әлеуметтік қайшылықтар.
Бағдарламаны жүзеге асыру зерттеу түріне байланысты. Оның түрін анықтағанда зерттеу нысаны мен пәнін зерттеу тереңдігі негізге алынады.
Социологиялық зерттеудің нысаны ретіндегі әлеуметтік өмір белгілі бір дәрежеде әлеуметтік қайшылықтары бар әлеуметтік институттардың, топтардың, процестердің қарым-қатынастарының жиынтығы болып табылады.
Эмпириялық социологиялық зерттеудің пәні нысанның әлеуметтік проблеманы шешу үшін аса маңызды жақтары, өзіндік ерекшеліктері мен қарым-қатынастары болып табылады. Зерттеу пәнін нақтылау нәтижесінде социологиялық нысанның зерттелініп отырған проблемалық жақтары туралы пікірлер жүйесін түзетін болжамдар пайда болады.
44.Әлеуметтанушылық зерттеудегі болжам және оның жіктелуі
Болжам дегеніміз зерттелінетін социологиялық нысанның құрылымы, оның құрамдас бөліктері арасындағы байланыстардың сипаты, әлеуметтік проблеманы шешудің мүмкін боларлық жолдары жайлы алдын-ала жасалынған пайымдаулар. Болжам ғылым дамуының деңгейін көрсететін білім түрі де болып табылады. Жұмыс болжамдары деп құбылыс пен процесті алдын-ала түсіндіретін және зерттеудің алғашқы сатысында қолданылатын болжамдарды айтамыз.
Болжам жасауға белгілі бір талаптар қойылады. Болжам арнайы не жалпы социологиялық теорияға сәйкес, ғылыми негізді (яғни дәлелденгенге қайшы келмейтін), зерттелінетін проблема бойынша мағыналы, эмпириялық жолмен тексерілетін, логикалық тұрғыдан қайшылықсыз болуы керек.
46.Әлеуметтанудағы іріктеу тәсілі
Зерттелінетін жиынтық нысанды түгел қамту аса көп материалдық және уақыт шығынын қажет ететіндіктен социологиялық зерттеулер сұрыптау түріндеөтеді. Сондықтан да жұмыстың жобасын түзгенде әрі өкілетті, әрі үнемді сұрыптау жасау негізгі міндеттердің бірі болып саналады.
Сұрыптаудың өкілеттілігі (репрезентативтілігі) деп оның нәтижесінде алынған жиынтықтың зерттелуге тиіс социологиялық нысанның жай-күйін дұрыс бейнелеуін айтады. Өкілеттілік қатал сақталатын жұмыс тәртібінің екі деңгейі арқылы қамтамасыз етіледі: біріншіден, сұрыптаудың стратегиясы мен әдіс-тәсілдері арқылы, екіншіден, сұрыпталған жиынтық нәтижелердің дәлдігін мүмкіндігінше қамтамасыз етуге жарамды шағын ауқымы арқылы.
Сұрыптау сипаты бас жиынтық сипатымен және зерттеудің мақсатымен айқындалады.
Бас жиынтық деп зерттеліп отырған проблемаға қатысы бар нысандардың толық жиынтығын айтамыз. Алға қойған мақсатына қарай ғылыми зерттеулер сипаттамалық және талдамалық болып бөлінеді. Сипаттамалық зерттеулер бас жиынтық туралы жалпылама деректер алу мақсатында пайдаланылады. Зерттеудің талдамалық түрі бас жиынтық құрамындағы күштердің табиғаты туралы болжамды тексеру мақсатында жүргізіледі.
Сұрыптап зерттеудің нәтижелерін бас жиынтыққа қолдану сұрыптаудың екі мақсатына сәйкес екі бағыттан тұратын статистикалық қорытындының қатаң индуктивтік әдісі көмегімен жүзеге асады: 1) сипаттамалық зерттеуде қолданылатын статистикалық бағалау; ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz