МЕМЛЕКЕТТІК РЕТТЕУ МӘНІ, МАҚСАТТАРЫ, ҚҰРАЛДАРЫ
МЕМЛЕКЕТТІК РЕТТЕУ: МӘНІ, МАҚСАТТАРЫ, ҚҰРАЛДАРЫ
Нарықтық экономиканы мемлекеттік реттеу қажеттілігі
Кез келген қазіргі заманғы экономикалық жүйенің қалыпты жұмыс істеуін қамтамасыз етуде мемлекет маңызды рөл атқарады. Мемлекет өзінің өмір сүрген бүкіл тарихының барысында тәртіпті, заңдылықтарды ұстап тұру, ұлттық қорғанысты ұйымдастыру сияқты белгілі бір міндеттерді орындады. Экономиканы мемлекеттік реттеудің ұзақ тарихы бар - тіпті Еуропада ерте капитализм кезеңінде бағалаудың, тауарлар мен қызмет көрсету сапасының, пайыздық мөлшерлемелердің және сыртқы сауданың үстінен бірорталықтан бақылау жүзеге асырылды.
Экономиканы мемлекеттік реттеу қажеттілігі себептерінің ішінен мыналар аталады:
1. Ғылыми-техникалық ілгерілеу өндірістің, қор жинаудың ауқымдарын күрт ұлғайтты және халықаралық экономикалық байланыстарды нығайтты. ҒТІ-нің санқырлы екендігі соншалықты, жекелеген, тіпті аса ірі деген кәсіпорындардың өзі басқара айлмайтын күрделі қаржы жұмсауды қажет етеді.
2. ҒТІ жағдайларында өндірісті шоғырландыру, өзінің мән-маңызы бойынша бәсекелік экономиканы теріске шығаратын, монополиялардың, алпауыт кәсіпорындардың құрылуына әкелді. Олар экономиканы оның икемділігінен, бейімделмелігінен айырады және қоғам байлығын ұрлайды, талан-таражға салады. Мемлекет еріксізден трестіге қарсы заңдармен және монополияларға қарсы реттеумен айналысады.
3. Нарықтық экономиканың цикльдік дамуы мерзімді әлеуметтік және экономикалық толқуларға әкеледі. Мемлекет қана өзінің - саяси, экономикалық, заңнамалық тетіктері арқылы - тепе-теңдікті тұрақтындырып, тепе-теңдікті қалпына келтіруге оң ықпал ете алады.
4. Қазіргі заманғы ҒТІ жағдайларында өндіріс ауқымдары ғана өсіп қойған жоқ, сонымен бірге, оның сыртқы әсерлері - өзінің сипаты бойынша келеңсіз: қоршаған ортаның ластануы, әртүрлі (атом, жер асты, ыстық және т.б.) өндірістегі адамдар денсаулығы үшін ауыр зардап қауіпі пайда болды. Мемлекет және тағы да мемлекет қана елдің экологиялық денсаулығын қорғай алады.
Мұнан өзге, экономиканы мемлекеттік реттеу қажеттілігіне мыналар себепші болады:
+ Шаруашылық жүргізудің аумақтық кеңістігінің айқындалуын және тұтастығын қамтамасыз ету;
+ Табиғи монополиялардың болуы;
+ Анықталған ресурстардың шектеулілігі;
+ Дамыған инфрақұрылымдарды құру және ұстап тұру;
+ Ақпараттардың дұрыстығын қамтамасыз ету;
+ Субъектілердің экономикалық мүдделерінің тепе-теңдігін қамтамасыз ету;
+ Институционалдық орта рөлінің өсуі.
Экономиканы мемлекеттік реттеу: мақсаттары, атқарымдары, құралдары
Экономиканы мемлекеттік реттеу - мемлекеттің шаруашылық жүргізу субъектілеріне және нарық конъюнктурасына, нарық тетігінің жұмыс істеуі, қоғамдық ұдайы өндірісті қамтамасыз ету, әлеуметтік және экологиялық проблемаларды шешу үшін қалыпты жағдайларды қамтамасыз ету мақсатында ықпал етуі болып саналады. Экономиканы реттеу саясатындағы мемлекеттің көздейтін мақсаттары әртүрлі. Бұл, ең алдымен, макроэкономикалық тепе-теңдікті ұстап тұру және қоғамдық ұдайы өндірісті қамтамасыз ету. Бұл - жаһандық мақсаттар. Ол мақсаттар мемлекет алдында әрқашанда тұрады. Мұнан өзге, мақсаттар, әрбір нақты уақыт аралығында экономикалық дамудың сипатына қатысты өзгеріп отыруы мүмкін. Осыны ескере отырып, мыналар мемлекеттің экономикалық саясатының мақсаттары болуы мүмкін:
1) тепе-тең қоғамдық өндірісті ұстап тұру;
2) өндірістің өсуін ынталандыру;
3) толық жұмыспен қамтуды қамтамасыз ету;
4) қоғамдық өндірістің тиімділігін арттыру;
5) табысты әділ бөлу;
6) бағалардың тұрақтылығы, демек, инфляцияға жол бермеу;
7) табиғи және қоршаған ортаны сақтау және т.б.
Мемлекет өзінің алдына кез келген мақсат қоюы мүмкін. Бірақ, оған жету үшін, мемлекеттің мақсаттарға жетудің кепілі болып саналауы тиіс қаражаттары, материалдық және материалдық емес ресурстары болуы қажет, яғни мемлекеттің мүмкіндігі болуы қажет. Осындай құралдар болып мыналар саналады: мемлекеттік бюджет, мемлекеттік меншік, заңнама, ақпарат, сыртқы сауда, күш құрылымдары және т.б.
Мемлекет, реттеудің белгілі бір әдістерін әзірлейді және ол мемлекеттің мынадай атқаратын қызметтерінде нақтыланады:
+ құқықтық базаны қамтамасыз ету және оны жетілдіру;
+ бәсекелестікті қорғау және оны ынталандыру;
+ нарықтың бүкіл субъектілері үшін ойын ережелерін әзірлеу және бүкілінің оларды сақтауы;
+ табыстарды бөлумен әлеуметтік тұрақтылықты қамтамасыз ету;
+ экономикада тұрақтылықты қамтамасыз ету;
+ жұмыспен қамтуды, инфляцияны, нарық конъюнктураларының ауытқуларын реттеу;
+ ұлттық экономиканың құрылымдарын жетілдіру және т.б.
Осылардың барлығы тұтастай алғанда мемлекеттің: түзету жасаушы, тұрақтандырушы бөлу (бөлуді және қайта бөлуді реттеу) сияқты үш қорытындылайтын қызметтерінің шеңберлеріне кіреді.
Экономикалық саясат мақсаттарын жүзеге асыру, оның жиынтығы мемлекеттік реттеу тетігін құрайтын белгілі бір құралдарды пайдалануды ұйғарады.
Реттеу үшін үкімет пайдаланатын екі жетекші құрал, аталған тетіктің жетекші элементтері болып саналады:
+ мемлекеттік қаржыны (қазыналық (бюджет-салық) саясат) пайдалануға екпін жасай отырып ықпал ету,
+ несие-ақша аспектілерін (монетарлық, ақша-несие саясаты) пайдалануға екпін жасай отырып ықпал ету.
Көзқарастардың өзарабайланысы мен екі нақты әдістердің сипатты ерекшеліктерін мынадай түрде беруге болады (1-сурет):
Қаржылық (қазыналық) саясат
Монетарлық (ақша-несие) саясат
Экономикалық үдерістерге ықпал ету тұрпаты
экономикаға басым түрде тікелей ықпал ету әдісі
Экономикадағы басым түрде жанама әсер ету әдісі
Ықпал ету объектісі
Бірінші кезекте - жиынтық сұраныс (реттеудің кейнсиандық нұсқасы)
Бірінші кезекте - жиынтық ұсыныс (реттеудің неоклассикалық, неолиберальдық нұсқасы)
Аталған құралдың күшті тұсы
Алынатын нәтиженің жоғары дәрежесі
Нарықтық жағдайларға қатынасы бойынша бейімделушілік
Аталған құралдың әлсіз тұсы
* нарықтық үдерістерге кедергілердің жоғары дәрежесі
* аталған әдістерді (парламенттік тыңдау, лоббизм) іске қосу үдерісіндегі төрешілдік
Нәтижеге жетудегі салыстырмалы баяулық (үдерістің көпсатылығынан уақыт лағының болуы)
1-сурет. - Экономикалық саясатты жүзеге асыру тетігі
oo Салық саясаты.
Оның басты құралдары - салықтар. Салық мөлшерлемелерімен және салық жеңілдіктерімен епті іс-қимыл жасай отырып, мемлекет кәсіпкерлік қызметке түбегейлі ықпал ете алады.
Қазақстан Республикасындағы салық саясатының бағыты:
oo Салық заңнамасын жетілдіру;
oo Салық төлеушілердің салық мәдениетінің деңгейін көтеру;
oo Салықтық әкімшілік ету тетігін жетілдіру;
oo Салық төлеушілердің әртүрлі санаттарына салық ауыртпалығының мөлшерін саралау;
oo Республиканың қазыналық қызметін үйлестіру.
Макроэкономикалық жағдайды реттеудің тағы бір тұтқасы - бюджет саясаты болып саналады.
oo Бюджет саясаты - салық саясатымен үйлестікте жұмыспен қамтудың жоғары деңгейін, тұрақты экономиканы, ІЖӨ өсімін ұстап тұруға бағытталған, шығыстар саласындағы мемлекет саясаты.
Бюджет саясатының құралдары:
oo Инвестициялар. Салықтар жинау нәтижесінде мемлекет ірі көлемде ақша қаражатына иелік етеді және бұл оған, сол арқылы жеке инвесторлардың тәртібіне ықпал ете отырып, дербес инвестициялық саясат жүргізуге мүмкіндік береді.
oo Мемлекеттік тапсырыстар, мемлекеттік тапсырыстарды алушы фирмаларға және олардың серіктестіктеріне өнімдерді тұрақты өткізуін қамтамасыз ете отырып, кепілдендірілген нарық құрады.
oo Демеуқаржылар. Бұл салалық дағдарыстарды ескеру үшін мемлекеттік бюджеттен бөлінетін ақша сомалары. Мемлекет демеуқаржылар есебінен жекелеген тауарларға салыстырмалы төмен бағаларды ұстап тұрады.
oo Көмекқаржылар. Бұл, мемлекеттік бюджет, жергілікті бюджеттер қаражаттарынан немесе арнайы қорлардан жеке және заңды тұлғаларға, жергілікті органдарға, өзге мемлекеттерге берілетін ақшалай немесе заттай түрдегі жәрдемақы. Тікелей берілетін қаражаттар түріндегі атаулы көмекқаржылар, тікелей деп аталады, ал салық және өзге де жеңілдіктер белгілеу жанама көмекқаржылар деп аталады.
Неғұрлым егжей-тегжейлі қарастыру кезінде, бюджеттік реттеудің кейбір бағытын бөліп көрсетуге болады:
1. Жеке бизнеске берілетін көмекқаржылар, демеуқаржылар мен несиелер кәсіпкерлік белсенділікті нарықтық экономиканың әлеуметтік маңызды аяларына бағыттауға, сондай-ақ дағдарыс жағдайына түскен жеке кәсіпорындарға қолдау көрсетуге (сауықтыруға берілетін қаражат) мүмкіндік береді;
2. Білім беру, денсаулық сақтау, әлеуметтік сақтандыру мен әлеуметтік сақтандыру мен әлеуметтік қамсыздандыру аяларын қаржыландыру;
3. Өндірістік және әлеуметтік инфрақұрылымға стратегиялық инвестициялар, НИОКР-ға, қорғанысқа, экспортты қолдануға, қоршаған ортаны қорғауға жұмсалатын шығындар;
4. Қосымша сұраныс өсімін ынталандыратын, мемлекеттік тұтыну (тауарлар мен қызметтерді мемлекеттік сатып алу).
Аталған бағыттардың әрбірі бойынша шығындар өлшемдері, экономиканың тиісті аяларындағы нарықтық субъектілер қызметіне айтарлықтай ықпал ететіні түсінікті.
Ақша-несие саясаты.
Ақша-несие саясаты монетаризм қағидаттарына негізделеді және қазыналық саясат алдында бірқатар артықшылықтары бар. Ол жылдам жүзеге асырылады және икемді, сондықтан саяси лоббизмнен елеулі дәрежеде оқшауланған.
Орталық банктің ақша-несие саясатының қуатты құралы болып мыналар саналады:
oo Есептік мөлшерлемелер. Бағалы қағаздар номиналы мен оларды мерзімінен бұрын төлеу мөлшері арасындағы айырма есептік мөлшерлеме деп аталады. Оны тағайындай отырып, Орталық банк коммерциялық банктердің белсенділігін, сол арқылы кәсіпкерлік белсенділікті реттейді.
oo Бағаларды реттеу. Мемлекет монополист-кәсіпорындардың өніміне, сондай-ақ аталған ел үшін базалық өндірістік ресурстарға шекті бағалар белгілеуге құқылы. Жаппай сұраныспен пайдаланылатын әлеуметтік маңызды тауарларға бөлшек бағалардың шекті деңгейлері немесе оған үстеме бағалар белгіленеді.
oo Ашық нарықтағы операциялар.
Мемлекеттік реттеу жүйесінде: экономикалық және әкімшілік және институционалдық үш формаларға бөлу қабылданған.
Экономикалық құралдарға, ықпал етушілік сипатқа ие, мемлекет іс-қимылы жатады. Сөз, ықпал ету әдістері туралы, мысалы, нарықтық үдеріс аспектілеріне (жиынтық сұраныс, жиынтық ұсыныс, күрделі қаржыны орталықтандыру дәрежесі, экономиканың әлеуметтік, құрылымдық және өңірлік элементтері) ықпал етуі туралы болып отыр.
Әкімшілік тұтқалардың жиынтығы, құқықтық өрісті (алаңды) қамтамасыз етумен байланысты іс-әрекеттерді реттейді. Қабылданатын іс-шаралардың міндеті - жеке сектор үшін неғұрлым ақылды құқықтық шеңберлік жағдайлар жасау болып саналады.
Институционалдық әдістер - әлеуметтік, басқару және нарықтық құрылымдар құру.
17.2-сурет. - Мемлекеттің экономикаға ықпал етуінің әдістері
Реттейтін іс-шаралардың өзге де жіктеуі қолданылады. Оларды экономикаға ықпал етудің тікелей және жанама әдістеріне бөлуге болады.
Тікелей ықпал ету әдістері, экономика субъектілерінің тәртібі соншалықты, дербес экономикалық таңдауға емес, қаншалықты, мемлекеттің нұсқамаларына негізделетін, мемлекет тарапынан жасалатын осындай реттеулерді ұйғарады.
Жанама ықпал ету әдістері, мемлекеттің субъектілер қабылдайтын шешімдерге тікелей ықпал етпеушілігінен көрінеді. Ол экономикалық шешімдерді дербес таңдауы кезінде субъектілердің, экономикалық саясат мақсаттарына сай келетін нұсқаларға тартылуына алғышарттар ғана жасайды.
Әдістер
Тікелей
Жанама
Мазмұны
Экономика субъектілерін мемлекет мақсаттарына сәйкес шешім қабылдауға міндеттейтін, тікелей ықпал ету
Экономика субъектілері шешімді дербес қабылдайды. Мемлекет экономика үшін қажетті шешімдер қабылдауға ынта ғана туғызады.
Артықшылығы
Өте қысқа мерзімде жылдам нәтиже береді
Нарықтық жағдайды бұзбайды
Кемшіліктері
Нарық жағдайларына кедергі келтіру
Уақыт лагының болуы
17.3-сурет. - Экономикаға тікелей және жанама ықпал ету әдістері
Экономиканы мемлекеттік реттеудің негізгі үлгілері
Экономикалық теорияда мемлекеттің экономикадағы рөлінің үш тұжырымдамасы тарихи түрде қалыптасты (4-сурет).
Ұзақ уақыт бойы экономикада саяси экономия классиктерінің идеясы үстемдік құрды. Осындай көзқарасты өзінің атақты кітабында А.Смит алғаш рет тұжырымдады. Смит нарықтық өзін-өзі реттеудің анық жақтасы болды. А.Смиттің пікірінше жеке тауар өндірушілер нарығы мемлекеттік бақылау қысымынан толық еркін болуы тиіс. Атап айтқанда, осы жағдайда тұтынушылар, өзіне не қажет, соны нарықта сатып ала алатын болады. А.Смиттің айтуынша, нарықтық өзін-өзі реттеп отыратын көрінбейтін қол ешқандай да сырттан араласусыз, өндірушіні бүкіл қоғамның мүддесіне жұмыс жасауға мәжбүр етеді. Классикалық теория бойынша мемлекет тарапынан реттеу үлгісі 17.4-суретте көрсетілген.
Ресурстар нарығы
Үй шаруашылықтары
Мемлекеттің әлеуетті құрылымдары
Мемлекет
Өнімдер нарығы
Фирмалар
17.4-сурет. - Экономиканы мемлекеттік реттеудің классикалық үлісі
Классикалық тұжырымдама өзін-өзі реттейтін экономика теориясын көрсетеді және үш негізгі талаптармен сипатталады:
oo мемлекеттің экономикаға араласпауы, нарықтық тетіктердің жұмыс істеуіне толық еркіндік беру;
oo еркін бәсекелестікті бар мүмкіндігінше дамыту;
oo баға тетігі арқылы нарықтық тепе-теңдікті қамтамасыз ету.
Экономикалық либерализмнің осы идеясын алғашқы болып Адам Смит (1723-1790) Халықтар байлығының табиғаты мен себептері туралы зерттеу еңбегінде негіздеді. Нарықтық қатынастардың дамуымен кәсіпкерлер табы нығая отырып, мемлекеттің араласуын өз қызметтеріне кедергі жасау ретінде қарастыра бастады. XVIII ғасырдың соңында мемлекеттің экономикаға араласуының қажеттілігі туралы мерканталистердің көзқарастары экономикалық либерализм идеясына (яғни мемлекеттің экономикаға араласпау идеясына) түпкілікті орын берді. Д. Рикардо, Ж. Сэй, Д. Милль, А. Маршалл, А. Смиттің ізбасарлары болып саналады.
Мемлекетке екінші кезекті рөл ғана бере отырып және мемлекеттік араласушылықтың жақтастықтары, өз ұстанымдарын негіздеуде сендіре алатындай дәлелдер келтірулері керектігін ұйғару арқылы, экономиканың неоклассикалық теориясы сол көзқарастардан ұстанады. Экономист-неоклассиктер, әртүрлі тарифтерге, бағалар деңгейін ұстап тұруға, үкіметтік қолдауды білдіретіннің барлығына, аса теріс көзқарас танытады.
Әлемнің бүкіл нарықтық дамыған елдерін қамтыған, 30-шы жылдардағы сілкіністер, неоклассикалық мектеп табанды түрде қорғаған, сол нарықтық экономика үлгісі мен қағидаттары ескіргенін және енді қайтып оралмайтындай өткенге кеткенін білдірді. Ұлы дағдарыс сабағы неоклассиктер үшін мүмкін емес өзгерістерді - ірі өнеркәсіп өндірісі оның негізін құрайтын нарықтық экономиканы сезінуді талап етті.
Неге? Өйткені ірі индустриалды өндіріс монополизмге деген үдерісті объективті түрде туғызады, ал монополизм - бұл бүлдіру болып табылады. Монополизмді ауыздықтау тұжырымдамасы Кейнс теориясында көрініс тапқан (17-сурет).
Ресурстар нарығы
Үй шаруашылықтары
Мемлекеттің әлеуетті институттары
Өнімдер нарығы
Мемлекеттік экономикалық институттар
Фирмалар
17.5-сурет. - Экономиканы мемлекеттік реттеудің кейнсиандық үлгісі
Кейнсиандық, нарықтық экономика реттеуді қажетсінетіндігі және осындай реттеуді мемлекет қана жүзеге асыра алатындығы туралы, нарықтық экономиканы принципті түрде жаңаша түсінуге көшумен аталып өтті. Сондықтан, кейнсиандықтың мәні: бұл теорияның, мемлекетпен реттелетін нарықтық экономика екенін анықтауға әкеледі. Бірақ, кейнсиандық мемлекеттік реттеудің мақсаты нарықтық экономиканы сақтау болды, яғни классикалық дәстүрлермен жанталасып ұмтылған жоқ.
Кейнсиандық тұжырымдама Дж. М. Кейнстің (1883-1946) көзқкарастарында көрініс тапты. Экономиканы мемлекеттік реттеудің қажеттілігін дәлелдеу оның негізгі мазмұны болып саналады.
Кейнстің көзқарастары кездейсоқ пайда болған жоқ: ХІХ және ХХ ғасырлардың экономикалық тәжірибесі, нарықтық экономика ресурстардың тиімді пайдалануын қамтамасыз етуде әрқашанда қабілетті емес екені, қоғамның қажеттіліктеріне толық шекте жауап бермейтіні, табыстарды күрт сараландыруға, халықтың әлеуметтік қорғалмаушылығына әкелетіні туралы пікірлерді растап берді. Сол кезеңдерде болған экономикалық дағдарыстар нарықтың өзін-өзі реттейтін қабілетін күмәнділікке қойды. 1929-1933 жылдардағы кең жайылған терең экономикалық дағдарыс оның айқын мысалы болып саналды.
Кейнс, экономикалық құралдардың өз-өзінен жайлап алуы мүмкін еместігін және жиынтық сұраныс пен жиынтық ұсынысты теңгеруге қабілетті құрал ретінде мемлекеттік саясаттың қажеттілігін дәлелдеді. Оның пікірінше, мемлекеттің араласу көмегімен ғана, экономиканы дағдарыстық жағдайдан шығаруға болады.
Кейнс идеясы, АҚШ президенті Ф. Рузвельттің жүргізген жаңа бағыты шеңберінде елді дағдарыстан шығаруда АҚШ-та одан әрі қарайғы уақыттарда пайдаланылды.
70-ші жылдардың ортасында дағдарыс мемлекет реттейтін экономикаға, демек, нарықтық экономиканың кейнсиандық үлгісіне аяқ басты. Бұл дағдарыстың себебі - экономикаға мемлекеттің шамадан тыс араласуы болды. Осы жағдайлар кезінде Англиядағы, АҚШ-тағы консерваторлар, нарықтық экономиканың реттелетін сипатын сақтай отырып, мемлекеттің экономикаға әкімшіліктік емес, өзінің араласуының экономикалық тетігін табуына көмектесе алатындай, жаңа тұжырымдама әзірлеуге баса екпін жасады. Мемлекеттің экономикаға араласуының қажеттілігін жоққа шығармастан, осындай араласуды - ақша аясын реттеу арқылы - жанама араласуға әкелген, бүгінгі күні кеңінен белгілі монетаристік тұжырымдама, атап айтқанда, осы міндеттерді орындайтын монетаристік тұжырымдама, нарықтар, бәсекелестік пен нарықтық жүйе, макроэкономикалық тепе-теңдікке автоматты түрде жету жағдайында екендігіне сүйенеді. Ұлттық нарықты тұрақтандыру үшін ақша ұсынысының көлемін реттеу монетаристік саясаттың мән-маңызы болып саналады. Монетаристер, салық саясатын жүргізуді ғана ұйғара отырып, экономикаға мемлекеттің араласуын азайтуға шақырады.
Монетаристік тұжырымдама - соған сәйкес, айналымдағы ақша массасы, нарықтық экономиканы тұрақтандыруда және дамытуда айқындаушы рөл атқаратын экономикалық теория. Монетаризм ХХ ғасырдың 50-ші жалдары пайда болғанымен, 70-ші жылдар мен 80-ші жылдардың басында экономикадағы дағдарыстық құбылыстар кезеңінде АҚШ-та, Ұлыбританияда және ГФР-де кең тарауға ие болды. Монетаризм мемлекеттің экономикаға араласу қажеттілігін теріске шығармайды, бірақ осы араласуды - ақша аясын реттеу арқылы - жанама араласу деп түсіндіреді. Ақша әлемінің тауар әлеміне кері әсер ету тетігін, экономиканы дамытудағы ақша құралдары мен ақша саясатын терең зерттеу монетаризмнің экономикалық теорияға қосқан сүбелі үлесі болып табылады.
Монетаризм мемлекеттік реттеу бағыты ретінде ақша-несие саясатының негізі болып пайдаланылады. Осы мағынасында монетаристік тұжырымдама жаңа экономикалық жағдайларда кейнсиандық тұжырымдаманы толықтырады. Чикаго экономикалық мектебін құрушы, 1976 жылғы Нобель сыйлығының лауреаты М. Фридмен (1912 ж.т) монетаризмнің негізін салушы болып саналады.
Сол мезгілде көптеген экономистер соңғы оңжылдықта экономикаға кеңінен араласу теориясын жақтау көзқарастарынан ұстанады. Солардың бірі - әйгілі П. Самуэльсон. Самуэльсонның ойлары бойынша, мемлекет қорғап қана қоймай, сонымен бірге экономикалық машинаны құрылымдап, оны дағдарыстық апаттардан сақтап ұстап тұруы, ақылға қонымды шектерде бәсекелестікті қорғауы, кірістерді қайта бөлуі тиіс.
Қазіргі уақытта әлемдік тәжірибедегі нарықтық экономика - либералдық және әлеуметтік-бағдарланған - екі негізгі модельдер бойынша жұмыс жасайды. Нарықтық үлгілердің тұрпаты туралы сұрақ экономикалық дамуды реттеудегі мемлекеттің қатысу тәсілінен тұрады.
Либералдық үлгілер кезінде мемлекеттің экономикалық үдерістерге барынша аз араласу қағидатынан ұстанады. Либералдық үлгілердің негізгі белгілері болып мыналар саналады: жеке меншікке тәжірибедегі бөлінбейтін үстемдік, шаруашылық қызметінің барынша еркіндігі, халықтың ең әлсіз топтарын ғана әлеуметтік қорғауға мемлекеттің қатысуы.
Әлеуметтік-бағдарланған үлгі меншік нысандары плюразмін, экономиканың тиімділігін қамтамасыз етудегі халықтың жұмыспен қамтылуын, табыстарын реттеудегі, бүкіл халықтың неғұрлым маңызды қажеттіліктерін (білім беру, денсаулық сақтау, мәдениет) қанағаттандыруды қамтамасыз ететін жағдайларды қалыптастыруға мемлекеттің қатысуының елеулі үлкен дәрежесінің болуын жорамалдайды. Нарықтық экономиканың әлеуметтік-бағдарланған үлгілері кезінде мемлекет, өзінің билігіндегі бар экономикалық үдерістерді реттеудің, тұжырымдалған экономикалық саясатына, жекелеген проблемаларды шешу бойынша, стратегиялық және ағымдағы макроэкономикалық жоспарлар мен мемлекеттік бағдарламаларға сәйкес құқықтық, экономикалық және ұйымдық тұтқаларының бүкіл арсеналын қолданады.
Бірінші үлгілерге неғұрлым дамыған елдер арасынан АҚШ пен Ұлыбритания жатады, екінші үлгі Батыс Еуропаның бірқатар елдерінде (Германия, Австрия, Франция, Швеция және т.б.), сондай-ақ Жапония мен Ресейде жүзеге асырылған. Қазақстан, бізге белгілідей, әлеуметтік бағдарланған нарықтық экономика үлгісін таңдаған.
Осылайша, экономиканы мемлекеттік реттеу қажеттілігін тану немесе теріске шығару емес, аталған тарихи мән-жағдаяттарда мемлекет пен нарықтың оңтайлы ара қатынасын анықтау, біздің мемлекет үшін стратегиялық проблема болып саналады.
Өтпелі экономика жағдайларында мемлекеттік реттеу. Қазақстан Республикасындағы мемлекеттік реттеудің ерекшеліктері.
Қазақстан жағдайларындағы мемлекеттік реттеу мен оның қағидаттарын зерделеу қажеттілігі бір жүйеден екінші жүйеге көшумен (өтпелі экономика) және әлеуметтік-бағдарланған нарықтық экономиканы құру бағытымен байланысты болып отыр.
Жоғары дамыған әлеуметтік бағдарланған нарықтық экономиканы қалыптастыру Қазақстан Республикасының экономикасын реформалаудың стратегиялық мақсаты болып саналады. Осындай жағдайда мемлекет мынадай әлеуметтік-экономикалық міндеттерді (функцияларды) орындайды:
oo құқықтық базаны және нарықтық экономиканың тиімді жұмыс істеуіне оң ықпал ететін қоғамдық ахуалды қамтамасыз ету;
oo бәсекелестікті қорғау;
oo экономиканы тұрақтандыру, яғни экономикалық конъюнктуралардың ауытқуынан туындайтын, жұмыспен қамту және инфляция деңгейін бақылау, сондай-ақ экономикалық өсуді ынталандыру;
oo кірістерді әлеуметтік әділ бөлуге жәрдемдесу;
oo ұлттық өнімнің құрылымдарын өзгерту мақсатында ресурстарды бөлуге түзету жасау.
Ілгеріде айтылған міндеттер өзінің экономикасын трансформациялайтын мемлекет үшін бағдар болуы тиіс. Бірақ, тағы да қайталап айтамыз, бағдар ғана, өйткені, мысал үшін, Қазақстанның өзіндік ерекшелігі, ең алдымен, КСРО-ның бірыңғай халықшаруашылығы кешенінің ыдырауымен байланысты аса ауыр қиындықтарға кездескен, экономикасының өтпелі жай-күйінің өзіндік ерекшелігі. Тарихи және ұлттық дамудың ерекшеліктері біздің жағдайымызда аталған міндеттерді жүзеге асыру тетігін түбегейлі бейімдеуді талап етеді. Және бұған ешқандай да күмән жоқ, өйткені осы тетіктің құрылымы міндетті түрде оның жай-күйінің негізгі үдерістерін және аралас экономикалы елдерде оны жетілдіруді тұжырымдамалық тұрғыда көрсетуі тиіс.
Өтпелі экономикалы қандай бір болсын мемлекеттерге сипатты, экономикалық жүйелердің тұрпаты мен нарықтық қатынастарды қалыптастыру сол бойынша өтетін жағдай, мемлекеттік реттеудің бағытына, міндеттеріне, әдістері мен құралдарына өзіндік із қалдырады. Жалпыға бірдей белгілідей, нарықтық экономиканың әлеуметтік-бағдарланған тұрпатын қалыптастыру қазақстандық экономиканы қалыптастырудың басымдығы болып саналады. Экономикалық жүйенің осындай тұрпатындағы экономиканы мемлекеттік реттеу тетігінің үлгісі 17.6-суретте көрсетілген
ЭМР-ге әлеуметтік бағдарлану
өндіріс құралдары меншік иелерінің ғана емес, сонымен бірге шаруашылық жүргізуге өзге де қатысушылардың, яғни материалдық және рухани игіліктерді тікелей өндірушілердің мүдделері үшін
тауарлар мен қызметтерді үкіметтік сатып алу
мемлекеттік экономика секторының тауарларды өндіру мен қызметтер көрсетуі
жұмыссыздық, әлеуметтік сақтандыру және жекелеген азаматтарды қамсыздандыру бойынша трансферттік төлемдер
мемлекеттік әлеуметтік қамсыздандыру
мемлекеттік қамқоршылық
салық салу
мемлекеттік меншік мүмкіндіктері
17.6-сурет. - Өтпелі кезеңде экономиканы реттеуде әлеуметтік бағдарланудың мемлекеттік саясаты
Қазақстанда нарықтық трансформациялану үдерісінде, әртүрлі меншік нысандары - жеке меншік, корпоративтік, мемлекеттік, муниципальды және өзге де меншік негізінде, алғашқы екеуіне басымдық беріле отырып, экономиканың жаңа институционалдық құрылымы қалыптасты. Бірақ, экономикада қол жеткізілген тепе-теңдік, өнеркәсіп кәсіпорындарын жабайы жекешелендіру, отандық өнімдер үшін әлеуетті нарықтар мен қалыптасқан жоғары білікті қызметкерлерді жоғалту, халықтың өмір деңгейінің төмендеуі барысында нақты экономика секторында өндірістің құлдырауына әкелген, ұдайыөндірістік байланыстардың бұзылуымен байланысты аса орнықсыз болып саналады.
Көпшілік жағдайда, реформалар үдерісінде жол берілген кемшіліктер мен олқылықтар өтпелі кезең жағдайларында мемлекеттің реттеушілік рөлінің төмендеуімен, осы кезеңде, макроэкономикалық тұрақтандыру жағдайларында нарықтық реттегіштер, экономиканың нақты секторын өзін-өзі жандандыруға және ондағы үдерістерді белсендендіруге қабілетті деген пікірдің басым болуымен байланысты болды.
Осылардың барлығы, оның стратегиялық мақсаттарын шешуге, экономикалық жағдайды жақсартуға және орнықты экономикалық өсуді қамтамасыз етуге жәрдемдесу мақсатында, ұлттық экономиканы одан әрі дамытуды реттеу тетігін жетілдіру қажеттілігін туғызды.
Нарықтық реттегіштерге түзету жасаудағы мемлекеттің рөлін күшейту, өтпелі кезеңнің жетістіктерін бекітетін және орнықты экономикалық өсуді қамтамасыз ету үшін қолайлы жағдай жасайтын, Үкіметтің жаңа экономикалық саясатын жүргізуде басты қозғаушы күшке (мотивке) айналуы тиіс.
Жалпыға белгілідей, экономикалық, әлеуметтік және экономиканың өзге аяларындағы неғұрлым маңызды проблемаларды шешу бойынша мемлекет қабылдаған іс-шаралар айқындалған, жеті басымдықтар бойынша елді дамыту іс-шараларының жоспары Қазақстан-2030 стратегиясының құрамды элементі болып саналады. Стратегия Үкіметтің бүкіл бағдарламалық құжаттары үшін база болып пайдаланылады және Үкіметтің іс-қимыл Бағдарламалары, индикативті жоспарлары осыған сәйкес әзірленеді.
Қазақстанда индикативті жоспар 1993 жылдан жасалады. Әуелгі бастан жоспар мемлекеттің ой-ниеттерін және аса маңызды макроэкономикалық көрсеткіштердің күтілетін мән-маңызын экономика субъектілеріне хабардар етіп отыруға арналды. Осы жоспарлар, фирмалардың шаруашылық шешімдерін қабылдауы үшін бағдарлар индикаторларын белгілеу жолымен нарық пен дәстүрлі жоспар арасындағы келісімге келу болып саналады.
Бірақ, оның нұсқасы Қазақстанда қолданылатын, индикативті жоспарлау кемшіліктерінің болуымен байланысты әлеуметтік-экономикалық үдерістерді реттеудің тиімді құралына айнала алмады. Теорияның, қабылданатын практикалық іс-шаралармен үйлесімділігіне жетуін қамтамасыз ете алатындай әлеуметтік-экономикалық парадигманың жоқтығы солардың ішіндегі түбегейлісі болып саналады. Мәселен, Батыста кейнсиандық, неоклассикалық, институционализм, монетаризм мен өзге де экономикалық теориялар мемлекеттің әлеуметтік-экономикалық саясатының негізгі идеологиялары ретінде қолданылды. Әрбір экономикалық парадигма экономиканы реттеу жөніндегі іс-шараларды әзірлеуде өзінің көзқарасын ұсынады.
Отандық жоспарлау, онда макроэкономикалық үлгілердің қаңқасы жоқ болғандықтан, теориялық негіздерге ие емес.
Мұнан өзге, осы жоспар үшін, индикативті жоспарға қатыссыз қабылданатын, Үкіметтің бағдарламалық құжаттарының мазмұнын қайталаушылық тән болып саналады.
Экономиканы реттеу тетігін жетілдіру мақсаттарында, мемлекеттік жоспарлау жүйесін, нарықтық экономикаға сәйкес келетін, шаруашылық жүргізуші субъектілер мен атқарушы билік органдарының іс-қимылын келісудің заңмен белгіленген рәсімдеріне (тәртіптеріне) негізделетіндей жүйесін жетілдіру қажет.
Осындай жағдайда ғана, мемлекет пен шаруашылық жүргізуші субъектілер арасында екі жақты байланыстар орнату кезінде барлық тараптардың басқару шешімдерін қабылдауының жаңа қағидаттары пайда болады, олардың мақсаттары мен міндеттерінің жақындасуына қол жеткізіледі және бұл, сөзсіз, мемлекеттің реттеушілік қызметінің тиімділігін арттырады. Бұл, мемлекеттің жоспарлары мен фирмалар, корпорациялар жоспарлары арасындағы өзарабайланыстардың пайда болуына, мемлекеттік және нарықтық институттардың өзара іс-қимыл тетігін жасауға оң ықпал ететін болады.
Нарықтық экономикалы елдерде, контрактылық (келісім шарттық) жүйе (немесе бизнес-жоспарлар жүйесі) маңыздылығы бойынша (нарықтың өзінен кейін), экономикалық субъектілердің өзара іс-қимылын реттейтін, екінші институт болып саналады. Келісім шарт, ірі өндіруші-фирманың өзінің нарықтарында немесе ірі фирмалардың Үкіметпен қатынастарындағы кепілдіктерді қамтамасыз ететін құрал ретінде қарастырылады. Тізбек бойынша бүкіл өзара іс-қимыл жасайтын комиссиялар бір-бірімен келісім шарттар жасайды. Мәселен, экономикада, технологиялық тізбектердің осындай жиынына сәйкес келетін, келісім шарттардың тармақталған желісі пайда болады. Қосымша келісімшарттар әртүрлі фирмалар арасындағы өндірістік жоспарларды үйлестіру тетігін жасайды.
Мемлекеттік жоспарлаудың жаңа жүйесі атқарушы билік органдарының әртүрлі бағдарламалары мен іс-шараларын келісу және келісім шарттық жүйемен тығыз байланыс рәсімдерінің жиынтығын білдіруі тиіс. Мемлекеттік институттар мен шаруашылық жүргізуші субъектілердің теңқұқылы өзара іс-қимылы, оның өзге бір ерекшелігі болып саналады.
Әлеуметтік әріптестіктің дамыған жүйесі, келісім шарттардың күрделі жүйесін реттейтін, тиісті құқықтық база, мемлекеттік жоспарлаудың жаңа жүйесінің негізін құрайды. Қазақстанда бірінші кезекте экономикалық субъектілер іс-қимылының келісімділігінің ең төменгі деңгейі қамтамасыз етілуі мүмкін. Бұл жүйе экономиканың даму траекториясына түзету жасауға мүмкіндік береді.
Осылайша, мемлекеттік жоспар, осы бағдарламаларды орындауға және келісім шарттық жүйенің жүзеге асырылуын қамтамасыз етуге бағытталған, мемлекеттік бағдарламалар мен атқарушы билік іс-шараларының жиынтығын білдіретін болады. Мемлекеттік жоспар, әлеуметтік әріптестіктің мүдделі жақтарының келісімді іс-қимылы нәтижесінде пайда болады. Сонымен бірге, ол шаруашылық жүргізуші субъектілердің өндірістік-шаруашылық қызметін басқарудың бірорталықтандырылған әдісіне қайтып оралуды білдірмейді. Сөз, экономикалық өсуді қамтамасыз етудегі, экономиканы реттеудің тиімді тетігін жасаудағы оның тұрақтандырушы рөлі туралы болып отыр.
Импорт алмасу мен экспортқа бағдарланған өндірісті ілгерілемелі дамытудың мемлекеттік бағдарламаларын ойдағыдай жүзеге асыру, белсенділендіру үшін өңдеуші өнеркәсіпке бәсекеқабілетті өнімдерді игеру мен шығаруды ынталандыру бойынша іс-шаралар кешені қажет. Осы міндеттерді шешу үшін мемлекет атынан Үкімет, экономиканың нақты секторының басым салаларына қаржының құйылуын ұлғайтатын ынталандырулар жүйесін жасауы қажет. Бұл жүйенің, экономикалық сипаттағы іс-шараларды көздеуге тиіс екені анық болып саналады.
Осы уақытқа дейін қабылданған, инфляцияны бәсеңдету, теңге бағамын ұстап тұру, бюджет тапшылығын еңсеру, мемлекеттік шығыстарды қысқарту жөніндегі үкіметтік іс-шаралар, қаржылық және жалпы макроэкономикалық тұрақтандыру салаларында белгілі бір нәтижелер әкелді. Бірақ, орнықты экономикалық өсуді қамтамасыз ету мен инвестициялық қызметті белсенділендіру үшін бұл айтылғандар жеткіліксіз. Қазіргі уақытта экономиканың нақты секторына қаржының құйылуын ынталындыру қажет, өйткені оның орнықты дамуы ғана, экономикалық өсуді қамтамасыз етуге, төлем қабілетсіздігі проблемаларын шешуге, мемлкеттің ішкі және сыртқы қарызын азайтуға қабілетті.
Салық салынатын базаның айтарлықтай кеңеюі кезінде жалпы салық жүктемелерін төмендету арқылы салық жүйесінің тиімділігін арттыру, экономиканың ойдағыдай жұмыс жасауының жалпы экономикалық жағдайларын жасау мен өсуді ынталандыру жөніндегі өзге іс-шаралардың бірі болып саналады. Әрбір кезеңге шекарасы қатаң белгіленіп көрсетілген өнеркәсіпті дамытудың басым бағыттарын ынталандыратын мақсатты салық преференциялары жүйесін жасау, жаңа өнімдер көмегімен сыртқы нарықтарға өтуді қамтамасыз етуге шақырылған арнайы технологиялық аймақтар құр қажет.
Экономиканың тұрақтануы және экономиканың капиталсыйымды салаларына қарай, нарықтық реттеудің әлемдік тәжірибеде сыннан өткен әдістерін қолданған дұрыс болар еді және бұл: іске қосылатын жаңа жабдықтардың жеделдетілген өтемпұлы, техникаға салынған инвестициялар сомаларының және салық салуға жататын жаңа технологиялар кірісінен сомалар шегерімдері әдістері.
Салық жеңілдіктері тиімді ынталандыру үдерісінің бөлігі болып саналады. Қазақстанда, қысқа мерзімде өз өнеркәсібінің өсуін қамтамасыз етіп қана қоймай, сонымен бірге, дүниежүзілік нарықта бәсекеге қабілетті жаңа өнімдер шығару үшін ғылымды көпқажетсінетін өндірістің жаңа салаларын ұйымдастыра алған, көрші Қытайдың өнімді тәжірибесін пайдалануға болады. Осындай нәтижелерге жету, маңызды шекте, дүниежүзілік нарықта жаңа өнімдер шығаруды өрістеуді ынталандыру үшін кәсіпорындарға және арнайы экономикалық аймақтарға салық жеңілдіктерін берген тиімді мемлекеттік реттеумен байланысты болды.
Машина жасау, электротехника, жеңіл, тамақ, құрылыс материалдары сияқты өнеркәсіп салаларында импорт алмасу саясатын тәжірибеде жүзеге асыру мақсаттарында, өндірісті қайта құру, технологиялық үдерістерді жаңғырту жөніндегі кәсіпорындар шығыстарына, техникалық қызметкерлер (жұмыскерлер), жұмысшылар мен менеджерлер дайындауға қолайлы жеңілдіктер жүйесін қоса алғанда, икемді салық құралдарын кеңінен қолдану қажет.
Сол мезгілде, инвестициялық тауарларға бағалардың өсуі мүмкін екенін ескере отырып, монополист-кәсіпорындардың өніміне бағаларды мемлекеттік реттеуді қатайту қажет болады. Мысалы, атап көрсетілген салалардағы кәсіпорындарға инвесторлардың қызығушылығының арту жағдайлары туындаған кезде инвестициялық тауарлар бағаларын ұстап тұру - құрылыс және құрастырылатын материалдардың, отандық жабдық пен техниканың қосылған құнына салық мөлшерлемелерін 50%-дық төмендету тетігін пайдалануға болады.
Өңдеуші салаларда инвестициялық үдерісті белсенділендіру қайта инвестицияланатын пайдаға салық салудың қолайлы режимін енгізуге, кәсіпорындардың өтемпұлдық қорларының рөлін түбегейлі күшейтуге оң ықпал ететін болады. Мысалы, қаржыландырудың өзіндік көздерінің, атап айтқанда: өтемпұл мен пайданың рөлін арттыру, кәсіпорындардың инвестициялық мүмкіндіктерін кеңейтуге оң ықпал еткен болар еді. Дамыған елдердің тәжірибесі көрсетіп отырғандай, корпорациялар пайдасынан өтемпұлдық аударымдар инвестициялық жобаларды қаржыландырудың негізгі көздерінің бірі болып саналады. Осы елдерде өсу кезеңдеріндегі жалпы инвестициялардағы өтемпұлдардың үлесі 50-ден 70%-ға дейінгі деңгейде болды.
Іс-қимыл Бағдарламаларын жүзеге асыру үшін Үкімет импорталмасуға ғана қатысты оның бағдарын қайта қарау қажет. Өнеркәсіп кешенін қалпына келтірудің осы бағытын дамытудың бүкіл мақсатқа сай келушілігі жағдайында, бірмезгілде өңдеуші салаларда экспортқа бағдарланған өндірісті дамыту маңызды болып саналады және бұл ел үшін бұрынғыларды тиімді іске қосуға және қазіргі заманғы техникалық деңгейде жаңа өнеркәсіп кәсіпорындарын құруға көмектесіп, елдің ғылыми-техникалық және өндірістік әлеуетін белсендіріп және орнықты экономикалық өсуге алғышарттар жасай алар еді.
Бәсекегеқабілетті қазақстандық өнімдерді қамтамасыз ету, тарифтік ынталандыруға негізделген икемді кедендік саясат жүргізуді талап етеді.
Тиімді даму жолдарын іздеу мен табуда, экономиканы реттеудің мемлекеттік және нарықтық тетіктерін пайдалану мен үйлестіру үшін әкімшілік-басқару, ұйымдық-экономикалық және нормативтік-құқықтық жағдайлар жасау жөніндегі белсенді іс-шараларды уақытылы жүзеге асырушы елдердің тәжірибесін зерттеу зор маңызға ие. Бұл тәжірибе, біріншіден, макроэкономикалық және нарықтық шаруашылық жүргізудің неғұрлым жалпы заңдылықтарын және екіншіден, әрбір елді жеке алғандағы өзіндік ерекшеліктерін ескере отырып, экономиканы реттеу жөніндегі мемлекеттік іс-шараларды зерделеуге жеке тұрғыдан келудің заңдылығын көрсетеді.
Қазақстан жағдайында экономиканы мемлекеттік реттеудің шетелдік тәжірибесін пайдаланудың мақсатқа сай келушілігі туралы мәселеге келетін болсақ, онда оның күмәнсіздігіне таласпай, мынадай заңдылықтарды бөліп көрсетуге болады:
1. Экономикалық саясатты ғылыми негіздеу және заңнамалық, ғылыми-техникалық, құрылымдық-инвестициялық сипаттағы шешімдердің өзарабайланысты кешенін тәжірибеде жүзеге асыруды есепке ала отырып, шаруашылықты дамытудың стратегиясын, тактикасы мен мақсаттарын және басымдықтарын анықтау.
2. Халықшаруашылығының тепе-теңдігін, экономиканың макроэкономикалық және қаржылық тұрақтылығын мемлекеттің қамтамасыз етуі жағдайларында мемлекеттік және жеке кәсіпорындардың, кәсіпкерлердің, шағын және орта бизнес субъектілерінің және нарықтық инфрақұрылымдардың белсенді және тиімді қызметін ынталандыру арқасында әлеуметтік-экономикалық үдерістерді ұсынымдық-реттегіштік жоспарлауды жүзеге асыру. Мұндағы осындай ынталандырудың тиімділігі көпшілік жағдайда үкіметтің монополияға қарсы және де инфляциялық қызметінің нәтижелігіне қатысты болады.
3. Әкімшілік, заңнамалық, қаржы-несиелік, салықтық және бағамен ықпал ету тетіктерін белсенді пайдалану арқылы, қоғамдық тауарлардың (өндіріс, бөлу, пайдалану), қозғалысын, заңды және жеке тұлғалардың табыстарын, трансакциялық шығындарды, сондай-ақ адамдар өмірінің экологиялық және әлеуметтік қауіпсіздік аяларын тікелей мемлекеттік реттеу.
4. Сыртқы экономикалық саясатты жүзеге асырудағы және оның дүниежүзілік шаруашылық жүргізудің ықпалдасу үдерісіне жеңіл кірігуін қамтамасыз етудегі мемлекеттің экспорттық әлеуетін іске қосудағы басым рөлін тану.
5. Шетелде қолданылатын бағабелгілеу тетігі (әсіресе ауылшаруашылық өніміне) белгілі бір қызығушылық туғызады. Тұтастай алғанда ауылшаруашылық өнімдеріне бағаны реттеу, салалардың бастауыш буындарына кірістер мен пайда сомаларының аз дегенде ең төменгі деңгейіне кепілдік берілетіндей түрде құрылған. Басқа елдердің тәжірибесі көрсеткендей, дағдарыс жағдайларынан шығу бойынша қызметі жағдайларында үкімет бағаны белгілеу мен оның деңгейіне, әсіресе халық тұтынатын тауарларға бақылауды елеулі түрде күшейтеді. Ал, біз болсақ әзірге басқа жолмен жүрудеміз: өндіріске және өндіріс құралдары, сол сияқты тұтыну заттары сияқты, көптеген түрлерін өткізуге монополизмнің болуы кезінде бағаларды толық ырықтандыру. Сондай-ақ, республика ЖҰӨ-нің үштен біріне жуығын өндіретін экономиканың аграрлық секторының өніміне баға белгілеу мен баға мәселелерінде үкімет осындай елемеушілікті назардан тыс қалдырады.
Ақша-несие
жүйесі
Ақша-несие саясаты қоғамдық ұдайыөндірістің бүкіл тетігін жанамаластырады және өндірісті шоғырландыру мен күрделі қаржыны орталықтандырудың қуатты факторы болып пайдаланылады, уақытша жұмсалмай жатқан ақша қаражатын тез жұмылдыруға және оларды ел экономикасына пайдалануға оң ықпал етеді. Батыс елдеріндегі қазіргі ақша-несие жүйесі, мынадай аса маңызды үдерістердің ықпалымен қалыптасты:
oo алпауыт-банкілердің пайда болуына әкелген, банкінің күрделі қаржысын шоғырландыру және орталықтандыру;
oo несие-қаржы мекемелерін мамандандыру және несие жүйесінің атқарымдық құрылымдарын күрделендіру;
oo банкілік және өнеркәсіптік монополиялардың қосылуы немесе ұласуы;
oo банк ісін интернационалдандыру, трансұлттық банкілер мен қаржы топтарының пайда болуы.
Қазіргі ақша-несие жүйесі қаржы активтерін шоғырландыру және қайта бөлудің көпдеңгейлі тетігі болып көрінеді. Ол мынадай негізгі буындардан тұрады:
Орталық банкі, мемлекеттік және жартылай мемлекеттік банкілер.
Банкі секторы: коммерциялық банкілер, жинақ банкілері, инвестициялық банкілер, ипотекалық банкілер, мамандандырылған сауда банкілері.
Мамандырылған банкілік емес несие-қаржы мекемелері: сақтандыру компаниялары, зейнетақы қорлары, инвестициялық компаниялар, қаржы компаниялары, қайырымдылық қорлары, несие жинақ қауымдастықтары, несие одақтары.
Әрбір елдің өз ақша жүйесі бар. Ақша жүйесі - бұл тарихи қалыптасқан, мемлекет заңмен белгілеген, ақша айналысын ұйымдастыру формасы (8-сурет)
17.8-сурет. - Ақша жүйесінің элементтері
Қолақша және қолақшасыз формаларда шаруашылықта болатын, бүкіл ақша қаражаттарының жиынтығы ақша массасы деп аталады.
Ақша массасын өлшеу үшін ақша агрегаттары: М1, М2, М3, L (өтімділік дәрежелерінің азаюы тәртібінде) пайдаланылады. Пайдаланылатын ақша агрегаттарының құрамы мен саны елдер бойынша ерекшеленеді. АҚШ-та пайдаланылатын жіктеулерге сәйкес, ақша агрегаттары мынадай түрде көрсетілген:
17.9-сурет. - Ақша агрегаттарының түрлері
Ақшаға сұраныс. Ақшаға сұраныстың әртүрлі тұжырымдамалары
Ақшаға сұраным тұжырымдамасы нақты ақша шамаларына бағдарланады. Номинал ақша шамалары - бұл жеке адам (индивид) немесе фирма оған иелік ететін, қолақшалар, жұмсалмаған ақша көлемі. Өзгермейтін бағалармен саналғанда, нақты ақша шамалары деп аталады. Ақшаға сұраным теориясы, ақшаға сұраным нақты кіріс деңгейлерімен және пайыз мөлшерлемелерімен анықталатындығына сүйенеді. Ақшаға сұранымның бірінші факторға тәуелділігі тікелей, екінші факторға тәуелділігі - кері.
Неоклассикалық теориядағы ақшаға сұраным. Осы мектептің негізгі идеяларын ұсынған ағылшын ғалымдары Д. Юм, Дж. Милл, А. Маршалл, А. Пигу, К. Викселл, Д. Патинкин, америка ғалымы И.Фишер, швед ғалымдары Г. Кассель мен Б. Хансен.
Сандық теорияның классикалық нұсқасына талдау жүргізіп көреміз.
Бағаның абсолюттік деңгейі номинал ақша қалдықтарының ұсынысымен анықталады.
Ақшаның сандық теориясының негізгі постулаттарының бірі - ақша мен баға қозғалысының пропорционалдығы туралы қағида: ақша ұсынымы неғұрлым көп болса, баға деңгейі соғұрлым жоғары және керісінше. Американ экономисі И.Фишер трансакциялық типтегі айырбас теңдеуін құрды:
MV = PQ(T),
мұндағы М - ақша саны;
V -- ақша айналысының жылдамдығы;
Q -- өзгермейтін бағаларда тауарлар шығару мен қызметтер көрсету;
Т -- өзгермейтін бағалардағы трансакциялар көлемі;
Р -- бағалар индексі.
Пропорционалдылық постулаты, ақша айналысының жылдамдығы мен шығару көлемі тұрақты екндігін білдіреді. Оған керісінше жағдайда ақшаның бағаға ықпалын анықтау мүмкін емес.
Ақшаға сұранымды сипаттау үшін сандық теория айырбас теңдеуін пайдаланады және одан ақшаға сұраным (M d), кіріс шамасына, баға деңгейіне және ақша айналысының жылдамдықтарына қатысты екендігі туындайды
M d= PQ V
Осылайша, ақшаға сұраным сандық теорияға сәйкес ақша айналысының жылдамдығымен, бағалармен және кірістермен анықталады.
Ақшаға сұранымның кейнсиандық тұжырымдамасы.
Өтімділікке артықшылық беру туралы қағида кейнсиандық ақша теориясының негізгі тармағы болып саналады. Өтімділік артықшылығын, жеке адам (индивид) өз кірісінің бір бөлігін қол ақша формасында ұстайтын пропорция ретінде көз алдыға елестетуге болады.
Белгілі бір кезең ішінде сатып алынған тауар ағыны (легі) ретінде қалыптасатын, тауар нарықтарындағы кәдімгі сұраныстан өзгешелігі, ақшаға сұраным, белгілі бір кезде экономикалық субъектілер өзінің иелігінде болуға ұмтылатын босалқы ақша қоры (запасы) ретінде қатысады. Егер ақшаның осындай босалқы қорын (запасын), экономикалық субъектілер иелік ететін байлық элементі ретінде қарастыратын болсақ, онда ақшаға сұранымды, өз активтері (байлықтары) қоржынының белгілі бір бөлігіне өтімді формада ие болғысы келетін олардың ниеті ретінде түсіндіруге болады. Егер активтер қоржындарының меншік иелері өтімді формаға артықшылық беретін болса, онда бұл ақшаға сұранымның артқанын және керісінше болатынын білдіреді. Ақшаға сұранымды зерттеуге деген осындай (қоржындық) тәсілдемені Дж. M. Кейнс қолданған болатын және ақшаға сұраным жайлы өзінің түсіндірмесін өтімділіктің артықшылық теориясы деп атады.
Ақшаға сұраным түсіндірмесі қалдық құбылысы ретінде, ағын құбылысы болып саналатын, оның кіріске сұранымнан түбегейлі өзгешелігіне себепші болады. Ақшаға сұраным, негізі бойынша ғана кіріске сұранымнан өзгешеленіп қоймайды, атап айтқанда қанағаттандырудың салыстырмалы дербес көздеріне ие.
Ақшаға сұранымды осылай түсіндіру кезінде бұл құбылыс ақша аясын басқару тәжірибесінде маңызға ие болады. Ақшаға сұранымның болуы, экономикалық субъектілер ақшаны өзінде ұстайтындығын, тауар, валюта немесе қор нарығына лақтырып тастамайтынын және онда қалыптасқан тепе-теңдікті бұзбайтынын білдіреді. Сондықтан ақшаға сұранымның өсуі ақша эмиссиясының экономикалық шекарасын кеңейтеді, экономиканы ақшалы ету (монетизацциялау) деңгейін арттыруға әкеледі.
Өтімділікке артықшылық берудің үш себебі (мотиві) бар:
* трансакциялық себеп немесе айналыс себебі - тұтынушылық немесе өндірістік ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Нарықтық экономиканы мемлекеттік реттеу қажеттілігі
Кез келген қазіргі заманғы экономикалық жүйенің қалыпты жұмыс істеуін қамтамасыз етуде мемлекет маңызды рөл атқарады. Мемлекет өзінің өмір сүрген бүкіл тарихының барысында тәртіпті, заңдылықтарды ұстап тұру, ұлттық қорғанысты ұйымдастыру сияқты белгілі бір міндеттерді орындады. Экономиканы мемлекеттік реттеудің ұзақ тарихы бар - тіпті Еуропада ерте капитализм кезеңінде бағалаудың, тауарлар мен қызмет көрсету сапасының, пайыздық мөлшерлемелердің және сыртқы сауданың үстінен бірорталықтан бақылау жүзеге асырылды.
Экономиканы мемлекеттік реттеу қажеттілігі себептерінің ішінен мыналар аталады:
1. Ғылыми-техникалық ілгерілеу өндірістің, қор жинаудың ауқымдарын күрт ұлғайтты және халықаралық экономикалық байланыстарды нығайтты. ҒТІ-нің санқырлы екендігі соншалықты, жекелеген, тіпті аса ірі деген кәсіпорындардың өзі басқара айлмайтын күрделі қаржы жұмсауды қажет етеді.
2. ҒТІ жағдайларында өндірісті шоғырландыру, өзінің мән-маңызы бойынша бәсекелік экономиканы теріске шығаратын, монополиялардың, алпауыт кәсіпорындардың құрылуына әкелді. Олар экономиканы оның икемділігінен, бейімделмелігінен айырады және қоғам байлығын ұрлайды, талан-таражға салады. Мемлекет еріксізден трестіге қарсы заңдармен және монополияларға қарсы реттеумен айналысады.
3. Нарықтық экономиканың цикльдік дамуы мерзімді әлеуметтік және экономикалық толқуларға әкеледі. Мемлекет қана өзінің - саяси, экономикалық, заңнамалық тетіктері арқылы - тепе-теңдікті тұрақтындырып, тепе-теңдікті қалпына келтіруге оң ықпал ете алады.
4. Қазіргі заманғы ҒТІ жағдайларында өндіріс ауқымдары ғана өсіп қойған жоқ, сонымен бірге, оның сыртқы әсерлері - өзінің сипаты бойынша келеңсіз: қоршаған ортаның ластануы, әртүрлі (атом, жер асты, ыстық және т.б.) өндірістегі адамдар денсаулығы үшін ауыр зардап қауіпі пайда болды. Мемлекет және тағы да мемлекет қана елдің экологиялық денсаулығын қорғай алады.
Мұнан өзге, экономиканы мемлекеттік реттеу қажеттілігіне мыналар себепші болады:
+ Шаруашылық жүргізудің аумақтық кеңістігінің айқындалуын және тұтастығын қамтамасыз ету;
+ Табиғи монополиялардың болуы;
+ Анықталған ресурстардың шектеулілігі;
+ Дамыған инфрақұрылымдарды құру және ұстап тұру;
+ Ақпараттардың дұрыстығын қамтамасыз ету;
+ Субъектілердің экономикалық мүдделерінің тепе-теңдігін қамтамасыз ету;
+ Институционалдық орта рөлінің өсуі.
Экономиканы мемлекеттік реттеу: мақсаттары, атқарымдары, құралдары
Экономиканы мемлекеттік реттеу - мемлекеттің шаруашылық жүргізу субъектілеріне және нарық конъюнктурасына, нарық тетігінің жұмыс істеуі, қоғамдық ұдайы өндірісті қамтамасыз ету, әлеуметтік және экологиялық проблемаларды шешу үшін қалыпты жағдайларды қамтамасыз ету мақсатында ықпал етуі болып саналады. Экономиканы реттеу саясатындағы мемлекеттің көздейтін мақсаттары әртүрлі. Бұл, ең алдымен, макроэкономикалық тепе-теңдікті ұстап тұру және қоғамдық ұдайы өндірісті қамтамасыз ету. Бұл - жаһандық мақсаттар. Ол мақсаттар мемлекет алдында әрқашанда тұрады. Мұнан өзге, мақсаттар, әрбір нақты уақыт аралығында экономикалық дамудың сипатына қатысты өзгеріп отыруы мүмкін. Осыны ескере отырып, мыналар мемлекеттің экономикалық саясатының мақсаттары болуы мүмкін:
1) тепе-тең қоғамдық өндірісті ұстап тұру;
2) өндірістің өсуін ынталандыру;
3) толық жұмыспен қамтуды қамтамасыз ету;
4) қоғамдық өндірістің тиімділігін арттыру;
5) табысты әділ бөлу;
6) бағалардың тұрақтылығы, демек, инфляцияға жол бермеу;
7) табиғи және қоршаған ортаны сақтау және т.б.
Мемлекет өзінің алдына кез келген мақсат қоюы мүмкін. Бірақ, оған жету үшін, мемлекеттің мақсаттарға жетудің кепілі болып саналауы тиіс қаражаттары, материалдық және материалдық емес ресурстары болуы қажет, яғни мемлекеттің мүмкіндігі болуы қажет. Осындай құралдар болып мыналар саналады: мемлекеттік бюджет, мемлекеттік меншік, заңнама, ақпарат, сыртқы сауда, күш құрылымдары және т.б.
Мемлекет, реттеудің белгілі бір әдістерін әзірлейді және ол мемлекеттің мынадай атқаратын қызметтерінде нақтыланады:
+ құқықтық базаны қамтамасыз ету және оны жетілдіру;
+ бәсекелестікті қорғау және оны ынталандыру;
+ нарықтың бүкіл субъектілері үшін ойын ережелерін әзірлеу және бүкілінің оларды сақтауы;
+ табыстарды бөлумен әлеуметтік тұрақтылықты қамтамасыз ету;
+ экономикада тұрақтылықты қамтамасыз ету;
+ жұмыспен қамтуды, инфляцияны, нарық конъюнктураларының ауытқуларын реттеу;
+ ұлттық экономиканың құрылымдарын жетілдіру және т.б.
Осылардың барлығы тұтастай алғанда мемлекеттің: түзету жасаушы, тұрақтандырушы бөлу (бөлуді және қайта бөлуді реттеу) сияқты үш қорытындылайтын қызметтерінің шеңберлеріне кіреді.
Экономикалық саясат мақсаттарын жүзеге асыру, оның жиынтығы мемлекеттік реттеу тетігін құрайтын белгілі бір құралдарды пайдалануды ұйғарады.
Реттеу үшін үкімет пайдаланатын екі жетекші құрал, аталған тетіктің жетекші элементтері болып саналады:
+ мемлекеттік қаржыны (қазыналық (бюджет-салық) саясат) пайдалануға екпін жасай отырып ықпал ету,
+ несие-ақша аспектілерін (монетарлық, ақша-несие саясаты) пайдалануға екпін жасай отырып ықпал ету.
Көзқарастардың өзарабайланысы мен екі нақты әдістердің сипатты ерекшеліктерін мынадай түрде беруге болады (1-сурет):
Қаржылық (қазыналық) саясат
Монетарлық (ақша-несие) саясат
Экономикалық үдерістерге ықпал ету тұрпаты
экономикаға басым түрде тікелей ықпал ету әдісі
Экономикадағы басым түрде жанама әсер ету әдісі
Ықпал ету объектісі
Бірінші кезекте - жиынтық сұраныс (реттеудің кейнсиандық нұсқасы)
Бірінші кезекте - жиынтық ұсыныс (реттеудің неоклассикалық, неолиберальдық нұсқасы)
Аталған құралдың күшті тұсы
Алынатын нәтиженің жоғары дәрежесі
Нарықтық жағдайларға қатынасы бойынша бейімделушілік
Аталған құралдың әлсіз тұсы
* нарықтық үдерістерге кедергілердің жоғары дәрежесі
* аталған әдістерді (парламенттік тыңдау, лоббизм) іске қосу үдерісіндегі төрешілдік
Нәтижеге жетудегі салыстырмалы баяулық (үдерістің көпсатылығынан уақыт лағының болуы)
1-сурет. - Экономикалық саясатты жүзеге асыру тетігі
oo Салық саясаты.
Оның басты құралдары - салықтар. Салық мөлшерлемелерімен және салық жеңілдіктерімен епті іс-қимыл жасай отырып, мемлекет кәсіпкерлік қызметке түбегейлі ықпал ете алады.
Қазақстан Республикасындағы салық саясатының бағыты:
oo Салық заңнамасын жетілдіру;
oo Салық төлеушілердің салық мәдениетінің деңгейін көтеру;
oo Салықтық әкімшілік ету тетігін жетілдіру;
oo Салық төлеушілердің әртүрлі санаттарына салық ауыртпалығының мөлшерін саралау;
oo Республиканың қазыналық қызметін үйлестіру.
Макроэкономикалық жағдайды реттеудің тағы бір тұтқасы - бюджет саясаты болып саналады.
oo Бюджет саясаты - салық саясатымен үйлестікте жұмыспен қамтудың жоғары деңгейін, тұрақты экономиканы, ІЖӨ өсімін ұстап тұруға бағытталған, шығыстар саласындағы мемлекет саясаты.
Бюджет саясатының құралдары:
oo Инвестициялар. Салықтар жинау нәтижесінде мемлекет ірі көлемде ақша қаражатына иелік етеді және бұл оған, сол арқылы жеке инвесторлардың тәртібіне ықпал ете отырып, дербес инвестициялық саясат жүргізуге мүмкіндік береді.
oo Мемлекеттік тапсырыстар, мемлекеттік тапсырыстарды алушы фирмаларға және олардың серіктестіктеріне өнімдерді тұрақты өткізуін қамтамасыз ете отырып, кепілдендірілген нарық құрады.
oo Демеуқаржылар. Бұл салалық дағдарыстарды ескеру үшін мемлекеттік бюджеттен бөлінетін ақша сомалары. Мемлекет демеуқаржылар есебінен жекелеген тауарларға салыстырмалы төмен бағаларды ұстап тұрады.
oo Көмекқаржылар. Бұл, мемлекеттік бюджет, жергілікті бюджеттер қаражаттарынан немесе арнайы қорлардан жеке және заңды тұлғаларға, жергілікті органдарға, өзге мемлекеттерге берілетін ақшалай немесе заттай түрдегі жәрдемақы. Тікелей берілетін қаражаттар түріндегі атаулы көмекқаржылар, тікелей деп аталады, ал салық және өзге де жеңілдіктер белгілеу жанама көмекқаржылар деп аталады.
Неғұрлым егжей-тегжейлі қарастыру кезінде, бюджеттік реттеудің кейбір бағытын бөліп көрсетуге болады:
1. Жеке бизнеске берілетін көмекқаржылар, демеуқаржылар мен несиелер кәсіпкерлік белсенділікті нарықтық экономиканың әлеуметтік маңызды аяларына бағыттауға, сондай-ақ дағдарыс жағдайына түскен жеке кәсіпорындарға қолдау көрсетуге (сауықтыруға берілетін қаражат) мүмкіндік береді;
2. Білім беру, денсаулық сақтау, әлеуметтік сақтандыру мен әлеуметтік сақтандыру мен әлеуметтік қамсыздандыру аяларын қаржыландыру;
3. Өндірістік және әлеуметтік инфрақұрылымға стратегиялық инвестициялар, НИОКР-ға, қорғанысқа, экспортты қолдануға, қоршаған ортаны қорғауға жұмсалатын шығындар;
4. Қосымша сұраныс өсімін ынталандыратын, мемлекеттік тұтыну (тауарлар мен қызметтерді мемлекеттік сатып алу).
Аталған бағыттардың әрбірі бойынша шығындар өлшемдері, экономиканың тиісті аяларындағы нарықтық субъектілер қызметіне айтарлықтай ықпал ететіні түсінікті.
Ақша-несие саясаты.
Ақша-несие саясаты монетаризм қағидаттарына негізделеді және қазыналық саясат алдында бірқатар артықшылықтары бар. Ол жылдам жүзеге асырылады және икемді, сондықтан саяси лоббизмнен елеулі дәрежеде оқшауланған.
Орталық банктің ақша-несие саясатының қуатты құралы болып мыналар саналады:
oo Есептік мөлшерлемелер. Бағалы қағаздар номиналы мен оларды мерзімінен бұрын төлеу мөлшері арасындағы айырма есептік мөлшерлеме деп аталады. Оны тағайындай отырып, Орталық банк коммерциялық банктердің белсенділігін, сол арқылы кәсіпкерлік белсенділікті реттейді.
oo Бағаларды реттеу. Мемлекет монополист-кәсіпорындардың өніміне, сондай-ақ аталған ел үшін базалық өндірістік ресурстарға шекті бағалар белгілеуге құқылы. Жаппай сұраныспен пайдаланылатын әлеуметтік маңызды тауарларға бөлшек бағалардың шекті деңгейлері немесе оған үстеме бағалар белгіленеді.
oo Ашық нарықтағы операциялар.
Мемлекеттік реттеу жүйесінде: экономикалық және әкімшілік және институционалдық үш формаларға бөлу қабылданған.
Экономикалық құралдарға, ықпал етушілік сипатқа ие, мемлекет іс-қимылы жатады. Сөз, ықпал ету әдістері туралы, мысалы, нарықтық үдеріс аспектілеріне (жиынтық сұраныс, жиынтық ұсыныс, күрделі қаржыны орталықтандыру дәрежесі, экономиканың әлеуметтік, құрылымдық және өңірлік элементтері) ықпал етуі туралы болып отыр.
Әкімшілік тұтқалардың жиынтығы, құқықтық өрісті (алаңды) қамтамасыз етумен байланысты іс-әрекеттерді реттейді. Қабылданатын іс-шаралардың міндеті - жеке сектор үшін неғұрлым ақылды құқықтық шеңберлік жағдайлар жасау болып саналады.
Институционалдық әдістер - әлеуметтік, басқару және нарықтық құрылымдар құру.
17.2-сурет. - Мемлекеттің экономикаға ықпал етуінің әдістері
Реттейтін іс-шаралардың өзге де жіктеуі қолданылады. Оларды экономикаға ықпал етудің тікелей және жанама әдістеріне бөлуге болады.
Тікелей ықпал ету әдістері, экономика субъектілерінің тәртібі соншалықты, дербес экономикалық таңдауға емес, қаншалықты, мемлекеттің нұсқамаларына негізделетін, мемлекет тарапынан жасалатын осындай реттеулерді ұйғарады.
Жанама ықпал ету әдістері, мемлекеттің субъектілер қабылдайтын шешімдерге тікелей ықпал етпеушілігінен көрінеді. Ол экономикалық шешімдерді дербес таңдауы кезінде субъектілердің, экономикалық саясат мақсаттарына сай келетін нұсқаларға тартылуына алғышарттар ғана жасайды.
Әдістер
Тікелей
Жанама
Мазмұны
Экономика субъектілерін мемлекет мақсаттарына сәйкес шешім қабылдауға міндеттейтін, тікелей ықпал ету
Экономика субъектілері шешімді дербес қабылдайды. Мемлекет экономика үшін қажетті шешімдер қабылдауға ынта ғана туғызады.
Артықшылығы
Өте қысқа мерзімде жылдам нәтиже береді
Нарықтық жағдайды бұзбайды
Кемшіліктері
Нарық жағдайларына кедергі келтіру
Уақыт лагының болуы
17.3-сурет. - Экономикаға тікелей және жанама ықпал ету әдістері
Экономиканы мемлекеттік реттеудің негізгі үлгілері
Экономикалық теорияда мемлекеттің экономикадағы рөлінің үш тұжырымдамасы тарихи түрде қалыптасты (4-сурет).
Ұзақ уақыт бойы экономикада саяси экономия классиктерінің идеясы үстемдік құрды. Осындай көзқарасты өзінің атақты кітабында А.Смит алғаш рет тұжырымдады. Смит нарықтық өзін-өзі реттеудің анық жақтасы болды. А.Смиттің пікірінше жеке тауар өндірушілер нарығы мемлекеттік бақылау қысымынан толық еркін болуы тиіс. Атап айтқанда, осы жағдайда тұтынушылар, өзіне не қажет, соны нарықта сатып ала алатын болады. А.Смиттің айтуынша, нарықтық өзін-өзі реттеп отыратын көрінбейтін қол ешқандай да сырттан араласусыз, өндірушіні бүкіл қоғамның мүддесіне жұмыс жасауға мәжбүр етеді. Классикалық теория бойынша мемлекет тарапынан реттеу үлгісі 17.4-суретте көрсетілген.
Ресурстар нарығы
Үй шаруашылықтары
Мемлекеттің әлеуетті құрылымдары
Мемлекет
Өнімдер нарығы
Фирмалар
17.4-сурет. - Экономиканы мемлекеттік реттеудің классикалық үлісі
Классикалық тұжырымдама өзін-өзі реттейтін экономика теориясын көрсетеді және үш негізгі талаптармен сипатталады:
oo мемлекеттің экономикаға араласпауы, нарықтық тетіктердің жұмыс істеуіне толық еркіндік беру;
oo еркін бәсекелестікті бар мүмкіндігінше дамыту;
oo баға тетігі арқылы нарықтық тепе-теңдікті қамтамасыз ету.
Экономикалық либерализмнің осы идеясын алғашқы болып Адам Смит (1723-1790) Халықтар байлығының табиғаты мен себептері туралы зерттеу еңбегінде негіздеді. Нарықтық қатынастардың дамуымен кәсіпкерлер табы нығая отырып, мемлекеттің араласуын өз қызметтеріне кедергі жасау ретінде қарастыра бастады. XVIII ғасырдың соңында мемлекеттің экономикаға араласуының қажеттілігі туралы мерканталистердің көзқарастары экономикалық либерализм идеясына (яғни мемлекеттің экономикаға араласпау идеясына) түпкілікті орын берді. Д. Рикардо, Ж. Сэй, Д. Милль, А. Маршалл, А. Смиттің ізбасарлары болып саналады.
Мемлекетке екінші кезекті рөл ғана бере отырып және мемлекеттік араласушылықтың жақтастықтары, өз ұстанымдарын негіздеуде сендіре алатындай дәлелдер келтірулері керектігін ұйғару арқылы, экономиканың неоклассикалық теориясы сол көзқарастардан ұстанады. Экономист-неоклассиктер, әртүрлі тарифтерге, бағалар деңгейін ұстап тұруға, үкіметтік қолдауды білдіретіннің барлығына, аса теріс көзқарас танытады.
Әлемнің бүкіл нарықтық дамыған елдерін қамтыған, 30-шы жылдардағы сілкіністер, неоклассикалық мектеп табанды түрде қорғаған, сол нарықтық экономика үлгісі мен қағидаттары ескіргенін және енді қайтып оралмайтындай өткенге кеткенін білдірді. Ұлы дағдарыс сабағы неоклассиктер үшін мүмкін емес өзгерістерді - ірі өнеркәсіп өндірісі оның негізін құрайтын нарықтық экономиканы сезінуді талап етті.
Неге? Өйткені ірі индустриалды өндіріс монополизмге деген үдерісті объективті түрде туғызады, ал монополизм - бұл бүлдіру болып табылады. Монополизмді ауыздықтау тұжырымдамасы Кейнс теориясында көрініс тапқан (17-сурет).
Ресурстар нарығы
Үй шаруашылықтары
Мемлекеттің әлеуетті институттары
Өнімдер нарығы
Мемлекеттік экономикалық институттар
Фирмалар
17.5-сурет. - Экономиканы мемлекеттік реттеудің кейнсиандық үлгісі
Кейнсиандық, нарықтық экономика реттеуді қажетсінетіндігі және осындай реттеуді мемлекет қана жүзеге асыра алатындығы туралы, нарықтық экономиканы принципті түрде жаңаша түсінуге көшумен аталып өтті. Сондықтан, кейнсиандықтың мәні: бұл теорияның, мемлекетпен реттелетін нарықтық экономика екенін анықтауға әкеледі. Бірақ, кейнсиандық мемлекеттік реттеудің мақсаты нарықтық экономиканы сақтау болды, яғни классикалық дәстүрлермен жанталасып ұмтылған жоқ.
Кейнсиандық тұжырымдама Дж. М. Кейнстің (1883-1946) көзқкарастарында көрініс тапты. Экономиканы мемлекеттік реттеудің қажеттілігін дәлелдеу оның негізгі мазмұны болып саналады.
Кейнстің көзқарастары кездейсоқ пайда болған жоқ: ХІХ және ХХ ғасырлардың экономикалық тәжірибесі, нарықтық экономика ресурстардың тиімді пайдалануын қамтамасыз етуде әрқашанда қабілетті емес екені, қоғамның қажеттіліктеріне толық шекте жауап бермейтіні, табыстарды күрт сараландыруға, халықтың әлеуметтік қорғалмаушылығына әкелетіні туралы пікірлерді растап берді. Сол кезеңдерде болған экономикалық дағдарыстар нарықтың өзін-өзі реттейтін қабілетін күмәнділікке қойды. 1929-1933 жылдардағы кең жайылған терең экономикалық дағдарыс оның айқын мысалы болып саналды.
Кейнс, экономикалық құралдардың өз-өзінен жайлап алуы мүмкін еместігін және жиынтық сұраныс пен жиынтық ұсынысты теңгеруге қабілетті құрал ретінде мемлекеттік саясаттың қажеттілігін дәлелдеді. Оның пікірінше, мемлекеттің араласу көмегімен ғана, экономиканы дағдарыстық жағдайдан шығаруға болады.
Кейнс идеясы, АҚШ президенті Ф. Рузвельттің жүргізген жаңа бағыты шеңберінде елді дағдарыстан шығаруда АҚШ-та одан әрі қарайғы уақыттарда пайдаланылды.
70-ші жылдардың ортасында дағдарыс мемлекет реттейтін экономикаға, демек, нарықтық экономиканың кейнсиандық үлгісіне аяқ басты. Бұл дағдарыстың себебі - экономикаға мемлекеттің шамадан тыс араласуы болды. Осы жағдайлар кезінде Англиядағы, АҚШ-тағы консерваторлар, нарықтық экономиканың реттелетін сипатын сақтай отырып, мемлекеттің экономикаға әкімшіліктік емес, өзінің араласуының экономикалық тетігін табуына көмектесе алатындай, жаңа тұжырымдама әзірлеуге баса екпін жасады. Мемлекеттің экономикаға араласуының қажеттілігін жоққа шығармастан, осындай араласуды - ақша аясын реттеу арқылы - жанама араласуға әкелген, бүгінгі күні кеңінен белгілі монетаристік тұжырымдама, атап айтқанда, осы міндеттерді орындайтын монетаристік тұжырымдама, нарықтар, бәсекелестік пен нарықтық жүйе, макроэкономикалық тепе-теңдікке автоматты түрде жету жағдайында екендігіне сүйенеді. Ұлттық нарықты тұрақтандыру үшін ақша ұсынысының көлемін реттеу монетаристік саясаттың мән-маңызы болып саналады. Монетаристер, салық саясатын жүргізуді ғана ұйғара отырып, экономикаға мемлекеттің араласуын азайтуға шақырады.
Монетаристік тұжырымдама - соған сәйкес, айналымдағы ақша массасы, нарықтық экономиканы тұрақтандыруда және дамытуда айқындаушы рөл атқаратын экономикалық теория. Монетаризм ХХ ғасырдың 50-ші жалдары пайда болғанымен, 70-ші жылдар мен 80-ші жылдардың басында экономикадағы дағдарыстық құбылыстар кезеңінде АҚШ-та, Ұлыбританияда және ГФР-де кең тарауға ие болды. Монетаризм мемлекеттің экономикаға араласу қажеттілігін теріске шығармайды, бірақ осы араласуды - ақша аясын реттеу арқылы - жанама араласу деп түсіндіреді. Ақша әлемінің тауар әлеміне кері әсер ету тетігін, экономиканы дамытудағы ақша құралдары мен ақша саясатын терең зерттеу монетаризмнің экономикалық теорияға қосқан сүбелі үлесі болып табылады.
Монетаризм мемлекеттік реттеу бағыты ретінде ақша-несие саясатының негізі болып пайдаланылады. Осы мағынасында монетаристік тұжырымдама жаңа экономикалық жағдайларда кейнсиандық тұжырымдаманы толықтырады. Чикаго экономикалық мектебін құрушы, 1976 жылғы Нобель сыйлығының лауреаты М. Фридмен (1912 ж.т) монетаризмнің негізін салушы болып саналады.
Сол мезгілде көптеген экономистер соңғы оңжылдықта экономикаға кеңінен араласу теориясын жақтау көзқарастарынан ұстанады. Солардың бірі - әйгілі П. Самуэльсон. Самуэльсонның ойлары бойынша, мемлекет қорғап қана қоймай, сонымен бірге экономикалық машинаны құрылымдап, оны дағдарыстық апаттардан сақтап ұстап тұруы, ақылға қонымды шектерде бәсекелестікті қорғауы, кірістерді қайта бөлуі тиіс.
Қазіргі уақытта әлемдік тәжірибедегі нарықтық экономика - либералдық және әлеуметтік-бағдарланған - екі негізгі модельдер бойынша жұмыс жасайды. Нарықтық үлгілердің тұрпаты туралы сұрақ экономикалық дамуды реттеудегі мемлекеттің қатысу тәсілінен тұрады.
Либералдық үлгілер кезінде мемлекеттің экономикалық үдерістерге барынша аз араласу қағидатынан ұстанады. Либералдық үлгілердің негізгі белгілері болып мыналар саналады: жеке меншікке тәжірибедегі бөлінбейтін үстемдік, шаруашылық қызметінің барынша еркіндігі, халықтың ең әлсіз топтарын ғана әлеуметтік қорғауға мемлекеттің қатысуы.
Әлеуметтік-бағдарланған үлгі меншік нысандары плюразмін, экономиканың тиімділігін қамтамасыз етудегі халықтың жұмыспен қамтылуын, табыстарын реттеудегі, бүкіл халықтың неғұрлым маңызды қажеттіліктерін (білім беру, денсаулық сақтау, мәдениет) қанағаттандыруды қамтамасыз ететін жағдайларды қалыптастыруға мемлекеттің қатысуының елеулі үлкен дәрежесінің болуын жорамалдайды. Нарықтық экономиканың әлеуметтік-бағдарланған үлгілері кезінде мемлекет, өзінің билігіндегі бар экономикалық үдерістерді реттеудің, тұжырымдалған экономикалық саясатына, жекелеген проблемаларды шешу бойынша, стратегиялық және ағымдағы макроэкономикалық жоспарлар мен мемлекеттік бағдарламаларға сәйкес құқықтық, экономикалық және ұйымдық тұтқаларының бүкіл арсеналын қолданады.
Бірінші үлгілерге неғұрлым дамыған елдер арасынан АҚШ пен Ұлыбритания жатады, екінші үлгі Батыс Еуропаның бірқатар елдерінде (Германия, Австрия, Франция, Швеция және т.б.), сондай-ақ Жапония мен Ресейде жүзеге асырылған. Қазақстан, бізге белгілідей, әлеуметтік бағдарланған нарықтық экономика үлгісін таңдаған.
Осылайша, экономиканы мемлекеттік реттеу қажеттілігін тану немесе теріске шығару емес, аталған тарихи мән-жағдаяттарда мемлекет пен нарықтың оңтайлы ара қатынасын анықтау, біздің мемлекет үшін стратегиялық проблема болып саналады.
Өтпелі экономика жағдайларында мемлекеттік реттеу. Қазақстан Республикасындағы мемлекеттік реттеудің ерекшеліктері.
Қазақстан жағдайларындағы мемлекеттік реттеу мен оның қағидаттарын зерделеу қажеттілігі бір жүйеден екінші жүйеге көшумен (өтпелі экономика) және әлеуметтік-бағдарланған нарықтық экономиканы құру бағытымен байланысты болып отыр.
Жоғары дамыған әлеуметтік бағдарланған нарықтық экономиканы қалыптастыру Қазақстан Республикасының экономикасын реформалаудың стратегиялық мақсаты болып саналады. Осындай жағдайда мемлекет мынадай әлеуметтік-экономикалық міндеттерді (функцияларды) орындайды:
oo құқықтық базаны және нарықтық экономиканың тиімді жұмыс істеуіне оң ықпал ететін қоғамдық ахуалды қамтамасыз ету;
oo бәсекелестікті қорғау;
oo экономиканы тұрақтандыру, яғни экономикалық конъюнктуралардың ауытқуынан туындайтын, жұмыспен қамту және инфляция деңгейін бақылау, сондай-ақ экономикалық өсуді ынталандыру;
oo кірістерді әлеуметтік әділ бөлуге жәрдемдесу;
oo ұлттық өнімнің құрылымдарын өзгерту мақсатында ресурстарды бөлуге түзету жасау.
Ілгеріде айтылған міндеттер өзінің экономикасын трансформациялайтын мемлекет үшін бағдар болуы тиіс. Бірақ, тағы да қайталап айтамыз, бағдар ғана, өйткені, мысал үшін, Қазақстанның өзіндік ерекшелігі, ең алдымен, КСРО-ның бірыңғай халықшаруашылығы кешенінің ыдырауымен байланысты аса ауыр қиындықтарға кездескен, экономикасының өтпелі жай-күйінің өзіндік ерекшелігі. Тарихи және ұлттық дамудың ерекшеліктері біздің жағдайымызда аталған міндеттерді жүзеге асыру тетігін түбегейлі бейімдеуді талап етеді. Және бұған ешқандай да күмән жоқ, өйткені осы тетіктің құрылымы міндетті түрде оның жай-күйінің негізгі үдерістерін және аралас экономикалы елдерде оны жетілдіруді тұжырымдамалық тұрғыда көрсетуі тиіс.
Өтпелі экономикалы қандай бір болсын мемлекеттерге сипатты, экономикалық жүйелердің тұрпаты мен нарықтық қатынастарды қалыптастыру сол бойынша өтетін жағдай, мемлекеттік реттеудің бағытына, міндеттеріне, әдістері мен құралдарына өзіндік із қалдырады. Жалпыға бірдей белгілідей, нарықтық экономиканың әлеуметтік-бағдарланған тұрпатын қалыптастыру қазақстандық экономиканы қалыптастырудың басымдығы болып саналады. Экономикалық жүйенің осындай тұрпатындағы экономиканы мемлекеттік реттеу тетігінің үлгісі 17.6-суретте көрсетілген
ЭМР-ге әлеуметтік бағдарлану
өндіріс құралдары меншік иелерінің ғана емес, сонымен бірге шаруашылық жүргізуге өзге де қатысушылардың, яғни материалдық және рухани игіліктерді тікелей өндірушілердің мүдделері үшін
тауарлар мен қызметтерді үкіметтік сатып алу
мемлекеттік экономика секторының тауарларды өндіру мен қызметтер көрсетуі
жұмыссыздық, әлеуметтік сақтандыру және жекелеген азаматтарды қамсыздандыру бойынша трансферттік төлемдер
мемлекеттік әлеуметтік қамсыздандыру
мемлекеттік қамқоршылық
салық салу
мемлекеттік меншік мүмкіндіктері
17.6-сурет. - Өтпелі кезеңде экономиканы реттеуде әлеуметтік бағдарланудың мемлекеттік саясаты
Қазақстанда нарықтық трансформациялану үдерісінде, әртүрлі меншік нысандары - жеке меншік, корпоративтік, мемлекеттік, муниципальды және өзге де меншік негізінде, алғашқы екеуіне басымдық беріле отырып, экономиканың жаңа институционалдық құрылымы қалыптасты. Бірақ, экономикада қол жеткізілген тепе-теңдік, өнеркәсіп кәсіпорындарын жабайы жекешелендіру, отандық өнімдер үшін әлеуетті нарықтар мен қалыптасқан жоғары білікті қызметкерлерді жоғалту, халықтың өмір деңгейінің төмендеуі барысында нақты экономика секторында өндірістің құлдырауына әкелген, ұдайыөндірістік байланыстардың бұзылуымен байланысты аса орнықсыз болып саналады.
Көпшілік жағдайда, реформалар үдерісінде жол берілген кемшіліктер мен олқылықтар өтпелі кезең жағдайларында мемлекеттің реттеушілік рөлінің төмендеуімен, осы кезеңде, макроэкономикалық тұрақтандыру жағдайларында нарықтық реттегіштер, экономиканың нақты секторын өзін-өзі жандандыруға және ондағы үдерістерді белсендендіруге қабілетті деген пікірдің басым болуымен байланысты болды.
Осылардың барлығы, оның стратегиялық мақсаттарын шешуге, экономикалық жағдайды жақсартуға және орнықты экономикалық өсуді қамтамасыз етуге жәрдемдесу мақсатында, ұлттық экономиканы одан әрі дамытуды реттеу тетігін жетілдіру қажеттілігін туғызды.
Нарықтық реттегіштерге түзету жасаудағы мемлекеттің рөлін күшейту, өтпелі кезеңнің жетістіктерін бекітетін және орнықты экономикалық өсуді қамтамасыз ету үшін қолайлы жағдай жасайтын, Үкіметтің жаңа экономикалық саясатын жүргізуде басты қозғаушы күшке (мотивке) айналуы тиіс.
Жалпыға белгілідей, экономикалық, әлеуметтік және экономиканың өзге аяларындағы неғұрлым маңызды проблемаларды шешу бойынша мемлекет қабылдаған іс-шаралар айқындалған, жеті басымдықтар бойынша елді дамыту іс-шараларының жоспары Қазақстан-2030 стратегиясының құрамды элементі болып саналады. Стратегия Үкіметтің бүкіл бағдарламалық құжаттары үшін база болып пайдаланылады және Үкіметтің іс-қимыл Бағдарламалары, индикативті жоспарлары осыған сәйкес әзірленеді.
Қазақстанда индикативті жоспар 1993 жылдан жасалады. Әуелгі бастан жоспар мемлекеттің ой-ниеттерін және аса маңызды макроэкономикалық көрсеткіштердің күтілетін мән-маңызын экономика субъектілеріне хабардар етіп отыруға арналды. Осы жоспарлар, фирмалардың шаруашылық шешімдерін қабылдауы үшін бағдарлар индикаторларын белгілеу жолымен нарық пен дәстүрлі жоспар арасындағы келісімге келу болып саналады.
Бірақ, оның нұсқасы Қазақстанда қолданылатын, индикативті жоспарлау кемшіліктерінің болуымен байланысты әлеуметтік-экономикалық үдерістерді реттеудің тиімді құралына айнала алмады. Теорияның, қабылданатын практикалық іс-шаралармен үйлесімділігіне жетуін қамтамасыз ете алатындай әлеуметтік-экономикалық парадигманың жоқтығы солардың ішіндегі түбегейлісі болып саналады. Мәселен, Батыста кейнсиандық, неоклассикалық, институционализм, монетаризм мен өзге де экономикалық теориялар мемлекеттің әлеуметтік-экономикалық саясатының негізгі идеологиялары ретінде қолданылды. Әрбір экономикалық парадигма экономиканы реттеу жөніндегі іс-шараларды әзірлеуде өзінің көзқарасын ұсынады.
Отандық жоспарлау, онда макроэкономикалық үлгілердің қаңқасы жоқ болғандықтан, теориялық негіздерге ие емес.
Мұнан өзге, осы жоспар үшін, индикативті жоспарға қатыссыз қабылданатын, Үкіметтің бағдарламалық құжаттарының мазмұнын қайталаушылық тән болып саналады.
Экономиканы реттеу тетігін жетілдіру мақсаттарында, мемлекеттік жоспарлау жүйесін, нарықтық экономикаға сәйкес келетін, шаруашылық жүргізуші субъектілер мен атқарушы билік органдарының іс-қимылын келісудің заңмен белгіленген рәсімдеріне (тәртіптеріне) негізделетіндей жүйесін жетілдіру қажет.
Осындай жағдайда ғана, мемлекет пен шаруашылық жүргізуші субъектілер арасында екі жақты байланыстар орнату кезінде барлық тараптардың басқару шешімдерін қабылдауының жаңа қағидаттары пайда болады, олардың мақсаттары мен міндеттерінің жақындасуына қол жеткізіледі және бұл, сөзсіз, мемлекеттің реттеушілік қызметінің тиімділігін арттырады. Бұл, мемлекеттің жоспарлары мен фирмалар, корпорациялар жоспарлары арасындағы өзарабайланыстардың пайда болуына, мемлекеттік және нарықтық институттардың өзара іс-қимыл тетігін жасауға оң ықпал ететін болады.
Нарықтық экономикалы елдерде, контрактылық (келісім шарттық) жүйе (немесе бизнес-жоспарлар жүйесі) маңыздылығы бойынша (нарықтың өзінен кейін), экономикалық субъектілердің өзара іс-қимылын реттейтін, екінші институт болып саналады. Келісім шарт, ірі өндіруші-фирманың өзінің нарықтарында немесе ірі фирмалардың Үкіметпен қатынастарындағы кепілдіктерді қамтамасыз ететін құрал ретінде қарастырылады. Тізбек бойынша бүкіл өзара іс-қимыл жасайтын комиссиялар бір-бірімен келісім шарттар жасайды. Мәселен, экономикада, технологиялық тізбектердің осындай жиынына сәйкес келетін, келісім шарттардың тармақталған желісі пайда болады. Қосымша келісімшарттар әртүрлі фирмалар арасындағы өндірістік жоспарларды үйлестіру тетігін жасайды.
Мемлекеттік жоспарлаудың жаңа жүйесі атқарушы билік органдарының әртүрлі бағдарламалары мен іс-шараларын келісу және келісім шарттық жүйемен тығыз байланыс рәсімдерінің жиынтығын білдіруі тиіс. Мемлекеттік институттар мен шаруашылық жүргізуші субъектілердің теңқұқылы өзара іс-қимылы, оның өзге бір ерекшелігі болып саналады.
Әлеуметтік әріптестіктің дамыған жүйесі, келісім шарттардың күрделі жүйесін реттейтін, тиісті құқықтық база, мемлекеттік жоспарлаудың жаңа жүйесінің негізін құрайды. Қазақстанда бірінші кезекте экономикалық субъектілер іс-қимылының келісімділігінің ең төменгі деңгейі қамтамасыз етілуі мүмкін. Бұл жүйе экономиканың даму траекториясына түзету жасауға мүмкіндік береді.
Осылайша, мемлекеттік жоспар, осы бағдарламаларды орындауға және келісім шарттық жүйенің жүзеге асырылуын қамтамасыз етуге бағытталған, мемлекеттік бағдарламалар мен атқарушы билік іс-шараларының жиынтығын білдіретін болады. Мемлекеттік жоспар, әлеуметтік әріптестіктің мүдделі жақтарының келісімді іс-қимылы нәтижесінде пайда болады. Сонымен бірге, ол шаруашылық жүргізуші субъектілердің өндірістік-шаруашылық қызметін басқарудың бірорталықтандырылған әдісіне қайтып оралуды білдірмейді. Сөз, экономикалық өсуді қамтамасыз етудегі, экономиканы реттеудің тиімді тетігін жасаудағы оның тұрақтандырушы рөлі туралы болып отыр.
Импорт алмасу мен экспортқа бағдарланған өндірісті ілгерілемелі дамытудың мемлекеттік бағдарламаларын ойдағыдай жүзеге асыру, белсенділендіру үшін өңдеуші өнеркәсіпке бәсекеқабілетті өнімдерді игеру мен шығаруды ынталандыру бойынша іс-шаралар кешені қажет. Осы міндеттерді шешу үшін мемлекет атынан Үкімет, экономиканың нақты секторының басым салаларына қаржының құйылуын ұлғайтатын ынталандырулар жүйесін жасауы қажет. Бұл жүйенің, экономикалық сипаттағы іс-шараларды көздеуге тиіс екені анық болып саналады.
Осы уақытқа дейін қабылданған, инфляцияны бәсеңдету, теңге бағамын ұстап тұру, бюджет тапшылығын еңсеру, мемлекеттік шығыстарды қысқарту жөніндегі үкіметтік іс-шаралар, қаржылық және жалпы макроэкономикалық тұрақтандыру салаларында белгілі бір нәтижелер әкелді. Бірақ, орнықты экономикалық өсуді қамтамасыз ету мен инвестициялық қызметті белсенділендіру үшін бұл айтылғандар жеткіліксіз. Қазіргі уақытта экономиканың нақты секторына қаржының құйылуын ынталындыру қажет, өйткені оның орнықты дамуы ғана, экономикалық өсуді қамтамасыз етуге, төлем қабілетсіздігі проблемаларын шешуге, мемлкеттің ішкі және сыртқы қарызын азайтуға қабілетті.
Салық салынатын базаның айтарлықтай кеңеюі кезінде жалпы салық жүктемелерін төмендету арқылы салық жүйесінің тиімділігін арттыру, экономиканың ойдағыдай жұмыс жасауының жалпы экономикалық жағдайларын жасау мен өсуді ынталандыру жөніндегі өзге іс-шаралардың бірі болып саналады. Әрбір кезеңге шекарасы қатаң белгіленіп көрсетілген өнеркәсіпті дамытудың басым бағыттарын ынталандыратын мақсатты салық преференциялары жүйесін жасау, жаңа өнімдер көмегімен сыртқы нарықтарға өтуді қамтамасыз етуге шақырылған арнайы технологиялық аймақтар құр қажет.
Экономиканың тұрақтануы және экономиканың капиталсыйымды салаларына қарай, нарықтық реттеудің әлемдік тәжірибеде сыннан өткен әдістерін қолданған дұрыс болар еді және бұл: іске қосылатын жаңа жабдықтардың жеделдетілген өтемпұлы, техникаға салынған инвестициялар сомаларының және салық салуға жататын жаңа технологиялар кірісінен сомалар шегерімдері әдістері.
Салық жеңілдіктері тиімді ынталандыру үдерісінің бөлігі болып саналады. Қазақстанда, қысқа мерзімде өз өнеркәсібінің өсуін қамтамасыз етіп қана қоймай, сонымен бірге, дүниежүзілік нарықта бәсекеге қабілетті жаңа өнімдер шығару үшін ғылымды көпқажетсінетін өндірістің жаңа салаларын ұйымдастыра алған, көрші Қытайдың өнімді тәжірибесін пайдалануға болады. Осындай нәтижелерге жету, маңызды шекте, дүниежүзілік нарықта жаңа өнімдер шығаруды өрістеуді ынталандыру үшін кәсіпорындарға және арнайы экономикалық аймақтарға салық жеңілдіктерін берген тиімді мемлекеттік реттеумен байланысты болды.
Машина жасау, электротехника, жеңіл, тамақ, құрылыс материалдары сияқты өнеркәсіп салаларында импорт алмасу саясатын тәжірибеде жүзеге асыру мақсаттарында, өндірісті қайта құру, технологиялық үдерістерді жаңғырту жөніндегі кәсіпорындар шығыстарына, техникалық қызметкерлер (жұмыскерлер), жұмысшылар мен менеджерлер дайындауға қолайлы жеңілдіктер жүйесін қоса алғанда, икемді салық құралдарын кеңінен қолдану қажет.
Сол мезгілде, инвестициялық тауарларға бағалардың өсуі мүмкін екенін ескере отырып, монополист-кәсіпорындардың өніміне бағаларды мемлекеттік реттеуді қатайту қажет болады. Мысалы, атап көрсетілген салалардағы кәсіпорындарға инвесторлардың қызығушылығының арту жағдайлары туындаған кезде инвестициялық тауарлар бағаларын ұстап тұру - құрылыс және құрастырылатын материалдардың, отандық жабдық пен техниканың қосылған құнына салық мөлшерлемелерін 50%-дық төмендету тетігін пайдалануға болады.
Өңдеуші салаларда инвестициялық үдерісті белсенділендіру қайта инвестицияланатын пайдаға салық салудың қолайлы режимін енгізуге, кәсіпорындардың өтемпұлдық қорларының рөлін түбегейлі күшейтуге оң ықпал ететін болады. Мысалы, қаржыландырудың өзіндік көздерінің, атап айтқанда: өтемпұл мен пайданың рөлін арттыру, кәсіпорындардың инвестициялық мүмкіндіктерін кеңейтуге оң ықпал еткен болар еді. Дамыған елдердің тәжірибесі көрсетіп отырғандай, корпорациялар пайдасынан өтемпұлдық аударымдар инвестициялық жобаларды қаржыландырудың негізгі көздерінің бірі болып саналады. Осы елдерде өсу кезеңдеріндегі жалпы инвестициялардағы өтемпұлдардың үлесі 50-ден 70%-ға дейінгі деңгейде болды.
Іс-қимыл Бағдарламаларын жүзеге асыру үшін Үкімет импорталмасуға ғана қатысты оның бағдарын қайта қарау қажет. Өнеркәсіп кешенін қалпына келтірудің осы бағытын дамытудың бүкіл мақсатқа сай келушілігі жағдайында, бірмезгілде өңдеуші салаларда экспортқа бағдарланған өндірісті дамыту маңызды болып саналады және бұл ел үшін бұрынғыларды тиімді іске қосуға және қазіргі заманғы техникалық деңгейде жаңа өнеркәсіп кәсіпорындарын құруға көмектесіп, елдің ғылыми-техникалық және өндірістік әлеуетін белсендіріп және орнықты экономикалық өсуге алғышарттар жасай алар еді.
Бәсекегеқабілетті қазақстандық өнімдерді қамтамасыз ету, тарифтік ынталандыруға негізделген икемді кедендік саясат жүргізуді талап етеді.
Тиімді даму жолдарын іздеу мен табуда, экономиканы реттеудің мемлекеттік және нарықтық тетіктерін пайдалану мен үйлестіру үшін әкімшілік-басқару, ұйымдық-экономикалық және нормативтік-құқықтық жағдайлар жасау жөніндегі белсенді іс-шараларды уақытылы жүзеге асырушы елдердің тәжірибесін зерттеу зор маңызға ие. Бұл тәжірибе, біріншіден, макроэкономикалық және нарықтық шаруашылық жүргізудің неғұрлым жалпы заңдылықтарын және екіншіден, әрбір елді жеке алғандағы өзіндік ерекшеліктерін ескере отырып, экономиканы реттеу жөніндегі мемлекеттік іс-шараларды зерделеуге жеке тұрғыдан келудің заңдылығын көрсетеді.
Қазақстан жағдайында экономиканы мемлекеттік реттеудің шетелдік тәжірибесін пайдаланудың мақсатқа сай келушілігі туралы мәселеге келетін болсақ, онда оның күмәнсіздігіне таласпай, мынадай заңдылықтарды бөліп көрсетуге болады:
1. Экономикалық саясатты ғылыми негіздеу және заңнамалық, ғылыми-техникалық, құрылымдық-инвестициялық сипаттағы шешімдердің өзарабайланысты кешенін тәжірибеде жүзеге асыруды есепке ала отырып, шаруашылықты дамытудың стратегиясын, тактикасы мен мақсаттарын және басымдықтарын анықтау.
2. Халықшаруашылығының тепе-теңдігін, экономиканың макроэкономикалық және қаржылық тұрақтылығын мемлекеттің қамтамасыз етуі жағдайларында мемлекеттік және жеке кәсіпорындардың, кәсіпкерлердің, шағын және орта бизнес субъектілерінің және нарықтық инфрақұрылымдардың белсенді және тиімді қызметін ынталандыру арқасында әлеуметтік-экономикалық үдерістерді ұсынымдық-реттегіштік жоспарлауды жүзеге асыру. Мұндағы осындай ынталандырудың тиімділігі көпшілік жағдайда үкіметтің монополияға қарсы және де инфляциялық қызметінің нәтижелігіне қатысты болады.
3. Әкімшілік, заңнамалық, қаржы-несиелік, салықтық және бағамен ықпал ету тетіктерін белсенді пайдалану арқылы, қоғамдық тауарлардың (өндіріс, бөлу, пайдалану), қозғалысын, заңды және жеке тұлғалардың табыстарын, трансакциялық шығындарды, сондай-ақ адамдар өмірінің экологиялық және әлеуметтік қауіпсіздік аяларын тікелей мемлекеттік реттеу.
4. Сыртқы экономикалық саясатты жүзеге асырудағы және оның дүниежүзілік шаруашылық жүргізудің ықпалдасу үдерісіне жеңіл кірігуін қамтамасыз етудегі мемлекеттің экспорттық әлеуетін іске қосудағы басым рөлін тану.
5. Шетелде қолданылатын бағабелгілеу тетігі (әсіресе ауылшаруашылық өніміне) белгілі бір қызығушылық туғызады. Тұтастай алғанда ауылшаруашылық өнімдеріне бағаны реттеу, салалардың бастауыш буындарына кірістер мен пайда сомаларының аз дегенде ең төменгі деңгейіне кепілдік берілетіндей түрде құрылған. Басқа елдердің тәжірибесі көрсеткендей, дағдарыс жағдайларынан шығу бойынша қызметі жағдайларында үкімет бағаны белгілеу мен оның деңгейіне, әсіресе халық тұтынатын тауарларға бақылауды елеулі түрде күшейтеді. Ал, біз болсақ әзірге басқа жолмен жүрудеміз: өндіріске және өндіріс құралдары, сол сияқты тұтыну заттары сияқты, көптеген түрлерін өткізуге монополизмнің болуы кезінде бағаларды толық ырықтандыру. Сондай-ақ, республика ЖҰӨ-нің үштен біріне жуығын өндіретін экономиканың аграрлық секторының өніміне баға белгілеу мен баға мәселелерінде үкімет осындай елемеушілікті назардан тыс қалдырады.
Ақша-несие
жүйесі
Ақша-несие саясаты қоғамдық ұдайыөндірістің бүкіл тетігін жанамаластырады және өндірісті шоғырландыру мен күрделі қаржыны орталықтандырудың қуатты факторы болып пайдаланылады, уақытша жұмсалмай жатқан ақша қаражатын тез жұмылдыруға және оларды ел экономикасына пайдалануға оң ықпал етеді. Батыс елдеріндегі қазіргі ақша-несие жүйесі, мынадай аса маңызды үдерістердің ықпалымен қалыптасты:
oo алпауыт-банкілердің пайда болуына әкелген, банкінің күрделі қаржысын шоғырландыру және орталықтандыру;
oo несие-қаржы мекемелерін мамандандыру және несие жүйесінің атқарымдық құрылымдарын күрделендіру;
oo банкілік және өнеркәсіптік монополиялардың қосылуы немесе ұласуы;
oo банк ісін интернационалдандыру, трансұлттық банкілер мен қаржы топтарының пайда болуы.
Қазіргі ақша-несие жүйесі қаржы активтерін шоғырландыру және қайта бөлудің көпдеңгейлі тетігі болып көрінеді. Ол мынадай негізгі буындардан тұрады:
Орталық банкі, мемлекеттік және жартылай мемлекеттік банкілер.
Банкі секторы: коммерциялық банкілер, жинақ банкілері, инвестициялық банкілер, ипотекалық банкілер, мамандандырылған сауда банкілері.
Мамандырылған банкілік емес несие-қаржы мекемелері: сақтандыру компаниялары, зейнетақы қорлары, инвестициялық компаниялар, қаржы компаниялары, қайырымдылық қорлары, несие жинақ қауымдастықтары, несие одақтары.
Әрбір елдің өз ақша жүйесі бар. Ақша жүйесі - бұл тарихи қалыптасқан, мемлекет заңмен белгілеген, ақша айналысын ұйымдастыру формасы (8-сурет)
17.8-сурет. - Ақша жүйесінің элементтері
Қолақша және қолақшасыз формаларда шаруашылықта болатын, бүкіл ақша қаражаттарының жиынтығы ақша массасы деп аталады.
Ақша массасын өлшеу үшін ақша агрегаттары: М1, М2, М3, L (өтімділік дәрежелерінің азаюы тәртібінде) пайдаланылады. Пайдаланылатын ақша агрегаттарының құрамы мен саны елдер бойынша ерекшеленеді. АҚШ-та пайдаланылатын жіктеулерге сәйкес, ақша агрегаттары мынадай түрде көрсетілген:
17.9-сурет. - Ақша агрегаттарының түрлері
Ақшаға сұраныс. Ақшаға сұраныстың әртүрлі тұжырымдамалары
Ақшаға сұраным тұжырымдамасы нақты ақша шамаларына бағдарланады. Номинал ақша шамалары - бұл жеке адам (индивид) немесе фирма оған иелік ететін, қолақшалар, жұмсалмаған ақша көлемі. Өзгермейтін бағалармен саналғанда, нақты ақша шамалары деп аталады. Ақшаға сұраным теориясы, ақшаға сұраным нақты кіріс деңгейлерімен және пайыз мөлшерлемелерімен анықталатындығына сүйенеді. Ақшаға сұранымның бірінші факторға тәуелділігі тікелей, екінші факторға тәуелділігі - кері.
Неоклассикалық теориядағы ақшаға сұраным. Осы мектептің негізгі идеяларын ұсынған ағылшын ғалымдары Д. Юм, Дж. Милл, А. Маршалл, А. Пигу, К. Викселл, Д. Патинкин, америка ғалымы И.Фишер, швед ғалымдары Г. Кассель мен Б. Хансен.
Сандық теорияның классикалық нұсқасына талдау жүргізіп көреміз.
Бағаның абсолюттік деңгейі номинал ақша қалдықтарының ұсынысымен анықталады.
Ақшаның сандық теориясының негізгі постулаттарының бірі - ақша мен баға қозғалысының пропорционалдығы туралы қағида: ақша ұсынымы неғұрлым көп болса, баға деңгейі соғұрлым жоғары және керісінше. Американ экономисі И.Фишер трансакциялық типтегі айырбас теңдеуін құрды:
MV = PQ(T),
мұндағы М - ақша саны;
V -- ақша айналысының жылдамдығы;
Q -- өзгермейтін бағаларда тауарлар шығару мен қызметтер көрсету;
Т -- өзгермейтін бағалардағы трансакциялар көлемі;
Р -- бағалар индексі.
Пропорционалдылық постулаты, ақша айналысының жылдамдығы мен шығару көлемі тұрақты екндігін білдіреді. Оған керісінше жағдайда ақшаның бағаға ықпалын анықтау мүмкін емес.
Ақшаға сұранымды сипаттау үшін сандық теория айырбас теңдеуін пайдаланады және одан ақшаға сұраным (M d), кіріс шамасына, баға деңгейіне және ақша айналысының жылдамдықтарына қатысты екендігі туындайды
M d= PQ V
Осылайша, ақшаға сұраным сандық теорияға сәйкес ақша айналысының жылдамдығымен, бағалармен және кірістермен анықталады.
Ақшаға сұранымның кейнсиандық тұжырымдамасы.
Өтімділікке артықшылық беру туралы қағида кейнсиандық ақша теориясының негізгі тармағы болып саналады. Өтімділік артықшылығын, жеке адам (индивид) өз кірісінің бір бөлігін қол ақша формасында ұстайтын пропорция ретінде көз алдыға елестетуге болады.
Белгілі бір кезең ішінде сатып алынған тауар ағыны (легі) ретінде қалыптасатын, тауар нарықтарындағы кәдімгі сұраныстан өзгешелігі, ақшаға сұраным, белгілі бір кезде экономикалық субъектілер өзінің иелігінде болуға ұмтылатын босалқы ақша қоры (запасы) ретінде қатысады. Егер ақшаның осындай босалқы қорын (запасын), экономикалық субъектілер иелік ететін байлық элементі ретінде қарастыратын болсақ, онда ақшаға сұранымды, өз активтері (байлықтары) қоржынының белгілі бір бөлігіне өтімді формада ие болғысы келетін олардың ниеті ретінде түсіндіруге болады. Егер активтер қоржындарының меншік иелері өтімді формаға артықшылық беретін болса, онда бұл ақшаға сұранымның артқанын және керісінше болатынын білдіреді. Ақшаға сұранымды зерттеуге деген осындай (қоржындық) тәсілдемені Дж. M. Кейнс қолданған болатын және ақшаға сұраным жайлы өзінің түсіндірмесін өтімділіктің артықшылық теориясы деп атады.
Ақшаға сұраным түсіндірмесі қалдық құбылысы ретінде, ағын құбылысы болып саналатын, оның кіріске сұранымнан түбегейлі өзгешелігіне себепші болады. Ақшаға сұраным, негізі бойынша ғана кіріске сұранымнан өзгешеленіп қоймайды, атап айтқанда қанағаттандырудың салыстырмалы дербес көздеріне ие.
Ақшаға сұранымды осылай түсіндіру кезінде бұл құбылыс ақша аясын басқару тәжірибесінде маңызға ие болады. Ақшаға сұранымның болуы, экономикалық субъектілер ақшаны өзінде ұстайтындығын, тауар, валюта немесе қор нарығына лақтырып тастамайтынын және онда қалыптасқан тепе-теңдікті бұзбайтынын білдіреді. Сондықтан ақшаға сұранымның өсуі ақша эмиссиясының экономикалық шекарасын кеңейтеді, экономиканы ақшалы ету (монетизацциялау) деңгейін арттыруға әкеледі.
Өтімділікке артықшылық берудің үш себебі (мотиві) бар:
* трансакциялық себеп немесе айналыс себебі - тұтынушылық немесе өндірістік ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz