Ауыл шаруашылық малдарын азықтандыруда күкірттің маңызы

Пән: Ауыл шаруашылығы
Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 34 бет
Таңдаулыға:

Қазақстан Республикасының Білім және ғылым министрлігі
Жәңгір хан атындағы Батыс Қазақстан Мемлекеттік Университеті

Биотехнология, мал және балық
шаруашылығы кафедрасы

Ауыл шаруашылық малдарын азықтандыру пәнінен
КУРСТЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы:
Ауыл шаруашылық малдарын азықтандыруда күкірттің маңызы

Орындаған:
Тексерген:

Орал, 2013ж.
Мазмұны

І. КІРІСПЕ
БӨЛІМ ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ...3

1.1. Әдебиетке
шолу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... 7

ІІ. НЕГІЗГІ БӨЛІМ
2.1. Ауыл шаруашылық малдарын азықтандырудың
ерекшеліктері және мерзімдік азық
рациондары ... ... ... ... ... ... . ... ... ... 16
2.2. Жұмыс атын азықтандыру
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... 19
2.3.Шошқаны азықтандыру
нормалары ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ..21
2.4.Азықтың химиялық құрамы мен қоректік
заттары ... ... ... ... ... ... ... 23
2.5. Азық құрамындағы күкірттің
маңызы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ...25
2.6. Азықтандыру рационын
құрастыру ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ..27

III.
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... 29
Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
..31
І. КІРІСПЕ БӨЛІМ
Мал азығы мен азықтану гигиенасында ең бастысы малдың денсаулығы мен
оның өнімділігінің азықтың мөлшері мен санитариялық тұрғыдан
қауіпсіздігіне байланысты екені белгілі. Кейінгі кезде азықтың
құндылығының төмендеуіне байланысты және де рацион құрамының тапшылығы
мол денсаулығына зиян келтіріп, олардың өнімділігін едәуір азайтты.
Азықтың мал организмі үшін маңыздылығы және сапалы әрі құнды азықтар
дайындау жолдары мен зерттеу әдістері.
Азықтың санитарлық сапасын жоғары сақтау үшін оларға арнайы өңдеу
жүргізіледі. Өңдеудің ең қарапайым түрі жем – шөпті дайындау барысында
кептіру, яғни қоректік заттарының бұзылып ыдырамай сақталуына бағытталған
микробиологиялық өзгерістерге негізделген. Жем – шөпті сақтауға
негізінен кептіру жағдайда қышқыл орта орнатуды қолданады. Мұндай
өңдеуден өткен азықта саңырауқұлақ өсіп - өнбейді, олар микотоксин,
түзбейді. Дайындалған азықтың сапасын сақтаудың ең тиімді жолы оның
ылғалдылығын жоғарлатпау болып табылады. Егер ылғалдылығы жоғары болып
торшалық тыныстану толастамаса, қоректік заттар ыдырауынан пішеннің ішкі
қызуы 30-50 градус асып, онда микробиологиялық үрдіс өрістейді.
Кейбір шаруашылықтарда мал азығының консервілеу жүргізіледі. Ол
үшін мынандай ерітінділерді қолданады: пропион қышқылын, сірке суын,
бензол қышқылдарын және т.б. ерітінділері өндірісте жиі қолданылып келеді.
Әрбір консервантты таңдағанда саңырауқұлақтардың токсин шығаратын
қабілетін ескерген жөн және сол таңдап алынған консерванттың әрбір
саңырауқұлақ түрінің өсіп - өнуіне жол бермейтін қасиеттерін еске
алмайынша және азықтың ылғалдылығын білмейінше консерванттардың ұзақ
уақыт өз қасиетін тиімді ұстап тұруы мүмкін емес. Сондықтан азықты
өңдеу нәтижесі мүлде аз немесе тиімсіз болуы ықтимал.
Ылғи дәнді дақылды консервациялау үшін генцианвиолетті қолдану жақсы
нәтижесін көрсетуде.
Саңырауқұлақ және бактериялардың өсіп - өну процесін тоқтату ретінде
ең тиімдісі оларды кептіру болып табылады.
Мысалы, дәнді дақылдағы ылғалдың мөлшері 10-12 пайызға дейін
жеткізгенде зиянкестердің өсіп -өнуі тоқталады.
Әдебиеттегі мәліметке қарағанда кейінгі кезде азықты гамма сәулесі
арқылы зарарсыздандыруға болатын көрінеді.
Азықтың санитариялық сапасын жақсарту үшін және қызу процесін
болдырмау ретінде, шаруашылықта термикалық өңдеу жиі қолданылып келеді.
Мұндай өңдеу біріншіден азықты зарарсыздандырады, екіншіден азықты
зиянкестерден тазартуға қол жеткізеді.
Қазіргі кезде жемшөп кұрамын тек зоотехникалық зерттеумен жүргізу
жеткіліксіз. Ол азықтың сол кездегі құрамын ғана көрсетеді. Ал мал
өнімділігін жоғарылату үшін азықта өтетін биохимиялық өзгерістерді мал
организмінде жалғастырып, зат алмасуына қажетті бағытта ықпал еткізуді
кездеу қажет. Ол үшін азық құрамындағы жалпы және қорытылатын протеинді
біліп қана қоймай, оның аминқышқылдарын, түрлері мен дисперсілігін, түрлі
қызмет атқаратын топтарын анықтайды. Ірі жемшөптегі құрылыстық және
энергетикалық көмірсулар арқатынасын, олардың физико-химиялық қасиеттерін
зерттейді. Мал маманына малға берілген азықтағы жалпы каротин мен қатар
оның игерімді түрі — бетакаротиннің қаншалықты екенін білу қажет. Сондай-
ақ, дайындалған азықтың ферменттік, ингибиторлық, фитогормондық және де
басқа маңызды биологиялық пәрменді қасиеттеріне жете үңіліп, анықтау керек.
Мал денсаулығын сақтап, өнімділігін арттыру берік азық қорына
негізделеді. Берік азық қорынсыз шаруа қожалықтағы мал басының өсіп-
жетілуіне және өнімділігіне әсер ететін сыртқы ортаның ең күшті факторы
қоректік заттардың жеткілікті де қажетті түрде жеткізілуі мүмкін емес.
Сондықтан, мал шаруашылығын өркендетуді жеткілікті жем-шөп қорынан
бастайды.
Жем-шөп қорын нығайтуды ондағы азық түрімен мөлшерін көбейтумен қатар,
қолдағы бар азықты үнемді де физиологиялық және экономикалық тұрғыдан
тиімді жұмсай білу керек.
Мал организмінің тіршілігін қамтамасыз етуге қажет энергия мен
қоректік, биологиялық пәрменді заттар күнделікті желінген жемшөбін
жеткізіледі. Демек, тіршілік барысын дұрыс, зат алмасуына қажетті барлық
қосындылармен жеткілікті деңгейде қамтамасыз ету – малға берілетін азық
мөлшері мен сапа-сала тікелей байланысты келеді.
Азық сапасы ең алдымен оның химиялық құрамы, қоректік затқа байлығы
және берілген малға жұғымдылығымен айғақталады. Оны жете зерттеп,
күнделікті бақылау үшін азық биохимиясын, гигиенасын және азықтандыру
тұрғысынан құнарлылығын білу қажет.
Өсімдікті немесе жануар, микро тектес азықты дайындағаннан бастап
малға бергенше оның құрамы мен құрылысында біршама биохимиялық өзгерістер
өтеді. Соның нәтижесінде олардың жалпы сапалық көрсеткіштері, сайып
келгенде қоректілігі өзгереді. Өзгерушілік көлемі көптеген жағдайларға, ен,
алдымен жемшөпті дайындау кезеңі мен сақтау технологиясына
байланысты. Ондағы орын алатын биохимиялық өзгерістер барысында азық сапасы
жақсарып, қоректілігі жоғарылауы да немесе, керісінше, бір жағынан қоректік
заттары ыдырап, ал екінші жағынан қажетсіз, тіпті зиянды, улы заттары
жиналып, қоректілігінің күрт төмендеуі де ықтимал.
Азықтандыру – қойдың ет өнімділігін сан мен сапасын әсер ететін
негізгі факторлардың бірі. Малды дұрыс, толық құнды азықтандыру үшін
рациондағы азық өлшемімен таратылатын протеиннің мөлшеріне көңіл аудару
керек. Олар белгіленген қалыптан кем болмауы тиіс. Бордақылаудағы еділбай
қойларының азықтандыру деңгейі жоғарылаған сайын бір өнім өлшеміне
жұмсалатын азық шығыны төмендей түседі де бір килограмм қосымша салмаққа
еңбек пен қаржы аз жұмсалады.
Азықтандыру деңгейі бордақылау ісінің экономикалық көрсеткішіне ғана
әсер етіп қоймайды, сонымен бірге еттің сапасына ды ықпалын тигізеді.
Мысалы, көп уақыт бойы азыққа жарымаған қойды бордақылауға қойса, онда оның
салмағының басым бөлігін май басып кетеді де еті аз болады. Биологиялық
жағынан бағалы ета лу үшін қойды әр уақытта жақсы азықтандырып, дұрыс
бағып – күту қажет. Ол үшін малдың жасына, жынысына, салмағына,
қоңддылығына қарай қойдың қоректік заттарға деген қажеттілігінің ұдайы
өзгеріп отыратынын ескеріп, рационды жан – жақты теңестіріп, малды құнарлы
азықтандыру керек. Басшылыққа қой шаруашылығы ғылыми зерттеу технологиялық
институттың ұсынған азықтандыру нормаларын алу қажет. Соның ішінде
көрсетілген малға беруге тиісті азық құрамдарының бәрі де маңызды. Нақтылап
айтқанда, өсіп келе жатқан жас қойлар үшін рационның құрғақ сатылық 1,5 –
17,5% ішкі протеин, 25% ірі азықтар (жасұнық) болуы керек. Сондай – ақ май
жеткілікті болғаны дұрыс, егер басқа майлы жем болмаса 2 – 3% – ға дейін
техникалық май қосқан пайдалы болады. Сонымен бірге, минералдық –
дәрумендік қоспаларды берген жөн. Азықтары жеткілікті шаруашылықтарда
рациондағы жемнің мөлшері 400 – 500 – ге дейін жеткізіп, қозыларды
жеделдете бордақылаған тиімді. Себебі, жас ағзаның басты ерекшелігі –
туылғаннан 9 айлығына дейін өсу қарқыны жоғары болады. Осы кезеңде оларды
жақсы азықтандыру қосымша салмақты арттырады, еттің биологиялық құндылығын
жақсартады.
Жайылым көктемдік, жаздық, күздік, қыстық болып бөлінеді. Кейбір
жердің жайылымын жылдың барлық мезгілінде де пайдалануға болады. Бірақ бір
жердің жайылымын үздіксіз пайдалана беруге болмайды. Өйткені, мол жайылып
тұяқ кесті болған өріске шөп жақсы шықпайды. Сондықтан ауыспалы жайылым
тәртібін қолдану керек. Бұл тәртіп бойынша жайылымды бірер жыл мал жаю үшін
пайдаланады, содан кейін тынықтырады, бірер жыл тынықтырған соң қайта
жайылымға пайдаланады немесе шөп шабуға қолданады.
Малға қанша жайылым керек екендігін сіңімді ақуыздың керекті мөлшерін
еске ала отырып азық бірлігімен есептейді. Жайылымның қоректілігі шөптің
құрамына, жалпы шығымына байланысты болады. Жайылымның қоректілігі, шөбінің
малға жұғымдылығы ауа райына қарай жыл сайын өзгеріп тұрады. Сондықтан,
әрбір жылы жайылымның қоректілігін жаңадан бағалап тұру керек. Әр түрлі
жайылым көк шөбінің қоректілік дәрежесі бірдей болмайды. Мысалы, бір азық
өлшеміне жеткізу үшін қырат жерлердің шөбіне 4,4кг, екінші көктеудің
шөбінен 3,9 кг, дала шөбінен 3,6 – 3,9 кг керек болса, көктесін ойпаң
жерлер жайылымының шөбінен 4,2 кг, екінші көктеудің шөбінен 6,2 кг керек
болады. Шөлді, шөлейіт жерлердің жайылымдары да бұл жағынан әр қилы: бір
азық өлшемінің қоректілік дәрежесіне жеткізу үшін малға жусанды жайылымның
шөбінен 3,1 кг, көде, селеу, жусан аралас өскен жайылым.
Жем-шөптің немесе рацион белогінің биологиялық құнарлылығы - деп
малдың белокқа деген қажетін толық өтеу қасиетін айтады.
Ауыл шаруашылығы министрлерінің мәліметіне қарағанда осы азықтардан
құралатын қойдың қысқы рационында 25 – 30 пайыз шамасында қорытылатын
протеин жетіспейді. Ғылыми тұрғыдан алып қарағанда рационда 1 пайыз
протеин жетіспесе, бір өнім өлшеміне жұмсалатын азық шығыны 2 пайызға
жоғарылайды. Ал мұның өзі мал өнімінің өзіндік құнын қымбаттатып, мал
шаруашылығының экономикасына нұсқан келтіретіні сөзсіз.
Курстық жұмыстың мақсаты – ауыл шаруашылық малдарын азықтандырудағы
күкірттің маңызын көрсету. мадардыңазықтандыру ерекшеліктері туралы терең
білім алу.
Курстық жұмыстың міндеттері – берілген мақсатқа жету барысында келесі
міндеттер атқарылды:
1. Ауыл шаруашылық малдарын азықтандырудың ерекшеліктері туралы
түсінік беру;
2. Азықтандыру рациондарымен танысу;
3. Азықтандырудың ерекшеліктері туралы және азықтар туралы, азық
құрамындағы күкірт туралы мәліметтер берілді.

1.1. Әдебиетке шолу
И. Наурызбаевтың (1975ж) айтуынша,азықтағы қоректік заттар мал
организмінің тіршілігіне қажет энергия мен құрылымдық қосындылар жеткізуші
көзі болып табылады. Демек олар тірі организмнің қоршаған орта жағдайына
бейімделіп өсіп өніп ұрықтанып көбейіп, өнім өндіруінің негізгі факторлары
ретінде қызмет атқарады. Жоғарыда айтылғандай, азықтағы қоректік заттар
энергетикалық және құрылымдық қосындыларға бөлінуіне шартты түрде қарау
керек, өйткені олар негізгі функциясымен қатар тіршілік кажеттілігіне
байланысты басқа да қызметке жұмсалады. Қоректік заттардың маңызы мен
атқаратын қызметі мал мен кұс түріне байланысты да өзгереді. Айталық,
карапайым қарынды мал түзуге тек белок азотын қосындыларды пайдалана алатын
болса, күрделі қарынды күйіс қайыратын мал алдыңғы қарын
микроорганизмдерінің көмегімен басқа да азотты заттар аммиагін игереді. Сол
микроорганизмдер қатысуымен олар басқа мал мен құс қорыта алмайтын азық
жасунығын жақсы қорытып, өсімдік көмірсуларының энергетикалық қуаттылығын
толығырақ пайдаланады [1].
Ж. Мырзабековтың (2005ж) пікірінше, азықтандыруда олардын қорытылу
ерекшелігін, таратуғаыңғайлылығын ескереді. Әдеттегіде ірі азықты
шырышты азықтан бұрын таратады. Оның ішінде пішенді танертең беріп,
түнге сабан салып қойған дұрыс. Ұнтақты шырынды азықпен араластырып
берген жөн. Азықтандыру мен суару тәртібі әсіресе жұмыс аттарына кушті
әсер етеді. Оларды міндетті түрде суытып барып азықтандырып, содан
кейін суарады. Суыту ушін алдымен ірі азык беріп, кейін шырынды азық
таратып, суарады да, артыншан жем береді. Сұлыны суарғаннан кейін 30-45
минут, арпа мен басқа жемді 1-1,5 сағат өткен соң береді. Жұмысқа аттарды
азықтандырғаннан кейін бір сағат өткен соң шығарады. Тәуліктік азық
мөлшерінің ірісі негізінен кешке салып қояды, өйткені алдыңғы қарны жоқ
жылқы малы жұмыстан бос уакытының көбін азықтануға жұмсайды. Ертеңгісін ірі
азықтың аз бөлігін, ал түсте тіпті аз мөлшерде салады. Өйткені жемшөпті
мұқият шайнап жұтатын жылқы берілген азықты жеп үлгермейді. Жемді де
ертеңгісін және түсте бірдей көлемде, кешкісін ұлғайтып береді [2].
Мырзабеков Ж, Ибрагимов П (2005) ғалымдарының зерттеуі бойынша
азықтың зоогигиеналық маңызында малды азықтандыру – олардың денсаулығына
өнімділігі мен өнім сапасына тікелей әсер ететін сыртқы ортаның маңызды
факторларының бірі. Жануарлардың азыққа деген қажеттілігі олардың
тіршілігін қамтамасыз етуде, өсу және семіру кезінде денег жаңа
ұлпалардың тқалыптасуы мен жаңаруына, өнім өндіруге, репродуктивті
қызмет пен денсаулықты сақтауға керекті энергия мен қоректік және
биологиялық белсенді заттардың барлығымен анықталады.
Қореқ арқылы организм, ассимиляция процесінде өліні тіріге, ал
диссимиляция кезінде, керісінше, тіріні өліге айналдыра отырып, сыртқы
орта заттарын қабылдайды. Бұл процестер бір – біріне қарама- қайшы
болғанмен, бір –бірінен ажыратуға болмайтын бүкіл тірі дүниеге тән
қасиет болып табылады.
Малды азықтандыру бәрінен де бұрын тиімді әрі құнарлы болуы керек,
яғни рациондар малдың тек энергияға деген қажетін ғана емес, сонымен бірге
керегінше және дұрыс қатынасты қоректік заттарға организмді толық құнды
белоктар, көмірсутегі, майларға минералдық заттарға, микроэлементтер мен
витаминдерге деген қажетін де қанағаттандыруға қабылданған шикізатты
(азықты) тамақтық өнімге (ет, сүт және т.б.) өңдейтін организм ретіндегі
ерекшелігі, олар үшін азықтағы қоректік заттар бір жағынан өнім
өндіретін шикізат болатын болса , екінші жағынан тіршілік үшін керекті
энергетикалық материал болып табылады.
Азықтандыру кезінде белгілі бір режим мен жем –шөп беру кезектілігін
сақтау керек. Бірақ ең алдымен, азық сапасы мал түлігіне, оның жасы мен
физиологиялық жағдайына, жынысына, сондай –ақ малдың өсірілу бағытына сай
болуы қажет. Былайша айтқанда , малдың дұрыс азықтандыру дегеніміз
азықтандыру мен күтіп бағу жағдайларының әсерінен болатын ас қорыту
процестерінің заңдылықтарын білу және сақтау арқылы қарын – ішек жолының
азықты толық сіңіру қабілетін арттырып, соның арқасында қоректік
заттардың пайдалану тиімділігі мен азықтың өнім өндіруге бағытталған
әсерін күшейту.
Құнарлы дұрыс азықтандырудың басты негізгі принциптері: мал
организмінің азыққа деген керекті көлемі мен мөлшерін қамтамасыз ету; Мал
азығындағы бүкіл қоректік заттар құрамын жеткілікті деңгейде ұстау;
жақсы, дәмдік сапасын сақтау; қоректік заттардың ас қорытуға жеңілдігі;
жем –шөпте патогенді организмдердің, соның ішінде микроптардың, зиянды
және улы заттардың болмауы. Азықтандырудың аталған принциптері бұзылған
жағдайда мал арасында әртүрлі аурулар тууы мүмкін. Мұндай аурулар азықтық
немесе алиментарлық деп аталады. Бұл аурулардың себептері биотикалық
(тірі) және абиотикалық (өлі) патогендер болуы мүмкін.
А.Ф. Кузнецов бойынша (1986) азықтағы қоректік заттардың гигиеналық
маңызы азық тапшылығына әсіресе жас, өсіп келе жатқан мал, буаз мал, сүтті
сиырлар төзімсіз. Төлдің өсуі бұзылады және сүйек қаңқасының бұрын өте
қарқынды өскен дене бөліктері одан әрі жетілмей қалады. Терілерінің
серпімділігі жоғалып, қатпарланады өзіне тән жылтырлығынан айырылып,
ұйпаланады. Азық тапшылығы одан әрі өсірілетін төлдің жыныстық жағынан
жетілуін тежейді, ұрғашы мал төлшілдігінің, ұрықтануының төмендеуіне,
сондай – ақ төлдегеннен кейін бұрынғы жыныстық циклінің қалпына келуін 2-
3 ай кідіртуге әкеліп соқтырады.
Азықтардың белоктардың, көмірсутектердің және майлардың маңызы. Жем
–шөп мал организміне сыртқы ортадан бірден - бір протеин жеткізуші.
Құнарлы протеин жетіспесе қан сары суында белоктар синтезі төмендейді,
клеткалар мен ұлпаларда қалыпқа келтіру процестері тежеледі, олардың
қорғаныш қызметі әлсірейді.
Құнарсыз протеин тұтынылса асқазан –ішек жолы мен тыныс алу
органдарының инфекцияға ұрынуына әкеп соқтырады.
Белоктың жетіспеуін алдын алу үшін алмастырылмайтын синтетикалық амин
қышқылдарын беру керек. Сонда зат алмасудың бұзылуын, өнімділіктің, ұдайы
өсу қабілетінің, мал организмінің табиғи төзімділігінің төмендеуі секілді
жағдайлардың алдын алуға болады.
Кейбір май қышқылдары (липолен, арахидон және линолен қышқылдары)
малдың зат алмасуына , өсуі мен жетілуіне сүйеу болу үшін өте қажет.
Сондықтан, олар азықпен бірге тұрақты түсіп тұруға тиіс. Азықта қоректік
май мөлшері қалыпты болса, тәбет ашуға, ас қорытуға және қоректік
заттардың ішекте сіңірілуіне мүмкіндік береді. Қорек майымен бірге
организмге майда еритін дәрмендәрілер (витаминдер) түседі.
Азықта май жетпесе малда майда еритін дәрмен дәрілер (А, Е және К)
жетіспеушілігі туындайды.
Соколов. Г. Зерттеуі бойынша (1982) улы заттар түзетін азықтарды
пайдалану гигиенасында кейбір жағдайларда мал аса сапалы азықтың өзінен
–ақ уланып жатады. Бұл белгілі бір жағдайда (дұрыс пайдаланбау, дұрыс
сақталмау т.б.) кейбір азықтағы усыз заттардың улы заттардың түзүлуінен
болады.
Лаптаев А.П. Поливский С.А. зерттеулеріндегі ұсақ саңырауқұлақтармен
зақымданған азық гигиенасында (микотоксикоздар) (1990) 200-ден аса улы
метаболит түзетін, микроскопиялық саңырауқұлақтардың 250 ден аса түрі
белгілі. Микроорганизмдер, әсіресе ұсақ саңырауқұлақтар, интенсивті даму
кезінде азық сапасын және оның азықтық құндылығын төмендетеді.
Ұсақ саңырауқұлақтардың әсерінен азықтағы май, көмірсутегі, ақзат
тотығады. Соның салдарынан, азықта оның дәмі мен иісін бірден өзгертетін
әртүрлі ыдырау өнімдері жинақталады.
Микроскопиялық саңырауқұлақтардың тіршілігінің нәтижесінде балауса
азықтың көрсеткіштері өзгереді (иісі –жағымсыз, түсі –солғын, көгерген),
онда зеңдену, қызу, токсиндердің жиналуы сияқты процестер дамиды, сөйтіп
азықтың санитариялық сапасын төмендетеді, ал кейде малға беруге жарамсыз
болады.
Зең саңырауқұлақтары жас жасыл өсімдіктерде дамиды және олардың
сабақтарында, жапырақтарында және масақтарында әртүрлі көлемде сары,
қоңыр және қара түсті жолақтар пайда болады. Барлық мәдени және жабайы
дәнді дақылдарды зақымдайтын және бұршақ тұқымдастарды зақымдайтын зең
саңырауқұлақтары кең таралған.
Зеңмен улану зақымданған жасыл шөпті, жоңышқаны, бедені және
осылардан жасалған пішен мен сабанды жеген жылқыларда, ірі қарада, қойда
байқалады.
Қара күйе саңырауқұлақтары жасыл өсімдіктердің гүл шоғырларында
және жекелеген гүлдерінде дамиды. Бұл саңырауқұлақтар алғашында – ақ,
кейінен қара түсіт үлкен немесе кіші түйіршіктер түзіп, дән орнын
толтырады. Түйіршік ішінде саңырауқұлақ споралары ұнтақ тәрізді қара
масса түрінде болады. Қара –күйемен зақымданған азықпен азықтандырылған
шошқаның және ірі қараның уланғаны тіркелген. Күйе (кастауыш) бидайды,
кейде басқа да астық тұқымдастарды, әсіресе жаңбырлы жазда зақымдайды.
Күйе қалдықтары бидайда және оның қалдықтарында кебегінде және ұнында
кездесуі мүмкін. Күйе ауылшаруашылық малдары мен құстарының барлық
түрінде, сондай –ақ адамда эрготизм деп аталатын ауыр улану тудыруы
мүмкін. Улану әдетте қастауышпен зақымданған бидай қалдығымен және
ұнымен азықтандырылған байқалады.
Малды азықтандыру режимін жақсартқанда басқа рационға көшіргенде
немесе малды басқа учаскеге ауыстырғанда, қорада баққан малды жайылымға
шығарғанда көшіру мезгілін ұлғайтып, жаңа азықтың аз мөлшерде біртіндеп
берілгені жөн. Әдетте, мұндай үйрену қалыптасу процесі тек ас қорыту
қызметін ғана емес, сонымен қатар малдың бүкіл организміне ықпалын
тигізеді. Ол үшін кем дегенде 7-15 күн керек.
Әсіресе төлі бар және буаз малды азықтандырған кезде азықты
ауыстыру режимін қатаң ұстаған дұрыс. Сондықтан бірден ауыстырылған азық
буаз малдың іш тастауына себепкер болса, бауырында төлі бар малдың
сүтінің құрамы едәуір өзгерсе, сүттің мөлшері де өзгереді. Ал енесін
еметін жас төлдің ауруға шалдығуы және шығынға ұшырауы мүмкін.
Өте қаупті жағдай туғызатын нәрсе ол жас торайды қозыны енесінен
ажыратқан кездегі азықтандыру және бұзауды енесінен ажыратар алдындағы
ауыспалы кезең, яғни сүт емуден шөпке ауыстыру кезеңі болып табылады.
Наурызбаев И.Б. Мал және мал шаруашылығына мал қорасының гигиенасы
еңбегінде азық цехына, азық дайындау құрал –жабдықтарына қойылатын
санитариялық –гигиеналық талаптары бойынша (1991) мал азығына арналып
дайындалған жем –шөпті азықтандыруға яғни малға жегізуге алдын – ала
дайындап, желінуін жеңілдетіп, қорытылуын арттырады. Ол үшін
шаруашылықта мүмкіндігінше арнайы азық дайындайтын цех болғаны дұрыс.
Оны арнайы бөлек орынға немесе мал қорасының жанына біріктіріп, жапсарлата
тұрғызады.
Азық цехындағы құралдарды жуу және дезенфекциялау. Бұзауды
азықтандыратын шелекті ең алдымен жылы сумен шаяды. Содан кейін 0,5 пайыз
жуғышщ ерітіндісі бар жылы ерітіндімен щетка арқылы жуады және қайтадан
ыстық су арқылы 1минут бойы шаяды. Ал егер ыстық су болмаған кезде
шелекті 0,1 пайызжы натрий гипохлорид ерітіндісі бар ваннаға жуады. Содан
кейін ыдысты жылы сумен шаяды, арнайы адалбақанға түбін жоғары қаратып
іліп қояды.
В.И. Гершунның, Р.К. Туякованың (2007ж) әдебиеттеріне суйенсек, рацион
құрамына кіретін азық топтарының оның жалпы көректілігіне (а.ө. не АЭ
бойынша) пайыздық қатынасы рацион құрылымын (структура рациона) айғақтайды.
Рацион құрылымындағы басым азық тобы не жеке-леген азық мал азықтандыру
типін (тип кормления) белгілейді. Азықтан-дыру типі шаруашылықтағы
қалыптасқан жемшөп қорына сәйкестендіріледі. Айталық, табиғи жайылымы кең,
оты мол жерлерде жайылымды азықтандыру типі (пастбищный тип кормления)
қолданылса, жері жыртылған, түрлі техникалық дақылдар өсіретін
шаруашылықтарда олардың азықтық қалдығымен азықтандыру типтерін қолданады.
Соған орай сүрлемді (силосный), картопты-жемді (картофельно-концен-
тратный), тамыржемісті-жемді (корнеплодно-концентратный), бардалы, жомды,
т.с.с. азықтандыру типтерін ажыратады.Еліміздің әр табиғи-экономикалық
өңіріне ғылыми-зерттеу орталықтары мал түлігіне жергілікті жемшөп қорына
негізделген типтік азықтандыру рациондарын ұсынады [3].
Беляков,И.М. (2004ж) мағлұматы бойынша азыктағы қоректік заттарға
мал тіршілігіне қажетті барлық қосындылар жатады. Азық құрамын зерттегенде
олар организмде атқаратын фи-зиологиялық-биохимиялық қызметі бойынша
топтастырылатынын жоғарыда айтқан болатынбыз. Олардың ішінде негізгі
қоректік заттар ретінде алмасу барысында, яғни ыдырағанда, энергия (жылу)
бөлетін шикі протеин, шикі май, шикі жасунық пен азотсыз экстрактивті
заттар тобы алынады. Сонымен қатар, бұл қосындылардың ыдырап, алмасуға
қатысуына қолайлы жағдай туғызатын азық минералды және биологиялық әсерлі
қосындыларын да қоректік заттарға жатқызады.
С.Ж.Арынғазиев, Д.Қ.Ахметжанов, т.б. (2006) ауыл шарушылығы
ғылымдарының саласына белсене үлес қосып жүрген ғалымдардың бірлесіп жазған
анықтамалық құралындағы деректер көзі ретінде, сиырлардың жақсы және
қолайлы деңгейде теңестірілген мерзімдік азық үлестерінде, әдетте күкірттің
жеткіліксіз екендігін байқауға болатындығын, және оның мерзімдік азық үлесі
құрамындағы құрғақ заттың 0,14 – 0,18 %-ы көлемінде мөлшерленуі тиіс
екендігін ерекшелеген жөн.
А. Доромыслов, А. Доромыслов (1895), С. Н. Боголюбский (1929), М. Ф.
Иванов (1936), М. А. Ермеков, А. В. Голоднов (1977), Қ. Ұ. Медеубеков, А.
Г. Племянников, т. б. (1977) құйрықты қой тұқымдарынан түсетін өнімдердің
халық мұқтажына пайдалануда маңызы ерекше зор екені барлық деректерде толық
келтірілген. Әсіресе, құйрықты қойдан алынатын ет өнімі, оның сапасы, қой
дың бордақылау немесе жайылымда семірту кезіндегі биологиялық ерекшеліктері
жайлы еңбектерінен жан-жақты мағлұматтар алуға болады.
Алексеев А. В (1977) деректетерінде табиғи сұрыптау мен қолдан
сұрыптаудан шыққан құйрықты қой тұқымдарының бірі — қазақтың құйрықты қойы.
СССР Ғылым академиясы, Орта Азия университеті мен Москва зоотехникалық
институты (1927— 1930 жылдары) экспедициясының материалдарында Қазақстанда
құйрықты қойлардың географиялық 22 варианты бар екендігі көрсетілген. Осы
варианттардың бір бұтағы Жезқазған облысының шаруашылықтарында
шоғырландырылған. Бұл қойлар шөлді және шөлейтті жерлерге өте шыдамды.
Алексеев А.В(1981) жүргізген зерттеулерде әр түрлі жүнді, салмағы ауыр
қошқарлар мен ірі саулықты будандастырғанда болмаса, енелерінің салмақтары
орташа не ұсақтау болған жағдайларда қандай қозы туатындығын байқай отырып,
селекциялық шешімге келді.
Байжұманов А.Б зерттеулерінде биологиялық жағынан бағалы ет алу үшін
қойды әр уақытта жақсы азықтандырып, дұрыс бағып – күту қажет. Ол үшін
малдың жасына, жынысына, салмағына, қоңддылығына қарай қойдың қоректік
заттарға деген қажеттілігінің ұдайы өзгеріп отыратынын ескеріп, рационды
жан – жақты теңестіріп, малды құнарлы азықтандыру керек. Басшылыққа қой
шаруашылығы ғылыми зерттеу технологиялық институттың ұсынған азықтандыру
нормаларын алу қажет. Соның ішінде көрсетілген малға беруге тиісті азық
құрамдарының бәрі де маңызды. Нақтылап айтқанда, өсіп келе жатқан жас
қойлар үшін рационның құрғақ сатылық 1,5 – 17,5% ішкі протеин, 25% ірі
азықтар (жасұнық) болуы керек. Сондай – ақ май жеткілікті болғаны дұрыс,
егер басқа майлы жем болмаса 2 – 3% – ға дейін техникалық май қосқан
пайдалы болады. Сонымен бірге, минералдық – дәрумендік қоспаларды берген
жөн. Азықтары жеткілікті шаруашылықтарда рациондағы жемнің мөлшері 400 –
500 – ге дейін жеткізіп, қозыларды жеделдете бордақылаған тиімді. Себебі,
жас ағзаның басты ерекшелігі – туылғаннан 9 айлығына дейін өсу қарқыны
жоғары болады. Осы кезеңде оларды жақсы азықтандыру қосымша салмақты
арттырады, еттің биологиялық құндылығын жақсартады.
Борисенко Е.Я. (1931) Қазақстанда өзінің жергілікті жағдайына лайықты
биязы жүнді қойдың жаңа тұқымын шығару мәселесімен айналысқан. Бұл жұмысты
академик жұмыс істеді. Негізгі селекциялық жұмыстар К. Мыңбаев атындағы
тәжірибе шаруашылығында жүргізілді. Жаңа тұқым шығару үшін қазақы
қойларының тәуірлері іріктеліп алынды, олар таза тұқымды прекос қошқарымен
шағылыстырылды.
Жиряков А. М тәжірибесінде қойға берілген жоңышқа құрғақ затының
қорытылуы, гүлденуінің алғашқы кезеңінде -64 %, ал кеш орылып, жиналғанда
-51% пішен мен қызылшадан тұратын рационның құрғақ затының қорытылуы 60,3,
ал пішен мен бидай кебегін бергенде -51,7% болған.
Рацион құрамындағы клетчатканың көбеюі салдарынан қорытылу
көэффициентінің мұндай күрт төмендеп кетуі ірі қарада байқалмайды.
Тек жоңышқа шөбін бергенде қой 100 кг тірілей салмағына 2,1 кг-дай
құрғақ зат қабылдайды, ал әр түрлі азық бергенде (астық тұқымдастар мен
бұршақ тұқымдастар шөбі, дән мен қызылша) рациондағы құрғақ заттың желінуі
мөлшері артып, 2,3-2,7, кейде тіпті 3 кг-ға дейін жетеді. Ал енді қой
организміне түсетін қоректік заттардың мөлшерін арттыру үшін, азықтың
желіну пайызын көбейтуге тырыспай, қорытылу коэффициентін жоғарылатуға
ұмтылу керек; ол үшін рационға құнарлы, сапалы азық енгізу қажет.
В.А. Бальмонт, М.А. Ермеков, А. Елеманов, Бутарин, Т. Бөкенбаевтар
Қазақстанда 1930 жылдан бастап ғалымдар мал селекциясын жүйелі түрде қолға
алып, ғылыми негізде жұмыс жүргізе бастады.
В.А. Бальмонт, Е.В. Баканова, А.И. Пшеничный 1931 жылы жаңа тұқымды
зерттеп анықтады. Авторлары Одақтың мемлекеттік сыйлықтың лауреаттары
атанды.
М. Ф. Иванов қойдың арғы тегі - муфлонды биязы жүнді қойдың
саулықтарымен шағылыстырып, қойдың жаңа тұқымын шығарды. Ол жұмыстар
Украинада Аскания-Нова қорығында тегіс жерде жүргізілген.
Н. С. Бутарин өз жүмысында таулы жерде өсірілетін тұқым шығару үшін
муфлонның орнына арқарды пайдаланды, өйткені арқар биік 3000-4000 метрден
астам тауда өсетін қой тектес жануарларды зерттеген.
П.Н. Кулешов (1926) ауыл шаруашылық мал тұқымдарының дамуына
байланысты тарихи шолу жасады.
Д.А. Кисловский дүиие жүзі мал шаруашылығының теориясы мен тәжірибесі
жоніндегі кең көлемді деректерді жинақтап, қорытып және П.Н. Кулешовтың
пікірлерін құптай отырып, үй малы адам еңбегінің жемісі болып табылады
деген ғылыми тұжырымды жақтады. Ол тұқымдардың пайда болуына сыртқы ортаның
әсер ететінін мойындаса да шешуші шарт адамның еңбегі мен техникасы деп
санады.
Қ.Сәбденовтың [3] мәлімдеуінше, азықтандыру – қойдың ет өнімділігін
сан мен сапасын әсер ететін негізгі факторлардың бірі. Малды дұрыс, толық
құнды азықтандыру үшін рациондағы азық өлшемімен таратылатын протеиннің
мөлшеріне көңіл аудару керек. Олар белгіленген қалыптан кем болмауы тиіс.
Бордақылаудағы еділбай қойларының азықтандыру деңгейі жоғарылаған сайын бір
өнім өлшеміне жұмсалатын азық шығыны төмендей түседі де бір килограмм
қосымша салмаққа еңбек пен қаржы аз жұмсалады.
Васильев Н. А., Цельютин В. К зерттеулерінде азықтандыру деңгейі
бордақылау ісінің экономикалық көрсеткішіне ғана әсер етіп қоймайды,
сонымен бірге еттің сапасына ды ықпалын тигізеді. Мысалы, көп уақыт бойы
азыққа жарымаған қойды бордақылауға қойса, онда оның салмағының басым
бөлігін май басып кетеді де еті аз болады.
Профессор А.С.Солун [ 9 ] буаз және сүтті саулықтардың рационында
жеңіл еритін углеводтардың жеткіліксіз болуы эндогендік авитаминоздың
өршуіне себепкер болатындығы, минерал заттарының сіңімділігін
төмендететіндігі, белоктың пайдалануын кемітетіндігі туралы болжам айтты.
Ауыл шаруашылығы ғылымының докторы П.Н.Коршаковтың [7] зерттеулері,
жүннің беріктігі, созылғыштығы, серпімділігі сияқты қасиеттері осы
микроэлементке тікелей байланысты екенін дәлелдеді. Мал азығында кобальт
жеткілікті болса, малдың асқазан, ішек-қарын жолындағы бактерияның мөлшері
бір жарым-екі есе көбейеді, ал мұның өзі мал организміндегі клеккалардың
пайда болып, жетіле беруіне көмектеседі. Сөйтіп кобальт әсерімен
организмдегі белоктың синтезі күшейіп, жүн неғұрлым жедел өсетін болады.
Егеубаев Р, А.И.Лопыриннің деректерінде ауыл шаруашылық малдарын
азықтандыруда азық құрамында күкірт аз болғандықтар сүрлемімен мал дұрыс
азықтандырылмаса жүннің сапасы да нашарлап кетеді.
П.Н. Коршаковтың тәжірибелеріне қарағанда, бір қойға тәулігіне 2,5
миллиграмнан хлорлы кобальт бергенде, қосымша 230 г жүн қырқылған, әрі оның
сапасы да жақсарған.
Салмағы 55-60 кг тартатын буаз меринос қойының азық рационында шамамен
1400-1700 г құрғақ зат болуы қажет. Ол жақсы желінетін әр түрлі азықтан
құралуға тиіс. Мұндай рационның құнарлығы арта түседі, әрі жақсы
қорытылады. Мысалы бордақыдағы қозылардың рационы астық тұқымдас шөп пен
жүгері дәнінен тұрғанда, олар тәулігіне орта есеппен 86 грамнан, ал бұршақ
тұқымдастар мен жүгері дәні берілген басқа топ -145 грамнан салмақ қосқан.
Қойлар 1 кг тірілей салмағына азық өлшемінің төмендегідей мөлшерін
жұмсайды: сақа қойлар -10-12, алты айға дейінгі қозылар -4-5, бір жасқа
дейінгілер -7-9,1 кг жүн алу үшін орта есеппен 60, ал бір қаракөл елтірісін
алу үшін -132 азық өлшемі жұмсалады.
Азықтандыру жағдайы бордақылау процесінің экономикалық көрсеткішіне
ғана әсер етіп қоймайды, сонымен қатар еттің сапасына да ықпалына тигізеді.
Мысалы, көп уақыт бойы суыққа жарымаған арық малды бордақылауға қойса, онда
оның салмағының басым бөлігі май болып кетеді де ет, яғни белокты ет, аз
болады.
Ұшаның төмен сапалы болып келуі қойды бордақылаудың бастапқы кезінде
жақсы азықтандырып каеліп соңынан азықтандыру деңгейін төмендетіп жіберуден
де болады. Сондықтан да биологиялық жағынан бағалы ет алу үшін қойды әр
уақытта да жақсы азықтандырып, дұрыс күтіп – бағу қажет. Бордақылаудағы
сақа қойдың протеинге деген қажеттілігі аса жоғары болмайды. Ал өсіп келе
жатқан қозылар үшін протеин мөлшерінің ерекше маңызы бар.
М.Абдулаевтың [4] айтуынша, қойды жайып – семірту Қазақстан жағдайында
қойдың еті мен жүні басқа да өнімдерін арттырудың және олардың сапасын
жақсартудың ең арзан әрі тиімді тәсілі. Мұның өзі табиғи мол жайылымдарды
неғұрлым толық және тиімді пайдалануға, тәулігіне орта есеппен қосымша
салмақты көп алуға, малдың тірілей салмағы мен қоңын арттыруға мүмкіндік
береді.
Б.Құлатаевтың [5] зерттеуінде, көп жылдық тәжірибеге сүйенсек, ірі қой
күніне 6 – 8 кг қозылары бар саулық (қоса есептегенде) 12 – 15 кг шамасында
шөп жейді. Егер жайылымдық қойға қосымша жем берілсе, бұл нормалар тиісінше
15 – 30% кемітіледі. Қой жаю үшін жайылым көлемін анықтағанда осының
барлығы ескерілуі тиіс. Мысалы, 700 бас қой отарына, жазғы мезгілінде, қой
басы 7 кг көк шөп жейтін болса, сонда барлық отарға күніне 49ц шөп керек,
ал жайылым маусымы 4 айға 5880ц шөп керек болып шығады.

Н.Омарқожаұлының [7] әдебиеттерінде, қойлар тұмсығы мен ауыз қуысының
анатомиялық ерекшеліктеріне байланысты табиғи жайылым отын, аумақты көк
және ірі азықтарды мейлінше жете пайдаланып, жақсы қорыта алады. Сондықтан
қойды оған дейін жылқы немесе мүйізді ірі қара мал жайылған жерлерге,
астығы орылған алқаптарға жаюға болады.
Б.Медеубековтың [8] зерттеулерінде, сапалы сүрлем қойдың асқазан
қызметін, организмде зат алмасуын жақсартады, дені таза төл алуына,
витаминдердің көбейтіп, сүт құрамының жақсаруына септігін тигізеді. Сүрлем
азықтың дәмін кіргізеді, қысқы азық рационын түрлендіреді, ондағы қоректік
заттың жақсы қорытылуына әсер етеді. Дұрыс салынған сүрлем көп азықтың
бағасы қасиетін өзінде сақтайды. Көк азықтың сүрленуі сүт қышқылы
бактерияларының өсімдіктерді тез ашуы әсерінен болады. Олар сүрленетін
шырындағы қантты пайдаланады және сүт қышқылын бөліп шығарады, бұл қышқыл
азықты қышқылдандырады да шіріткіш бактериялардың дамуына және әрекеттеріне
кедергі жасайды. Сүрлеу процесі кезінде азықта сүт қышқылының біраз мөлшері
жиналады, ол сүрлемге жақсы иіс пен дәм береді, мұның өзі қойдың сүрленген
азықты сүйсініп жеуіне себеп болады.
Сарбасовтың [9] мәліметтерінде, ет өнімділігінің саны мен сапасына
әсер етіт негізгі факторлардың бірі малды дұрыс толық құнды рационмен
азықтандыру болып табылады.
Андрюс пен Орсовтың [10] мәліметтері бойынша, салмағы 20, 25, 30 және
35 кг қозылар үшін протеиннің оптималдық концентрациясы рационның құрғақ
затына шағып есептегенде, тиісінше 17,5; 15; 12,5 және 12,5% болу керек.
Малдың қоңдылығы артқан сайын оның протеинге деген қажеттілігі төмендей
түседі. Тоқтыларды бордақылағанда олардың рационындағы жасұнықтың мөлшеріне
көңіл аудару керек. Жасұнықтың тым көп болуы қоректі заттың қорытылуын
төмендетеді, өнім үшін жұмсалған мөлшерін жоғарылытып жібереді. Сондықтан
да рационда ірі азықтың (пішен, сабан т.б.) мөлшері 25% аспағаны жөн.
Бордақылауға алынған тоқтылардың рационындағы майдың да мөлшерін бақылап
отыру қажет. Рационға қосымша май қосу тоқтының салмақ көрсеткішіне, азықты
өтеуіне және бордақылаудың экономикалық тиімділігіне игі әсерін
тигізгендігі байқалады. Бордақылау қойларына берілетін минералды заттардың
да жеткілікті болуы қажет. Азық рационында кальций, натрий, фосфор және
басқа да элементтердің жетіспеуінен малдың салмақ қосуы төмендейді.

ІІ. НЕГІЗГІ БӨЛІМ
2.1. Ауыл шаруашылық малдарын азықтандырудың ерекшеліктері және мерзімдік
азық рациондары
Қойдың тұмсығы ілгері қарай бағытталған сүйір, күрек тістері өткір,
еріндері жұқа, икемді, епті келіп, азу тістері қатты азықты ұсатуға
бейімделген. Ол биіктігі 3-5 сантиметр, тіпті одан да төмен қылтиып шыққан
шөпті тістеп жей алады, ал мұндай аласа шөпті басқа мал жей алмайды. Қой
жердегі масақты, тіпті түсіп қалған дәнді де, сондай-ақ сояулы шөптер мен
бұталар бұтақтарының жапырақтарын да жеп, басқа мал түлігінің ашығатын
жайылымында өзіне қажетті азығын тауып, қорек ете береді.
Қойдың осы жоғарыда айтылған биологиялық ерекшеліктерін, оның басқа
ауыл шаруашылығы жануарларға қарағанда жайылым шөбінің түрлерін бір жарым
–екі есе артық жей алатындығын бір жақты түсініп, бұл қойдың азыққа көнбіс,
талғампаз еместігінің белгісі деп бағалау қате. Керісінше, бұның өзі қойдың
азықтың алуан түрлі болып келуіне бағытталған, яғни азықтандырудың
биологиялық жағынан толық құнды болуына қойылған қатал талабының көрсеткіші
екендігін, бұл талаптың қойдың бүкіл эволюциялық дамуының нәтижесінде
туғандығын дәлелдейді.
Қой азықтың бір түрімен (жайылымнан басқа) ұзақ уақыт азықтандыруға
төзе алмайды. Біркелкі азық олардың тәбетін төмендетіп, тіршілік қабілеті
мен өнімін, әсіресе жүн өнімінің мөлшері мен сапасын күрт кемітіп жібереді.
Қойды жеткіліксіз, нашар азықтандырған кезде жүні мүлде дерлік өспей
қалады. Ал организмге түскен қоректік заттар ең алдымен оның тіршілігіне,
өсіп-жетілуіне қажетті процестерге жұмасалады да, артылса ғана жүннің
өсуіне пайдаланылады. Егер ұзақ уақыт қоректік заттар, әсіресе азот пен
фосфор, кальций жетіспесе, организм тіршілік етуі үшін бұл заттардың
жетіспеген мөлшерін жүннің құрамынан алып пайдаланады. Сонымен бірге бұл
кезде өскен жүннің сапасы ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.