САЛЫҚТАРДЫҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ МӘНІ МЕН ҚАЖЕТТІЛІГІ. Салықтардың пайда болуы және экономикалық мәні

Пән: Экономика
Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 30 бет
Таңдаулыға:

КІРІСПЕ

Қазақстан Республикасының Президентi Н.Ә.Назарбаев Қазақстан халқына
жолдауында: Салық жүйесін Қазақстанның жаңа сатыдағы дамуының
міндеттерімен сәйкестендіру қажет. Қолданыстағы салық кодексінің әлеуеті іс
жүзінде таусылды. Үкімет жаңа салық кодексін әзірлеуі қажет. Ол экономиканы
жаңғыртуға, әртараптандыруға және бизнестің көлеңкеден шығуына жағдай
жасауға тиіс.
Нарықтық экономика жағдайындағы Қазақстан Республикасында қоғамдағы
қандай болмасын процестерге мемлекеттік әкімшілік жүргізу арқылы тікелей
ықпал ету мүмкіндігінің тарыла бастағаны бүгін баршаға аян. Бұл орайда
халықаралық өркениетті стандарттар мен нарық талаптарына сай келетін,
қоғамдық және мемлекеттік мүдделерге қол жеткізуге жол ашатын әлеуметтік-
экономикалық жанама ықпал етудің елеулі құралы салық жүйесі.
Салықтар – шаруашылық жүргізуші субъектілердің , жеке тұлғалардың
мемлекет пен екі арадағы мемлекеттік бюджет арқылы жүзеге асырылатын, қаржы
қатынастарын сипаттайтын экономикалық категория. Салықтардың экономикалық
мәні мынада: салықтар шаруашылық жүргізуші субъектілер мен халық табысының
қалыптасуындағы қаржылық қатынастардың бір бөлігін білдіреді. Сондай – ақ
шаруашылық жүргізуші субъектілер мен халық табысының белгілі бір мөлшерін
мемлекет үлесіне жинақтап, жиынтықтаудың қаржылық қатынастарын көрсетеді.
Салық ұғымымен салық жүйесіұғымы тығыз байланысты. Мемлекетте
алынатын салық түрлерінің, оның құру мен алудың нысандары мен әдістерінің,
салық службасы органдарының жиынтығы әдетте мемлекеттің салық жүйесін
құрайды.
Қазақстан Республикасында салық жүйесі реформалаудың үш кезеңінен өтті.
Бірінші кезең 1991 жылғы 9 шілдедегі Қазақ КСР Президентінің Қаз КСР
мемлекеттік салық қызметін құру туралы Жарлығымен Қаз КСР-нің басты
мемлекеттік салық инспекциясы құрылды. 16 жалпы мемлекеттік және 27
жергілікті салық түрін қарастыратын салық жөніндегі заң актілері пакеті
қабылданды.
Екінші кезең 1995 жылғы 24 сәуірдегі Бюджетке төленетін салық және
басқа да міндетті төлемдер туралы Қазақстан Республикасы Президентінің
Жарлығы өз қаржы жүйемізді құруға ықпал етті. Ең бастысы, салық төлеу
жүйесі ықшамдалып, салық саны 45-тен 11-ге дейін қысқартылды. Қосылған құн
салығы енгізілді.
Үшінші кезең 2001 жылы 12 маусымда Қазақстан Республикасының жаңа Салық
кодексі қабылданып, 2002 жылдың 1 қаңтарынан қолданысқа енгізілді.
Салық кодексі қабылданғаннан бері бірнеше толықтырулар мен өзгерістер
жасалды.
Қазақстан Республикасының Салық кодексін қабылдаудағы ең негізгі
ерекшеліктері және қол жеткізген жетістіктеріміз ретінде салықтарды
бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдерден ажырата отырып, оны
ерекше тауар түрінде қарастырылғанын атап өтуге болады.
Салықтар және салық салу пәнін оқып меңгеру заман талабы, себебі
салықтар мемлекеттің экономикалық, есептік саясатына ықпал етеді. Сондықтан
да студенттерге нормативтік актілерді өз бетінше оқып, оларды салыстыруға,
кемшіліктерін тауып, жетілдіру жолдарын айқындауға үйрету сияқты талап
қойылады. Аталған талаптарға сәйкес болудың негізгі жолы Салықтар және
салық салу пәні бойынша негізгі тақырыптарды оқып үйрену, салық жүйесін
толық меңгеру, салықтардың түрлері бойынша есептер шығару.
Астанадағы Конгресс-хол ғимаратында ҚР Қаржы министрлігі Салық
комитетінің басшылық құрамының Астана қаласының салық төлеушілермен
кездесуі болып өтті. Кездесуге Қазақстан кәсіпкерлері ассоцициясының
мүшелері, салық комитетінің қызметкерлері де қатысты.
Кездесу салық заңдары мен салықтық әкімшіліктендірудің нормаларын
қолдануға байланысты мәселелерді салық төлеушілерге түсіндіру, салық
төлеушілер мен салық қызметкерлерінің арасында дұрыс түсінік қалыптастыру,
салық мәдениетін арттыру мақсатында өткізілді.
Салық комитетінің басшылары кездесуге қатысушыларды Елбасының
Жолдауында айтылған міндеттерді жүзеге асыру мақсатында атқарып жатқан
істерімен таныстыра келе, соған сәйкес салық заңдарына төмендегідей
өзгерістер енгізудің ұсынылатындығы туралы хабардар етті, оның ішінде:
2007 жылдан бастап қосылған құн салығының ставкасын 1 пайызға, ал 2008-
2009 жылдарда тағыда 1-2 пайызға төмендету;
2007 жылдан бастап барлық жеке тұлғалар үшін табыс салығының 10
пайыздық бекітілген ставкасын енгізу;
2007 жылдың 1 қаңтарынан шағын бизнес субьектілері үшін салық салудың
кемітілген бірыңғай салық ставкасын енгізу;
2008 жылдан бастап әлеуметтік салықты орта есеппен 30 пайызға төмендету
және басқалар.
Жиында сөз алған Қаржы министрлігі Салық комитетінің төрағасы жыл сайын
салық заңнамасына өзгертулер енгізу және жыл басында салық төлеушілермен
кездесу өткізіп, бухгалтерлер мен қаржы қызметі басшыларына, кәсіпкерлерге
сол өзгерістер жайында түсінік беріп отыру Салық комитетінің жақыс
дәстүріне айналғандығын атап өтті. Демек мұндай кездесулер Қазақстанның
басқа қалалары мен облыстарында өту үстінде.

1 САЛЫҚТАРДЫҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ МӘНІ МЕН ҚАЖЕТТІЛІГІ

1.1 Салықтардың пайда болуы және экономикалық мәні

Салықтар тауарлы өндіріспен бірге, қоғамның топқа бөлінуімен және
мемлекеттің пайда болуымен, оған әскер, сот, қызметкерлер ұстауға
қаражаттың қажет болуынан пайда болды.
Салықтың экономикалық мәні – шаруашылық субьектілерінен, азаматтардан
ұлттық табыстың бір бөлігін алу жөніндегі өндірістік қатынастардың бір
бөлігі болып табылатындығында.
Салықтың мәні мемлекет өз пайдасына Жалпы Ішкі Өнімнің белгілі мөлшерін
нақтылы жарна ретінде алып қалады.
Салықтар мемлекеттің өмір сүруінің негізі болып саналады. Мемлекетті
ұстау үшін, халықтың ақшалай немесе натуралдық формада тұрақты түрде
төлейтін жарналары қажет болады. Адамзаттың даму тарихында салықтың
нысандары мен әдістері мемлекеттің сұранымдары мен қажеттеріне қарай
бейімделіп, өзгерістерге ұшырап отырды.
Салықтар тауар-ақша қатынастарынан тыс қолданылады. Натуралды
салықтардың мөлшері құндыз терісі немесе 10 пұт тұз т.б. алынған. Тауар-
ақша қатынастарының нығаюымен натуралды салықтың рөлі айтарлықтай азайды.
Дегенмен, олар соңғы уақытқа дейін пайдаланылды.
Егер екі мемлекет бір-бірімен соғыс жүргізсе, жеңген мемлекет жеңілген
мемлекеттің барлық байлығын тонап алады, болмаса белгілі бір мөлшерде салық
салып отырған.
Салықтарға экономикалық әдебиеттерде әр түрлі анықтама мен түсініктеме
берілген. Мәселен, Салық кодексінде Салықтар – мемлекет біржақты тәртіппен
заң жүзінде белгілеген, белгілі бір мөлшерде жүргізетін, қайтарымсыз және
өтеусіз сипатта болатын бюджетке төленетін міндетті ақшалай жарналар деп
атап көрсетілген.
Салық - заңды актiлерге сәйкес салық төлеушiлермен жүзеге асырылатын
бюджетке төленетін мiндеттi төлем.
Салық – белгілі бір обьектілерден төленетін төлем.
Салық дегеніміз – белгілі бір мерзімде және белгілі бір көлемде
алынатын, заң бойынша қарастырылған міндетті төлемдер.
Қорыта айтқанда, барлық анықтамалар бір негізді құраушы жүйе екендігін
байқауға болады.
Салықты басқа да төлемдерден ажырата білуіміз керек. Себебі, салық
белгілі бір обьектілерден (табыс, мүлік, тауар, жер, көлік, мұра) төленеді.
Сонымен қатар салықты төлеудің өзіндік бір мерзімі болады (салық кезеңі –
бір күндік, он күндік, айлық, тоқсандық, жылдық) және белгілі бір көлемде
немесе мөлшерде (салық ставкасы) алынады.
Қазақстан Республикасының мемлекеттiк бюджетiнде салықтардың меншiктi
салмағы 70%-ды құрайды.
Салықты материалдық тұрғыдан алғанда – бұл, салық төлеушінің белгілі
бір мерзімде және белгіленген тәртіпте мемлекетке беретін белгілі бір ақша
сомасы болып табылады (салық натуралдық тұрғыда материалдық құндылық болып
саналады).
Салықтың материалдық белгiсi болып салық төлеушi белгiлi бiр соманы
мемлекетке мiндеттi түрде беруi болып табылады.
Материалдық салықтық қатынастар – ақшалай қатынастар болып табылады,
өйткенi, ақша қаржыларының салық төлеушiден мемлекеттiк ақша қорларына
жылжуы.
Экономикалық категория тұрғысынан қарағанда – салық – салық
төлеушілерден мемлекетке қарай белгілі бір мөлшерде, белгілі бір мерзімде
және белгіленген тәртіпте бір бағыттағы ақшаның қозғалысы болып саналады.
Ал құқықтық тұрғыдан қарайтын болсақ – бұл мемлекеттік бекітілім, яғни
тұлғалардың мемлекетке белгілі бір ақша сомасын беруді (төлеуді) көздейтін
міндеттеме.
Салық құқығы - мемлекеттiң салықтық әрекетi процесiнде пайда болатын
қоғамдық қатынастарды реттейтiн құқықтық нормалардың жиынтығы.
Салық материалдық тұрғыда белгілі бір ақша сомасын (ақшалай нысанда)
немесе салық төлеушілердің мемлекетке беруі тиіс белгілі бір заттардың
санын (натуралдық заттай нысанда) білдіреді.
Сонымен салықтардың мазмұны мынадай:
• материалдық категория жағынан – бұл белгілі бір ақша сомасы
болса;
• экономикалық категория ретінде – бұл мемлекеттің табысы;
• ал заңдық категория жағынан, бұл заң жүзінде белгіленген
міндеттеме болып табылады.
Салықтың экономикалық белгілері ретінде мыналарды атауға болады:
• салық - мемлекетке тиесілі қоғамдық жиынтық өнімді бөледі;
• салық - ақшалай нысанда төленеді;
• салық - қайтарылмайтын төлем болып табылады;
• салық - баламасыз сипатта болады;
• салық - салықты төлеген кезде меншік нысандары айқындалады;
• салық - тұрақты экономикалық қатынас туғызады.
Ал енді осы белгілердің мазмұнын тереңірек қарастырайық.
Салық - мемлекетке тиесілі қоғамдық жиынтық өнімді бөледі
Мемлекеттік аппарат мемлекетке тиесілі ақша сомасын өндірмейді.
Сондықтан мемлекет жеке және заңды тұлғаларға салық салу арқылы қажетті
соманы өндіріп алып отырады. Мұның экономикалық сипаттамасы мемлекет
салықты белгілеу және өндіріп алу арқылы өндірілген қоғамдық жиынтық
өнімнің бір бөлігін өзіне тиесілі сома ретінде айналдырып алады. Бұл жерде
салық қатынасы бөлуші сипатта болады.
Салық - ақшалай нысанда төленеді
Натуралдық нысанда төленуі де мүмкін. Мәселен, ауыл шаруашылығы
саласында жиналған өнімнің бір бөлігі салық ретінде төленеді.
Салық кодексінде салық ақшалай нысанда төленуі тиіс деп атап
көрсетілген.
Салық - қайтарылмайтын төлем болып табылады
Салықты төлеген кезде ақша тек бір бағытта ғана қозғалады, яғни салық
төлеушіден мемлекетке бағытталады.
Мұның қайтарымды төлемдерден (мысалы, мемлекеттік қарыз) айырмашылығы:
• біріншіден, ақша салық төлеушілерден мемлекетке қарай
қозғалады;
• екіншіден, кері қайтады, яғни мемлекеттен салық төлеушілерге
бағытталады (қайтарылады).
Ал қайтарымсыздық дегеніміз ақшаны мерзімсіз алуды білдіреді, яғни ол
соманың қашан қайтатыны белгісіз.
Салық - баламасыз сипатта болады
Салық құнның ақшалай нысанда бір бағытта қозғалысын айқындайды,
төлеген салыққа қарсы тауар түрінде болса да қозғалыс жоқ. Толығырақ
айтқанда, салық қандайда бір тауарға немесе мемлекеттік қызметке төлем
болып есептелмейді, яғни ақшаның өтеусіз алынуын көрсетеді.
Сондықтан салық - баламасыз төлем болып табылады.
Салықты төлеген кезде меншік нысандары айқындалады
Салықты төлеген кезде меншік нысандары ақша қаражаттарына немесе
материалдық құндылықтарда жеке меншіктен мемлекеттік меншікке өтеді
(ауысады). Анығын айтқанда, салық салу мемлекетке тиесілі меншіктерді
иеліктен шығарады, ал меншік иелері арасындағы туындайтын салық
қатынастарында мемлекет жеке меншіктен мемлекеттік меншікке салық
төлемдерінде меншік құқықтарын өзгерте алады.
Салық - тұрақты экономикалық қатынас туғызады
Салықты белгілеуде тұрақты салық қатынастары пайда болады. Тұрақтылықты
мынадан байқауға болады, яғни салық жеке түрде емес, нормативті құқықтық
актілермен белгіленеді. Мәселен, бір тұлғаның нақты салық салу обьектісі
бар болса, ол салық міндеттемелерін орындаушы болып табылады.
Салық қатынастарының тұрақтылығы салық төлеу арқылы жүйелі төлемдерге
алып бармауы тиіс. Кейбір салықтарда салық төлеушілер үшін салық төлеу жеке
төлемдік сипатта болады (мысалы, мүлік салығын жеке азаматтар жылына бір
рет төлейді) немесе кейде кенеттен салық төлеу сипаты пайда болады
(мәселен, ойламаған жерден жасаған жұмысына жалақы алады).
Азаматтардың мүлік салығын төлеген кезде, оның салық қатынастары
қысқартылмайды, қайта салық төлеушілердің ағымдағы кезеңде төлеген
салықтарымен қоса, келесі салық кезеңдерінде де салық төлеуге міндетті
болады. Бұл процесс салық төлеушілердің меншік иесі ретінде құқынан
айырылғанға дейін жалғасын таба береді.
Сонымен қатар салықтың құқықтық бірнеше белгілері бар, атап айтқанда:
• салықты - мемлекет немесе уәкілдік берілген мемлекеттік орган
белгілейді;
• салық - құқықтық нысанда жүзеге асады;
• салық - мемлекеттің бір жақты белгіленімі болып табылады;
• салықты белгілеу арқылы - салық міндеттемесі туындайды;
• салық - мәжбүрлеме сипатта болады;
• салық төлеу арқылы ақшаны алу құқықтық сипатта жүзеге
асырылады.
Салықтың осы құқықтық белгілеріне кеңірек тоқталып өтейік.
Салықты тек мелекет қана белгілейді
Мемлекеттік органның ешбірі салықты бекітуге және енгізуге құқы жоқ.
Салық – бұл мемлекеттiң белгiленiмі болып саналады.
Салық - осы белгісі арқылы басқа да міндетті төлемдерден ерекшеленеді.
Сондықтан көптеген мемлекеттің салық заңдылықтарында салықты былайша
қарастырады:
• біріншіден, салықты уәкілдік берілген мемлекеттік орган ғана
бекіте алады;
• екіншіден, салықты белгілеу белгілі бір заң немесе нормативтік-
құқықтық актілермен қатаң түрде жүзеге асырылады;
• үшіншіден, осы қабалданған құқықтық акт белгілі бір тәртіпке
сәйкес жүргізіледі.
Салық құқықтық нысанда жүзеге асады
Мемлекет салықты бекіту және енгізу үшін құқықтық акт қабылдайды.
Мемлекеттiң салық қызметiн жүзеге асырудағы негiзгi әдiсi болып
нормативтi актiлердi шығару табылады.
Салықтың құқықтық негiзi ретiнде - мемлекет шығарған нормативтi акт
қабылданады.
Салық элементтері және салық салудың шарттары осы құқықтық актіге
сәйкес белгіленеді, өзгертіледі және жүзеге асырылады.
Салық мемлекеттің бір жақты белгіленімі болып табылады
Салық ұлт (халық, қоғам, азамат) және мемлекет арасындағы еркін түрде
келісілген келісімнен кейін пайда болады. Мемлекет салықты белгілеуде
барлық салық төлеушілермен келісімге келмейді, яғни олардың белгілі бір
топтарымен немесе өкілдерімен ғана келісімге келуі арқылы жүзеге асырылады.
Салықтық суверенитет жүзеге асырылады.
Салықтық суверенитет (егемендік) – мемлекеттің өзінің аймағындағы
кейбір салық түрлерін кез-келген мөлшерде өзгертуге және салық салу
обьектілерін белгілеуге, салық саясатын жүзеге асыруға құқы бар.
Салықты белгілеу арқылы салық міндеттемесі туындайды
Қабылданған құқықтық акт негізінде белгіленген салық жеке және заңды
тұлғаларға салық төлеуші ретінде салық міндеттемелерін жүктейді.
Салық төлеуші тұлғалар салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті
төлемдерді төлеуге міндетті болып саналады.
Белгiленген салық заңды салық мiндеттемесін туғызады.
Қазақстан Республикасының Салық кодексінде салық міндеттемесіне былайша
түсініктеме берілген: “Салық төлеушінің салық заңдарына сәйкес мемлекет
алдында туындаған міндеттемесі салық міндеттемесі деп танылады, оған сәйкес
салық төлеуші салық органына тіркеу есебіне тұруға, салық салу обьектілері
мен салық салуға байланысты обьектілерді айқындауға, салық және бюджетке
төленетін басқа да міндетті төлемдерді есептеуге, салық есептілігін
жасауға, оны белгіленген мерзімде табыс етуге, салық және бюджетке
төленетін басқа да міндетті төлемдерді төлеуге міндетті”.
Салық мәжбүрлеме сипатта болады
Салықтың мәжбүрлеме сипаты 3 кезеңде байқалады:
• бірінші кезең, мемлекет салықты салық төлеушілердің еркінен тыс
белгілейді және енгізеді, яғни мәжбүрлі түрде;
• екінші кезең, салықты төлеген кезде салық төлеуші өзінің
меншігінің бір бөлігінен мәжбүрлі түрде айырылып отырады;
• үшінші кезең, салық төлеуші өзінің салық міндеттемелерін
орындамаған жағдайда, мемлекет бересіні соманы мәжбүрлі түрде
өндіріп алады.
Салық төлеу арқылы ақшаны алу құқықтық сипатта жүзеге асырылады
Бір жағынан алғанда, салықтарды салық төлеушілерден еркінен тыс өндіріп
алынады, ал екінші бір жағынан мемлекетті басқа да ақшалармен қамтамасыз
етеді, ал бұл құқықтық негізде мемлекеттің меншігі болып саналады. Айта
кету керек, “Салық - салық төлеушілердің құқық бұзушылықтары немесе құқыққа
қарсы тәртіпсіздіктері үшін шараларға төлем ретінде қарастырылмайды”.
Салықтың жиналатын орындары:
• нарықтарда;
• сатушы мен сатып алушылардан;
• үй шаруашылығынан;
• табыс көзiнен, шығын статьяларынан;
Салықты реттеудiң тетiктерi:
• салық түрлерi;
• салық ставкалары;
• салық жеңiлдiктерi;
• салық салу әдiстерi;
Салық төлеуден қашу себептерi:
• елеулi салық ауыртпалығы;
• салық заңының айқынсыздығы;
• субъектiлердiң саналы түрде алдын-ала салық мөлшерiн
төлемеуге ұмтылуы;
• салық қызметiн ұйымдастырудағы кемшiлiктер болуы мүмкiн.
Салық ауыртпалығы - салық жиналуының жалпы мөлшерiнiң бiрлескен ұлттық
өнiмге қатынас ретiнде анықталатын көрсеткiш.

Салықтардың алымнан айырмашылығы:

Алымдар салық төлеушілерге белгілі бір құқықтық статус берілгенде
немесе белгілі бір қызмет түрін бастар алдында төленеді.
Алым да төлем болып табылады. Ал енді алымдардың салықтардан бірнеше
айырмашылықтары бар, атап айтқанда:
• біріншіден, алым мемлекеттік аппараттың шығындарын жабады, яғни
мемлекет заңды іс-әрекет түрінде тұлғаларға қызмет ұсына
отырып, сол қызметіне төлем қабылдайды. Ал салықтар мемлекетті
толығымен қаржыландыруға жұмсалады;[1]
• екіншіден, салықтың өтеусіз және баламасыз белгілері болады. Ал
алым баламалы төлем болып саналады, яғни алымды төлеу арқылы
мемлекеттен белгілі бір құқық, статус немесе рұқсат алынады.
Мысалы, заңды тұлғаларды мемлекеттік тіркегені үшін алымды
айтатын болсақ, салық төлеуші осы алымды төлеу арқылы өзіне
белгілі бір қызмет түрін ашуға рұқсат алады немесе лицензиялық
алым белгілі бір қызметпен айналысу үшін алынатын рұқсат қағаз,
яғни салық төлеушіге белгілі бір қызмет түрімен айналысуға
құқық беріледі. Сонымен салық жай ғана төлем ретінде төленеді,
одан салық төлеуші төлеуіне айырбасқа ешнәрсе ала алмайды, ал
алымда салық төлеуші мемлекеттік органмен байланысты жетілдіре
отырып, өзіне басқа да заңды іс-әрекеттер жасалады;
• үшіншіден, алым бір жолғы төлем болып табылады, яғни бір рет
қана төленеді. Ал салық ұзақ мерзімді және тұрақты түрде
төленіп отырады, қашан салық міндеттемесі тоқтағанға дейін
жалғаса береді;
• төртіншіден, салықты төлеуде күштеу әдісі қолданылады, яғни
салық төлеуші салық міндеттемесін орындамаған жағдайда,
мәжбүрлі түрде өндіріп алу іс-шаралары қолданылады. Салық
төлеуші алымды ерікті түрде төлеп отырады. Мысалы: бір тұлға
мемлекеттік органға келіп, кәсіпкерлік қызметпен айналысуға
өтініш береді. Берілген рұқсат негізінде кез-келген қызмет
түрімен айналысуға құқылы. Бұл жерде тұлға алымды өз еркімен
төлейді.

Салықтың төлемақыдан айырмашылығы:

Төлемақы дегеніміз мемлекет меншігіндегі обьектілерді пайдаланған кезде
төленетін төлем.
Салық пен төлемақының бірнеше айырмашылықтары бар. Мәселен:
• біріншіден, төлемақы өтеулі және баламалы төлем, яғни
төлемақыны белгілі бір обьектілерді пайдаланған кезде төленеді;

• екіншіден, төлемақы мемлекеттің азаматтық құқыққа сәйкес
азаматтық-құқықтық қатынастары кезінде туындайды;
• үшіншіден, тұлғалар төлемақы төлеу арқылы баламалы түрде осы
және басқа да обьектілерді пайдалануға құқық алады.

Салықтың мемлекеттік баждан айырмашылығы:

Мемлекеттік бажда төлем болып саналады.
Мемлекеттік баж – уәкілдік берілген мемлекеттік органдардың немесе
лауазымды адамдардың заңдық мәні бар іс-қимылдар жасағаны үшін және
құжаттарды бергені үшін алынатын міндетті төлем.
Мемлекеттік баждың салықтан айырмашылығы мынада:
– мемлекет тарапынан берілетін қызметке байланысты болады,
сондықтан бұл баламалы төлем болып саналады;
– мемлекеттік бажды мемлекет қызметіне төлем ретінде емес,
мемлекеттің қызметіне байланысты төлем ретінде қарау керек. Айта
кету керек, бажды төлеген кезде тауар-ақша қатынастары жүзеге
асады.
– Баждың алымнан айырмашылықтарына тоқталар болсақ:
– баж бюджеттің табысы, ал алым мемлекеттік мекемелердің көрсеткен
қызметтеріне орай табысы болып саналады;
– баждың мөлшері төлеушілерге ұсынылған қызметтерінің құнына
байланысты болмайды, ал алым көрсетілген қызметтердің құнына орай
анықталады, яғни өтініш берушінің мемлекеттік органға келтіретін
шығындары есепке алынады. Сондықтан алымның мөлшері тауар бағасы
сияқты нақты болуы тиіс.

1.2 Салық жүйесінің элементтері мен оның атқаратын қызметтері

Салық элементтерi - салық заңы регламенттелген салықтың қолданылу
жағдайын анықтайтын құрамдас бөлiктерi.
Салықтың бірнеше элементтері бар, атап айтқанда (1-сурет):
• салық субьектісі;
• салық обьектісі;
• салық көзі;
• салық мөлшері;
• салық жеңілдіктері;
• салық ставкасы;
• салық кезеңі;
• салықты есептеу тәртібі;
• салық есептілігі;
• салықты төлеу тәртібі.
Салық субьектісі
Салық субьектісі – заңды немесе жеке тұлға, яғни салықты төлеушілерді
атаймыз.
Салықты төлеушілер:
• қызметкерлер - өз еңбегімен материалдық және материалдық емес
игілік жасайтын, сонымен бірге белгілі бір түсім алатындар,
яғни жеке тұлғалар;
• шаруашылық субьектілері – капитал иелері, яғни заңды тұлғалар.
Салық төлеушi - салықты және бюджетке төленетiн басқа да мiндеттi
төлемдердi төлеушi болып табылатын тұлға.
Тұлға - жеке тұлға және заңды тұлға болып бөлінеді.
Жеке тұлға - Қазақстан Республикасының азаматы, шет мемлекеттің
азаматы, азаматтығы жоқ адам.
Салық тасымалдаушылар - іс жүзiнде салық ауыртпалығы түсетiн жеке
тұлғалар, соңғы салық төлеушiлер, яғни мемлекет азаматтары.
Заңды тұлға - Қазақстан Республикасының немесе шет мемлекеттiң
заңдарына сәйкес азаматтық, оның ішінде шаруашылық құқықтар мен міндеттер
субьектісі ретінде әрекет ететін ұйым (шетелдiк заңды тұлға) немесе
кәсіпорын. Шет мемлекеттің заңдарына сәйкес құрылған компания, ұйым немесе
басқа да корпорациялық құралым.
Заңды тұлғаның өз балансы, елтаңбасы, мөрі және банкіде есеп айырысу
шот есебі болады.
Салық кодексінiң мақсаттары үшiн олар құрылған шет мемлекеттің заңды
тұлғасы мәртебесiне ие ме, жоқ па - оған қарамастан дербес заңды тұлғалар
ретiнде қарастырылады.
Салық обьектісі
Салық обьектісі – салық есептелетін база, яғни салық не үшін
төленетінін қарастырады, мәселен: табыс, мүлік, тауар, мұра, жер және т.б.
Осы аталғандардан салық төленеді.
Мүлік - жылжитын және жылжымайтын мүлік болып бөлінеді.
Тауар - қажеттілік пен тұтынуды қанағаттандыратын зат. Айналымнан
алынбаған, сатуға немесе айырбасқа арналған кез-келген еңбек өнімі болып
табылады.
Мұра – қайтыс болған азамат мүлкінің оның мұрагерлеріне көшуі. Көптеген
мемлекеттерде мұраға салық салынады.
Жер – белгілі бір өлшемдегі пайдалану мүмкіндігі орасан зор табиғи
байлық. Күнделікті пайдаланылады.
Салық көзі
Салық көзі – салық төлеу үшін белгіленген және қолданылатын ақша
қаражаттары, бұл - жалақы, кіріс, дивидендтер, яғни салық неден төленеді.
Салық көзi - салық төлеуге арналған немесе қолданылатын ақша қаржылары.
Салықтың заемдық қаржылар көзi тек мәселенiң қысқа мерзiмде шешiлуiн
көрсетеді.
Макроэкономикалық деңгейде салық төлеудiң негiзгi көзi ретiнде - ұлттық
табыс қатысады.[2]
Салық төлеушілерде салық төлеу үшін негізінен 5 көзі бар:
• табыс;
• қор және жинақ;
• өндірістік капиталдың ақша бөлігі, айналым қаражаттары қорын
қоса алғанда;
• қаражаттар, мүлікті өткізуден түскен, оның ішінде өндірістік
капиталдың мүліктік бөлігі, негізгі қорды қосқанда;
• қарыз қаражаттары.
Табыс – ұлттық табысты бөлу барысында мемлекетке, кәсіпорынға, мекемеге
немесе жеке тұлғаға түсетін ақшалай немесе материалдық ресурстар.
Салық төлеушілердің, яғни жеке және заңды тұлғалардың салық төлеу
көздерінің айырмашылықтары бар.
Салық төлеушілердің табыстары, бұл кімнің табысы болып саналатынына
байланысты болады және бірнеше нысандары бар:
• тауарды (жұмыс, қызмет) өткізуден түскен табыс;
• дивидендтер, рента;
• сыйақы, ұтыстар, роялти;
• жалақы, зейнетақы, стипендия, сақтандыру төлемдері (бұларға
табыс салығында толығырақ тоқталамыз).
Қор - мемлекеттің, кәсіпорынның немесе жеке тұлғаның әлде бір мақсатқа
арналған ақша қаражаты немесе материалдық құндылықтар.
Жинақ - кәсіпорынның немесе жеке тұлғалардың банкілерге және жинақ
мекемелеріне салған, әдетте, талап ету мерзімі көрсетілмеген ақшалай
қаражаттар.
Айналым қаражаттары - өнім өндіру мен өткізудің жоспарлы және үздіксіз
процесін қамтамасыз ететін өндірістік айналым қорлары мен айналыс қорларын
құру үшін бірлестіктерге, кәсіпорындарға, ұйымдарға авансыланған ақшалай
қаражаттың жиынтығы.
Қарыз қаражаттары – бір жақ (қарыз беруші) екінші жаққа (қарыз алушыға)
меншікті немесе оперативті басқаруды, ақшаны немесе түр-түсі белгіленген
заттарды табыстайтын, ал қарыз алушы сол тектес және сапасы сондай затты
немесе ақшаны қайтаруға міндеттенетін шартқа сәйкес берілетін қаражаттар.
Рента – алушыдан кәсіпкерлік қызметті талап етпейтін капиталдан,
мүліктен немесе жерден ұдайы алынып отыратын табыс; көптеген капиталистік
елдерде – меншік иесінің мемлекеттік заем облигациялары бойынша алатын
табысы.
Жалақы – біріншіден, әрбір қызметкер жұмсаған еңбектің саны мен
сапасына қарай бөлініп, олардың жеке тұтынуына берілетін ұлттық табыстың
ақша түріндегі табысы; екіншіден, еңбек үшін сыйақы.
Салық мөлшері
Салық мөлшері – салық төлеушінің табысына қарай алынатын салық сомасын
білдіреді және ол шекті, жеңілдікпен, орташа, нөлдік болып бөлінеді.
Салықтың шекті мөлшері – табыстың әр қосымша бірлігінен түсетін үстеме
салықты білдіреді, мәселен жеке табыс салығы, әлеуметтік салық, жеке
тұлғалардың мүлік салығы.
Салықтың жеңілдік мөлшері болады, оны мемлекет өз тарапынан белгілі бір
салық төлеушілерге әлеуметтік жағдайын ескере отырып, салық ставкалары
бойынша жеңілдік жасайды (мәселен, салықты төлеу мерзімін ұзартады,
мүгедектерге немесе жалғыз басты азаматтарға, көп балалы аналарға,
мемлекетке еңбек сіңірген азаматтарға және басқа да).
Салықтың орташа мөлшері деп салық төлеушінің табыстарын орта есеппен
алады да, сол сомадан салық төлейді. Мысал ретінде патентті алуға болады.
Бюджетке түсетін салық түсімдерін есептеу үшін салықтың орташа мөлшері
қолданылады.
Ал нөлдік салық мөлшері, бұл салық төлеуден босатылады (мысалы,
қосылған құн салығында нөлдік ставка бойынша салық төлеушілер бар, бұл
мәселеге кейін толығырақ тоқталамыз).

Салық жеңілдіктері

Салық жеңiлдiктері - төлем қабiлетiн, қоғамдық өндiрiске қатысу және
басқа да факторларды ескерiп заңмен қарастырылған жалпы ережеден шығару.
Салық жеңiлдiктерi - заңға сәйкес салық төлеушiнi бiртiндеп немесе
салық төлеуден түгел босату.
Салық жеңілдіктерін бірнеше белгілер бойынша топтауға болады:
Салық субьектілері бойынша жеңілдіктер
Салық төлеушілердің өзіне салық жеңілдіктері беріледі. Жеке тұлғалардың
мүлік салығында мерзімді қызметтегі әскери қызметшілер мерзімді қызметтен
өту (оқу) кезеңінде салық төлеуден босатылады.
Салық обьектісі бойынша жеңілдіктер
Бұл жерде салық салу обьектілеріне жеңілдік беріледі. Мысалы: көлік
құралдары салығында мамандандырылған медициналық көлік құралдары салық
төлеуден босатылған.
Салық базасы бойынша жеңілдіктер
Мәселен, жеке табыс салығы бойынша салық базасына мемлекеттік бағалы
қағаздармен және агенттік облигациялармен жасалған операциялардан түскен
табыс қосылмайды.
Салық ставкасы бойынша жеңілдіктер
Корпорациялық табыс салығында салық төлеушілер негізінен 30 пайыздық
ставка бойынша салық төлесе, негізгі өндіріс құралы жер болып табылатын
салық төлеушілер 10 пайыздық ставка бойынша салық төлейді.
Салық кезеңдері бойынша жеңілдіктер
Мәселен, қосылған құн салығы бойынша салық кезеңі – күнтізбелік ай
болса, ал ауыл шаруашылық өнімдерін өндіруші заңды тұлғалар үшін салық
кезеңі бір жыл болып табылады.
Салықты есептеу тәртібі бойынша жеңілдіктер
Шағын бизнес субьектілерінің белгілі бір бөлігі оңайлатылған декларация
негізінде салық төлейді.
Салық төлеу тәртібі бойынша жеңілдіктер
Мәселен шағын бизнестің кейбір субьектілері салықты бір жолғы талон
немесе патент негізінде төлейді.
Қазіргі кезде кең тараған салық жеңілдіктерінің түрлерін С.Г.Пепеляев
ұсынған еді, яғни олар 3 топқа бөлінеді:
• алып тастау;
• жеңілдіктер;
• босату.
Алып тастау – салық салудың жекелеген обьектілері салық салудан алынып
тасталады.
Жеңілдіктер – салық базасын қысқарту.
Босату – салық ставкаларын төмендетуге бағытталған жеңілдіктер.
Салық жеңілдіктерінің мазмұнын былайша баяндауға болады:
Біріншіден, салық төлеуден босату жөніндегі жеңілдіктер
Салықтың түрі бойынша салық төлеушілердің жекелеген тұлғалары салық
төлеуден босатылады. Мәселен, жер салығын иелігінде жер учаскесі бар
тұлғалар төлеуі тиіс. Ал Ұлы Отан соғысына қатысқандар, мүгедектер жер
салығын төлеуден босатылады. Мұнда мемлекеттің әлеуметтік саясаты жүзеге
асырылады, яғни мемлекет әлеуметтік топтардың жекелеген түрлеріне салық
төлеуде жеңілдіктер қарастырған.
Салық төлеуден толық босатылу, салық салуға жатпайтын мүліктерде
(табыс) жүзеге асырылады. Жеке табыс салығын есептеген кезде, жеке
тұлғалардың зейнетақысына салық салынбайды. Егер жеке тұлға үшін зейнетақы
төлемдері негізгі табыс көзі болса, онда ол салық төлеуден толық
босатылады. [3]
Екіншіден, салық мөлшерін төмендету арқылы жасалатын жеңілдіктер
Бұл негізінен үш бағыт бойынша жүзеге асырылады:
• салық төлеушілердің кейбір санаттарына немесе мүліктердің
(табыс) жекелеген түрлеріне қатысты төмендетілген салық
ставкаларын белгілеу. Мәселен, корпорациялық табыс салығын
төлеушілер үшін 30 проценттік салық ставкалары бекітілген, ал
негізгі өндіріс құралы жер болып табылатын салық төлеушілер
үшін 10 проценттік салық ставкасы берілген, яғни мұнда мемлекет
ауыл шаруашылық өнімдерін өндірушілерге салық жеңілдіктерін
қарастырған;
• салық салу кезінде мүліктердің (табыс) белгілі бір түрін есепке
алмау немесе кейбір мүліктер (табыс) салық салынуға жатпайды.
Жеке табыс салығын төлеу кезінде салық салынатын табыс есепке
алынады, ал осы табыстың құрамына балаларға немесе асырауындағы
адамдарға алынған алимент кірмейді;
• салық төлеушілердің кейбір санаттары үшін олардың қызметтеріне
жеңілдіктер беру тәртібінде салық базасын қатаң түрде есепке
алады, оның ішінде ерекше шегерімдерге құқық беріледі.
Салық салудың обьектісі ретінде есепке алмау немесе салық салудан алып
тастау салық мөлшерін төмендетуге әкеледі, кейде шектелген немесе
шектелмеген салық мөлшері болуы мүмкін.
Салық мөлшерін төмендетудің шектелуі - салық салу обьектісі ретінде
есепке алмауға немесе салық салудан алып тастауға сәйкес келетін заң
бойынша қарастырылған мүліктер (табыстар) бар. Мысалы, Ұлы Отан соғысы
ардагерлерінің, бірінші және екінші топ мүгедектерінің табыстары жеке табыс
салығы бойынша салық салудан босатылады, бірақта 480 айлық есептік
көрсеткіш мөлшерінде ғана.
Салық мөлшерін төмендетудің шектелмеуі – мүліктер (табыс) салық салу
обьектісі ретінде толық көлемінде есепке алынбайды немесе салық салудан
алып тастауға сәйкес келетін мүліктер. Бұған мысал ретінде, мемлекеттік
төлем орталығынан берілетін зейнетақы төлемдерін алуға болады. Салық
төлеуші қандай көлемде зейнетақы алса да, бұл сомадан ешқандай салық
төлемейді.

Үшіншіден, салық төлеудің мерзімін ұзарту

Бұл салық төлеушілердің материалдық жағдайы қиындағанда немесе
кездейсоқ оқиғаларға сәйкес берілетін салық жеңілдіктері ретінде
қарастырылады.
Мұны уәкілетті мемлекеттік органдардың салық міндеттемелерін орындау
кезіндегі мүмкінсіздіктеріне қарай мерзімді ұзартуымен шатастыруға
болмайды.
Салық есебін жүргізуді немесе немесе салық міндеттемелерін орындау
тәртібін оңайлату арқылы берілетін жеңілдіктер
Бұл салық төлеушілердің белгілі бір санаттарына ғана беріледі. Салық
төлеушілердің кейбір түрлеріне арнаулы салық режимін қолдану – салық
сомасын анықтауда және оны төлеуде жеңілдетілген тәртіп беру, бұл, ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.