Бағалы қағаздар нарығының мәні мен қалыптасуы

Пән: Бизнесті бағалау
Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 28 бет
Таңдаулыға:

Мазмұны:

Кiрiспе---------------------------- ----------------------------------- ------
------------------.3

І. Бағалы қағаздар нарығының мәні мен
қалыптасуы ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ...5
1.1. Бағалы қағаздардың мәні, негізгі белгілері,
қалыптасуы ... ... ... ... ... ... . ..5
1. ҚР бағалы қағаздар нарығын ұйымдастыру мен
реттеу ... ... ... ... ... ... ...8

ІІ. ҚР бағалы қағаздар нарығының дамуын
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... .15

2.1 Қазақстандағы бағалы қағаздар нарығының
дамуы ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ..15

2.2 Екінші деңгейлі банктердің бағалы қағаздар нарығындағы
рөлі ... ... ... ..19

ІІІ. Бағалы қағаздардың айналымы және өзекті
мәселелері ... ... ... ... ... ... . ..24
3.1 Бағалы қағаздардың айналымы және өзекті
мәселелері ... ... ... ... ... ... . ..24

Қорытынды-------------------------- ----------------------------------- ------
--------------26
Пайдаланған әдебиеттер тiзiмi----------------------------- ------------------
----------28

Кiрiспе
Бағалы қағаздар нарығы субъектiлерiнiң қатынастары экономикалық-
құқықтық механизмге негiзделедi. Бұл бағалы қағаздардың материалдық түрi
ретiнде оның маңызын дәлелдейдi. Бiрақ бағалы қағаздардың маңызы онымен
шектелiп қоймайды. Бағалы қағаздар кез келген мемлекеттiң төлем айналымында
маңызды орын алады, себебi олар арқылы мемлекеттiң инвестициялық қызметi
жұзеге асырылады. Дәлiрек айтқанда, бұл күрделi қаржы тiкелей халық
шаруашылығының ең тиiмдi саласына жiберiледi, яғни оларды нарық жүйесiндегi
ең өмiршең субъектiлер ғана ала алады.
Өзiнiң ұйымдық және құрылымдық ерекшелiктерiне орай бағалы қағаздар
қаржы институттары, қаржы нарықтары және оларды реттейтiн құқықтық
ережелермен қатар мемлекеттiң қаржы жүйесiнiң тұтас бiр бөлiгiн құрайды.
Мұндай жұйе бiздiң мемлекетiмiзде нарық қатынастарын қалпына келтiру
қажеттiлiгi туындаған кезде құрыла бастады.
Өтпелi кезеңнiң экономикалық тәжiрбиесi дәлелдегенiндей шаруашылықты
жетiлдiрудiң нарықтық әдiстерiн қалпына келтiрудiң және оны одан әрi
дамытудың басты құралы – бағалы қағаздар екенi талассыз ақиқат. Бағалы
қағаздар ақша түрiндегi капиталға да, заттай капиталға да меншiк құқығын
бекiтiп, тек бағалы қағаздар арқылы ғана мемлекеттiк меншiктi акционерлiк
қоғамдардың, яғни жекеменшiк иелерi – халықтың меншiгiне айналдыру мүмкiн.
Бағалы қағаздар нарығында өзiне тән қаржы институттары жүйесi қалыптасып,
оларда экономикалық өрiстеудiң қаржы көздерi шоғырланып және инвестициялық
қорларды бөлу қатынастары жүзеге асады.
Қазақстан Республикасының мемлекетi бағалы қағаздар нарығын құру және
оны одан әрi өрiстету мақсатында қажеттi шараларды жасауда. Қазақстандағы
меншiктi мемлекет иелiгiнен алу және жекешелендiрудiң µлттық бағдарламасы
бағалы қағаздар нарығының негiзгi элементтерiн құру процесiн жеделдеттi.
Мемлекеттiк кәсiпорындарды акционерлiк қоғамдар тұрiнде қайта құру олардың
инвестиция тартудың ең тиiмдi механизмдерiнiң бiрi – акция шығаруды
пайдалану мүмкiндiгiн ашты. Бағалы қағаздар нарығының механизмi
экономиканың барлық субъектiлерiне инвестиция көздерiн алуға мүмкiндiк
жасайды. Акция шығару осы ресурстарды шектеусiз алуға мүмкiндiк туғызса, ал
облигация шығару ақша ресурстарын, оларды банктерден алудан гөрi, тиiмдi
жағдайда алуға мүмкiндiк бередi. Мемлекет бюджет кемшiлiгiн толтыру
мақсатында да ақша белгiлерiн эмиссияламай, мемлекеттiк бағалы қағаздар
шығарумен шұғылданады.
Айтылған мәселелердiң барлығы мемлекетiмiздiң экономикалық дамуының
бүгiнгi кездегi сатысындағы ерекше бағыт, яғни бағалы қағаздарды шығару
және сол қағаздар нарығындағы операцияларды меңгеру мiндетi пайда болғанын
айқындайды.
Ұсынылып отырған бағамдық жұмысымның басты мақсаты қазiргi
экономикадағы бағалы қағаздар нарығы және процент нормасын рөлiн айқындап
шығу болып табылады.
Бұл бағамдық жұмыс екi ұлкен тараудан тұрады. Олар: “Бағалы қағаздар
нарығының мәнi”, “Процент нормасы және оның мәнi” деп аталады. Сонымен
бiрге кiрiпе, қорытынды және пайдаланған әдебиеттер тiзiмiнен тұрады.

І. Бағалы қағаздар нарығының мәні мен қалыптасуы.
1.1. Бағалы қағаздардың мәні, негізгі белгілері, қалыптасуы.

Жоғарыда баяндалғандардан туындағандай , бағалы қағаздар нарығы –
шаруашылық жүргізуші субъектілер мен мемлекет шығарған (айналысқа шығарған)
бағалы қағаздардың сан алуан түрлері сатылатын және сатып алынатын қаржы
нарығының бөлігі. Бұл нарықтың жұмыс істеуі көптеген экономикалық, әсіресе
инвестициялық процестерді реттеп, олардың тиімділігін арттыруға мүмкіндік
береді. Бұған осы нарықтың қор құрылымдарының – бағалы қағаздардың және
өзге де активтердің сан алуандығымен қол жетеді.
Бағалы қағаздар нарығы экономиканың барлық субъектілерінің өздеріне
қажетті ақша ресурстарын алуына кең мүмкіндіктер жасайды және алудың жолын
жеңілдетеді. Ол нарықтық экономикадағы көптеген стихиялы түрде өтіп жатқан
процестердің реттеушісі болып табылады. Бұл әсіресе күрделі жұмсалымдарды
инвестициялау процесіне қатысты.
Бағалы қағаздардың айналымға түсу уақыты мен әдісіне қарай олардың
нарығы бастапқы және қайталама болып бөлінеді. Бастапқы нарықта бағалы
қағаздардың бастапқы иеленушілерінің жаңа шығарылған бағалы қағаздары
сатылады; қайтлама нарықта бағалы қаздардың айналысы, яғни олардың
иелерінің ауысуы болады. Бағалы қағаздардың номиналдық ( номиналдық құн-
баға қағазды шығарған кезде анықталған оның құның ақшалай тұғалану),
эмиссиялық және нарықтық бағасы (бағамы) болады. Қайталама нарық екі
бөліктен тұрады : ұйымдастырылған бағалы қағаздар рыногы – мәмілелер сауда
-саттықты ұйымдастырушының ішкі құжаттарына сәйкес жүзеге асырылатын
эмиссиялық бағалы қағаздар мен өзге де қаржы құралдарының айналыс сферасы
және ұйымдастырылмаған бағалы қағаздар нарығы – бағалы қағаздар айналасының
бағалы қағаздармен жасалатын мәмілемелер қаржы құралдарымен сауда –
саттықты ұйымдастырушының ішкі құжаттарында мәміле объектісіне және оның
қатысушыларына белгіленген талаптар сақталмай жүзеге асырылатын сферсы.
Биржадан тыс айналым рыногының ұйымдастырылған рыноктан айырмашылығы онда
операцияларды жүзеге асырылатын біріңғай орталық жоқ, мәмілемелерді олардың
офистарында дилерлер мен брокерлер жүргізеді. Ұйымдастырылған нарықта
операциялар қатаң регламенттелінген, ал ұйымдастырылған рынокта операциялар
шамалы қатаң ережелер бойынша жүргізіледі.
Бұдан басқа қаржы нарықтарын басқа критерийлер бойынша ажыратады:
бағалы қағаздардың түрлері бойынша: акциялар, облигациялар, және т.б.
нарығы ; эмитенттер бойынша: кәсіпорындардың бағалы қағаздар нарығы ,
мемлекеттік бағалы қағаздар нарығы ; аумақтық критерийі бойынша : ұлттық,
халықаралық, аймақтық; мезгілдері бойынша: қысқа мерзімді. Орта мерзімді
және ұзақ мерзімді бағалы қағаздардың рыногы; мәмілелердің түрлері бойынша:
кассалы, форвардтық және т,с,с,; салалық критерий бойынша.
Бағалы қағаздар рыногының жұмыс істеуі елдің экономикасында жалған емес
нағыз дербестігі бар меншік иелерінің болуымен объективті түрде алдын ала
анықталады. Тек осындай тәуелсіз меншік иелері ғана бағалы қағаздар
рыногында қаржы ресурстарына деген сұранымда көрсете отырып әрі оларды әр
түрлі шығындарға тиімді етіп жұмсауға бағыштай отырып, сауда
мәмілелерін жасай алады.
Қазақстанда қор рыногының қалыптасуы бұрынғы КСРО-ның заңнамасы
негізінде акционерлік қоғамдар, брокерлік және қор биржалары құрыла
бастаған 1991 жылға жатады. Бұл орайда мемлекеттік кәсіпорындардың
жекешелендірілуі және акционерлендірілуі шешуші рөл атқарды. Қысқа мерзім
ішінде күллі ұлттық шаруашылық кешені заңды түрде экономикалық жағынан
өзгеше кәсіпорындарға айналды, олардың көпшілігі нақты иесі бар
акционерлік капитал ретінде көрінді. Осының нәтижесінде 19991 – 1993
жылдары 20 акционерлік коммерциялық банктің акциялары тіркелінді. Бұл
жылдары эмиссияның жалпы сомасы 110 миллрд сом болды. Соның ішінде
банктердің үлесі 80%-ды құрады.
Алайда акционерлік қоғамдардың, брокерік және қор биржаларының
ары қарай дамуын нарықтық қатынастардың және құқықтық базаның, сонымен
бірге бағалы қакғаздардың жұмыс істеу ережесінің қанағаттанғысыз дәрежесі
тежеді.
Нарықтық қатыныстардың серінді даму кезеңі Қазақстан
Республикасының Бағалы қағаздар жөніндегі Ұлттық комисиясы құрылған 1995
жылдан басталады. 1995 жылдың 19 сәуірінен басап жаңартылған Қазақстан
таза қор биржасы – Орталық Азия қор биржасы (ОАҚБ) жұмыс істей бастады.
1995 жылдың 21 сәуірінде Бағалы қағаздар және қор биржасы туралы
Қазақстан Республикасының заңы бекітілді. Қазақстанда бағалы қағаздар
рыногы құықтық реттеуді қамтамасыз ету үшін Қазақстан Республикасында
Мемлекеттік бағалы қағаздары қалыптастырудың және дамытудың бағдарламасы
әзірленді. Қазақстан Республикасының мемлекеттік қарызының ұлттықжинақ
облигацияларын шығару, айналысы және өтеу шарттары туралы қағидалар
әзірленіп, бекітілді. 1997 жылдың басынан Қазақстан Республикасының
Парламенті бағалы қағаздарды реттейтін үш заң қабылдады, олар: Бағалы
қағаздар нарыға туралы, Бағалы қағаздармен жасалған мәмілелерді тіркеу
туралы, Қазақстан Республикасындағы инвестициялық қорлар туралы
заңдар.1997 жылдың ортасынан бастап Бағалы қағаздардың орталық
депозитарийі Жабық акционерлік қоғамы құрылды, оның функциясы барлық
мемлекеттік және басқа бағалы қағаздарды ұстаушылардың тізілімін жүргізу
болды. Қазақстанның қаржы нарығының мемлекеттік реттеу жүйесінің
тиімділігін арттыру және онда қалыптасқан қатынастарды бағалау мақсатында
2001 жылдың маусымында Президентттің жарлығымен Қазақстан Республикасының
Бағалы қағаздар жөніндегі ұлттық комиссиясы таратылып, оның функциялары мен
өкілеттіктері Қазақстанның Ұлттық банкісіне берілді.
Әлемдік қаржы дағдарысының және экономиканың нақты секторларындағы
өндірістің құлдырауынан туындаған сыртқы және ішкі факторлардың еліміздің
бағалы қағаздар нарығына тигізген жайсыз әсеріне қарамастан, ол даму
үстінде. Республиканың бағалы қағаздар нарығында жасалып жатқан қадамдар
соңғы кездері айтарлықтай белсенді бола түсті.
2. Қазақстан Республикасының бағалы қағаздар нарығын ұйымдастыру мен
реттеу.

Бағалы қағаздар нарығын құру және дамыту шаруашылықты бір орталықтан
қаржыландырудың тиімсіз жүйесін және салааралық қйта бөлуді өзгертуге,
нарықтық құрылымдардың инвестицияға деген сұраныстарын қанағаттандыруға
және бұл нарыққа салааралық капиталдың қайта құйылуын реттеуші болуға, ірі
кәсіпорындар мен банктер жұмысының барометрі болуға мүмкіндік береді.
Бағалы қағаздар нарығының дамуы экономканы көтеруге мынадай шараларды іске
асырғанда ғана ықпал етеді: тауар нарығын қалыптастыру,
монополиялсыздандыру, шағын кәсіпорынды қолдау, ақша айналысын нығайту.
Тауарлар мен қор құндылытарының биржалық сауасы таяу арадағы
ресурстарды қорландыру жуйесінен және бір орталықтан капитал жұмсалымдарын
үлестіруден тауалар және қаржы тасқындарының нарықтық реттеу әдісіне өтуге
мүмкіндік жасайды. Акцияларды шығару мемлекеттік құрылымдар мемлеке
иелегінен алудың ең басты құралдарының біріне және өнеркәсіпті жандандыр
мен қайта құруда жеке және заңды тұлғалардың ақшалай табыстарын
жұмылдырудың тиімді құралдарына айналауда. Сондықтан да бағалы қағаздар
нарығына қатынасушылардың барлығың алдында бағалы қағаздармен жасалатын
операциялардың теориясы мен техникасын игеру; биржалық істі регаменттеуді
үйрену; мемлектік кәсіпорындарды акционерлеу және жекешелендіруге
байланысты іс-тәжірибелерді игеру міндеттері тұрады.
Бағалы қағаздар нарығының міндеті – бағалы қағаздарды сатушылар мен
сатып алушылардың көнілінен шығатын бағада инвестицияға толық қаражат
жұмсауды қатамасыз ету болып табылады.
Бұл міндеттерді шешу бағалы қағаздар нарығында қызмет етуші
делдалдардың – брокерлер мен инвестициялық дилерлердің қатынасуынсыз
мүмкін емес. Тек қана солар бағалы қағаздар нарығын қандай жағдайда да,
қашан, қандай шартпен және қандай бағалы қағаздар шығару қажет екендігін
біледі. Бұл жерде брокер бағалы қағаздарды сатушыларды сатып алушылармен
кездестіріп, ол үшін комиссиондық ақы алса, ал инвестициялық дилер өз
есебінен және өз атынан бағалы қағаздарды сатып ала отырып, кейіннен қайта
сатады. Қайта сатудан түскен түсім, оның пайдасын құрайды. Өз жұмысында
брокерлік және дилерлік операцияларды жүзеге асырушы ірі инвестициялық
компаниялар ішкі бағалы қағаздар нарығының басты тұлғалары болып саналады.
Қазақстан Республикасының заңында көрсетілетін бағалы қағаздар
нарығының негізгі идеологиясы келесідей қағидалардан тұрады:
• әрбір потенциалды инвестор үшін бағалы қағаздарды эмиссиялаудың барлық
түрлері бойынша толық және тура ақпараттардың болуы;
• бағалы қағаздар нарығының қатынасушыларының (инвестициялық
фирмалардың, қор биржалары және тауар биржаларының қор бөлімдері,
брокерлік фирмалар және т.б.) біліктілігі.
Бұл аталған мекемелердің жұмысындағы кәсіби сапасы туралы қойылатын
талаптардың маңызы арта түседі. Инвестициялық қор ретінде құрылатын кез
келген заңды тұлғаның штабында бағалы қағаздармен жұмыс жасай алатын
маманның болуы міндетті. Ол алғашқы және қайталама бағалы қағаздар
нарығының дамуы туралы хабардар болуға тиіс.
Қазақстанда нарықты объективті түрде реттеу үшін мыналар қажет: біріншіден,
оның мемлекеттік сектордың кәсіпорындарымен қатар, жеке кәсіпкерлер және
қалыптасып келе жатқан шағын және орта бизнесті, сол сияқты үкіметтің
бюджетінің тапшылығын қаржыландыру үшін қажетті ресурстарды іздестірумен
тікелей байланысты болуы; екіншіден, республика азаматтарына бағалы
қағаздар сатып алуға және сатуға мүмкіндік беретін үкіметтің жекешелендіру
стратегиясымен байланысты болуы; үшіншіден, ақша массасына Ұлттық банк
жағынан бақылау жасауда жаңа жанама механизмдерді қалыптастыру үшін,
мемлекет жағынаннарықты реттеудегі біліктілік республикамыздағы нарыққа
өтудегі жаңа көптеген мәселелерді шешуге көмектеседі.
Біздің экономикалық жағдайымызда немесе әлемдік нарыққа енуміздегі ең
өзектісі, бұл әлемдегі бағалы қағаздар нарығына байланысты жинақталған
барлық құндылықтарды оқып үйрену және хабарлау болып табылады.
Қор нарығын мемлекеттік реттеудің қажеттілігін әлемдік тәжірибе
көрсетіп берді. Ол әр елдегі өзіндік ерекшеліктерге қарай ескерілетін
жағдайда, мемлекеттік реттеудің формалары мен әдістерінің ортақ үлгісін
жасайды.
Қазақстанда енді қалыптасқан қор нарығы әзірге жеткіліксіз жағдайда
реттелуде. Оған қол жеткізу үшін инвесторлардың мүддесін қорғайтын және
бағалы қағаздар нарығының тұрақтылығын қамтамасыз ететін заңдылықтарды тез
арада дайындау қажет.
Бағалы қағаздар нарығына қатысты мемлекеттік саясаттың негізін
жасауда өзін-өзі реттеу қағидасына көңіл аударуға тиіс. Осыған байланысты
мемлекеттік саясат бұл сферадағы жеке кәсіпкерлікті марапаттауға бағытталуы
тиіс.
Бағалы қағаздар айналысы сферасындағы жеке бастаманы қолдауға
байланысты шаралармен қатар, қор нарығы субъектілерінің қызметіне
мемлекеттік, әкімшілік және жанама (экономикалық) бақылау қою шараларының
жүйесін жасау, сол сияқты экономикалық қор секторындағы нарықтық ортаға
толық мемлекеттік араласу жүйесін дайындау қажет.
Құқықтық қорғау: бағалы қағаздарды әкімшілік-мемлекеттік тіркеу; бағалы
қағаздар нарығына кәсіби қатынасушылардың қызметтеріне лицензиялар
сертификаттар беру, бағалы қағаздар нарығына жіберу ережелері, шетел
инвесторларын бағалы қағаздар нарығына жіберу ережелері.
Экономикалық қорғау: бағалы қағаздармен жасалатын операциялар бойынша
салықтық жеңілдіктер жүйесін жасау және қолдану; мемлекеттік бағалы
қағаздармен жасалатын операциялар жолымен нарықтағы сұраныс пен ұсынысты
реттеу.
Нарық экономикасы дамыған елдерде инвестициялық бизнесті бақылауға және
реттеуге мүмкіндік беретін, яғни заңдар мен арнайы органдардан басқа да сол
саланың өздерінде өзін-өзі бақылау және өзін-өзі реттеуді қамтамасыз ететін
заңдар мен ведомстволар бар.
Өзін-өзі реттеу екі негізгі элемент арқылы анықталады:
1. стратегияны анықтаумен айналысатын ұйымдардың өздері мәміле жасау
тәжірибесіне қатынасады;
2. өзін-өзі реттеуші ұйымдар қоғамдық органдар есебінен емес, негізінен
нарықтың есебінен қаржыландырылады.
Өзін-өзі реттеу жүз жылы қалыптасып өзінің тиімділігін сақтап келеді,
себебі, бұл бағалы қағаздар нарығына қатынасушылардың экономикалық
мүддесінде болады. Қазіргі өзін-өзі реттеу, мемлекеттік реттеумен қатар,
бағалы қағаздар облысындағы бизнес үшін тиімді реттеу құралы болып қала
беруде.
Өзін-өзі реттеу өзінің көп жылдық іс-тәжірибесінде нақты нарықтардың
талабын және жергілікті сұраныстарды, жергілікті бизнес тәжірибелерінің
ерекшелектерін, жұмсалымдарды қорғау, кедендік, құқықтық және саяси
талаптарды ескеру қажеттігін басынан кешті.
Соның нәтижесінде әр түрлі дәрежеде өзін-өзі реттеу қалыптасты.
Мемлекеттік және өзін-өзі реттеуші ұйымдардың арасындағы ынтымақтастық,
жүйенің өміршендігінің маңызды шарты.
Өзін-өзі реттеудің 4 ұйымдастыру құрылымы болады; өзін-өзі реттеудің
үлестік құрылымы; бағалы қағаздар нарығының комиссиясы; қызметтері жеке
көздерден қаржыландырылатын тәжірибелі бизнесмендер кеңесі; өзін-өзі
реттеуші жүйемен ынтымақтастықты жұмыс жасайтын мемлекеттік департамент.
Еркін бәсеке нарығындағы жағдай мемлекеттік үлестіруді айналып өтіп,
қор биржасы және несиелеу сфералары арқылы ірі ақшалай қаражаттардың
саладан салаға құйылуын қамтамасыз етті. Бұл кезең ұйымдастырылмаған
жабайы нарықтың уақытымен сипатталады. Бұл тұста, шаруашылық қызметті
реттеуші заңдылықтар мен органдар болмағандықтан да көптеген мәмлелер
тіркеуге алынбаған.
ХІХ ғасырдың екінші жартысындағы жаппай акционерлік қоғамдардың
құрылуы мен бағалы қағаздар шығарудың ұлғаюы қор биржасының маңызын арттыра
түседі. Өндірістің өсуімен салыстырғанда ақшалай капиталдың интенсивті
түрдегі жинақталуы бағалы қағаздарға деген едәуір сұранысты аңықтап,
нәтижесінде биржалық айналым өсіп, ал биржада ең бастысы жеке компаниялар
мен кәсіпорындардың акциялары мен облигациялары айналысқа түсті.
Әсіресе бағалы қағаздар нарығы АҚШ-та кеңінен дамыды. Егер де,
Еуропада бос ақша қаражаттарын банктегі шоттарда сақтауды, сақтандыру
полисі және жылжымайтын мүлікке салуды дұрыс санаса, ал Америкада көптеген
кәсіпкерлер өз капиталдарын қаржылай активтерге инвестциялады. Сондықтан да
АҚШ-тың қор нарығында қаржылай операцияларды жүзеге асырудың қазіргі
механизмі қалыптасып, ол бүгінгі уақытта біршама ұйымдастырылған және
демократиялық бағалы қағаздар нарығының біріне жатады.
Қаржы нарығының ұлттық ерекшеліктеріне байланысты қор биржаларын
ұйымдастырудың екі типі болады. Бұл жеке құқықтық сипаттағы (ағылшын-саксон
типтес) және топтық құқықтық сипаттағы (еуропалық-континенттік типтес) қор
биржалары.
Жеке құқықтық сипаттағы қор биржасына классикалық мысал ретінде
әлемдегі Лондон қор биржасын және сондай қағидамен жұмыс жасап отырған
Нью-Иорк, Токио және басқа да қор биржаларды айтуға болады. олар жеке
компаниялар түрінде ұйымдастырылып, кейіннен акционерлік қоғам ,
бірлестіктер, аралас кәсіпорындарға айналған. Мұндай типтегі қор биржаның
мүшелерінің саны қатаң шектеледі. Оған орын үшін ірі ақша сомасын төлей
алатын қарапайым тұлғалар мен компаниялар мүше бола алады. Нью-иорк қор
биржасындағы орын үшін төлем ақының мөлшері бірнеше ондаған мыңдарадан
жүздеген мың долларға дейін ауытқып отырады. Қор биржасына биржалық
комитет немесе басқарма жетекшілік етеді. Мұндай биржалар қызметіне үкімет
тарапынан қойылатын бақылау өте аз және олар біршама дербес және бағалы
қағаздар айналысын реттеуге тәуелсіз. қазақстан қор биржалары
ұйымдастырылу құрылымы жағынан биржаның осы тобына жатады.
Топтық құқықтағы сипаттағы биржалар мемлекеттік мекемелер болып
саналады. Олардың қызметтерін үкімет органдары бағалы қағаздар айналысын
реттеуші арнайы ккомиссиялармен бірлесе отырып, бақылау жасайды. Мысалға,
Париж қор биржасы экономика министрі мен биржа операциялары жөніндегі
комиссияныңбірлескен түрдегі қадағалауында болса, ал Германияның
биржаларын жергілікті үкімет органдары бақылауға алса, Италия биржаларын
Қаржы министрлігі мен компаниялар және биржа ісі жөніндегі Ұлттық
комиссия реттейді. Биржалық жұмыскерлер мен қор операциялары бойынша
мамандар, сол органдар тағайындайды және олардың мемлекеттік қызметтер
деген мәртебесі болады.
Бірақ соңғы жылдары ағылшын,американ және еуропалық континенттік қор
биржалары типтерінің арасындағы айымашылықтарды білдірмеу ағымы
байқалуда. Бір жағынан, биржаның өзі іштей өзін- өзі реттеу негізінде
қызмет етсе, екінші жағынан ақша-несие және қаржы механизмінің қазіргі
құрылымына оңай көнетіндей ету мақсатында бағалы қағаздар нарығына
мемлекеттік бақылау және реттеу арта түсуде.
Әрбір елде бір ғана емес, қор биржаларының толық жүйесі бар. Ұлттық
биржалық жүйеде жекелеген биржалардың роліне байланысты моно жүйелік және
полицентристік қор биржалары бар елдерді топтастыруға болады.
Бірінші типтегі жүйеде елдің қаржы орталығында орналасқан бір ғана
биржа қызмет етіп, қалғандарының аймақтық маңызы болады ( АҚШ, Италия,
Франция, Жапония). Мысалға, Милан және Париж қор биржаларында бағалы
қағаздар ұлттық айналымының 95%-ға жуығы шоғырланса, ал Нью-Иорк және
Токио биржаларында бұл көрсеткіш 84% және 80% құрайды. Қазақстандағы
ұйымдастырылған қор биржасының дамуы осы биржалық жүйе төңірегінде
жүргізілуде.
Полицентрлік қор биржасының жүйелері Германияда,
Австрияда,Канадада, Швецияда қызмет етуде. аймақтық қор биржалар қызметі
жергілікті компаниялардың бағалы қағаздарына қызмет көрсетуге
бағыттылғандықтан да белгілі бір аудан төңірегінен шықпайды. Бірақ та бұл
жерде провинциалдық биржалардың бірігу ағымының орын алуын айта кеткен
жөн. Полицентрлік бағалы қағаздар нарығын ұйымдастыру құрылымына біршама
аймақтық құрылымдары бар Ресей биржалық жүйесі бет түзеп келеді.
Биржаны өзін- өзі реттеудің әрекет етіп отырған әдісіне-листинг
жатады. Биржа ісіндегі листинг- Бұл биржалық тізімге бағалы қағаздар
эмитенттерінің бірқатарын қосуды білдіреді. биржаны ұйымдастыру шартына
байланысты бағалауға жіберілетін бағалы қағаздар тізіміне біршама ірі
және рентабельді акционерлік қоғамдар ғана түсуге тиіс. Биржа листингіне
енгізілу, эмитент-компанияның тұрақтылығы туралы куәландырады, себебі биржа
ондағы айналатын тауарлардың жоғары санын растайды. Листингтің құрамдас
бөліктерін атап өтейік. Эмитент-компаниялардың бағалы қағаздары, оларды
толық талаудан кейін,биржада бағалауға жіберілетін бағалы қағаздар
тізіміне қосылады. Талдау эмитентің берген мәліметтері негізінде
жасалады. Ондай мәліметтерге: эмиссиялау проспектісі, компания активтерінің
жағдайы туралы ақпарат, компанияның бухгалтерлік есебі, тәуелсіз
аудиторлармен куәландырылған пайда және зиян туралы есебі жатады. Барлық
ақпараттар кешенінің аналитикалық өндеуі мыналарды қамтиды: жалпы
экономикалық және әлеуметтік- саяси болжаулар, жаңа заңдарды және
нормативтік актілерді. Олардың компанияның қаржылық жағдайына тигізер
ықпалын оқып – білу. Биржалық мәмілелер нәтижесінде қалыптасатын, бағам
негізінде биржа бағалы қағаздарды бағалайды.
Ең ақырында, инвесторлар осындай зерттеу негізінде дайындалған
ұсыныстарды қолдарына алады. Сөйтіп, листинг- биржаның қасиетті
міндеттемесі ретінде, оның басты міндеті потенциалды инвесторлардың қаражат
жұмсауына дұрыс бағыт беру және олардың мүдделерін қорғау болып саналады.
Экономикалық жағдай, акционерлік қоғамдардың рейтенгі және ең басты
биржалық баға белгілеу парағы (биржалық бюллетень, ағымдағы бағамдары
көрсетілген бағаланған бағалы қағаздар тізімі) инвесторлардың шешім
қабылдауына негіз болып, қызмет етеді. Баға белгілеу парағы- елдегі,
аймақтағы, әлемдік шаруашылықтпғы, қор нарығындағы ауа райының өзгерісін
көрсететін өзіндік барометрді білдіреді.
Бағалы қағаздарды бағалауға жіберілген акционерлік қоғамдардың
экономикалық жағдайын биржа қатаң бақылап, қажет кезде(олардың экономикалық
жағдайы нашарлап немесе борыштық тұрақсыздыққа ұшыраса) делестинг
процедурасын қолдануы, яғни тізімнен алып тастауы мүмкін .
Листинг процедурасы ТМД елдерінің қор биржаларының іс-тәжірибелеріне
біртіндеп енгізілуде. Қазір ең бастысы, кәсіпорындарды жаппай акционерлеу
алдында бағалы қағаздар нарығындағы қаржы дағдарысының тәуекелін
төмендетіп, иқаражат жұмсаудың сенімділігін кепілдендіру арқылы
инвесторлардың сенімдеріне кіру қажет болып отыр.
Сондықтан, листинг ережесін енгізу, оны сақтау және бағаланатын бағалы
қағаздар санын көбейтуге тырыспау- бұл бағалы қағаздар нарығы енді ғана
қалыптасқан тұста ең өзнеті мәселеге айналуда.
Қазақстанның бағалы қағаздар нарығының ағымдағы жағдайын, экономиканың
өтпелі кезеңдегі жалпы жағдайымен байланысты дағдарысты деп сипаттауға
болады. Бағалы қағаздар нарығы- бұл жалпы нарықтар сияқты экономиканың жан-
жақты дамуынсыз толыққанды түрде қызмет ете алмайтын нарықтың бір сигменті.
Қор нарығының жағдайы бірқатар факторларға байланысты, соның ішінде ең
басты рөлді инфляция қарқыны алады. Өндірістің құлдырауы және бағаның өсуі
тұсында қор нарығының көптеген артықшылықтары жарамсыз болып қалады.
Барлық қиын жағдайдада да қор нарығының инвестициялық процестегі рөлі
арта түсуде. Бұл ең бастысы күрделі капитал жұмсалымының қаржыландыруға
арналған ресурстарға деген қажеттіліктен туындайтын кәсіпорындарды
акционерлеумен байланысты. Қор нарығы арқылы жүзеге асырылатын өндіріске
және инфрақұрылымға шетел инвестицияларын тарту үшін қолайлы база жасалуы
қажет.
Сондай-ақ, әр түрлі бюджеттен тыс қорларда құрылады. Қаражат жинақтау
шамасына қарай, олар қаражаттарын бағалы қағаздарға инвестициялайды.
Осындай және басқа да факторлар қор нарығын инвестициялауға арналған
қаражат жинақтау жолдары ретінде арттырудың потенциалды мүмкіндіктерін
көрсетеді.
Қазақстанның бағалы қағаздар нарығының даму болашағы үшін ресурстарды
жинақтау сұрақтарын ғана қамтып қоймай, сондай-ақ нарыққа өту барысында
туындаған макроэкономикалық мәселелердің стратагиялық шешіиін және талдауды
қамтитын бағалы қағаздар нарығын дамытудың ұзақ мерзімді саясаты болуы
керек.
Мұндай әрекет ету бағдарламасының мемлекеттік деңгейде, оның қаржы
саясаты аясында жасалады деп күтуге болмайды. Мемлекеттің фиськалдық
мүддесі, оның құрылымдары арасындағы қарама-қайшылық, бұл міндетті шешуге
мүмкіндік жасамайды. Міне сондықтан да жаңадан құрылған бағалы қағаздар
нарығының кәсіби қатынасушыларының бірігуімен жасалатын қаржы тұрақтылығына
және өндірістің дамуына дейін биржалардың , брокерлік фирмалардың және т.б.
ұзақ мерзімді мүдделерін қаматамасыз ететін стратегияның болуының маңызы
зор.

II. Қазақстан Республикасында бағалы қағаздар нарығының дамуын талдау.

2.1 Қазақстандағы бағалы қағаздар нарығының дамуы.

Бағалы қағаздар рыногін жасақтау республикамыздың қаржы саласын
тұрақтандыру бағытындағы міндеттермен тікелей байланысты. 1996 жылдың май
айында 1996-1998 жылдар аралығындағы бағалы қағаздар рыногын дамыиу
бағдарламасы бекітілді. Бағдарламаның осы кезеңдегі негізгі бағыты рыноктың
тиімді қызмет етуі үшін инфраструктура жасау болып табылады.Болашақта
бұл   бағдарламаға   өзгертулер   енгізіледі. Өйткені   бағалы
қағаздарды шығару орналастыру мен айналымға түсіру күрделі экономикалық
және құқықтық қатынастарға, сыртқы факторларға қатысты. Сол факгордың бірі
— жекешелендірудің қолданылып жүрген схемасы мен мемлекеттік ішкі
қағаздарды жою.

Бағалы қағаздар рыногындағы негізгі қаржылық — акциялар мен
мемлекеттік құнды қағаздар.
1997 жылы 1 маусымда 3758 акционерлік қоғам акциялар шығарылымын
тіркеуден өткізді. Олардың басым бөлігі акционерлік қоғамға айналған
бұрынгы кәсіпорындар.

1995-1997    жылдардағы    акциялар    шығарылымы 304,421310   млрд
теңге,    1997   жылы   қаңтар-маусым аралығындағысы — 110,746 млрд теңге
болды. Ал бұл аралықтағы жалпы өнім өндіру 358 млрд теңге болғанын атап
кету керек.

Корпоративті құнды қағаздар рыногында талдау жасағанда, қайтара
шығарылым кәсіпорындарының қор рыногы арқылы инвестиция алуға дайындығы бар
екендігін білдіретін елеулі фактор ретінде аталады.

Қайтара шығарылым акциялары үстіміздегі жылдың 1 маусымында 63,3525
млрд теңге   болды.   Бұл   барлық шығарылымның азғана мөлшерін (қаржылай
түрде) еске ала келе, акциялардың әлі толық инвестициялық құрал болып
үлгермегендігін, олардың шығарылымы тек жекешелендіру қорытындысын
нығайтуға қызмет ететіндігін түйіндеуге болады. Мамыр айындағы (2003ж)
дерек бойынша Халықаралық Қазақ қоры биржасына 4 акционерлік қоғамның
мемлекеттік пакеттері қойылған. Осының біреуінің өзімен ғана осы уақытқа
дейін 5041050 теңгенің саудасы жасалған.

Сөйтіп, жалпы алғанда бағалы қағаздардың бастапқы рыногы салыстырмалы
түрде қалыптасып қалғанын, екінші рыногы баяу дамуда екенін байкаймыз.
Қазір Халықтық банкіге салым салушылардың өсе түскенін байқауга болады.
Ұлттық статистика агентгігінің мәліметі бойынша, үстіміздегі жылдың алғашқы
2 айында салымшылар 7,7%-ке өссе, наурыз айында салым 12,4 млрд теңгеге
жетті.

Халық мемлекеттік бағалы қағаздарға сенім артуда. 1996 жылдың
қыркүйегінен бері Ұлттық жинақ облигациялары 6 рет шықты. Жалпы құны 2,25
млрд теңге болды. Сондай-ақ шетелдік инвесторлар да мемлекеттік құнды
қағаздарға сенім арта түсуде. Бұл біздің қаржы жүйеміздің тұрақталу
тенденциясына оң ықпалын тигізе бермек.

Қаржылық жүйенің негізгі құралы, ақша айналымының басты өзегі,
болашақта нарықты экономиканың дамуының ең маңызды буыны болғандықтан,
құнды қағаздар нарығына деген қызығушылық туып отыр.

Жалпы бұл сала біздің елімізде тәуелсіздік алған уақыттан бері ғана
құрылып, өзінің даму жолына түсіп отыр. Қазақстандық қор биржасы
Қазақстан Республикасындағы қызмет істеп тұрған жалғыз биржа. Алайда,
Қазақстан ТМД-ның басқа елдерімен салыстырғанда, дамудың прогрессивті
сатысында тұр. Шетел нарығына шығу, жеке кәсіпкерліктің дамуы, инвестиция
тарту, осы құнды ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.