Қазақ халқының музыкалық фольклорын зерттеу тарихы

Пән: Өнер, музыка
Жұмыс түрі: Реферат
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 8 бет
Таңдаулыға:

Қазақ халқының музыкалық фольклорын зерттеу тарихы

Музыкалық мәдениеттің ауызша қолданылуы, сондай-ақ көшпелі халықтың отбасының және ауылдық тұрмысының орнықты дәстүрлері музыкалық мәдениет қайраткерлерінің бірнеше кәсіби-халықтық типтерінің қалыптасуына мүмкіндік берді. Олар ақын, жыршы немссе жырау, әнші және елеңші, күйші, ертекші, сықақ-қой және т. б. болды.

Халықтың музыкалық шығармашылығы туралы мәліметтер біздерге Қазақстанда болған саяхатшылардың жазбалары, есептері арқылы немесе Ресей ғылым академиясы ғалымдары мен профессорларының хабарлары арқылы жетті. XVIII-XIX ғасырларда қазақ даласында болып, казақ халқының тұрмысын әдет-ғұрпын және музыкалық мұрасын зерттеуші ғалымдар арасынан И. Т. Георгиді (1729-1802), И. Т. Андреевті, Л. И. Левшинді, А. Голубевті, А. Е. Алекторовты, А. Эйхгорнды, III. Уәлихановты ерекше атаған жөн. Қазақ халқының он өнері туралы А. Е. Алекторов «Қырғыздардың халық әдебиеті» атты мақаласында былай деп жазды: «Бір рудан екінші руға әндер беріліп, бір жылдан, екінші жылға жаңа әндер қосылып отырады, қазір қырғыз өзінің халық әндерін жанындай сүйеді және өзі де оларды тамаша орындайды». Қазақ халқының музыкалық тұрмысы туралы М. В. Готовицкийдің «Қырғыз әндері туралы» атты мақаласында жақсы келтірілген. Онда автор музыкалық шығармаларды орындаушылар мен таратушылардың кәсіби әншілер екенін айтады. «Әншілер мен өлеңшілер өнерлерін көрсеткенде халық рақаттанып тыңдайды. Бірде-бір ойын-сауық немесе той өлеңшілерсіз өтпейді», деп жазады Готовицкий. «Отбасындағы әрбір оқиға: той, ұлдың тууы, адамның қайтыс болуы, әрбір қуаныш немесе қайғы қазақтарда әнмен атап өтіледі, көбіне олар тыңдаушыларды бей-жай қалдырмайды». Ол әншілер мен өлеңшілердің халық арасындағы үлкен беделін атап көрсетіп, ауылға келген әншілерді киіз үйдегі құрметті орынға, төрге отырғызатынын айтады.

Оңтүстік қазақтарының музыкалық өнері мен музыкалық құралдары жөнінде «Орталық Азия халықтарының әндері мен құралдары» атты еңбекте Август Эйхгорн бірқатар құнды қорытындылар жасады. Осы еңбектің «Қырғыздың (ңазақтың) музыкалық құралдары» бөлімінде Эйхгорн домбыра, қобыз, сыбызғы құралдарына жеткілікті түрде сипаттама берді. Сонымен қатар Эйхгорн қазақтар арасында кең тараған айтыс өнері туралы қызғылықты түрде жазып калдырды. Қыз бен жігіт махаббат туралы айтысқанда, өз шумақтарын бірінен соң бірі әнге қосып айтқан.

Қазақ музыкасын революцияға дейін зерттеушілер өз еңбектерінде. фольклордың таралуы туралы өнер қайраткерлері туралы аз жазды. Шындығында, тек XIX ғасырда қазақтың аса көрнекті композиторлары, әншілері, күйшілері Құрманғазы Сағырбаев (1806-1881), Дәулеткерей Шығаев (1820-1887), Ықылас Дүкенов (1813-1416), Тәттімбет Қазанғалов (1817-1862), Біржан Қожағұдов (1832-1894), Сармалай (1835-1885), Жаяу Мұса Байтанов (1835-1929), Абай Құнанбаев (1845-1904), Мұхит Мералиев (1847-1918), Ақан Сері Қорамсаұлы (1843-1913) және басқалары өмір сүріп, өздерінің өшпес шығармаларын қалдырған еді. Оның себебін өнер зерттеушілеріне халық композиторларымен тікелей кездесудің сәті түсе бермегенімен, қазақ жерінің аса кендігімен, сол кездегі экономикалық, саяси және мәдени байланыстардың нашар дамығандығымен түсіндіруге болады. Дегенмен, сирек те болса өнер зерттеушілері халық музыканттарымен кездесу сәттерінен алған өз әсерлерін жазып қалдырған. Осындай жазбалардың арасында орыс журналисі Н. Ф. Савичевтің қазақтық ұлы композиторы Құрманғазы Сағырбаевпен кездесуі туралы материалы ерекше назар аударарлық құнды дерек болып табылады.

Н. Ф. Савичев Құрманғазыны 1868 жылы көріп, тыңдаған. Ол композитор өнерінен алған өзінің әсерін былай суреттейді: «Бұл - жылы жүзді, ақылды, татарша, бай да, кедей де емес орташа киінген, орта бойлы, орта жастағы ер адам. Ол өзін көп сұратпай қабырғада ілулі тұрған домбырасын қолына алды. Бұл мойны өте ұзын, екі шекті, жақсы әшекейленген балалайка. Құрманғазы кенеттен, басын сәл шалқайтып алып кіріспесіз, өз шығармасын құйқылжыта ойнай жөнелді. Мен алғашқыда оның ойнауына таңғалдым, кейін тігіті тәнті болдым. Мен осынау қара дүрсін екі шектң құралдан музыкаға ұқсас бірдеңе шығады ғой деп тіпті ойлаған жоқпын, алайда адам қабілетінің күші сондай - домбырадан аса мөлдір музыка құйылдай-ай келіп; музыканың мәні қырғызша болғанымен, оны үлгілі музыканың қатарына ойланбастан қоюға болады, себебі Сағырбаевтың ойыны сол қайнар көзден - дарын мен құлшыныстан туындап жатқан еді. Meн оның ойынын бұлбұл мен торғайдың еркін әніне теңер едім, бірақ құралдың кедейшлігі артист мүмкіндігін тежегеніне қарамастан, бұл теңеудің өте тар екеніне күмән жоқ. Қысқасы, Сағырбаев - өте сирек кездесетін музыкалық жан, егер ол еуропалық білім алса, музыкалық дүниенің бірінші жарық жұлдызы болар еді».

Қазақтың халық әншілерінің шеберлігі туралы француз ғалымдары Капо және Бонвало өздерінің 1881 жылы жарық көрген «Қырғыз трубадуры» мақаласында былай деп жазады:- «Бұл қырғыз өзінің далалық костюмінде, үй ішіне түскен көмескі жарықта нағыз сері болып көрінеді. Оның ишараттары емін-еркін және ақсүйектік, мәнері жұмсақ, сырт бейнесі әдемі. Ол кіре беріске малдасын құрып отырып алды да, құралының күйін түсірді. Содан кейін өз домбырасының қостауымен жоғары дауыста әнін шырқай жөнелді. Ол өз әнінде ауқатты сұлу қыздың кедей жігітіне деген ыстық махаббатын жырлады. Ыдырысқұл - нағыз әртіс, өз өнерінде тамаша шеберлікке қол жеткізген. Heгe таң қаларыңды білмейсің: музыкалық құралда щебер ойнағанына ма немесе салған әніне ме?» Соңында авторлар Ыдырысқұл сияқты театордың Еуропаның кез келген опера театрының мақтанышы бола алатынын және театрдың даңқын шығара алатынын жазады.

Қазақтың музыка өнерінің дамуы туралы мәліметтер белгілі орыс зерттеушілері Ф. А. Щербинаның, В. Г. Короленконың, А. Е. Алекторовтың, А. А. Ивановскийдің еңбектерінен көрініс тапты.

Қазақтың халықтың музыкасын зерттеу ісіне орыстың белгілі музыкалық қоғам қайраткері, музыка сыншысы және композиторы А. В. Затаевич (1869-1936) аса зор еңбек сіңірді. Ол бастырған екі томдық - «Қазақ халқының 1000 әні» және «Қазақтың 500 әні мен күйі» кеңес фольклористикасындағы іргелі еңбектер болды. Затаевич музыка тарихында бірінші болып аса көрнекті халық композиторлары Абай Ққнанбаевқа, Ққрманғазы Сағырбаевқа, Жаяу Мұса Байжановқа, Біржан сал Қожағұловқа, Ақан сері Қорамсаұлына, Мұхит Мералиевке, Дәулеткерей Шығаевқа, Ыбырай Сандыбаевқа толық мінездеме берді. Мұхит Мералиев әндерінің кең тыныстылығына, әдемі әуезіне тәнті болған композитор оның «Айнамкөз» әні туралы «бұл ән тек қазақтың кең даласында туатын ән, басқа жерге сыймайды», деп баға берді.

Затаевичтің аса көрнекті орындаушыларға берген мінездемелерінің музыка тарихын оқып-үйрену үшін маңызы зор. Олар әншілер Әміре Қашаубаев, Ғаббас Айтпаев, Қали Байжанов, Ерғали Алдоңғаров, Майра Шамсутдинова; домбырашылар - Науша, Махамбет және Ғабдолла Бөкейхановтар, Ғұбайдолла Мүхитов, Ғанбар Медетов және басқалар болатын. Өзінің барлық 2000-ның үстінде тұратын бай музыкалық коллекциясын Затаевич 500-ге жуық хабаршылардың көмегімен жинақтады. А. В. Затаевичтің қазақтың халық музыкасын жинақтап, бастырудағы жанқиярлық еңбегі музыкалық, ғылыми және әдеби қоғам арасында орасан зор қызығушылық туғызды. Көрнекті кеңес жазушысы А. М. Горький бұл жөнінде: «Міне, менің алдымда «Қазақтың 1000 әні» жинағы жатыр. Олар нотаға түсірілген, олардың аса ерекше әуендері болашақ Моцарттарға, Бетховендерге, Шопендерге, Мусорскийлерге және Григтерге таптырмайтын бай материал», деп жазды.

Затаевич еңбектері аса көрнекті француз жазушысы, музыка зерттеушісі және қоғам қайраткері Ромен Ролланның назарына ілікті. 1926 жылы Затаевич Р. Ролланға өзінің шығарған «Қазақтың 1000 әні» жинағын жібереді. Көп кешікпей Затаевич Ролланның жауап хатын алды. Онда Р. Роллан: «Ең алдымен, мен сіздің ала бөтен энергиямен осынау бастаған тамаша ісіңізді, адам айтқысыз қиын аштық, эпидемия жағдайында аяқтап шыққаныңызға тәнті болғанымды білдіргім келеді. Сіздің маған жіберген «Қазақ халқының 1000 әні» атты еңбегіңіз менің туған күніме арналған ең тамаша сыйлық болды» - деп жазды.

2500 ән мен күйлерді жазып алған Затаевичтің ісін қазақстандық фольклоршылар Д. Д. Мацуцин мен И. В. Коцык жалғастырды. 30-жылдары қазақ музыкасын зерттеуге Б. Г. Ерзакович және Алматы музыкалық-драмалық техникумы ғылыми-зерттеу кабинетінің қызметкерлері А. К. Жұбанов пен Е. Г. Брусиловский жұлқына кірісіп, көп шаруа бітірді.

Халық музыкасын оқып-үйреніп, нотаға түсіру жұмыстары, әсіресе Алматы мемлекеттік консерваториясын ұйымдастырғаннан кейін (1944) және 1946 жылы Қазақ КСР Ғылым Академиясы құрылғаннан кейін кең құлаш жайды. Аталған ғылым ордалары жыл сайын Қазақстанның түкпір-түкпіріне бірнеше реттен ғылыми экспедициялар жіберіп, халық музыкасын нотаға түсірді. Экспедиция мүшелері Қазақ КСР-ің барлық облыстарында, Өзбек КСР-нің қазақтар тұратын облыстарында, Ресейдің Таулы-Алтай облысында, Астрахань, Омбы, Орынбор облыстарында және Қарақалпақстанда болып, 1980 жылға дейінгі аралықта l-ғa жуық ән мен күйді нотаға түсірді.

Қазақтың халық музыкасын зерттеуге және насихаттауға Қазақ КСР Ғылым Академиясының академигі, өнертану докторы, профессор А. Қ. Жұбанов (1906-1968) зор үлес қосты. 1945 жылы Қазақстан Ғылым Академиясының бірінші президенті Қ. И. Сәтпаевтың қсынысымен А. Қ. Жұбанов Ғылым Академиясы жанынан өнертану секторын құрды. Сектордың Жұбанов басқарған музыка бөлімінің негізгі бағыты қазақтың халық музыкасын және оны құрушылар мен орындаушылардың шығармашылығын зерттеу болды. Жұбанов 1000 ән мен күйді жазып алды және аса көрнекті екі күйші-композиторлар Құрманғазы мен Дәулеткерей шығармаларын өзінің түсініктемелерімен басып шығарды. Зерттеуші Жұбановтың алғашқы тырнақалды еңбегі 1936 жылы басылып шыққан «Қазақтың халық композиторы Құрманғазы» очеркі болды. Мұнда зерттеуші қазақтың халық композиторы шығармашылығына терең талдау жасап, оның күйлерінің идеялық мазмұнын, әлеуметтік мәнін ашып, композитордың аспаптық музыканы дамытудағы аса көрнекті ролін ашын берді.

А. Қ. Жұбанов халықтың кәсіби композиторлары шығармашылығын зерттеуді жалғастыра отырып, 1942 жылы «Қазақ композиторларының өмірі және шығармашылығы» атты кітабын бастырып шығарды. Бұл XIX ғасырда өмір сүріп, шығармалары музыкалық классикаға айналған бір топ халық композиторларының үлкен тобының шығармашылығын қорытындылаудың алғашқы талпынысы еді.

1958 жылы аса көрнекті музыка зерттеушісінің қаламынан «Ғасырлар пернесі» атты жаңа кітап басылып шықты. Кітап халықтың күйші-композиторлары: Құрмаяғазы, Дәулеткерей, Дина, Сейтек, Тәттімбет, Қазанғап, Байсерке, Абыл, Ықылас, Сармалай шығармашылығы туралы 10 монографиялық очерктерден тұрады. 1967 жылы А. Қ. Жұбановтың келесі монографиялық зерттеуі «Замана бұлбұлдары» жарық көрді. Бұл зерттеуде А. Қ. Жұбанов қазақ халқының аса көрнекті әнші-композиторлары Біржан сал, Ақан сері, Мұхит, Абай, Балуан Шолақ, Жаяу Мұса, Мәди, Ыбырай, Құлтума, Сары, Майра, Естай, Әсет, Нартай, Кенен өмірі мен шығармашылығы туралы 15 очеркпен қатар, 9 очеркте аса көрнекті әнші-орындаушылар Әміре Қашаубаев, Қали Байжанов, Қасым Бабақов, Темірболат Арғынбаев, Жүсіпбек Елебеков, Қуан Лекеров, Манарбек Ержанов, Рарифрлла Құрманғалиев, Әли Құманованың қайталанбас өнерлеріне терең мазмұнды сипаттама берді.

Халық музыкасының бағалы басылымына З. Жанұзақова құрастырған «Қазақ халқының аспап музыкасы» жинағы жатады. Домбыра, қобыз және сыбызғыға арналған алғашқы бұл еңбекке А. Жұбанов, Ж. Қаламбаев, З. Қоспанов және З. Жанұзақова жазып алған 87 күй енді.

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.