Айтыс жайында
Ж.Досмұхамедов атындағы педагогикалық колледжі
КУРСТЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы:
Айтыс
Орындаған
Жетекші:
Орал-2015
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
1. Айтыс – ауыз әдебиетінің поэзиялық
жанры ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ..5
2. Айтыс өнерінің шығу тарихы,
түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..9
Негізгі бөлім
1. Қазақ әдебиетіндегі айтыс өнерінің зерттелуі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 15
2. Айтыс өнерінің ерекшілігі, тәрбиелік
мәні ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..18
3. Қазақ әдебиетіндегі айтыс өнерінің
маңызы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... .19
4. Қазіргі кездегі қазақ
айтысы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ...21
5. Қазақ әдебиетінде айтысты оқытудың әдіс-
тәсілдері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ..24
6. Біржан – Сара айтысын оқытудың тиімді әдіс-
тәсілдері ... ... ... ... ... ... .. ... .28
Практикалық
бөлім ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... .32
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..38
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .41
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі. Айтыс — ауыз әдебиетінде ежелден қалыптасқан
поэзиялық жанр, топ алдында қолма-қол суырып салып айтылатын сөз сайысы,
жыр жарысы.[1] Айтыс — синкреттік жанр, ол тұрмыс-салт жырларынан бастау
алып, келе-келе ақындар айтысына ұласқан. Айтыста осыған орай лирикалық,
эпикалық, драмалық сипаттар мол ұшырасады. Сол арқылы бұл жанр ауыз
әдебиетінің өзге түрлерімен қанаттаса дамып, бір-біріне елеулі әсер-ықпал
жасап отырған. Батыр және лиро-эпос жырларына да әсерін тигізіп, өзі де
арнасы кең мол салаға айналған.
Қазақтың ауыз әдебиетінде ерте заманнан келе жатқан айтыс жанрының туу
негіздері мен өзіне тән ерекшеліктері, даму тарихы бар. Айтыс – халық ауыз
әдебиетінің ерекше бір түрі. Айтыс қазақтан басқа арабтың бәдеуилер
тайпасында және түрік тілдес елдердің бірқатарында, ірі ақындар айтысы
Үндістан халықтарында бар. Кейбір зерттеушілер айтыстың алғашқы шығу тегі
өте ерте заманнан келе жатқанын айтады. Оның әуелгі элементі көркемөнердің
түрлері сараланып, бір-бірінен әлі ажырамай, бәрі бірігіп бір бүтін өнер
саналып, әні де, өлеңі де, оны шығару да, орындау да, қимыл, бет құбылысы,
тағы басқалары да қосыла жүрген дәуірде туса керек деп топшылайды. Айтыстың
алғашқы адымы осы кезеңде басталса керек.
Айтыстың ескі түрі деп есептелетін бәдік айтысының негізінде адам
баласының табиғатқа әсер ету мақсаты жатса, басқа айтыстардың ішінде
қайсысы ерте, қайсысы кеш туды, оны айту қиын. Дегенмен, кейбір айтыстардың
мазмұнына, лексикасына, сөйлем құрылыстарына қарап, қай заманда пайда
болғанын топшылауға болады. Мысалы, жануарлар айтысына, өлі мен тірінің
айтысына қарағаңда, жұмбақ айтысының анағұрлым кеш туғандығы анық.
Салт айтысының ескі түрі қыз бен жігіт айтысында негізгі тақырып –
жастық көңіл күйі мен өнер сынасу болса, ақындар айтысында өнер салыстыру,
сөз сынасудың үстіне әр ақын өз руын дәріптей жырлаушылық келіп қосылғанын
көреміз. Әсіресе бұл XIX ғ. етегін кеңірек жайған. Осы дәуірде өмір сүрген
атақты ақындар: Шөже, Балта, Орынбай, Кемпірбай, Тезекбай, Сүйінбай, Түбек,
Омарқұл, Тәбия, Мұрат, Сүгір, Жаскілең, Бала Омар, Біржан, Сара, т.б. түрлі
тақырыпта шығарған қысқа өлеңдерімен қатар, айтысқа түсіп, сан алуан сөз
тартыстарын бастарынан кешірген және тарихта көпшілігінің аттары осы айтыс
арқылы сақталған. Айтыс жанры қазақ ауыз әдебиетінде саны жағынан да,
сапасы жағынан да айрықша орын алады. Тек қазақта ғана емес, бүкіл Шығыс
елінде бар айтыс қазір өзінің жанрлық қасиетін, түрін қазақ әдебиетінде
ғана сақтап қалып отыр.
Зерттеудің мақсаты: айтыс өнерінің шығу тарихымен танысып, қазақ
әдебиетіндегі айтыс өнерінің орнын зерттеу.
Зерттеу міндеттері:
1. Айтыс өнері туралы жалпы түсінік беру және тарихына шолу жасау;
2. Қазақ әдебиетіндегі айтыс өнерінің маңызын қарастыру;
3. Айтыс өнерінің ерекшелігі, тәрбиелік мәні.
Зерттеу мәселесі. Айтыс - әдебиет жанры болғанымен, ертеден
қалыптасқан халықтық дәстүрдің үлкен түрі. Ойын, той, ас, қыз ұзату, келін
түсіру сияқты қазақ тойлары жүйрік ат, білекті палуандармен бірге айтыс
ақындары да қатысып, олар айтыс арқылы той қызығы мен мәртебесін көтере
түскен. Әрине мұндай жерде айтыстардың өз мақсаты, талабы, шарты бар.
Көшпелі елдің қызық-қуанышын бөлісіп келген айтыс халқымыздың сан алуан
ойын-той, әр түрлі дәстүрлі думандарда қуана қызықтайтын театры іспеттес
болған. Жұрт көпшілік алдында сөз сайысына түскен екі ақынның жеңіске жету
жолындағы тапқырлықтары мен алғырлықтарына куә болып, солардың біреуінің
намысын жыртып, тілеуін тілейтін жанкүйеріне айналады. Бұған айтыстың
сауықшылдық, эстетикалық ләззат беретін сипаттары да айтарлықтай қызмет
атқарады. “Аттың жалы, түйенің қомында” дегендей көп дайындықты керек
етпейтін айтыс кез келген жерде өте береді де, мұның тыңдаушысы да, бағасын
беріп төрелік айтушысы да халық немесе қадірлі ел ақсақалдары болады.
Айтыстың дәстүрлі өнерге айналуына көшпелі өмір салты тікелей әсер еткені
байқалады. Көшпелі елде шілдехана, ойын-тойға ерекше мән беріліп, қонақ
кәдеден бастап, кішігірім ауыл айтыстары да өтіп отырған. Бұлар ертеңгі
көрнекті айтысқа бастайтын дайындық тәрізді бүкілхалықтық сипат алған.
Арқалы айтыс ақындары бірін-бірі іздеп келіп айтысатын дәстүрге жалғасты.
Бір де бір үлкен жиын, ас-той ақындар айтысынсыз өтпейтін болды. Бұл дәстүр
айтыстың сан алуан мазмұнды, мол ауқымды жанрға ұласуына қолайлы жағдай
жасады.
Зерттеу болжамы. Мектепте қазақ әдебиеті пәнін оқытуда айтыс өнерімен,
шығу тарихымен таныстру керек, айтыстың оқушыға берер тәлім-тәрбиесі мол.
Зерттеу пәні: Қазақ әдебиетіндегі айтыстың алатын орны.
Зерттеу құрылымы: жұмыс кіріспеден, теориялық және практикаалық
бөлімдерден және қорытынды мен пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1. Айтыс – ауыз әдебиетінің поэзиялық жанры
Айтыс дәстүрі түркі тілдес елдердің көбінде-ақ кездеседі, алайда,
бұлардың ешқайсысы біздегі айтыспен теңесіп иық тіресе алмайды. Сол себепті
біздегі дәстүрлі және бүгінгі айтыс өнері халқымызбен ғасырлар бойы бірге
жасап келе жатқан өзінің сан алуан көркемдік, танымдық сипаттарымен ел
мақтанышына айналып отыр.
Ауыз әдебиетінің басқа жанрларына қарағанда, айтыстың ерекшелігі –
оған көптеген әйел ақындар қатынасқан. Қазақ ақындар айтысында талантымен
танылып, бүкіл елге аты жайылған әйгілі ақындар аз емес. Сара мен Ырысжан,
Ақбала мен Күнбала, Тоғжан мен Тәбия сияқты ақындар – топтан озған
жүйріктер. Осындай аяулы өнер иелерін халық қатты ардақтаған.
Ақындар айтысының ендігі бір ерекшелігі – онда "Халық театрының анық,
дәл ұрығы бар" (М.Әуезов), айтыс әсерлі болуы үшін ақындар домбыраның не
сырнайдың, қобыздың сүйемелдеуімен, әнмен айтады. Театр актерлеріндей олар
сан алуан құбылыс жасайды.
Тарихта аты мәлім қазақ ақындарының көпшілігі осы айтыс өлеңдерінде
тәрбиеленіп өсті. Айтыс – ақындық тәрбие мектебі. Сөз сайысы үстінде оның
ақындық өнері шыңдала береді. Ақындар шаршы топ алдында сарапқа, сынға
түскендіктен, сөзінің мазмұны мен көркемдік жақтарына зер салады. Айтыс
жырларындағы үздік образ, шешен сөздер осы айтыс үстінде туған.
Айтыстың көркемдік ерекшелігі. Өлшеусіз талант әрі әнші екі саңлақтың
шешен сөздері – өзінің көркемдік жағынан күні бүгінге дейін үлгі. Бұл
айтыстың сөздері анықтық, тазалық, дәлдік жағынан болсын, көркемдік,
сұлулық жағынан болсын қазақ поэзиясының төрінен орын алады.
Үздік теңеу, эпитет, жалпы троп пен фигураның бұл айтыстан небір
шұрайлылары табылады.
Ақиық, мұзбалақпын жерге түспес,
Кең қолтық арғымақпын алқымы іспес, –
деген жолдардағы эпитеттік метафоралар, "қырандай желді күнгі аспандаймын"
деген жолдағы теңеу үздік образдар екені сөзсіз.
Біржан өзін де, біреуді де дәріптегенде, өте шебер және көбірек
қолданатын әдісі – метафора, әсіресе оның ұлғайған түрі.
Сол көркем сөз айшықтарын екі ақын да өз арман-мұраттарын, мұң-шерін
айтып беру үшін шебер пайдалана білген. Біржан сөздеріндегі алуан түрлі
эпитет, метафоралар, Сара сөзіндегі үздік теңеулер соны да көркем.
Біржан мен Сара айтыстарында ақындық көркем тілдің және бір түрі —
ирония мен сарказмды шебер де ұтымды қолданған. Әсіресе айтыстың соңында
Сараның Жиенқұлды шақыр деген жеріндегі сөз, сөйлем құрылысын алсақ,
түгелдей ирония, сарказмға құрылады.
Көрінсін Біржан салға ай секілді,
Ақ құйрық көңіл ашар шай секілді,
Ұсынса, қол жетпейтін арғымағым,
Біржанға баламаймын тай секілді...
Мұнда сөйлемнің сыртқы құрылысы көркем, асыра мақтау болса да, ішкі
мазмұнында Жиенқұлдың шын суреті мен шын қасиеті бұл мақтауды жоққа
шығарады да, оны иронияға (әжуаға) айналдырады. Мұнда сырт жағынан болса да
мақтау бар. Ал екінші үзіндіде Сара Жиенқұлды ашық шенейді:
Қонжиып мінер Құла жорға барса,
Келе алмас ол шірігің қорғаласа,
Ол бізді шын масқара қылар сонда,
Қорс етіп бармаймын деп үйде қалса.
Алдыңғы үзіндіде ішкі мазмұнына сыртқы құрылысы керісінше келсе, соңғы
үзіндіде өзінің барлық күйін ашық, улы сарказммен айтып, Жиенқұлды өлтіре
сынайды. Сол арқылы өз басын малға сатып, сүймеген адамына бергелі отырған
айналасына да наразылығын білдіреді.
Сөйтіп, "Біржан мен Сара" айтысының негізгі түйіні – әйелдің бас
бостандығы. Өткен ғасырда екі саңлақтың үн қосып, әйелдің бас бостандығын
жырға арқау етуі, ескі феодалдық салтқа қарсы шығуы өз дәуірі үшін
прогресшіл идея еді.
Құрылысы, түрі жағынан алғанда, бұл айтыс – салт айтыстың ең биігі.
Аталы сөзді арсыз қайырады деген нақылды берік ұстанған халқымыз
үлкен демей, кіші демей, жас демей, кәрі демей, еркек демей, әйел демей
айтысушы ақынның қайсысының сөзі маңызды, өмірге, шындыққа жақын болса,
соны қолдап, көтеріп отырған.
Ақындар айтысында "жаттама (трафарет) өлеңдер аз болады" (С.Мұқанов).
Олар өлеңді табан астында шығарады, тосыннан айтысады. Айтыс үстінде талай
күтпеген жайлар кездеседі. Айтысар тақырыбы белгісіз, тосын сұрауларға тап
болады. Екі ақын да бірін-бірі тығырыққа қамау үшін, бірін-бірі сүріндіру
үшін, өмір құбылыстарын жұмбақ етіп те тартады. Соның бәріне ақындар
жөпелдемеде жауап беруге, дәлел айтуға әзір болуы керек. Мұның бәрі
ақындардан сөзге жүйріктікті, білгірлікті, тапқырлықты, ұсталықты
қажетсінумен қатар, ел-елдің шежіресін, тарихын, жер жайын, этнографиялық
ерекшеліктерін білуді керек етеді. Олай болмаған күнде құр ділмарлықпен
ештеңе өндіре алмайды, сайыста дәрменсіз болып қала береді. Жаттанды сөз
өрнегін қолдану ақынға абырой әпермейді. Ақындар айтыстың бас кезінде асқақ
әуенге басады, өздерінің мойны озық сөз жүйрігі екенін таныта, қарсылас
ақынын тұқырта, кеміте, үркіте сөйлейді. Әсет пен Ырысжан айтысында
Ырысжан:
Дау айтып күні бұрын көрсетпелік, Майданда озса жүйрікке есептелік.
Орта жүз түгел білген Ырысжанмын Үш кессе қауқарым бар кесірткелік, –деп,
Әсетті ықтыра сөз тастайды, ал Әсет оған:
Айыр көмей, жез таңдай, қаусырма жақ, Алты арысқа білінген екен
менмін, – деп, асқақ жауап қатады.
Ақындардың бірден асқақ кетуі тек бірін-бірі ығыстырып үркіту, тұқырту
ниетін көздемейді, олар сонымен қатар бір-бірінің аяқ алысына, сөз
саптасына, өнерлілігіне барлау да жасау мақсатын көздеген. Сөз майданында
тосын кездескен, бір-біріне танымал емес ақындардың мұндай барлау жасауы
табиғи да.
Ақындар айтысының тағы бір ерекшелігі "ойында өрелік жоқ" дегендей,
айтысқа үлкен де, кіші де, еркек те, әйел де қатынаса береді. Тек талант-
дарыны болса, бәйгеге түсер шамасы болса болғаны. Майталман ақынның жарыста
таныла бастаған балаң ақынмен, ұлғайған ақынның жас қыз, келіншекпен
айтысуы, сөзбен сілкілесуі шам емес.
Сонымен қатар айтысып отырғанда, ақын өзінің жеңілгенін білу де
айтыстың негізгі шартының бірі болып саналады. Сөзге сөз табу, орынды
жерінде ұтымды сөз айту сияқты өзінің, жеңілгендігін білу де жоғары
бағаланады. Жеңілгеніне қарамай, құр босқа төпей беруді көпшілік
дарындылық, ақындық деп танымайды. Мұндай қылықты қазақ айтысқыштық,
ұтымшылық деп санамайды. Оны қазақ "сиыршылау" деп атайды. Шынайы ақын
өзінің ұтылғанын білсе, бірден жеңілгенін мойындап, әрі қарай сөз
таластырмайды. Ауыз әдебиетінің басқа жанрларына қарағанда, айтыстың
ерекшелігі – оған көптеген әйел ақындар қатынасқан. Қазақ ақындар айтысында
талантымен танылып, бүкіл елге аты жайылған әйгілі ақындар аз емес. Сара
мен Ырысжан, Ақбала мен Күнбала, Тоғжан мен Тәбия сияқты ақындар – топтан
озған жүйріктер. Осындай аяулы өнер иелерін халық қатты ардақтаған.
Ақындар айтысының ендігі бір ерекшелігі – онда "Халық театрының анық,
дәл ұрығы бар" (М.Әуезов), айтыс әсерлі болуы үшін ақындар домбыраның не
сырнайдың, қобыздың сүйемелдеуімен, әнмен айтады. Театр актерлеріндей олар
сан алуан құбылыс жасайды.
Тарихта аты мәлім қазақ ақындарының көпшілігі осы айтыс өлеңдерінде
тәрбиеленіп өсті. Айтыс – ақындық тәрбие мектебі. Сөз сайысы үстінде оның
ақындық өнері шыңдала береді. Ақындар шаршы топ алдында сарапқа, сынға
түскендіктен, сөзінің мазмұны мен көркемдік жақтарына зер салады. Айтыс
жырларындағы үздік образ, шешен сөздер осы айтыс үстінде туған.
Өлшеусіз талант әрі әнші екі саңлақтың шешен сөздері – өзінің
көркемдік жағынан күні бүгінге дейін үлгі. Бұл айтыстың сөздері анықтық,
тазалық, дәлдік жағынан болсын, көркемдік, сұлулық жағынан болсын қазақ
поэзиясының төрінен орын алады. Үздік теңеу, эпитет, жалпы троп пен
фигураның бұл айтыстан небір шұрайлылары табылады.
Ақиық, мұзбалақпын жерге түспес, Кең қолтық арғымақпын алқымы іспес, –
деген жолдардағы эпитеттік метафоралар, "қырандай желді күнгі аспандаймын"
деген жолдағы теңеу үздік образдар екені сөзсіз. Біржан өзін де, біреуді де
дәріптегенде, өте шебер және көбірек қолданатын әдісі – метафора, әсіресе
оның ұлғайған түрі. Сол көркем сөз айшықтарын екі ақын да өз арман-
мұраттарын, мұң-шерін айтып беру үшін шебер пайдалана білген. Біржан
сөздеріндегі алуан түрлі эпитет, метафоралар, Сара сөзіндегі үздік теңеулер
соны да көркем. Біржан мен Сара айтыстарында ақындық көркем тілдің және бір
түрі — ирония мен сарказмды шебер де ұтымды қолданған. Әсіресе айтыстың
соңында Сараның Жиенқұлды шақыр деген жеріндегі сөз, сөйлем құрылысын
алсақ, түгелдей ирония, сарказмға құрылады.
Көрінсін Біржан салға ай секілді, Ақ құйрық көңіл ашар шай секілді,
Ұсынса, қол жетпейтін арғымағым, Біржанға баламаймын тай секілді...
Мұнда сөйлемнің сыртқы құрылысы көркем, асыра мақтау болса да, ішкі
мазмұнында Жиенқұлдың шын суреті мен шын қасиеті бұл мақтауды жоққа
шығарады да, оны иронияға (әжуаға) айналдырады. Мұнда сырт жағынан болса да
мақтау бар. Ал екінші үзіндіде Сара Жиенқұлды ашық шенейді:
Қонжиып мінер Құла жорға барса, Келе алмас ол шірігің қорғаласа, Ол
бізді шын масқара қылар сонда, Қорс етіп бармаймын деп үйде қалса.
Алдыңғы үзіндіде ішкі мазмұнына сыртқы құрылысы керісінше келсе, соңғы
үзіндіде өзінің барлық күйін ашық, улы сарказммен айтып, Жиенқұлды өлтіре
сынайды. Сол арқылы өз басын малға сатып, сүймеген адамына бергелі отырған
айналасына да наразылығын білдіреді. Сөйтіп, "Біржан мен Сара" айтысының
негізгі түйіні – әйелдің бас бостандығы. Өткен ғасырда екі саңлақтың үн
қосып, әйелдің бас бостандығын жырға арқау етуі, ескі феодалдық салтқа
қарсы шығуы өз дәуірі үшін прогресшіл идея еді. Құрылысы, түрі жағынан
алғанда, бұл айтыс – салт айтыстың ең биігі.
Айтыстың алғашқы бұлақ көзі тұрмыс-салт жырларындағы “Жар-жар” мен
“Бәдік” жырларынан басталған. Кейін қыз бен жігіт айтысына да (қайым өлең)
ұласқан. Келелі ақындар айтысы — екі дай жұрттың ортасында бетпе-бет
отырып, қолма-қол шығарылып айтылады. Қазақ айтыстары жанрлық сипаты
жағынан түре айтыс, сүре айтыс болып екіге бөлінеді. Алғашқысына бір-бір
ауыз өлеңмен қайырылатын айтыстар жатса (“Жар-жар”, “Бәдік”), кейінгісіне
келелі, кесек ақындар айтысы енеді (“Ақсұлу мен Кеншімбай”, “Әсет пен
Ырысжан”, “Сүйінбай мен Қатаған”, “Жамбыл мен Құлмамбет”, “Молда Мұса мен
Манат қыз”, “Кемпірбай мен Шөже”, “Орынбай мен Тоғжан”, “Біржан мен Сара”
тағы басқа). Айтыс мазмұндық сипатына қарай, әдет-ғұрып айтысы және ақындар
айтысына жүйеленеді. Соңғысы тақырып аясына қарай жұмбақ айтыс, мадақ
айтыс, тағы басқа болып жіктеледі.
Айтыстың негізгі салмағы да, түйіні де өмір шындығы. Бетпе-бет келген
екі ақын да сол орайда жеңудің сан алуан жолдарын, амал-тәсілдерін
қарастырады. Ә дегеннен амандасу, ел жағдайын сұраудың өзінде айтыс
боларлық түйін, сын тағарлық мәселелер іздестіріледі. Қарсыластардың қай-
қайсысы да негізгі уәж, аталы ойларын бірден жайып салмай, аңысын аңдап,
құрылған тор, айлалы қақпанға түсіруді көздейді. Оның алдын орап, матап,
шырмап, қисынды да уәжді сөзбен тоспақ болады. Машығы мол, айла-тәсілі көп,
аталы сөзді орнымен қолдана білген ақын ғана мәрелі жеңіске жетеді. Суырып
салма өлеңге ысылған, ағыл-тегіл жыр иесі айтыста сөз таппағаннан
жеңілмейді, аталы сөзден, жүйелі ойдан, бұлтартпас шындықтан тосылады. Мұны
қанша өкінішті болса да жұрт алдында ашық мойындауға, кейінгі жырлау
кезінде жасырмай айтуға мәжбүр болған. Бұл шыншылдық ойды “Аталы сөзге
арсыз жауап қайырады” деген мәтелімен айтыстың әділ қазысы болған халық өзі
түйіндеп отырған.
2. Айтыс өнерінің шығу тарихы, түрлері
Айтыс тарихы көнеде бермен қарай ұлтпен бірге жасасып келе жатыр. Оған
мысал елдің ескі әдет-ғұрпына жататын тұрмыс-салт жырларындағы Жар-жар
мен Бәдік өлеңдерінің айтыс формасында болып келуі. Айтыс табиғатын
зерттеуші М.Жармұхамедұлы мынадай бір тосын мәлімет келтіреді: Айтыс түрік
тектес елдерде ертеден бар екені аңғарылады. Бұған М.Қашқаридың Диуани
лұғат ат-түрік атты жинағындағы Қыс пен Жаздың айтысын, сондай-ақ Қожа
Ахмет Иассауидің Диуани хикметіндегі Дозақ пен Пейіштің айтысын дәлел
ретінде айта аламыз Бұл дерекке қарап, атамұра өнеріміз қазақ ұлт боп
қалыптаспай тұрған кезде де бар болғандығын аңғарамыз. Осы дәстүрдің арғы
шығу тегін зерделей отырып, басқа да елдердің ұқсас әдеби үрдістерімен
салыстыра зерттеген М.Әуезовтің пікірі біраз дүниеден хабар береді. Оның:
Айтыс сөздерінің молдығы мен көп жайылғандығына қарасақ, қазақ елі ақындық
теңізі сияқты. Басқа жұртта өлең болса, мұншалықты мол болып етек алып
жайылған емес. Анда-санда кездесетін шашыраған өлеңдер сияқты көрінеді.
Мысалы ескі француз әдебиетіндегі тенсондар, бұлардың түрі қазақ айтысына
ұқсайды. Онда да екі ақын көп жиынның алдында сөз жарыс жасайды. Айтыстың
өзге өлеңнен айырмасы: суырыпсалма өлеңдермен айтысатын болса, тенсондар да
сондай, жанынан шұғыл шығарылған ауызша өлеңдер. Айтысатын сөздері де кейде
қазақ айтысында кездесетін білім таласы сияқты, жұмбақ пен ой тартысы
болады. Француз әдебиетіне басқа, ескі араб әдебиетінде Мұғаллакат деген
өлеңдер болған, бірақ бұл нағыз айтыс емес, көбінесе өлең жарысы сияқты ,
дей келіп: Міне өзге жұрттың әдебиетінде айтыс өлеңдердің осы сияқты
түрлері болғаны рас. Бірақ бұның бірде-бірі қазақ айтысындай көпке тарап,
көп жұрттың барлығы ермек қылатындай болған жоқ. Қазақтікі сияқты әдебиет
тарихының бөлімі болып етек алып тараған емес. Қазақтың кәрі, жасындай
айтысты қызық көріп қызуланып, тегіс өнер қылып, жалпақ ел ұстанған емес.
Қазақтағы айтыс әдебиет бөлімі болудан басқа ел тартысының бұрынғыдан келе
жатқан театры сияқты көпке бірдей қызық беретін жиын сауығы болған деген
пікірі айтыстың қазақ әдебиетінде алатын орнын айқындап берді.
Айтыс қазақ даласында негізінен XIX ғасырдың екінші жартысынан бастап
айрықша кең өріс алып, мол серпінмен дамыды. Бұған сол тұстағы қазақтың
көшпелі өмірі мен әдет-ғұрып, салт-дәстүрі басты себеп болды. Рас, кітап
бастыру мен театр өнері қалыптаса қоймаған елде айтыстың қалың жұртшылық
бас қосып ден қоя тыңдап, одан эстетикалық ләззат алатын сауықшылдық сипаты
да ерекше еді. Мұның үстіне ол қолма-қол суырып салып айтатын тапқырлық,
өткірлік қасиеттерімен де дараланады. Әлеуметтік мәні ұшталған бір алуан
айтыстарды (Ақсұлу мен Кеншімбай, Молда Мұса мен Манат қыз, Ұлбике мен
Жанкел, Шөже мен Балта, Орынбай мен Арыстан, Әсет пен Ырысжан,
Біржан мен Сара, Сүйінбай мен Қатаған, Жамбыл мен Құлмамбет т.б.) ел
өмірінің көркем шежіресі, жинақталған энциклопедиясы деуге де болар еді.
Айтыскер ақындар жүрген жер ел ортасында көшпелі сауықшылар жүргендей
қалың думан, жиын болатын. Елдің айтыс өлеңдерін қатты қадірлегендерінен
айтыс ақындары: Шөже, Кемпірбай, Жанақ, Сабырбай, Мұрат, Тоғжан, Біржан,
Сара сияқтылардың атағы қазақ ішіне тегіс жайылған. Барған елінің
барлығында бағалы, қадірлі болып, қайда барса да сый, құрмет, қызық, сауық
болатындықтан, айтыс ақындары сол жүрісін біржолата салт қылып әкеткен. Сән
салтанатпен, қобыз, домбырамен қыдырып жүріп, айтысқа шығатын ақындарды
іздеумен өткен. Бұрынғы заманның осы сияқты жиыны болса да айтыссыз
өтпейтін. Талай ақын өз елінен шығып, жат елді аралап, кектеніп, кез келген
ақынмен айтысып, не жол алып, не жол беріп, жеңіп, жеңіліп жүрген. Баяғы
заманда жауынгер батыр алыста тоят іздеп, білегінің қайратына сеніп, соғыс
майданында жау іздесе, айтыс ақындары тіл жағының қайратына сеніп, соғыс
майданының жекпе-жегін іздейді. Қазақ елінің бұрынғы жортуылшыл батырдан
кейін тапқан, екінші алуандас батыры - қызыл тілдің иесі ақындар. Ел
тіршілігінің жауынгерлік дәуірінен шығып, тыныштыққа бет алған кезінде,
Сарыарқаны сайқалдап, оңды-солды шарлап жүрген бір алуан адамдары, осындай
сөз батырлары кешегі Жанақ, Кемпірбай, Шөже, сол ақындардың үлгісі ел
ортасында соларға ұқсамақ болған жігіттер көбейген.
Қазақтың ауыз әдебиетінде ерте заманнан келе жатқан айтыс жанрының туу
негіздері мен өзіне тән ерекшеліктері, даму тарихы бар.
Айтыс – халық ауыз әдебиетінің ерекше бір түрі. Айтыс қазақтан басқа
арабтың бәдеуилер тайпасында және түрік тілдес елдердің бірқатарында, ірі
ақындар айтысы Үндістан халықтарында бар.
Кейбір зерттеушілер айтыстың алғашқы шығу тегі өте ерте заманнан келе
жатқанын айтады. Оның әуелгі элементі көркемөнердің түрлері сараланып, бір-
бірінен әлі ажырамай, бәрі бірігіп бір бүтін өнер саналып, әні де, өлеңі
де, оны шығару да, орындау да, қимыл, бет құбылысы, тағы басқалары да
қосыла жүрген дәуірде туса керек деп топшылайды. Айтыстың алғашқы адымы осы
кезеңде басталса керек.
Айтыстың ескі түрі деп есептелетін бәдік айтысының негізінде адам
баласының табиғатқа әсер ету мақсаты жатса, басқа айтыстардың ішінде
қайсысы ерте, қайсысы кеш туды, оны айту қиын.
Дегенмен, кейбір айтыстардың мазмұнына, лексикасына, сөйлем
құрылыстарына қарап, қай заманда пайда болғанын топшылауға болады. Мысалы,
жануарлар айтысына, өлі мен тірінің айтысына қарағаңда, жұмбақ айтысының
анағұрлым кеш туғандығы анық.
Салт айтысының ескі түрі қыз бен жігіт айтысында негізгі тақырып –
жастық көңіл күйі мен өнер сынасу болса, ақындар айтысында өнер салыстыру,
сөз сынасудың үстіне әр ақын өз руын дәріптей жырлаушылық келіп қосылғанын
көреміз. Әсіресе бұл XIX ғ. етегін кеңірек жайған. Осы дәуірде өмір сүрген
атақты ақындар: Шөже, Балта, Орынбай, Кемпірбай, Тезекбай, Сүйінбай, Түбек,
Омарқұл, Тәбия, Мұрат, Сүгір, Жаскілең, Бала Омар, Біржан, Сара, т.б. түрлі
тақырыпта шығарған қысқа өлеңдерімен қатар, айтысқа түсіп, сан алуан сөз
тартыстарын бастарынан кешірген және тарихта көпшілігінің аттары осы айтыс
арқылы сақталған.
Бәдік айтысы. Айтыстың бұл түрі – айтыс жырларының көне түрі. Ол
адамның табиғаттың жұмбақ сырына түсінбеген кезінде, шаманизм дін нанымына
байланысты туған. Адам өзі танып-білмеген күштердің бәріне табынған,
солардың бәрінің өз иесі бар деп білген, жақсылық, жамандық атаулының
бәрінің өз тәңірісі бар деп ұққан. Соларға құлшылық етіп жалбарынған,
солардан медет тілеген.
Атам заманғы ертегілер, мифтер, аңыздар туралы айта келіп,
М.Горькийдің: "Бұлардың (ертегілердің) мағынасы ертедегі жұмыс адамының
еңбегін оңайлатуға, оның өнімділігін арттыруға, төрт аяқты және екі аяқты
жауларға қарсы құралдануға талпынуында және де сөз күші арқылы, "үшкіру",
"аруақты шақыру" әдісі арқылы жаратылыстың стихиялық, адамға жау
құбылыстарына әсер етуде болып отыр", – деген сөздерінің "бәдік" жырына
тікелей қатысы бар.
Сонау ерте-ерте заманда адам мал ауруының да, адам дертінің де иесі
бар деп ойлаған. Сол дерттерден арылу жолын іздеген. "Үшкіру", "шақыру"
арқылы сол іңдеттерден құтылуға болады деп білген.
Малмен күн көріп, тіршілік еткен халыққа ең бір ауыр індет айналшық
(айналма) деген мал ауруы болған. Сол аурудан құтылу амалы оның иесі –
бәдікті үркітіп, көшіру керек. Ол үшін кешқұрым ауыл жастары жиналып, кеш
өткізетін болған. Бәдікті сөзбен арбап, қорқытып, үркітіп, қашыру керек.
Жастар екі жақ боп "бәдік" айтатын болған.
Айт дегенде айтамын-ау бәдікті,
Қара мақпал тоным бар барша әдіпті.
От оттамай, су ішпей жата берсе,
Бәдік емей немене бір кәдікті,
Көш! Көш!
Халық елге пәлелі бәдікті сөзбен алдап-арбап, басқа қонысжайға
ауыстырмақты, көшірмекті ойлайды. Оған жақсы жайлы қоныс ұсынады. Бәдікке
ұсынған қоныстарының бәрі сайлы, қызығарлық.
Бертін келе адамның ойсанасы, білім-танымы есейе, жетіле келе бәдік
айтысы діни нанымнан арылып, жаңа сипат алады, мазмұны жаңғыра бастайды. Ол
енді жастардың әзіл-қалжың ойын айтысына айналады, онда әзіл-оспақ басым.
Ж і г і т:
Қаратауым дегенде, Қаратауым,
Тау басынан соғады қара дауыл.
Сіздің үйде бір бәдік бар дегенге,
Қаптай көшіп келеді біздің ауыл.
Қ ы з:
Бәдік кетіп қалыпты таудан асып,
Таудан арғы бұлтпенен араласып.
Енді екеуіміз бәдікті тауып алып,
Шын құмардан шығалық сабаласып.
Мұнда діни нанымнан туған бәдік мазмұнынан еш нәрсе қалмаған. Өмірге
құмартқан жастар әзілі ғана бар.
Жануарлар мен адамның айтысы. Төрт түлік халық ауыз әдебиетінде ерекше
орын алады. Онда жануарлар мен адамның айтысы да кездеседі. Мысал үшін иесі
мен сиырының айтысын алайық.
И е с і:
Шолақ сиыр, көзіңді ояйын ба?
Биылғы жыл соғымға сояйын ба?
Биылғы жыл соғымға сойып алып,
Танабайға жаяңды қояйын ба?
С и ы р ы:
Шиыршықтап қыл арқан ескеніңде,
Қу шолақты соялық дескеніңде,
Қу шолақты соғымға сойып алып,
Бүржекейден көрермін көшкеніңді.
Осы тәрізді иесі мен атының айтысы, аңшының аңдармен айтысы, т.б. ауыз
әдебиетінде кездеседі. Бұл айтыстардан халықтың күн көріс, тіршілігін, бір
кездердегі дүниетану көзқарасын аңғаруға болады.
Жұмбақ айтысы. Айтыстардың ішінде ерекше орын алатын түрі – жұмбақ
айтысы. Жұмбақ айтысы халықтың өмір, табиғат құбылысын білсем деген арман-
тілегінің елесі. Алуан өмір құбылыстарын түсіну, білу, білмегендерді соған
жетектеу, әсіресе жастардың ойсанасын кеңейту тілегінен туады. Сондықтан
ұсақ нәрселерден бастап жұмбақ етіп, қиынға көшу, өзінше сол ойсананы
өрістету, ойлауға дағдыландыруды мақсат етеді. Жұмбақтардың өзі сияқты,
жұмбақ айтысы да ұйқасқа құрылады. "Жұмбағым жұтылды, ыққа қарап құтылды".
Бұл – бастапқы қысқа түрі. Ал кілең өлеңмен келетін ұзақ түрлері – соңырақ
туған әрі адам санасының марқайған кездегі түрі.
Жұмбақ айтыста кез келген ақын бел байлап айтысуға шыға алмайды. Бұл
айтысқа түсу үшін, өз жанынан өлең шығара білу жеткіліксіз. Сонымен қатар
ақын өмірдің барлық саласынан хабары бар, білімді адам болуы керек. Жұмбақ
айтыста жұмбақ берушінің не нәрсені жұмбақ етемін десе де еркі бар. Өмірдің
әр құбылысын алып, бейнелеу түрінде жұмбақ ете береді. Оны шешу үшін
айтушының не нәрсені жұмбақ етіп отырғанын болжай білуі керек. Сондықтан
жұмбақпен айтысушылар өте сирек кездеседі.
Жұмбақталатын нәрсенің көпшілігі шындық өмірден алынады. Ақындардың
таланты, дүниетану шеңберінің көлеміне қарай, айтқан жұмбағының мағынасы
кейде тайыз, кейде терең боп отырады. Кейбір жұмбақтардың шешуіне
қарағанда, жасырушының да, шешушінің де әр алуан құбылыстарды көп
білетіндігі таңғалдырады.
Жұмбақ айтысының ең жақсы үлгісінің бірі – Сапарғали мен Нұржан
айтысы. Бұл айтыста екі ақын да білімділік, тапқырлық, өнерлілік танытқан.
Сапарғали ауыл тіршілігінің қалыпты шындық болмысымен қатар, қазақ жерінің
Ресейге қосылуына байланысты ел өміріне енген жаңалықтарды жұмбағына арқау
етеді. Мысалы:
Сапарғали:
Бір құс бар қанат жайса дөп-дөңгелек,
Адамнан еш уақытта жүрмес бөлек,
Ұшырса, қондырса да еркі адамда
Шықпайды панаңыздан көлеңкелеп.
Н ұ р ж а н:
Мысалы жайса зонтик құс секілді,
Тетігі қолда болған іс секілді,
Жауса пана, күн шықса көлеңкесі,
Достығы бейне сіз бен біз секілді.
Сапарғали жұмбақтап отырған затының жеке детальдарын жақсы білген де,
сол деректер арқылы затты жұмбақтаған. Жұмбақты айтушы Сапарғали да, оның
шешушісі Нұржан да білгірлік танытқан, өнерлілік көрсеткен.
Жұмбақтау Әсет пен Рысжан, Қожахмет пен Әубәкір айтысында да
кездеседі.
Адамды дүниетануға, өмірді көбірек білуге дағдыландырып, оның
ойсанасын өрістетіп, қиялын шарықтатуда басқа айтыстан гөрі жұмбақ
айтысының орны ерекше.
Салт айтысы. Салт айтысы екіге бөлінеді: қыз бен жігіт айтысы, ақындар
айтысы.
Қыз бен жігіт айтысы. Қыз бен жігіт айтысы көбіне ойын-тойда айтылады.
Ойын-тойдың бір бөлімі болып кіруі оның салт өлеңі екендігін айқындайды.
Әдетте, қыз бен жігіттің айтысы ақынды талғамайды, ақындығы жоқ
жігіттер де, қыздар да үйреншік, жаттамалы өлеңдермен айтыса беруі мүмкін.
Бірақ кейде ақын жігіт пен ақын қыздың не әдейі кездесіп, не кездейсоқ
ұшырасып айтысатыны да болады.
Қыз бен жігіттің айтысы – салт айтысының жоғары сатысы деп есептелетін
ақындар айтысының даярлығы, соның бастамасы секілді. Қандай ірі ақын
болмасын, ер жетіп, ел намысын қорғау тәрізді күрделі майданға түсу үшін,
алдымен ауыл арасындағы той-топырларда айтысу тәжірибесінен өтеді. Сол
айтыстарға түсіп ысылады.
Сауық құрған жастар қыздарды мақтап, не жамандап немесе оның айттырып
қойған жігітін жамандап, қыз бен жігіттің өз айналасымен болады. Мұндай
айтыстардың мазмұны тартымды, күлкіге негізделген, тілі де, тартысатын
мәселесі де жеңіл, шағын келеді. Көбінесе ұтқырлыққа, сөз тапқырлыққа
құрылады.
"Омарқұл мен Тәбияның" айтысын алсақ, қыз бен жігіт айтысының әлгі
айтылған тақырыптарының бірін қозғайды. Бірін-бірі сүйген екі жастың
өздерінің көңіл күйін сөз етеді.
О м а р қ ұ л:
...Ақылың болса, сөзді аңғар деймін,
Көңіліңе піспей қалған нан бар деймін.
Сергелдең сенің үшін болдым талай,
Ауылыңа қона түнеп, жанжал деймін...
Айтқан серт өз мойныңа бар, бар деймін.
Т ә б и я:
Мен жетсем, уәдеге сен жетпедің,
Қайғымды қай-қайдағы тербетпегін.
Айтқан серт, алысқан қол сені тапсын,
Аузыңды байқап, сөйле, керкеткенім,
Арасын екі ауылдың болжал етіп,
Жеріме іздеп жүріп келмеп пе едім.
Мен келсем, жігіт түгіл сайтан да жоқ,
Соңыңнан іздеп жүріп өлмек пе едім...
Қыз бен жігіттің айтысы кейде күлдіргіге құрылады.
Қысқасы, жігіт пен қыздың шын мәніндегі айтыстары, ру, ел мәселесіне
бармай, жоғарыда айтылғандай, елдің тұрмыс-салтының басқа жақтарын қамтиды.
Тақырып, мазмұны жағынан салт айтысының ерекшелігі осында.Қыз бен жігіт
айтысы кейде өз шеңберінен шығып, ру айтысының дәрежесіне жетеді. Кейде
екеуі аралас-құралас келіп те отырады. Сондықтан көп жағдайда бұл екі
айтыстың арасына үзілді-кесілді шек қою да қиын.
ОСЫ КҮНГІ АЙТЫСТАР
Кейінгі жылдардағы айтыстардың көпшілігінде бірсыпыра әлеуметтік
мәселелер қозғалып, кейбір келеңсіз жайлардың сыналып ашық айтылуы бұл өнер
түрінің халыққа берер тәлім-тәрбиелік мәні орасан зор екенін айқын
сипаттайды. Айтулы оқиғаларға байланысты – Қазақстанның 60 жылдығына
арналған, Кенен Әзірбаевтың туғанына 100 жыл толуына орай өткізілген,
Абайдың, Жамбылға 150 жылдығы арналып өткен республикалық айтыстардың орны
бөлек болды. Мұнда өз өнерімен халықты риза қылған Қызылордалық Манап,
Семейлік Қалихан, Көкшетаулық Көкен секілді жүйріктер ерекше танылып, халық
көкейінен шыға білді. Сонымен бірге, енді ғана қанат жайып келе жатқан,
тапқыр ой, тартымды сөздерімен көрінген талапкер жігіттер мен қыздарымыз
белгілі бола бастады.
Айтыс – поэзиялық жанрдың ішіндегі ең қиыны, күрделісі. Айтысқа қай
кезде болсын халық ықыласы төмендемеу себебінің өзі айтыс өнерінің
қиындығында. "Қисынын тауып қиыстырар" ер данасына халқымыз қашаннан құмар
болып, әділ бағасын берген.
Негізгі бөлім
1. Қазақ әдебиетіндегі айтыс өнерінің зерттелуі
Қазақ әдебиетінің қайталанбас хас ерекшеліктері аз емес.Осы орайда
ауыз әдебиеті үлгілерінің кемел жазба әдебиетке ойысу, ұласу үрдісін тану,
табу, ғылыми негізден айқындап көрсету - әлемдік әдебиеттануда тек қазақ
әдебиетінің теориялық тарихының ғана еншісі болып көрінеді.
Қазақ әдебиетінің тарихындағы фольклор дәстүрі әдебиеттану ғылымында
бастапқы кезеңнен гөрі ауқымды зерттеулерге ұласып отыр. Мұның мәні – қазақ
әдебиет тарихының сарқылмайтын, таусылмайтын көркемдік негіздерден құйылған
шығармашылық өзгеше жаратылыс сырында.
Ауыз әдебиет, жазба әдебиеттің айырым белгісі хатқа түскен, тасқа
басылған сөз фактісінде емес, шығарманың, туындының жазылу стилінде, дәстүр
үрдісінде, жанрлық өзгешелігінде жатыр.
Сол өзгешеліктердің бірі - XIX ғасырдағы ақындар айтысы, жалпы айтыс
өнері, айтыс өлең фольклористикада, әдебиеттану ғылымында Шоқан дәуірінен
бері зерттеліп келеді. Ұзақ уақыттар бойы әдебиетіміздің көп асыл мұрасы
сияқты айтыс ауыз әдебиетінің еншісі есебінде зерттелді. Бірте-бірте
зерттеу проблемалары күрделеніп, ауқым аймағы кеңи түсті. Жекеленген
зерттеушілер XIX ғасырдағы ақындар айтысының табиғатындағы дәстүрлі айтыс
өлеңмен туыс тұсты да, оның өзіндік белгілерін де аша сөйлеуге ауысты. Осы
айырым, ажырату тұсында XIX ғасырдың айтысында атап айтар, айқын
өзгешеліктер, әрине аз емес.
Айтыстың дәстүрлі сипатына қарай, мазмұн, мәніне, орындалу орны,
мақсатына қарай түрге бөлінуінде айтыстың табиғатын зерттейтіндердің
бәрінің көзқарасы бірдей емес. Әрине, олай болуы мүмкін де емес.
Осы орайда А.Байтұрсынұлының айтыс жайлы тұжырымдары XIX ғасыр
айтысының табиғатын тануда таптырмайтын өлшем үлгісі. А.Байтұрсынұлы XX
ғасыр басындағы айтыс күйінен Жазу жайылған сайын айтыс өлең азайып,
құруға бет алып барады деп хабар береді. Бұл түйін - айтыстың, дара
ақындар айтысының аса жанданған әдеби үлгі, жаңа көркемдік арна екендігін
айғақтай түсетін түйін.
Мысалыға Мұхтар Әуезов Әдебиет тарихында қазақ әдебиеті үлгілерін
қарастырудың негізін салды. Әдебиеті ауызша әдебиет, жазба әдебиет деген
үлкен екі салаға бөліп, ауызша әдебиеттің жазбаша әдебиеттен айырмашылығын
атап көрсетіп берді. Оның арғы-бергі әдебиет үлгілеріне қатысын көрсетеді.
Ә.Қоңыратбаев XІX ғасырда туған айтыс поэзиясын беске бөледі. Ілгеріде
айтысты зерттеушілер әдет-ғұрып, қайым, жұмбақ, діни, ақындар немесе бәдік
жар-жар, мал мен адам, өлі мен тірі, салт, қыз бен жігіт, ру, совет
дәуіріндегі деп жіктегенін, М.Жармұхамедов еңбегінде айтыстың он төрт түрі
бар деп көрсетілгенін ескертіп айтады.
М.Жармұхамедов айтыстағы ақындық тәсілге, айтыстың дәстүрлі
сипаттарына кең тоқталады. Қазақ айтыстарының жанрлық табиғатын белгілейтін
басты ерекшелігінің бірі деп, белгілі бір айтыстың қайта жырлануда өсіп,
түсіндірме қосыла отыратындығын айта отырып, оған Бақтыбай мен Мәйкө
қыздың айтысын мысалыға келтіреді. Сондай-ақ ғалым айтыстың мұндай түрлері
Мансұр мен Дәме, Түбек пен Қарқабат, Біржан мен Сара, Ыбырай мен
Доскей, Әсет пен Ырысжан айтыстарында көп кездесетіндігін айтады.
Ал, Сыдиқов болса, XIX ғасырдағы ақындардың дәстүрлі айтыс өнеріндегі
өзіндік өрнегіне тоқтала отырып, айтыстың жанрлық, даралық сипаттарын
айқындай түсер толғамдар жасады. Оған сөз жүйріктері Абыл, Нұрым, Қашаған
сынды ақындардың айтыстарын мысал етті.
Темірхан Тебегенов әдеби шығармашылық жөнінен зерттеуде ақындар
айтысын үш түрге бөліп қарастырады: 1) Мұсылмандық ағартушылық айтыстар; 2)
Еларалық-ұлтаралық айтыстар; 3) Жазбаша айтыстар.
Жалпы, айтысты зерттеушілер XIX ғасырдағы айтыс үлгілерін, сипаттау
қисындарын әлі де жан-жақты ойластыра, тереңдете қарастыру керектігін
айтады.
Қазақтың төл мұрасы – айтыс жанры бойынша үлкенді-кішілі зерттеулер
жасағап, еңбектер жазған С. Мұқанов, М. Әуезов, Қ. Жұмалиев, Е.Исмайылов
сынды зерттеушілеріміздің айтуынша, айтыс – екі адамның өзара сөз
қағыстыруы, сөзбен тартысуы, жарысуы, дауласуы, сынасып-мінесуі, өнер
салыстыруы сияқты ұғымдардың жиынтығын қамтиды. Айтыс екі түрде, яғни сөз
түрінде және өлең түрінде кездеседі. Қазақ әдебиетінде, жалпы әдебиет
көлемінде өсіп-өрбуге, әдебиет жанры ретінде қарастырылатыны да – өлең түрі
болып табылады.
Айтыс өлеңдерін, әдебиеттік жағынан қарастырғанда, мазмұны мен
тақырыбына қарай екі түрге бөліп қарастыруға болады. Оның біріншісі – қазақ
халқының тұрмыс-тіршілігіне, салт-санасына, әдет-ғұрпына қарай бөлінеді.
Ал, екіншісі – ақындардың шын мәніндегі өзара айтысы. Қазақ айтысының
күрделі де қомақты бөлігін осы айтыс түрі құрайды.
Алғашқы үлгідегі айтыс өлеңдері халқымыздың тұрмыс-салты мен әдет-
ғұрпына сай туындаған.Ол міндетті түрде халықтың жиналған жерінде, яғни той-
тамаша, ойын-сауық үстінде шығарылатын болған және оны шығарушы ақындар
болған. Бұл айтыстардың өзіндік ерекшелігі болған, себебі, ол жалпы айтыс
өлеңдерінің алғашқы, бастапқы үлгісі болып табылады. Бастапқыда ол ойын-
сауық ретінде жиналған халықтың көңілін көтеру, күлдірту мақсатынан
туындаған. Өлең құрылысы жұрттың жаттап алып айта беруіне ыңғайлы болған.
Айтыстың мұндай түрінде, нағыз ақындар айтысының үлгісіндегідей, тың
тақырып, күрделі де көкейкесті әңгімелер, көкіректі жарып шыққан ой
түйіндері мүлдем кездеспейді, керісінше, жеңіл-желпі сөз, әзіл-оспақ, ойын
түрінде болып келеді. Тағы бір ерекшелігі – бұл айтыста халықтың тұрмыс-
тіршілігі, салт-санасы, әдет-ғұрпына байланысты туған әртүрлі ұғымдар мен
түсініктері біте қайнасқан.
Әрине, бұны сол кездегі халықтың тұрмыс-тіршілігіне, салт-санасына,
әдет-ғұрпына байланысты туған айтыстың кемшілігі деп қарастырмау керек.
Керісінше, ол – айтыс өлеңдерінің дүниеге қалай келіп, өзінің алғашқы
қалыптасу барысында нендей тақырыпқа тоқталып, нені сөз еткендігі жайында
аңғартып, мағлұмат беретін басты ерекшелігі деп қарастыру керек. Айтыстың
дәп осы түрін - жалпы айтыс өнерінің әдебиеттен алар орнын көрсетіп,
ақындар айтысының өніп, өрбіп шығуына себеп болған, үлкен жанр ретінде
танылудың негізін қалаушысы, бастамасы болған түйткі ретінде бағалау қажет!
Айтыстың бұл түрін мазмұнына қарай бірнеше салаға бөліп қарастыруға
болады. Олар: жар-жар, бәдік айтысы, қыз бен жігіт айтысы, дін
айтысы, жұмбақ айтысы деген бастапқы тақырыптарға бөлінеді. Мұндағы жар-
жармен бәдік айтысы айтыс өлеңдерінің ішіндегі ең көне, ескі үлгілері
қатарында болып саналады.
Қалған қыз бен жігіт айтысы, дін айтысы, жұмбақ айтысы болып
саналатын айтыс түрлері халықтың жиналған жерінде жұртты көңілдендіру,
сергіту, ән мен жыр қызығына толтыру мақсатында көбірек қолданылған айтыс
түрлері болса керек.
Қыз бен жігіт айтысы ақын жігіт пен ақын қыздың арасындағы сөз
жарысы болып, оны шығарушы да, айтушы да сол қыздар мен жігіттер
болғандықтан, халық оны осылай атап кеткен. Бұл айтыс әдеттегідей
амандасудан басталып, әдемі қалжың, жарасымды әзіл-оспақ, елді күлдіруге
тұрарлықтай күлдіргі жайттарға ұласып отырған. Айтыс барысында қыз бен
жігіттің бір-біріне айтылған міні неғұрлым көңілді, құлаққа қонымды
болғандықтан, қарсыласының намысына тиіп, ашу-ызасын шақырмаған. Қарсыласын
жеңу үшін оның мінін көбірек тауып, сынауға тырысқанмен, ол мін мұқату,
әшкере ету, бетін қайырып тастау мақсатымен айтылмаған. Ол керемет әзіл
өрнегімен көмкерілген мін айту болған. Мысалы, қыз қарсыласының өсіп
кеткен сақалына мін тағу арқылы оны ұялтуды емес, дәйім жұртты қыран
күлкіге кенеп, жігіттің осы әзілге жөнді жауап қайтара алмай, тосылып қалар-
ау деген мақсатпен:
Қызға барған ел білсін атағыңды,
Түзетіп ки мұнан соң шапаныңды.
Қыздан көңілі қалмаған қу көкірек,
Қырғызсаңшы бір қап жүн сақалыңды...
Сақалыңды айнаға көрші қарап,
Ту құйрықтан маңызды төрт-бес қадақ.
Ауылыңдағы бақалға күзеп сатсаң,
Алты сабын береді, жеті тарақ, -
деп келтірсе, жігіт оған лайықты жауап ретінде халықтың Сөздің көркі –
мақал, адамның көркі - сақал деген мақалын қолданады және өз тарапынан қыз
бойындағы титтей де мінін іздеп табуға тырысады.
2. Айтыс өнерінің ерекшілігі, тәрбиелік мәні
Айтыс жанры қазақ ауыз әдебиетінде саны жағынан да, сапасы жағынан да
айрықша орын алады. Тек қазақта ғана емес, бүкіл Шығыс елінде бар айтыс
қазір өзінің жанрлық қасиетін, түрін қазақ әдебиетінде ғана сақтап қалып
отыр.
Айтыстың өзіне тән ерекшеліктері бар. Ақындар айтысында "жаттама
(трафарет) өлеңдер аз болады" (С.Мұқанов). Олар өлеңді табан астында
шығарады, тосыннан айтысады. Айтыс үстінде талай күтпеген жайлар кездеседі.
Айтысар тақырыбы белгісіз, тосын сұрауларға тап болады. Екі ақын да бірін-
бірі тығырыққа қамау үшін, бірін-бірі сүріндіру үшін, өмір құбылыстарын
жұмбақ етіп те тартады. Соның бәріне ақындар жөпелдемеде жауап беруге,
дәлел айтуға әзір болуы керек. Мұның бәрі ақындардан сөзге жүйріктікті,
білгірлікті, тапқырлықты, ұсталықты қажетсінумен қатар, ел-елдің шежіресін,
тарихын, жер жайын, этнографиялық ерекшеліктерін білуді керек етеді. Олай
болмаған күнде құр ділмарлықпен ештеңе өндіре алмайды, сайыста дәрменсіз
болып қала береді. Жаттанды сөз өрнегін қолдану ақынға абырой әпермейді.
Ақындар айтыстың бас кезінде асқақ әуенге басады, өздерінің мойны озық
сөз жүйрігі екенін таныта, қарсылас ақынын тұқырта, кеміте, үркіте
сөйлейді. Әсет пен Ырысжан айтысында Ырысжан:
Дау айтып күні бұрын көрсетпелік,
Майданда озса жүйрікке есептелік.
Орта жүз түгел білген Ырысжанмын
Үш кессе қауқарым бар кесірткелік, –
деп, Әсетті ықтыра сөз тастайды, ал Әсет оған:
Айыр көмей, жез таңдай, қаусырма жақ,
Алты арысқа білінген екен менмін, –
деп, асқақ жауап қатады.
Ақындардың бірден асқақ кетуі тек бірін-бірі ығыстырып үркіту, тұқырту
ниетін көздемейді, олар сонымен қатар бір-бірінің аяқ алысына, сөз
саптасына, өнерлілігіне барлау да жасау мақсатын көздеген. Сөз майданында
тосын кездескен, бір-біріне танымал емес ақындардың мұндай барлау жасауы
табиғи да. Ақындар айтысының тағы бір ерекшелігі "ойында өрелік жоқ"
дегендей, айтысқа ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КУРСТЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы:
Айтыс
Орындаған
Жетекші:
Орал-2015
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
1. Айтыс – ауыз әдебиетінің поэзиялық
жанры ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ..5
2. Айтыс өнерінің шығу тарихы,
түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..9
Негізгі бөлім
1. Қазақ әдебиетіндегі айтыс өнерінің зерттелуі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 15
2. Айтыс өнерінің ерекшілігі, тәрбиелік
мәні ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..18
3. Қазақ әдебиетіндегі айтыс өнерінің
маңызы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... .19
4. Қазіргі кездегі қазақ
айтысы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ...21
5. Қазақ әдебиетінде айтысты оқытудың әдіс-
тәсілдері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ..24
6. Біржан – Сара айтысын оқытудың тиімді әдіс-
тәсілдері ... ... ... ... ... ... .. ... .28
Практикалық
бөлім ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... .32
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..38
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .41
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі. Айтыс — ауыз әдебиетінде ежелден қалыптасқан
поэзиялық жанр, топ алдында қолма-қол суырып салып айтылатын сөз сайысы,
жыр жарысы.[1] Айтыс — синкреттік жанр, ол тұрмыс-салт жырларынан бастау
алып, келе-келе ақындар айтысына ұласқан. Айтыста осыған орай лирикалық,
эпикалық, драмалық сипаттар мол ұшырасады. Сол арқылы бұл жанр ауыз
әдебиетінің өзге түрлерімен қанаттаса дамып, бір-біріне елеулі әсер-ықпал
жасап отырған. Батыр және лиро-эпос жырларына да әсерін тигізіп, өзі де
арнасы кең мол салаға айналған.
Қазақтың ауыз әдебиетінде ерте заманнан келе жатқан айтыс жанрының туу
негіздері мен өзіне тән ерекшеліктері, даму тарихы бар. Айтыс – халық ауыз
әдебиетінің ерекше бір түрі. Айтыс қазақтан басқа арабтың бәдеуилер
тайпасында және түрік тілдес елдердің бірқатарында, ірі ақындар айтысы
Үндістан халықтарында бар. Кейбір зерттеушілер айтыстың алғашқы шығу тегі
өте ерте заманнан келе жатқанын айтады. Оның әуелгі элементі көркемөнердің
түрлері сараланып, бір-бірінен әлі ажырамай, бәрі бірігіп бір бүтін өнер
саналып, әні де, өлеңі де, оны шығару да, орындау да, қимыл, бет құбылысы,
тағы басқалары да қосыла жүрген дәуірде туса керек деп топшылайды. Айтыстың
алғашқы адымы осы кезеңде басталса керек.
Айтыстың ескі түрі деп есептелетін бәдік айтысының негізінде адам
баласының табиғатқа әсер ету мақсаты жатса, басқа айтыстардың ішінде
қайсысы ерте, қайсысы кеш туды, оны айту қиын. Дегенмен, кейбір айтыстардың
мазмұнына, лексикасына, сөйлем құрылыстарына қарап, қай заманда пайда
болғанын топшылауға болады. Мысалы, жануарлар айтысына, өлі мен тірінің
айтысына қарағаңда, жұмбақ айтысының анағұрлым кеш туғандығы анық.
Салт айтысының ескі түрі қыз бен жігіт айтысында негізгі тақырып –
жастық көңіл күйі мен өнер сынасу болса, ақындар айтысында өнер салыстыру,
сөз сынасудың үстіне әр ақын өз руын дәріптей жырлаушылық келіп қосылғанын
көреміз. Әсіресе бұл XIX ғ. етегін кеңірек жайған. Осы дәуірде өмір сүрген
атақты ақындар: Шөже, Балта, Орынбай, Кемпірбай, Тезекбай, Сүйінбай, Түбек,
Омарқұл, Тәбия, Мұрат, Сүгір, Жаскілең, Бала Омар, Біржан, Сара, т.б. түрлі
тақырыпта шығарған қысқа өлеңдерімен қатар, айтысқа түсіп, сан алуан сөз
тартыстарын бастарынан кешірген және тарихта көпшілігінің аттары осы айтыс
арқылы сақталған. Айтыс жанры қазақ ауыз әдебиетінде саны жағынан да,
сапасы жағынан да айрықша орын алады. Тек қазақта ғана емес, бүкіл Шығыс
елінде бар айтыс қазір өзінің жанрлық қасиетін, түрін қазақ әдебиетінде
ғана сақтап қалып отыр.
Зерттеудің мақсаты: айтыс өнерінің шығу тарихымен танысып, қазақ
әдебиетіндегі айтыс өнерінің орнын зерттеу.
Зерттеу міндеттері:
1. Айтыс өнері туралы жалпы түсінік беру және тарихына шолу жасау;
2. Қазақ әдебиетіндегі айтыс өнерінің маңызын қарастыру;
3. Айтыс өнерінің ерекшелігі, тәрбиелік мәні.
Зерттеу мәселесі. Айтыс - әдебиет жанры болғанымен, ертеден
қалыптасқан халықтық дәстүрдің үлкен түрі. Ойын, той, ас, қыз ұзату, келін
түсіру сияқты қазақ тойлары жүйрік ат, білекті палуандармен бірге айтыс
ақындары да қатысып, олар айтыс арқылы той қызығы мен мәртебесін көтере
түскен. Әрине мұндай жерде айтыстардың өз мақсаты, талабы, шарты бар.
Көшпелі елдің қызық-қуанышын бөлісіп келген айтыс халқымыздың сан алуан
ойын-той, әр түрлі дәстүрлі думандарда қуана қызықтайтын театры іспеттес
болған. Жұрт көпшілік алдында сөз сайысына түскен екі ақынның жеңіске жету
жолындағы тапқырлықтары мен алғырлықтарына куә болып, солардың біреуінің
намысын жыртып, тілеуін тілейтін жанкүйеріне айналады. Бұған айтыстың
сауықшылдық, эстетикалық ләззат беретін сипаттары да айтарлықтай қызмет
атқарады. “Аттың жалы, түйенің қомында” дегендей көп дайындықты керек
етпейтін айтыс кез келген жерде өте береді де, мұның тыңдаушысы да, бағасын
беріп төрелік айтушысы да халық немесе қадірлі ел ақсақалдары болады.
Айтыстың дәстүрлі өнерге айналуына көшпелі өмір салты тікелей әсер еткені
байқалады. Көшпелі елде шілдехана, ойын-тойға ерекше мән беріліп, қонақ
кәдеден бастап, кішігірім ауыл айтыстары да өтіп отырған. Бұлар ертеңгі
көрнекті айтысқа бастайтын дайындық тәрізді бүкілхалықтық сипат алған.
Арқалы айтыс ақындары бірін-бірі іздеп келіп айтысатын дәстүрге жалғасты.
Бір де бір үлкен жиын, ас-той ақындар айтысынсыз өтпейтін болды. Бұл дәстүр
айтыстың сан алуан мазмұнды, мол ауқымды жанрға ұласуына қолайлы жағдай
жасады.
Зерттеу болжамы. Мектепте қазақ әдебиеті пәнін оқытуда айтыс өнерімен,
шығу тарихымен таныстру керек, айтыстың оқушыға берер тәлім-тәрбиесі мол.
Зерттеу пәні: Қазақ әдебиетіндегі айтыстың алатын орны.
Зерттеу құрылымы: жұмыс кіріспеден, теориялық және практикаалық
бөлімдерден және қорытынды мен пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1. Айтыс – ауыз әдебиетінің поэзиялық жанры
Айтыс дәстүрі түркі тілдес елдердің көбінде-ақ кездеседі, алайда,
бұлардың ешқайсысы біздегі айтыспен теңесіп иық тіресе алмайды. Сол себепті
біздегі дәстүрлі және бүгінгі айтыс өнері халқымызбен ғасырлар бойы бірге
жасап келе жатқан өзінің сан алуан көркемдік, танымдық сипаттарымен ел
мақтанышына айналып отыр.
Ауыз әдебиетінің басқа жанрларына қарағанда, айтыстың ерекшелігі –
оған көптеген әйел ақындар қатынасқан. Қазақ ақындар айтысында талантымен
танылып, бүкіл елге аты жайылған әйгілі ақындар аз емес. Сара мен Ырысжан,
Ақбала мен Күнбала, Тоғжан мен Тәбия сияқты ақындар – топтан озған
жүйріктер. Осындай аяулы өнер иелерін халық қатты ардақтаған.
Ақындар айтысының ендігі бір ерекшелігі – онда "Халық театрының анық,
дәл ұрығы бар" (М.Әуезов), айтыс әсерлі болуы үшін ақындар домбыраның не
сырнайдың, қобыздың сүйемелдеуімен, әнмен айтады. Театр актерлеріндей олар
сан алуан құбылыс жасайды.
Тарихта аты мәлім қазақ ақындарының көпшілігі осы айтыс өлеңдерінде
тәрбиеленіп өсті. Айтыс – ақындық тәрбие мектебі. Сөз сайысы үстінде оның
ақындық өнері шыңдала береді. Ақындар шаршы топ алдында сарапқа, сынға
түскендіктен, сөзінің мазмұны мен көркемдік жақтарына зер салады. Айтыс
жырларындағы үздік образ, шешен сөздер осы айтыс үстінде туған.
Айтыстың көркемдік ерекшелігі. Өлшеусіз талант әрі әнші екі саңлақтың
шешен сөздері – өзінің көркемдік жағынан күні бүгінге дейін үлгі. Бұл
айтыстың сөздері анықтық, тазалық, дәлдік жағынан болсын, көркемдік,
сұлулық жағынан болсын қазақ поэзиясының төрінен орын алады.
Үздік теңеу, эпитет, жалпы троп пен фигураның бұл айтыстан небір
шұрайлылары табылады.
Ақиық, мұзбалақпын жерге түспес,
Кең қолтық арғымақпын алқымы іспес, –
деген жолдардағы эпитеттік метафоралар, "қырандай желді күнгі аспандаймын"
деген жолдағы теңеу үздік образдар екені сөзсіз.
Біржан өзін де, біреуді де дәріптегенде, өте шебер және көбірек
қолданатын әдісі – метафора, әсіресе оның ұлғайған түрі.
Сол көркем сөз айшықтарын екі ақын да өз арман-мұраттарын, мұң-шерін
айтып беру үшін шебер пайдалана білген. Біржан сөздеріндегі алуан түрлі
эпитет, метафоралар, Сара сөзіндегі үздік теңеулер соны да көркем.
Біржан мен Сара айтыстарында ақындық көркем тілдің және бір түрі —
ирония мен сарказмды шебер де ұтымды қолданған. Әсіресе айтыстың соңында
Сараның Жиенқұлды шақыр деген жеріндегі сөз, сөйлем құрылысын алсақ,
түгелдей ирония, сарказмға құрылады.
Көрінсін Біржан салға ай секілді,
Ақ құйрық көңіл ашар шай секілді,
Ұсынса, қол жетпейтін арғымағым,
Біржанға баламаймын тай секілді...
Мұнда сөйлемнің сыртқы құрылысы көркем, асыра мақтау болса да, ішкі
мазмұнында Жиенқұлдың шын суреті мен шын қасиеті бұл мақтауды жоққа
шығарады да, оны иронияға (әжуаға) айналдырады. Мұнда сырт жағынан болса да
мақтау бар. Ал екінші үзіндіде Сара Жиенқұлды ашық шенейді:
Қонжиып мінер Құла жорға барса,
Келе алмас ол шірігің қорғаласа,
Ол бізді шын масқара қылар сонда,
Қорс етіп бармаймын деп үйде қалса.
Алдыңғы үзіндіде ішкі мазмұнына сыртқы құрылысы керісінше келсе, соңғы
үзіндіде өзінің барлық күйін ашық, улы сарказммен айтып, Жиенқұлды өлтіре
сынайды. Сол арқылы өз басын малға сатып, сүймеген адамына бергелі отырған
айналасына да наразылығын білдіреді.
Сөйтіп, "Біржан мен Сара" айтысының негізгі түйіні – әйелдің бас
бостандығы. Өткен ғасырда екі саңлақтың үн қосып, әйелдің бас бостандығын
жырға арқау етуі, ескі феодалдық салтқа қарсы шығуы өз дәуірі үшін
прогресшіл идея еді.
Құрылысы, түрі жағынан алғанда, бұл айтыс – салт айтыстың ең биігі.
Аталы сөзді арсыз қайырады деген нақылды берік ұстанған халқымыз
үлкен демей, кіші демей, жас демей, кәрі демей, еркек демей, әйел демей
айтысушы ақынның қайсысының сөзі маңызды, өмірге, шындыққа жақын болса,
соны қолдап, көтеріп отырған.
Ақындар айтысында "жаттама (трафарет) өлеңдер аз болады" (С.Мұқанов).
Олар өлеңді табан астында шығарады, тосыннан айтысады. Айтыс үстінде талай
күтпеген жайлар кездеседі. Айтысар тақырыбы белгісіз, тосын сұрауларға тап
болады. Екі ақын да бірін-бірі тығырыққа қамау үшін, бірін-бірі сүріндіру
үшін, өмір құбылыстарын жұмбақ етіп те тартады. Соның бәріне ақындар
жөпелдемеде жауап беруге, дәлел айтуға әзір болуы керек. Мұның бәрі
ақындардан сөзге жүйріктікті, білгірлікті, тапқырлықты, ұсталықты
қажетсінумен қатар, ел-елдің шежіресін, тарихын, жер жайын, этнографиялық
ерекшеліктерін білуді керек етеді. Олай болмаған күнде құр ділмарлықпен
ештеңе өндіре алмайды, сайыста дәрменсіз болып қала береді. Жаттанды сөз
өрнегін қолдану ақынға абырой әпермейді. Ақындар айтыстың бас кезінде асқақ
әуенге басады, өздерінің мойны озық сөз жүйрігі екенін таныта, қарсылас
ақынын тұқырта, кеміте, үркіте сөйлейді. Әсет пен Ырысжан айтысында
Ырысжан:
Дау айтып күні бұрын көрсетпелік, Майданда озса жүйрікке есептелік.
Орта жүз түгел білген Ырысжанмын Үш кессе қауқарым бар кесірткелік, –деп,
Әсетті ықтыра сөз тастайды, ал Әсет оған:
Айыр көмей, жез таңдай, қаусырма жақ, Алты арысқа білінген екен
менмін, – деп, асқақ жауап қатады.
Ақындардың бірден асқақ кетуі тек бірін-бірі ығыстырып үркіту, тұқырту
ниетін көздемейді, олар сонымен қатар бір-бірінің аяқ алысына, сөз
саптасына, өнерлілігіне барлау да жасау мақсатын көздеген. Сөз майданында
тосын кездескен, бір-біріне танымал емес ақындардың мұндай барлау жасауы
табиғи да.
Ақындар айтысының тағы бір ерекшелігі "ойында өрелік жоқ" дегендей,
айтысқа үлкен де, кіші де, еркек те, әйел де қатынаса береді. Тек талант-
дарыны болса, бәйгеге түсер шамасы болса болғаны. Майталман ақынның жарыста
таныла бастаған балаң ақынмен, ұлғайған ақынның жас қыз, келіншекпен
айтысуы, сөзбен сілкілесуі шам емес.
Сонымен қатар айтысып отырғанда, ақын өзінің жеңілгенін білу де
айтыстың негізгі шартының бірі болып саналады. Сөзге сөз табу, орынды
жерінде ұтымды сөз айту сияқты өзінің, жеңілгендігін білу де жоғары
бағаланады. Жеңілгеніне қарамай, құр босқа төпей беруді көпшілік
дарындылық, ақындық деп танымайды. Мұндай қылықты қазақ айтысқыштық,
ұтымшылық деп санамайды. Оны қазақ "сиыршылау" деп атайды. Шынайы ақын
өзінің ұтылғанын білсе, бірден жеңілгенін мойындап, әрі қарай сөз
таластырмайды. Ауыз әдебиетінің басқа жанрларына қарағанда, айтыстың
ерекшелігі – оған көптеген әйел ақындар қатынасқан. Қазақ ақындар айтысында
талантымен танылып, бүкіл елге аты жайылған әйгілі ақындар аз емес. Сара
мен Ырысжан, Ақбала мен Күнбала, Тоғжан мен Тәбия сияқты ақындар – топтан
озған жүйріктер. Осындай аяулы өнер иелерін халық қатты ардақтаған.
Ақындар айтысының ендігі бір ерекшелігі – онда "Халық театрының анық,
дәл ұрығы бар" (М.Әуезов), айтыс әсерлі болуы үшін ақындар домбыраның не
сырнайдың, қобыздың сүйемелдеуімен, әнмен айтады. Театр актерлеріндей олар
сан алуан құбылыс жасайды.
Тарихта аты мәлім қазақ ақындарының көпшілігі осы айтыс өлеңдерінде
тәрбиеленіп өсті. Айтыс – ақындық тәрбие мектебі. Сөз сайысы үстінде оның
ақындық өнері шыңдала береді. Ақындар шаршы топ алдында сарапқа, сынға
түскендіктен, сөзінің мазмұны мен көркемдік жақтарына зер салады. Айтыс
жырларындағы үздік образ, шешен сөздер осы айтыс үстінде туған.
Өлшеусіз талант әрі әнші екі саңлақтың шешен сөздері – өзінің
көркемдік жағынан күні бүгінге дейін үлгі. Бұл айтыстың сөздері анықтық,
тазалық, дәлдік жағынан болсын, көркемдік, сұлулық жағынан болсын қазақ
поэзиясының төрінен орын алады. Үздік теңеу, эпитет, жалпы троп пен
фигураның бұл айтыстан небір шұрайлылары табылады.
Ақиық, мұзбалақпын жерге түспес, Кең қолтық арғымақпын алқымы іспес, –
деген жолдардағы эпитеттік метафоралар, "қырандай желді күнгі аспандаймын"
деген жолдағы теңеу үздік образдар екені сөзсіз. Біржан өзін де, біреуді де
дәріптегенде, өте шебер және көбірек қолданатын әдісі – метафора, әсіресе
оның ұлғайған түрі. Сол көркем сөз айшықтарын екі ақын да өз арман-
мұраттарын, мұң-шерін айтып беру үшін шебер пайдалана білген. Біржан
сөздеріндегі алуан түрлі эпитет, метафоралар, Сара сөзіндегі үздік теңеулер
соны да көркем. Біржан мен Сара айтыстарында ақындық көркем тілдің және бір
түрі — ирония мен сарказмды шебер де ұтымды қолданған. Әсіресе айтыстың
соңында Сараның Жиенқұлды шақыр деген жеріндегі сөз, сөйлем құрылысын
алсақ, түгелдей ирония, сарказмға құрылады.
Көрінсін Біржан салға ай секілді, Ақ құйрық көңіл ашар шай секілді,
Ұсынса, қол жетпейтін арғымағым, Біржанға баламаймын тай секілді...
Мұнда сөйлемнің сыртқы құрылысы көркем, асыра мақтау болса да, ішкі
мазмұнында Жиенқұлдың шын суреті мен шын қасиеті бұл мақтауды жоққа
шығарады да, оны иронияға (әжуаға) айналдырады. Мұнда сырт жағынан болса да
мақтау бар. Ал екінші үзіндіде Сара Жиенқұлды ашық шенейді:
Қонжиып мінер Құла жорға барса, Келе алмас ол шірігің қорғаласа, Ол
бізді шын масқара қылар сонда, Қорс етіп бармаймын деп үйде қалса.
Алдыңғы үзіндіде ішкі мазмұнына сыртқы құрылысы керісінше келсе, соңғы
үзіндіде өзінің барлық күйін ашық, улы сарказммен айтып, Жиенқұлды өлтіре
сынайды. Сол арқылы өз басын малға сатып, сүймеген адамына бергелі отырған
айналасына да наразылығын білдіреді. Сөйтіп, "Біржан мен Сара" айтысының
негізгі түйіні – әйелдің бас бостандығы. Өткен ғасырда екі саңлақтың үн
қосып, әйелдің бас бостандығын жырға арқау етуі, ескі феодалдық салтқа
қарсы шығуы өз дәуірі үшін прогресшіл идея еді. Құрылысы, түрі жағынан
алғанда, бұл айтыс – салт айтыстың ең биігі.
Айтыстың алғашқы бұлақ көзі тұрмыс-салт жырларындағы “Жар-жар” мен
“Бәдік” жырларынан басталған. Кейін қыз бен жігіт айтысына да (қайым өлең)
ұласқан. Келелі ақындар айтысы — екі дай жұрттың ортасында бетпе-бет
отырып, қолма-қол шығарылып айтылады. Қазақ айтыстары жанрлық сипаты
жағынан түре айтыс, сүре айтыс болып екіге бөлінеді. Алғашқысына бір-бір
ауыз өлеңмен қайырылатын айтыстар жатса (“Жар-жар”, “Бәдік”), кейінгісіне
келелі, кесек ақындар айтысы енеді (“Ақсұлу мен Кеншімбай”, “Әсет пен
Ырысжан”, “Сүйінбай мен Қатаған”, “Жамбыл мен Құлмамбет”, “Молда Мұса мен
Манат қыз”, “Кемпірбай мен Шөже”, “Орынбай мен Тоғжан”, “Біржан мен Сара”
тағы басқа). Айтыс мазмұндық сипатына қарай, әдет-ғұрып айтысы және ақындар
айтысына жүйеленеді. Соңғысы тақырып аясына қарай жұмбақ айтыс, мадақ
айтыс, тағы басқа болып жіктеледі.
Айтыстың негізгі салмағы да, түйіні де өмір шындығы. Бетпе-бет келген
екі ақын да сол орайда жеңудің сан алуан жолдарын, амал-тәсілдерін
қарастырады. Ә дегеннен амандасу, ел жағдайын сұраудың өзінде айтыс
боларлық түйін, сын тағарлық мәселелер іздестіріледі. Қарсыластардың қай-
қайсысы да негізгі уәж, аталы ойларын бірден жайып салмай, аңысын аңдап,
құрылған тор, айлалы қақпанға түсіруді көздейді. Оның алдын орап, матап,
шырмап, қисынды да уәжді сөзбен тоспақ болады. Машығы мол, айла-тәсілі көп,
аталы сөзді орнымен қолдана білген ақын ғана мәрелі жеңіске жетеді. Суырып
салма өлеңге ысылған, ағыл-тегіл жыр иесі айтыста сөз таппағаннан
жеңілмейді, аталы сөзден, жүйелі ойдан, бұлтартпас шындықтан тосылады. Мұны
қанша өкінішті болса да жұрт алдында ашық мойындауға, кейінгі жырлау
кезінде жасырмай айтуға мәжбүр болған. Бұл шыншылдық ойды “Аталы сөзге
арсыз жауап қайырады” деген мәтелімен айтыстың әділ қазысы болған халық өзі
түйіндеп отырған.
2. Айтыс өнерінің шығу тарихы, түрлері
Айтыс тарихы көнеде бермен қарай ұлтпен бірге жасасып келе жатыр. Оған
мысал елдің ескі әдет-ғұрпына жататын тұрмыс-салт жырларындағы Жар-жар
мен Бәдік өлеңдерінің айтыс формасында болып келуі. Айтыс табиғатын
зерттеуші М.Жармұхамедұлы мынадай бір тосын мәлімет келтіреді: Айтыс түрік
тектес елдерде ертеден бар екені аңғарылады. Бұған М.Қашқаридың Диуани
лұғат ат-түрік атты жинағындағы Қыс пен Жаздың айтысын, сондай-ақ Қожа
Ахмет Иассауидің Диуани хикметіндегі Дозақ пен Пейіштің айтысын дәлел
ретінде айта аламыз Бұл дерекке қарап, атамұра өнеріміз қазақ ұлт боп
қалыптаспай тұрған кезде де бар болғандығын аңғарамыз. Осы дәстүрдің арғы
шығу тегін зерделей отырып, басқа да елдердің ұқсас әдеби үрдістерімен
салыстыра зерттеген М.Әуезовтің пікірі біраз дүниеден хабар береді. Оның:
Айтыс сөздерінің молдығы мен көп жайылғандығына қарасақ, қазақ елі ақындық
теңізі сияқты. Басқа жұртта өлең болса, мұншалықты мол болып етек алып
жайылған емес. Анда-санда кездесетін шашыраған өлеңдер сияқты көрінеді.
Мысалы ескі француз әдебиетіндегі тенсондар, бұлардың түрі қазақ айтысына
ұқсайды. Онда да екі ақын көп жиынның алдында сөз жарыс жасайды. Айтыстың
өзге өлеңнен айырмасы: суырыпсалма өлеңдермен айтысатын болса, тенсондар да
сондай, жанынан шұғыл шығарылған ауызша өлеңдер. Айтысатын сөздері де кейде
қазақ айтысында кездесетін білім таласы сияқты, жұмбақ пен ой тартысы
болады. Француз әдебиетіне басқа, ескі араб әдебиетінде Мұғаллакат деген
өлеңдер болған, бірақ бұл нағыз айтыс емес, көбінесе өлең жарысы сияқты ,
дей келіп: Міне өзге жұрттың әдебиетінде айтыс өлеңдердің осы сияқты
түрлері болғаны рас. Бірақ бұның бірде-бірі қазақ айтысындай көпке тарап,
көп жұрттың барлығы ермек қылатындай болған жоқ. Қазақтікі сияқты әдебиет
тарихының бөлімі болып етек алып тараған емес. Қазақтың кәрі, жасындай
айтысты қызық көріп қызуланып, тегіс өнер қылып, жалпақ ел ұстанған емес.
Қазақтағы айтыс әдебиет бөлімі болудан басқа ел тартысының бұрынғыдан келе
жатқан театры сияқты көпке бірдей қызық беретін жиын сауығы болған деген
пікірі айтыстың қазақ әдебиетінде алатын орнын айқындап берді.
Айтыс қазақ даласында негізінен XIX ғасырдың екінші жартысынан бастап
айрықша кең өріс алып, мол серпінмен дамыды. Бұған сол тұстағы қазақтың
көшпелі өмірі мен әдет-ғұрып, салт-дәстүрі басты себеп болды. Рас, кітап
бастыру мен театр өнері қалыптаса қоймаған елде айтыстың қалың жұртшылық
бас қосып ден қоя тыңдап, одан эстетикалық ләззат алатын сауықшылдық сипаты
да ерекше еді. Мұның үстіне ол қолма-қол суырып салып айтатын тапқырлық,
өткірлік қасиеттерімен де дараланады. Әлеуметтік мәні ұшталған бір алуан
айтыстарды (Ақсұлу мен Кеншімбай, Молда Мұса мен Манат қыз, Ұлбике мен
Жанкел, Шөже мен Балта, Орынбай мен Арыстан, Әсет пен Ырысжан,
Біржан мен Сара, Сүйінбай мен Қатаған, Жамбыл мен Құлмамбет т.б.) ел
өмірінің көркем шежіресі, жинақталған энциклопедиясы деуге де болар еді.
Айтыскер ақындар жүрген жер ел ортасында көшпелі сауықшылар жүргендей
қалың думан, жиын болатын. Елдің айтыс өлеңдерін қатты қадірлегендерінен
айтыс ақындары: Шөже, Кемпірбай, Жанақ, Сабырбай, Мұрат, Тоғжан, Біржан,
Сара сияқтылардың атағы қазақ ішіне тегіс жайылған. Барған елінің
барлығында бағалы, қадірлі болып, қайда барса да сый, құрмет, қызық, сауық
болатындықтан, айтыс ақындары сол жүрісін біржолата салт қылып әкеткен. Сән
салтанатпен, қобыз, домбырамен қыдырып жүріп, айтысқа шығатын ақындарды
іздеумен өткен. Бұрынғы заманның осы сияқты жиыны болса да айтыссыз
өтпейтін. Талай ақын өз елінен шығып, жат елді аралап, кектеніп, кез келген
ақынмен айтысып, не жол алып, не жол беріп, жеңіп, жеңіліп жүрген. Баяғы
заманда жауынгер батыр алыста тоят іздеп, білегінің қайратына сеніп, соғыс
майданында жау іздесе, айтыс ақындары тіл жағының қайратына сеніп, соғыс
майданының жекпе-жегін іздейді. Қазақ елінің бұрынғы жортуылшыл батырдан
кейін тапқан, екінші алуандас батыры - қызыл тілдің иесі ақындар. Ел
тіршілігінің жауынгерлік дәуірінен шығып, тыныштыққа бет алған кезінде,
Сарыарқаны сайқалдап, оңды-солды шарлап жүрген бір алуан адамдары, осындай
сөз батырлары кешегі Жанақ, Кемпірбай, Шөже, сол ақындардың үлгісі ел
ортасында соларға ұқсамақ болған жігіттер көбейген.
Қазақтың ауыз әдебиетінде ерте заманнан келе жатқан айтыс жанрының туу
негіздері мен өзіне тән ерекшеліктері, даму тарихы бар.
Айтыс – халық ауыз әдебиетінің ерекше бір түрі. Айтыс қазақтан басқа
арабтың бәдеуилер тайпасында және түрік тілдес елдердің бірқатарында, ірі
ақындар айтысы Үндістан халықтарында бар.
Кейбір зерттеушілер айтыстың алғашқы шығу тегі өте ерте заманнан келе
жатқанын айтады. Оның әуелгі элементі көркемөнердің түрлері сараланып, бір-
бірінен әлі ажырамай, бәрі бірігіп бір бүтін өнер саналып, әні де, өлеңі
де, оны шығару да, орындау да, қимыл, бет құбылысы, тағы басқалары да
қосыла жүрген дәуірде туса керек деп топшылайды. Айтыстың алғашқы адымы осы
кезеңде басталса керек.
Айтыстың ескі түрі деп есептелетін бәдік айтысының негізінде адам
баласының табиғатқа әсер ету мақсаты жатса, басқа айтыстардың ішінде
қайсысы ерте, қайсысы кеш туды, оны айту қиын.
Дегенмен, кейбір айтыстардың мазмұнына, лексикасына, сөйлем
құрылыстарына қарап, қай заманда пайда болғанын топшылауға болады. Мысалы,
жануарлар айтысына, өлі мен тірінің айтысына қарағаңда, жұмбақ айтысының
анағұрлым кеш туғандығы анық.
Салт айтысының ескі түрі қыз бен жігіт айтысында негізгі тақырып –
жастық көңіл күйі мен өнер сынасу болса, ақындар айтысында өнер салыстыру,
сөз сынасудың үстіне әр ақын өз руын дәріптей жырлаушылық келіп қосылғанын
көреміз. Әсіресе бұл XIX ғ. етегін кеңірек жайған. Осы дәуірде өмір сүрген
атақты ақындар: Шөже, Балта, Орынбай, Кемпірбай, Тезекбай, Сүйінбай, Түбек,
Омарқұл, Тәбия, Мұрат, Сүгір, Жаскілең, Бала Омар, Біржан, Сара, т.б. түрлі
тақырыпта шығарған қысқа өлеңдерімен қатар, айтысқа түсіп, сан алуан сөз
тартыстарын бастарынан кешірген және тарихта көпшілігінің аттары осы айтыс
арқылы сақталған.
Бәдік айтысы. Айтыстың бұл түрі – айтыс жырларының көне түрі. Ол
адамның табиғаттың жұмбақ сырына түсінбеген кезінде, шаманизм дін нанымына
байланысты туған. Адам өзі танып-білмеген күштердің бәріне табынған,
солардың бәрінің өз иесі бар деп білген, жақсылық, жамандық атаулының
бәрінің өз тәңірісі бар деп ұққан. Соларға құлшылық етіп жалбарынған,
солардан медет тілеген.
Атам заманғы ертегілер, мифтер, аңыздар туралы айта келіп,
М.Горькийдің: "Бұлардың (ертегілердің) мағынасы ертедегі жұмыс адамының
еңбегін оңайлатуға, оның өнімділігін арттыруға, төрт аяқты және екі аяқты
жауларға қарсы құралдануға талпынуында және де сөз күші арқылы, "үшкіру",
"аруақты шақыру" әдісі арқылы жаратылыстың стихиялық, адамға жау
құбылыстарына әсер етуде болып отыр", – деген сөздерінің "бәдік" жырына
тікелей қатысы бар.
Сонау ерте-ерте заманда адам мал ауруының да, адам дертінің де иесі
бар деп ойлаған. Сол дерттерден арылу жолын іздеген. "Үшкіру", "шақыру"
арқылы сол іңдеттерден құтылуға болады деп білген.
Малмен күн көріп, тіршілік еткен халыққа ең бір ауыр індет айналшық
(айналма) деген мал ауруы болған. Сол аурудан құтылу амалы оның иесі –
бәдікті үркітіп, көшіру керек. Ол үшін кешқұрым ауыл жастары жиналып, кеш
өткізетін болған. Бәдікті сөзбен арбап, қорқытып, үркітіп, қашыру керек.
Жастар екі жақ боп "бәдік" айтатын болған.
Айт дегенде айтамын-ау бәдікті,
Қара мақпал тоным бар барша әдіпті.
От оттамай, су ішпей жата берсе,
Бәдік емей немене бір кәдікті,
Көш! Көш!
Халық елге пәлелі бәдікті сөзбен алдап-арбап, басқа қонысжайға
ауыстырмақты, көшірмекті ойлайды. Оған жақсы жайлы қоныс ұсынады. Бәдікке
ұсынған қоныстарының бәрі сайлы, қызығарлық.
Бертін келе адамның ойсанасы, білім-танымы есейе, жетіле келе бәдік
айтысы діни нанымнан арылып, жаңа сипат алады, мазмұны жаңғыра бастайды. Ол
енді жастардың әзіл-қалжың ойын айтысына айналады, онда әзіл-оспақ басым.
Ж і г і т:
Қаратауым дегенде, Қаратауым,
Тау басынан соғады қара дауыл.
Сіздің үйде бір бәдік бар дегенге,
Қаптай көшіп келеді біздің ауыл.
Қ ы з:
Бәдік кетіп қалыпты таудан асып,
Таудан арғы бұлтпенен араласып.
Енді екеуіміз бәдікті тауып алып,
Шын құмардан шығалық сабаласып.
Мұнда діни нанымнан туған бәдік мазмұнынан еш нәрсе қалмаған. Өмірге
құмартқан жастар әзілі ғана бар.
Жануарлар мен адамның айтысы. Төрт түлік халық ауыз әдебиетінде ерекше
орын алады. Онда жануарлар мен адамның айтысы да кездеседі. Мысал үшін иесі
мен сиырының айтысын алайық.
И е с і:
Шолақ сиыр, көзіңді ояйын ба?
Биылғы жыл соғымға сояйын ба?
Биылғы жыл соғымға сойып алып,
Танабайға жаяңды қояйын ба?
С и ы р ы:
Шиыршықтап қыл арқан ескеніңде,
Қу шолақты соялық дескеніңде,
Қу шолақты соғымға сойып алып,
Бүржекейден көрермін көшкеніңді.
Осы тәрізді иесі мен атының айтысы, аңшының аңдармен айтысы, т.б. ауыз
әдебиетінде кездеседі. Бұл айтыстардан халықтың күн көріс, тіршілігін, бір
кездердегі дүниетану көзқарасын аңғаруға болады.
Жұмбақ айтысы. Айтыстардың ішінде ерекше орын алатын түрі – жұмбақ
айтысы. Жұмбақ айтысы халықтың өмір, табиғат құбылысын білсем деген арман-
тілегінің елесі. Алуан өмір құбылыстарын түсіну, білу, білмегендерді соған
жетектеу, әсіресе жастардың ойсанасын кеңейту тілегінен туады. Сондықтан
ұсақ нәрселерден бастап жұмбақ етіп, қиынға көшу, өзінше сол ойсананы
өрістету, ойлауға дағдыландыруды мақсат етеді. Жұмбақтардың өзі сияқты,
жұмбақ айтысы да ұйқасқа құрылады. "Жұмбағым жұтылды, ыққа қарап құтылды".
Бұл – бастапқы қысқа түрі. Ал кілең өлеңмен келетін ұзақ түрлері – соңырақ
туған әрі адам санасының марқайған кездегі түрі.
Жұмбақ айтыста кез келген ақын бел байлап айтысуға шыға алмайды. Бұл
айтысқа түсу үшін, өз жанынан өлең шығара білу жеткіліксіз. Сонымен қатар
ақын өмірдің барлық саласынан хабары бар, білімді адам болуы керек. Жұмбақ
айтыста жұмбақ берушінің не нәрсені жұмбақ етемін десе де еркі бар. Өмірдің
әр құбылысын алып, бейнелеу түрінде жұмбақ ете береді. Оны шешу үшін
айтушының не нәрсені жұмбақ етіп отырғанын болжай білуі керек. Сондықтан
жұмбақпен айтысушылар өте сирек кездеседі.
Жұмбақталатын нәрсенің көпшілігі шындық өмірден алынады. Ақындардың
таланты, дүниетану шеңберінің көлеміне қарай, айтқан жұмбағының мағынасы
кейде тайыз, кейде терең боп отырады. Кейбір жұмбақтардың шешуіне
қарағанда, жасырушының да, шешушінің де әр алуан құбылыстарды көп
білетіндігі таңғалдырады.
Жұмбақ айтысының ең жақсы үлгісінің бірі – Сапарғали мен Нұржан
айтысы. Бұл айтыста екі ақын да білімділік, тапқырлық, өнерлілік танытқан.
Сапарғали ауыл тіршілігінің қалыпты шындық болмысымен қатар, қазақ жерінің
Ресейге қосылуына байланысты ел өміріне енген жаңалықтарды жұмбағына арқау
етеді. Мысалы:
Сапарғали:
Бір құс бар қанат жайса дөп-дөңгелек,
Адамнан еш уақытта жүрмес бөлек,
Ұшырса, қондырса да еркі адамда
Шықпайды панаңыздан көлеңкелеп.
Н ұ р ж а н:
Мысалы жайса зонтик құс секілді,
Тетігі қолда болған іс секілді,
Жауса пана, күн шықса көлеңкесі,
Достығы бейне сіз бен біз секілді.
Сапарғали жұмбақтап отырған затының жеке детальдарын жақсы білген де,
сол деректер арқылы затты жұмбақтаған. Жұмбақты айтушы Сапарғали да, оның
шешушісі Нұржан да білгірлік танытқан, өнерлілік көрсеткен.
Жұмбақтау Әсет пен Рысжан, Қожахмет пен Әубәкір айтысында да
кездеседі.
Адамды дүниетануға, өмірді көбірек білуге дағдыландырып, оның
ойсанасын өрістетіп, қиялын шарықтатуда басқа айтыстан гөрі жұмбақ
айтысының орны ерекше.
Салт айтысы. Салт айтысы екіге бөлінеді: қыз бен жігіт айтысы, ақындар
айтысы.
Қыз бен жігіт айтысы. Қыз бен жігіт айтысы көбіне ойын-тойда айтылады.
Ойын-тойдың бір бөлімі болып кіруі оның салт өлеңі екендігін айқындайды.
Әдетте, қыз бен жігіттің айтысы ақынды талғамайды, ақындығы жоқ
жігіттер де, қыздар да үйреншік, жаттамалы өлеңдермен айтыса беруі мүмкін.
Бірақ кейде ақын жігіт пен ақын қыздың не әдейі кездесіп, не кездейсоқ
ұшырасып айтысатыны да болады.
Қыз бен жігіттің айтысы – салт айтысының жоғары сатысы деп есептелетін
ақындар айтысының даярлығы, соның бастамасы секілді. Қандай ірі ақын
болмасын, ер жетіп, ел намысын қорғау тәрізді күрделі майданға түсу үшін,
алдымен ауыл арасындағы той-топырларда айтысу тәжірибесінен өтеді. Сол
айтыстарға түсіп ысылады.
Сауық құрған жастар қыздарды мақтап, не жамандап немесе оның айттырып
қойған жігітін жамандап, қыз бен жігіттің өз айналасымен болады. Мұндай
айтыстардың мазмұны тартымды, күлкіге негізделген, тілі де, тартысатын
мәселесі де жеңіл, шағын келеді. Көбінесе ұтқырлыққа, сөз тапқырлыққа
құрылады.
"Омарқұл мен Тәбияның" айтысын алсақ, қыз бен жігіт айтысының әлгі
айтылған тақырыптарының бірін қозғайды. Бірін-бірі сүйген екі жастың
өздерінің көңіл күйін сөз етеді.
О м а р қ ұ л:
...Ақылың болса, сөзді аңғар деймін,
Көңіліңе піспей қалған нан бар деймін.
Сергелдең сенің үшін болдым талай,
Ауылыңа қона түнеп, жанжал деймін...
Айтқан серт өз мойныңа бар, бар деймін.
Т ә б и я:
Мен жетсем, уәдеге сен жетпедің,
Қайғымды қай-қайдағы тербетпегін.
Айтқан серт, алысқан қол сені тапсын,
Аузыңды байқап, сөйле, керкеткенім,
Арасын екі ауылдың болжал етіп,
Жеріме іздеп жүріп келмеп пе едім.
Мен келсем, жігіт түгіл сайтан да жоқ,
Соңыңнан іздеп жүріп өлмек пе едім...
Қыз бен жігіттің айтысы кейде күлдіргіге құрылады.
Қысқасы, жігіт пен қыздың шын мәніндегі айтыстары, ру, ел мәселесіне
бармай, жоғарыда айтылғандай, елдің тұрмыс-салтының басқа жақтарын қамтиды.
Тақырып, мазмұны жағынан салт айтысының ерекшелігі осында.Қыз бен жігіт
айтысы кейде өз шеңберінен шығып, ру айтысының дәрежесіне жетеді. Кейде
екеуі аралас-құралас келіп те отырады. Сондықтан көп жағдайда бұл екі
айтыстың арасына үзілді-кесілді шек қою да қиын.
ОСЫ КҮНГІ АЙТЫСТАР
Кейінгі жылдардағы айтыстардың көпшілігінде бірсыпыра әлеуметтік
мәселелер қозғалып, кейбір келеңсіз жайлардың сыналып ашық айтылуы бұл өнер
түрінің халыққа берер тәлім-тәрбиелік мәні орасан зор екенін айқын
сипаттайды. Айтулы оқиғаларға байланысты – Қазақстанның 60 жылдығына
арналған, Кенен Әзірбаевтың туғанына 100 жыл толуына орай өткізілген,
Абайдың, Жамбылға 150 жылдығы арналып өткен республикалық айтыстардың орны
бөлек болды. Мұнда өз өнерімен халықты риза қылған Қызылордалық Манап,
Семейлік Қалихан, Көкшетаулық Көкен секілді жүйріктер ерекше танылып, халық
көкейінен шыға білді. Сонымен бірге, енді ғана қанат жайып келе жатқан,
тапқыр ой, тартымды сөздерімен көрінген талапкер жігіттер мен қыздарымыз
белгілі бола бастады.
Айтыс – поэзиялық жанрдың ішіндегі ең қиыны, күрделісі. Айтысқа қай
кезде болсын халық ықыласы төмендемеу себебінің өзі айтыс өнерінің
қиындығында. "Қисынын тауып қиыстырар" ер данасына халқымыз қашаннан құмар
болып, әділ бағасын берген.
Негізгі бөлім
1. Қазақ әдебиетіндегі айтыс өнерінің зерттелуі
Қазақ әдебиетінің қайталанбас хас ерекшеліктері аз емес.Осы орайда
ауыз әдебиеті үлгілерінің кемел жазба әдебиетке ойысу, ұласу үрдісін тану,
табу, ғылыми негізден айқындап көрсету - әлемдік әдебиеттануда тек қазақ
әдебиетінің теориялық тарихының ғана еншісі болып көрінеді.
Қазақ әдебиетінің тарихындағы фольклор дәстүрі әдебиеттану ғылымында
бастапқы кезеңнен гөрі ауқымды зерттеулерге ұласып отыр. Мұның мәні – қазақ
әдебиет тарихының сарқылмайтын, таусылмайтын көркемдік негіздерден құйылған
шығармашылық өзгеше жаратылыс сырында.
Ауыз әдебиет, жазба әдебиеттің айырым белгісі хатқа түскен, тасқа
басылған сөз фактісінде емес, шығарманың, туындының жазылу стилінде, дәстүр
үрдісінде, жанрлық өзгешелігінде жатыр.
Сол өзгешеліктердің бірі - XIX ғасырдағы ақындар айтысы, жалпы айтыс
өнері, айтыс өлең фольклористикада, әдебиеттану ғылымында Шоқан дәуірінен
бері зерттеліп келеді. Ұзақ уақыттар бойы әдебиетіміздің көп асыл мұрасы
сияқты айтыс ауыз әдебиетінің еншісі есебінде зерттелді. Бірте-бірте
зерттеу проблемалары күрделеніп, ауқым аймағы кеңи түсті. Жекеленген
зерттеушілер XIX ғасырдағы ақындар айтысының табиғатындағы дәстүрлі айтыс
өлеңмен туыс тұсты да, оның өзіндік белгілерін де аша сөйлеуге ауысты. Осы
айырым, ажырату тұсында XIX ғасырдың айтысында атап айтар, айқын
өзгешеліктер, әрине аз емес.
Айтыстың дәстүрлі сипатына қарай, мазмұн, мәніне, орындалу орны,
мақсатына қарай түрге бөлінуінде айтыстың табиғатын зерттейтіндердің
бәрінің көзқарасы бірдей емес. Әрине, олай болуы мүмкін де емес.
Осы орайда А.Байтұрсынұлының айтыс жайлы тұжырымдары XIX ғасыр
айтысының табиғатын тануда таптырмайтын өлшем үлгісі. А.Байтұрсынұлы XX
ғасыр басындағы айтыс күйінен Жазу жайылған сайын айтыс өлең азайып,
құруға бет алып барады деп хабар береді. Бұл түйін - айтыстың, дара
ақындар айтысының аса жанданған әдеби үлгі, жаңа көркемдік арна екендігін
айғақтай түсетін түйін.
Мысалыға Мұхтар Әуезов Әдебиет тарихында қазақ әдебиеті үлгілерін
қарастырудың негізін салды. Әдебиеті ауызша әдебиет, жазба әдебиет деген
үлкен екі салаға бөліп, ауызша әдебиеттің жазбаша әдебиеттен айырмашылығын
атап көрсетіп берді. Оның арғы-бергі әдебиет үлгілеріне қатысын көрсетеді.
Ә.Қоңыратбаев XІX ғасырда туған айтыс поэзиясын беске бөледі. Ілгеріде
айтысты зерттеушілер әдет-ғұрып, қайым, жұмбақ, діни, ақындар немесе бәдік
жар-жар, мал мен адам, өлі мен тірі, салт, қыз бен жігіт, ру, совет
дәуіріндегі деп жіктегенін, М.Жармұхамедов еңбегінде айтыстың он төрт түрі
бар деп көрсетілгенін ескертіп айтады.
М.Жармұхамедов айтыстағы ақындық тәсілге, айтыстың дәстүрлі
сипаттарына кең тоқталады. Қазақ айтыстарының жанрлық табиғатын белгілейтін
басты ерекшелігінің бірі деп, белгілі бір айтыстың қайта жырлануда өсіп,
түсіндірме қосыла отыратындығын айта отырып, оған Бақтыбай мен Мәйкө
қыздың айтысын мысалыға келтіреді. Сондай-ақ ғалым айтыстың мұндай түрлері
Мансұр мен Дәме, Түбек пен Қарқабат, Біржан мен Сара, Ыбырай мен
Доскей, Әсет пен Ырысжан айтыстарында көп кездесетіндігін айтады.
Ал, Сыдиқов болса, XIX ғасырдағы ақындардың дәстүрлі айтыс өнеріндегі
өзіндік өрнегіне тоқтала отырып, айтыстың жанрлық, даралық сипаттарын
айқындай түсер толғамдар жасады. Оған сөз жүйріктері Абыл, Нұрым, Қашаған
сынды ақындардың айтыстарын мысал етті.
Темірхан Тебегенов әдеби шығармашылық жөнінен зерттеуде ақындар
айтысын үш түрге бөліп қарастырады: 1) Мұсылмандық ағартушылық айтыстар; 2)
Еларалық-ұлтаралық айтыстар; 3) Жазбаша айтыстар.
Жалпы, айтысты зерттеушілер XIX ғасырдағы айтыс үлгілерін, сипаттау
қисындарын әлі де жан-жақты ойластыра, тереңдете қарастыру керектігін
айтады.
Қазақтың төл мұрасы – айтыс жанры бойынша үлкенді-кішілі зерттеулер
жасағап, еңбектер жазған С. Мұқанов, М. Әуезов, Қ. Жұмалиев, Е.Исмайылов
сынды зерттеушілеріміздің айтуынша, айтыс – екі адамның өзара сөз
қағыстыруы, сөзбен тартысуы, жарысуы, дауласуы, сынасып-мінесуі, өнер
салыстыруы сияқты ұғымдардың жиынтығын қамтиды. Айтыс екі түрде, яғни сөз
түрінде және өлең түрінде кездеседі. Қазақ әдебиетінде, жалпы әдебиет
көлемінде өсіп-өрбуге, әдебиет жанры ретінде қарастырылатыны да – өлең түрі
болып табылады.
Айтыс өлеңдерін, әдебиеттік жағынан қарастырғанда, мазмұны мен
тақырыбына қарай екі түрге бөліп қарастыруға болады. Оның біріншісі – қазақ
халқының тұрмыс-тіршілігіне, салт-санасына, әдет-ғұрпына қарай бөлінеді.
Ал, екіншісі – ақындардың шын мәніндегі өзара айтысы. Қазақ айтысының
күрделі де қомақты бөлігін осы айтыс түрі құрайды.
Алғашқы үлгідегі айтыс өлеңдері халқымыздың тұрмыс-салты мен әдет-
ғұрпына сай туындаған.Ол міндетті түрде халықтың жиналған жерінде, яғни той-
тамаша, ойын-сауық үстінде шығарылатын болған және оны шығарушы ақындар
болған. Бұл айтыстардың өзіндік ерекшелігі болған, себебі, ол жалпы айтыс
өлеңдерінің алғашқы, бастапқы үлгісі болып табылады. Бастапқыда ол ойын-
сауық ретінде жиналған халықтың көңілін көтеру, күлдірту мақсатынан
туындаған. Өлең құрылысы жұрттың жаттап алып айта беруіне ыңғайлы болған.
Айтыстың мұндай түрінде, нағыз ақындар айтысының үлгісіндегідей, тың
тақырып, күрделі де көкейкесті әңгімелер, көкіректі жарып шыққан ой
түйіндері мүлдем кездеспейді, керісінше, жеңіл-желпі сөз, әзіл-оспақ, ойын
түрінде болып келеді. Тағы бір ерекшелігі – бұл айтыста халықтың тұрмыс-
тіршілігі, салт-санасы, әдет-ғұрпына байланысты туған әртүрлі ұғымдар мен
түсініктері біте қайнасқан.
Әрине, бұны сол кездегі халықтың тұрмыс-тіршілігіне, салт-санасына,
әдет-ғұрпына байланысты туған айтыстың кемшілігі деп қарастырмау керек.
Керісінше, ол – айтыс өлеңдерінің дүниеге қалай келіп, өзінің алғашқы
қалыптасу барысында нендей тақырыпқа тоқталып, нені сөз еткендігі жайында
аңғартып, мағлұмат беретін басты ерекшелігі деп қарастыру керек. Айтыстың
дәп осы түрін - жалпы айтыс өнерінің әдебиеттен алар орнын көрсетіп,
ақындар айтысының өніп, өрбіп шығуына себеп болған, үлкен жанр ретінде
танылудың негізін қалаушысы, бастамасы болған түйткі ретінде бағалау қажет!
Айтыстың бұл түрін мазмұнына қарай бірнеше салаға бөліп қарастыруға
болады. Олар: жар-жар, бәдік айтысы, қыз бен жігіт айтысы, дін
айтысы, жұмбақ айтысы деген бастапқы тақырыптарға бөлінеді. Мұндағы жар-
жармен бәдік айтысы айтыс өлеңдерінің ішіндегі ең көне, ескі үлгілері
қатарында болып саналады.
Қалған қыз бен жігіт айтысы, дін айтысы, жұмбақ айтысы болып
саналатын айтыс түрлері халықтың жиналған жерінде жұртты көңілдендіру,
сергіту, ән мен жыр қызығына толтыру мақсатында көбірек қолданылған айтыс
түрлері болса керек.
Қыз бен жігіт айтысы ақын жігіт пен ақын қыздың арасындағы сөз
жарысы болып, оны шығарушы да, айтушы да сол қыздар мен жігіттер
болғандықтан, халық оны осылай атап кеткен. Бұл айтыс әдеттегідей
амандасудан басталып, әдемі қалжың, жарасымды әзіл-оспақ, елді күлдіруге
тұрарлықтай күлдіргі жайттарға ұласып отырған. Айтыс барысында қыз бен
жігіттің бір-біріне айтылған міні неғұрлым көңілді, құлаққа қонымды
болғандықтан, қарсыласының намысына тиіп, ашу-ызасын шақырмаған. Қарсыласын
жеңу үшін оның мінін көбірек тауып, сынауға тырысқанмен, ол мін мұқату,
әшкере ету, бетін қайырып тастау мақсатымен айтылмаған. Ол керемет әзіл
өрнегімен көмкерілген мін айту болған. Мысалы, қыз қарсыласының өсіп
кеткен сақалына мін тағу арқылы оны ұялтуды емес, дәйім жұртты қыран
күлкіге кенеп, жігіттің осы әзілге жөнді жауап қайтара алмай, тосылып қалар-
ау деген мақсатпен:
Қызға барған ел білсін атағыңды,
Түзетіп ки мұнан соң шапаныңды.
Қыздан көңілі қалмаған қу көкірек,
Қырғызсаңшы бір қап жүн сақалыңды...
Сақалыңды айнаға көрші қарап,
Ту құйрықтан маңызды төрт-бес қадақ.
Ауылыңдағы бақалға күзеп сатсаң,
Алты сабын береді, жеті тарақ, -
деп келтірсе, жігіт оған лайықты жауап ретінде халықтың Сөздің көркі –
мақал, адамның көркі - сақал деген мақалын қолданады және өз тарапынан қыз
бойындағы титтей де мінін іздеп табуға тырысады.
2. Айтыс өнерінің ерекшілігі, тәрбиелік мәні
Айтыс жанры қазақ ауыз әдебиетінде саны жағынан да, сапасы жағынан да
айрықша орын алады. Тек қазақта ғана емес, бүкіл Шығыс елінде бар айтыс
қазір өзінің жанрлық қасиетін, түрін қазақ әдебиетінде ғана сақтап қалып
отыр.
Айтыстың өзіне тән ерекшеліктері бар. Ақындар айтысында "жаттама
(трафарет) өлеңдер аз болады" (С.Мұқанов). Олар өлеңді табан астында
шығарады, тосыннан айтысады. Айтыс үстінде талай күтпеген жайлар кездеседі.
Айтысар тақырыбы белгісіз, тосын сұрауларға тап болады. Екі ақын да бірін-
бірі тығырыққа қамау үшін, бірін-бірі сүріндіру үшін, өмір құбылыстарын
жұмбақ етіп те тартады. Соның бәріне ақындар жөпелдемеде жауап беруге,
дәлел айтуға әзір болуы керек. Мұның бәрі ақындардан сөзге жүйріктікті,
білгірлікті, тапқырлықты, ұсталықты қажетсінумен қатар, ел-елдің шежіресін,
тарихын, жер жайын, этнографиялық ерекшеліктерін білуді керек етеді. Олай
болмаған күнде құр ділмарлықпен ештеңе өндіре алмайды, сайыста дәрменсіз
болып қала береді. Жаттанды сөз өрнегін қолдану ақынға абырой әпермейді.
Ақындар айтыстың бас кезінде асқақ әуенге басады, өздерінің мойны озық
сөз жүйрігі екенін таныта, қарсылас ақынын тұқырта, кеміте, үркіте
сөйлейді. Әсет пен Ырысжан айтысында Ырысжан:
Дау айтып күні бұрын көрсетпелік,
Майданда озса жүйрікке есептелік.
Орта жүз түгел білген Ырысжанмын
Үш кессе қауқарым бар кесірткелік, –
деп, Әсетті ықтыра сөз тастайды, ал Әсет оған:
Айыр көмей, жез таңдай, қаусырма жақ,
Алты арысқа білінген екен менмін, –
деп, асқақ жауап қатады.
Ақындардың бірден асқақ кетуі тек бірін-бірі ығыстырып үркіту, тұқырту
ниетін көздемейді, олар сонымен қатар бір-бірінің аяқ алысына, сөз
саптасына, өнерлілігіне барлау да жасау мақсатын көздеген. Сөз майданында
тосын кездескен, бір-біріне танымал емес ақындардың мұндай барлау жасауы
табиғи да. Ақындар айтысының тағы бір ерекшелігі "ойында өрелік жоқ"
дегендей, айтысқа ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz