Ғұн тайпасы
Атақты ғұн тайпаларының өсіп-өнген және тарихи аренаға көтерілген жері Орталық Азия. Археологиялық зерттеулердің есебі бойынша Селенгі өзенінің аңғарьшда және оның салаларыньщ жағалауларында 1500-ден астам қорымдарымен тұрақты мекен жайлары белгілі. Ал Қазақстанның Оңтүстік және Жетісу жерлерінде ғұндар б. з. б. II—I ғғ. келе бастаған.
Ғұндар жайлы тарихи деректерді көрнекті Қытай тілінің мамандары Н. Я. Бичурин мен Н. Кюнердің еңбектерінен білеміз. Ал олардың тарихын жазуға еңбек еткен ғалымдар А. Н. Бернштам, Л. Н. Гумилев, Н. И, Конрад. Қазақ ғалымдарының ішінде соңга кезде К. М. Байпаков айналысып жүр.
Ғүндар проблемасы қазақ тарихшыллрының алдындағы басты проблеманың бірі. Өйткені-ғұн тайпаларының басқа жерлердегі тайпалармен араласуына қарағанда, олардың Қазақстаңда орын тебуі жане үйсін, қаңлы тайпаларымен араласуы олармен іргелес өмір сүруі басым болған. Олардың арасында болған байланыстың арақатынасы бір-бірше тигізген саяси," экономикалық, мәдени жәңе антропологиялық жағынан тигізген әсерлері жеткілікті зерттелуі тиіс.
Ғұңдардың этникалық шыгу тегі, тілі осы күнге дейін дәлелденбей отыр. Қытай деректері өздерінің солтүстігін мекендеген тайпаларды сюннюлар (солтүстіктегілер) және дунхулар деп атаған. Осы сюнну сезі тайпаның атына айналған тәрізді, ол кейіннен хунға немесе ғұнға айналып отыр. Қытайлардың басқа бір жылнамаларында -өздерінің терістігіңдегі көрші түркі тілдес тайпаларды да. (далалықтар) деп те атаған. Бұл хабарға қарағанда ғұндардың түркі тілдес болғаңдығына ешбір күмән келтіруге болмайтын сияқты. Ал сюнн, хуни деген сөздердің қытайша әртүрлі мағыналары бар. Олар әлі де болса ғылыми жүйелі
Ғұндар жайлы тарихи деректерді көрнекті Қытай тілінің мамандары Н. Я. Бичурин мен Н. Кюнердің еңбектерінен білеміз. Ал олардың тарихын жазуға еңбек еткен ғалымдар А. Н. Бернштам, Л. Н. Гумилев, Н. И, Конрад. Қазақ ғалымдарының ішінде соңга кезде К. М. Байпаков айналысып жүр.
Ғүндар проблемасы қазақ тарихшыллрының алдындағы басты проблеманың бірі. Өйткені-ғұн тайпаларының басқа жерлердегі тайпалармен араласуына қарағанда, олардың Қазақстаңда орын тебуі жане үйсін, қаңлы тайпаларымен араласуы олармен іргелес өмір сүруі басым болған. Олардың арасында болған байланыстың арақатынасы бір-бірше тигізген саяси," экономикалық, мәдени жәңе антропологиялық жағынан тигізген әсерлері жеткілікті зерттелуі тиіс.
Ғұңдардың этникалық шыгу тегі, тілі осы күнге дейін дәлелденбей отыр. Қытай деректері өздерінің солтүстігін мекендеген тайпаларды сюннюлар (солтүстіктегілер) және дунхулар деп атаған. Осы сюнну сезі тайпаның атына айналған тәрізді, ол кейіннен хунға немесе ғұнға айналып отыр. Қытайлардың басқа бір жылнамаларында -өздерінің терістігіңдегі көрші түркі тілдес тайпаларды да. (далалықтар) деп те атаған. Бұл хабарға қарағанда ғұндардың түркі тілдес болғаңдығына ешбір күмән келтіруге болмайтын сияқты. Ал сюнн, хуни деген сөздердің қытайша әртүрлі мағыналары бар. Олар әлі де болса ғылыми жүйелі
Ғұн тайпасы
Атақты ғұн тайпаларының өсіп-өнген және тарихи аренаға көтерілген жері
Орталық Азия. Археологиялық зерттеулердің есебі бойынша Селенгі өзенінің
аңғарьшда және оның салаларыньщ жағалауларында 1500-ден астам қорымдарымен
тұрақты мекен жайлары белгілі. Ал Қазақстанның Оңтүстік және Жетісу
жерлерінде ғұндар б. з. б. II—I ғғ. келе бастаған.
Ғұндар жайлы тарихи деректерді көрнекті Қытай тілінің мамандары Н. Я.
Бичурин мен Н. Кюнердің еңбектерінен білеміз. Ал олардың тарихын жазуға
еңбек еткен ғалымдар А. Н. Бернштам, Л. Н. Гумилев, Н. И, Конрад. Қазақ
ғалымдарының ішінде соңга кезде К. М. Байпаков айналысып жүр.
Ғүндар проблемасы қазақ тарихшыллрының алдындағы басты проблеманың
бірі. Өйткені-ғұн тайпаларының басқа жерлердегі тайпалармен араласуына
қарағанда, олардың Қазақстаңда орын тебуі жане үйсін, қаңлы тайпаларымен
араласуы олармен іргелес өмір сүруі басым болған. Олардың арасында болған
байланыстың арақатынасы бір-бірше тигізген саяси," экономикалық, мәдени
жәңе антропологиялық жағынан тигізген әсерлері жеткілікті зерттелуі тиіс.
Ғұңдардың этникалық шыгу тегі, тілі осы күнге дейін дәлелденбей отыр.
Қытай деректері өздерінің солтүстігін мекендеген тайпаларды сюннюлар
(солтүстіктегілер) және дунхулар деп атаған. Осы сюнну сезі тайпаның атына
айналған тәрізді, ол кейіннен хунға немесе ғұнға айналып отыр. Қытайлардың
басқа бір жылнамаларында -өздерінің терістігіңдегі көрші түркі тілдес
тайпаларды да. (далалықтар) деп те атаған. Бұл хабарға қарағанда ғұндардың
түркі тілдес болғаңдығына ешбір күмән келтіруге болмайтын сияқты. Ал
сюнн, хуни деген сөздердің қытайша әртүрлі мағыналары бар. Олар
әлі де болса ғылыми жүйелі зерттеуді кажет етеді.
Сонымен қытай жылнамаларымен археологиялық зерттеулерге қарағанда,
б. з. б. IV және III ғасырларда Қытайдың солтустігіңде Байқадқан Ордосқа
дейінгі аралықты мекевдеген күшті Ғұн тайпаларының бірлестігі құрылады.
Олар өздерінің көрші жатқан халықтарын басып алумен қатар Қытай
жеріне шабуыл жасайды. Бұл жағдай Қытай патшасынын наразылығын туғызып
"отырған. Сөйтіп, ғүндар мен қытай өкіметінің арасында бір-біріне алма-
кезек жасалған ұрыс-талас, соғыстар олардың ұрпақтарының арасыңда 300
жылдан астам уақытқа созылған.
Жылнамалар бойынша, ғүн тайпаларының бірігіп саяси күшейген кезі б. з.
б. II ғ. мен I ғ. аралығында Моде ханның билік жүргізген мезгілі. Оның
жасаған әскери реформалары ғұндарды қуатты мемлекетке айналдырған. Олар
өздерінің оңтүстігіндегі дунхуларды талқаңдап, быт-шытын шығарады,
бытыраңқылыққа түсіреді. Олардың аман калғаңдары Монғолия, Маньчжурияға,
дейін қашып бас сау ғалауға мәжбүр болады.
Алайда, ғүн мемлекеті саяси жағынан бытыраңқы, экономикалық жағынан
әлсіз, этникалық жағынан ала-құла бірікпеген ел болды. Олардың жаулап алған
жерлерінде наразылықтар туып отырған, оз іштерінде де саяси билік үшін
талас-тартыстар туып отырды. Ғүндардың өз іштеріндегі болып жатқан мұндай
талас тартыстарды, қытай өкіметі қалайда болмасын пайдаланып қалуға әрекет
жасай отырған. Сондай әрекеттің бірі б. з. б. 1 ғ. үйсіндермен одақтаса
отырып, ғүндарға бірнеше шабуылға шыққан. Осындай ішкі-сыртқы
қайшылықтардың әсерінен "Ғүн державасы" б. з. б. I г. ортасында оңтүстік
жане солтүстік ғұндар болып екіге бөлінеді. Оңтүстіктегі ғүндар өздерінің
тәуелсіздігінен айрылып, Хань әулетінің қол астына түссе, ал солтүстіктегі
ғұндар б. з. I г. аяғында Чжичжи шаньюдіц басқаруымен өздерінің
тәуелсіздігін сақтап қалу үшін батысқа қарай жылжиды. Олар біртіндеп
Оңтүстік Қазақстандағы қаңлы тайпасының жеріне жетіп, олармен бейбіт
келісімге келісіп, Талас өзенінің шығыс жағында, көшіп-қойуға мүмкіндік
алады. Бірақ та олардың арасында, кейде үйсін тайпаларының арасында ауық-
ауық керісіп қалуда болып тұрған.
Қазақстанның оңтүстік батыс және Арал бойына ғүн тайпала-рының келе
бастаған екінші толқыны б. з. I ғ. басталады. Олардың керсетілген жерлерге
келуі ондағы алан, ас тайпаларын батысқа, Каспий теңізіне қарай жылжытуға
мәжбүр еткен. Алайда ғұндар бұл жерлерде де біржола тұрақты калған жоқ.
Олар Дунай арқылы Батыс Европаға дейін кетеді. Кейбір археологиялық
материалдарға қарағанда, олардың ескерткіштері. Испания жерінен табылған.
Сондықтан Европа деректемелерінде олар ғұндар деген атпен белгілі.
Сонымен ғұн тайпаларының. шығыстан, батысқа қарай жылжуы б. з. б. II ғ.
басталса, б. з. IV ғ дейін созылған. Алайда, олардың жылжуы жай ғана жүрген
жоқ, олар бүкіл Евразия және Қазақстан жерінде өмір сүрген тайпалар мен
халықтардың саяси картасына, этникалық құрамына үлкен өзгерістер туғызды.
Тарихта бұл жылжу тек ғұн тайпаларында болып қойған жоқ, басқа да ірі
тайпалармен жаңа құрыла бастаған халықтардың да жылжуына әсерін тигізген.
Бұл тарих сахнасында "халықтардың ұлы қоныс аудару" мезгілі деген атпен
белгілі. Жоғарыда айтылғандай бұл қоныс аудару Қазақстанға-өзінің үлкен
әсерін тигізді. Ол, біріншіден, жергілікті сақ, үйсін, қаңлы
сияқты тайпалардың шығыстан, батысқа (Қазақстанның өз ішінде) қарай
жылжуына немесе орын ауыстыруына әсер етсе, екіншіден, ол тайпалардың
антропологиялық жағының өзгеруіне әсерін тигізген. Үшіншіден, түркі тілінің
таралуына және оның жергілікті диалекті болып орнығып нығаюын күшейтеді.
Соңғы екі жағдай б. з. V ғ. Қазақстанға түркі тайпаларының жаппай келе
бастауынан тереңдей түседі.
Ғұн тайпаларындағы әлеуметтік теңсіздікті олардың зираттарына өлген
адамдарымен бірге қойылған бұйымдармен қымбат бағалы сәндік,
әшекей заттардың бірдей еместігінен байқауға болады. Егер ауқатты
семьялардың немесе үстем тап өкілдерінің молаларынан қымбат
бағалы заттар көп табылса, ал кедей адамдардың
қабірлерінен жай ғана жасалған арзан бағалы бұйымдар кездесе, кейбір
мүрделерден ешбір заттар да табылмайды. Жазба деректердегі "шаньюи хан"
немесе "ғұн шонжарлары" деген сөздерде үстем тап өкілдерінің болғандығына
дәлел. Жоғарыда табылып жатқан қымбат бағалы бұйымдар да осы үстем тап
өкілдерінің зираттары екендігіне ешбір күмән жоқ. Егер патриархтық-
рулық құрылыстың кезінде шаньюйді ру ақсақалдары сайлайтын болса, ал
патриархтық-феодалдық жаңа қатынастың дамуына байланысты, өзіңің күшінен
айырыла бастайды. Шаньюйндік енді мұрагерлікке көшеді. Ғұн шаньюйі елсе
оның орнына інісі не үлкен баласы билікті өз қолдарына алатын. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Атақты ғұн тайпаларының өсіп-өнген және тарихи аренаға көтерілген жері
Орталық Азия. Археологиялық зерттеулердің есебі бойынша Селенгі өзенінің
аңғарьшда және оның салаларыньщ жағалауларында 1500-ден астам қорымдарымен
тұрақты мекен жайлары белгілі. Ал Қазақстанның Оңтүстік және Жетісу
жерлерінде ғұндар б. з. б. II—I ғғ. келе бастаған.
Ғұндар жайлы тарихи деректерді көрнекті Қытай тілінің мамандары Н. Я.
Бичурин мен Н. Кюнердің еңбектерінен білеміз. Ал олардың тарихын жазуға
еңбек еткен ғалымдар А. Н. Бернштам, Л. Н. Гумилев, Н. И, Конрад. Қазақ
ғалымдарының ішінде соңга кезде К. М. Байпаков айналысып жүр.
Ғүндар проблемасы қазақ тарихшыллрының алдындағы басты проблеманың
бірі. Өйткені-ғұн тайпаларының басқа жерлердегі тайпалармен араласуына
қарағанда, олардың Қазақстаңда орын тебуі жане үйсін, қаңлы тайпаларымен
араласуы олармен іргелес өмір сүруі басым болған. Олардың арасында болған
байланыстың арақатынасы бір-бірше тигізген саяси," экономикалық, мәдени
жәңе антропологиялық жағынан тигізген әсерлері жеткілікті зерттелуі тиіс.
Ғұңдардың этникалық шыгу тегі, тілі осы күнге дейін дәлелденбей отыр.
Қытай деректері өздерінің солтүстігін мекендеген тайпаларды сюннюлар
(солтүстіктегілер) және дунхулар деп атаған. Осы сюнну сезі тайпаның атына
айналған тәрізді, ол кейіннен хунға немесе ғұнға айналып отыр. Қытайлардың
басқа бір жылнамаларында -өздерінің терістігіңдегі көрші түркі тілдес
тайпаларды да. (далалықтар) деп те атаған. Бұл хабарға қарағанда ғұндардың
түркі тілдес болғаңдығына ешбір күмән келтіруге болмайтын сияқты. Ал
сюнн, хуни деген сөздердің қытайша әртүрлі мағыналары бар. Олар
әлі де болса ғылыми жүйелі зерттеуді кажет етеді.
Сонымен қытай жылнамаларымен археологиялық зерттеулерге қарағанда,
б. з. б. IV және III ғасырларда Қытайдың солтустігіңде Байқадқан Ордосқа
дейінгі аралықты мекевдеген күшті Ғұн тайпаларының бірлестігі құрылады.
Олар өздерінің көрші жатқан халықтарын басып алумен қатар Қытай
жеріне шабуыл жасайды. Бұл жағдай Қытай патшасынын наразылығын туғызып
"отырған. Сөйтіп, ғүндар мен қытай өкіметінің арасында бір-біріне алма-
кезек жасалған ұрыс-талас, соғыстар олардың ұрпақтарының арасыңда 300
жылдан астам уақытқа созылған.
Жылнамалар бойынша, ғүн тайпаларының бірігіп саяси күшейген кезі б. з.
б. II ғ. мен I ғ. аралығында Моде ханның билік жүргізген мезгілі. Оның
жасаған әскери реформалары ғұндарды қуатты мемлекетке айналдырған. Олар
өздерінің оңтүстігіндегі дунхуларды талқаңдап, быт-шытын шығарады,
бытыраңқылыққа түсіреді. Олардың аман калғаңдары Монғолия, Маньчжурияға,
дейін қашып бас сау ғалауға мәжбүр болады.
Алайда, ғүн мемлекеті саяси жағынан бытыраңқы, экономикалық жағынан
әлсіз, этникалық жағынан ала-құла бірікпеген ел болды. Олардың жаулап алған
жерлерінде наразылықтар туып отырған, оз іштерінде де саяси билік үшін
талас-тартыстар туып отырды. Ғүндардың өз іштеріндегі болып жатқан мұндай
талас тартыстарды, қытай өкіметі қалайда болмасын пайдаланып қалуға әрекет
жасай отырған. Сондай әрекеттің бірі б. з. б. 1 ғ. үйсіндермен одақтаса
отырып, ғүндарға бірнеше шабуылға шыққан. Осындай ішкі-сыртқы
қайшылықтардың әсерінен "Ғүн державасы" б. з. б. I г. ортасында оңтүстік
жане солтүстік ғұндар болып екіге бөлінеді. Оңтүстіктегі ғүндар өздерінің
тәуелсіздігінен айрылып, Хань әулетінің қол астына түссе, ал солтүстіктегі
ғұндар б. з. I г. аяғында Чжичжи шаньюдіц басқаруымен өздерінің
тәуелсіздігін сақтап қалу үшін батысқа қарай жылжиды. Олар біртіндеп
Оңтүстік Қазақстандағы қаңлы тайпасының жеріне жетіп, олармен бейбіт
келісімге келісіп, Талас өзенінің шығыс жағында, көшіп-қойуға мүмкіндік
алады. Бірақ та олардың арасында, кейде үйсін тайпаларының арасында ауық-
ауық керісіп қалуда болып тұрған.
Қазақстанның оңтүстік батыс және Арал бойына ғүн тайпала-рының келе
бастаған екінші толқыны б. з. I ғ. басталады. Олардың керсетілген жерлерге
келуі ондағы алан, ас тайпаларын батысқа, Каспий теңізіне қарай жылжытуға
мәжбүр еткен. Алайда ғұндар бұл жерлерде де біржола тұрақты калған жоқ.
Олар Дунай арқылы Батыс Европаға дейін кетеді. Кейбір археологиялық
материалдарға қарағанда, олардың ескерткіштері. Испания жерінен табылған.
Сондықтан Европа деректемелерінде олар ғұндар деген атпен белгілі.
Сонымен ғұн тайпаларының. шығыстан, батысқа қарай жылжуы б. з. б. II ғ.
басталса, б. з. IV ғ дейін созылған. Алайда, олардың жылжуы жай ғана жүрген
жоқ, олар бүкіл Евразия және Қазақстан жерінде өмір сүрген тайпалар мен
халықтардың саяси картасына, этникалық құрамына үлкен өзгерістер туғызды.
Тарихта бұл жылжу тек ғұн тайпаларында болып қойған жоқ, басқа да ірі
тайпалармен жаңа құрыла бастаған халықтардың да жылжуына әсерін тигізген.
Бұл тарих сахнасында "халықтардың ұлы қоныс аудару" мезгілі деген атпен
белгілі. Жоғарыда айтылғандай бұл қоныс аудару Қазақстанға-өзінің үлкен
әсерін тигізді. Ол, біріншіден, жергілікті сақ, үйсін, қаңлы
сияқты тайпалардың шығыстан, батысқа (Қазақстанның өз ішінде) қарай
жылжуына немесе орын ауыстыруына әсер етсе, екіншіден, ол тайпалардың
антропологиялық жағының өзгеруіне әсерін тигізген. Үшіншіден, түркі тілінің
таралуына және оның жергілікті диалекті болып орнығып нығаюын күшейтеді.
Соңғы екі жағдай б. з. V ғ. Қазақстанға түркі тайпаларының жаппай келе
бастауынан тереңдей түседі.
Ғұн тайпаларындағы әлеуметтік теңсіздікті олардың зираттарына өлген
адамдарымен бірге қойылған бұйымдармен қымбат бағалы сәндік,
әшекей заттардың бірдей еместігінен байқауға болады. Егер ауқатты
семьялардың немесе үстем тап өкілдерінің молаларынан қымбат
бағалы заттар көп табылса, ал кедей адамдардың
қабірлерінен жай ғана жасалған арзан бағалы бұйымдар кездесе, кейбір
мүрделерден ешбір заттар да табылмайды. Жазба деректердегі "шаньюи хан"
немесе "ғұн шонжарлары" деген сөздерде үстем тап өкілдерінің болғандығына
дәлел. Жоғарыда табылып жатқан қымбат бағалы бұйымдар да осы үстем тап
өкілдерінің зираттары екендігіне ешбір күмән жоқ. Егер патриархтық-
рулық құрылыстың кезінде шаньюйді ру ақсақалдары сайлайтын болса, ал
патриархтық-феодалдық жаңа қатынастың дамуына байланысты, өзіңің күшінен
айырыла бастайды. Шаньюйндік енді мұрагерлікке көшеді. Ғұн шаньюйі елсе
оның орнына інісі не үлкен баласы билікті өз қолдарына алатын. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz