Ауыл шаруашылық малдарын бағалау және сұрыптау жұмыстарын ұйымдастыру
Қазақстан Республикасының Білім және ғылым министрлігі
Жәңгір хан атындағы Батыс Қазақстан Мемлекеттік Университеті
Биотехнология, мал және балық
шаруашылығы кафедрасы
КУРСТЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы:
Ауыл шаруашылық малдарын бағалау және сұрыптау жұмыстарын ұйымдастыру
Орындаған:
Тексерген:
Орал, 2013ж.
Мазмұны
1. Кіріспе
бөлім ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .3
1.1. Әдебиетке
шолу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... 5
2. Негізгі бөлім
2.1. Ауыл шаруашылық малдарын сұрыптау белгілерінің қазіргі кездегі
жіктелуі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 15
2.2. Ауыл шаруашылық малдарын фенотипі бойынша сұрыптау және
бағалау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 19
2.3. Ауыл шаруашылық малдарын сұрыптауға байланысты зоотехникалық
ұйымдастыру
шаралары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... 21
2.4. Ауыл шаруашылық малдарын сұрыптау жұмыстарын ұйымдастыру ... ..24
2.5. Ауыл шаруашылық малдарын бағалау жұмыстарын ұйымдастыру
шаралары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .27
3. Қорытынды
бөлім ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ...31
4. Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 32
1. Кіріспе бөлім
Сұрыптаудың шығармашылық маңызы - сұрыптау әсерімен өзгергіштікті
күшейту. Екпінді мал шаруашылығы жағдайында жасанды сұрыптау негізгі
шығармашылық рөл атқарады. Бірақ та асыл тұқымды мал шығару жолында табиғи
сұрыптаудың өз ықпалын тигізуіне қарсы тұру мүмкін емес. Табиғи сұрыптаудың
арқасында малдарда аса маңызды қасиеттері: ауа райының қолайсыздығына
шыдамдылығы, ауруларға қарсы тұру қасиеті қалыптасады. Оны ескермеу малдың
конституциясын бұзады, барлық жұмысты жоққа шығарады. Бұл мәселе біздің
еліміздің көптеген аймақтарында жыл бойы жайылымда малды ұстау жағдайында
аса маңызды. Табиғи сұрыптаудың үйлесімді белгілерді анықтауда және ағзаның
біртұтас эволюциялық дамуын шешуде маңызы бар. Табиғи сұрыптаудың арқасында
малдарда жаңа генетикалық қалыптасқан белгілер және дербес қалыптасулар
дамиды. Ол қалыпты өміршеңдік түрлердің тірі қалуына ықпал етеді.
Сондықтан жасанды және табиғи сұрыптауды епті қолдану - белгілі бір
аймаққа бейімделген жаппай және аумақтық түрлердің тұқымды сынау негізіне
бағытталған болып табылады.
Сыртқы ортаның белгілі бір жағдайына және өндірістік технологияға
неғұрлым бейімделген немесе адамның өзінің қойған талаптарына неғұрлым
жауап бере алатын түрді сақтау және табиғи немесе жасанды әдіспен неғұрлым
нашар бейімделген дарақтарды жою сұрыптау деп аталды. Сұрыптау -
дарақтардың қандайда бір тобын көбейтуден толығымен немесе жартылай
аластату. Сұрыптау терминінің кең көлемде қолданылатын селекция
терминімен ауыстыруға болмайды. Селекцияға бір тұтас процесстің екі
элементі енеді: сұрыптау және жұптастыру.
Ағзалардың эволюциясы тұқымдық малдарды сұрыптау арқылы, тұқымдық деп
есептелінетін болымсыз дербес айырмашылықтарды сақтау және бекіту жолымен
жүзеге асырылады. Ч. Дарвин тірі ағзалардың жаңа түрлерін қалыптастыру,
қолдағы барды өзгерту және жетілдіру табиғи және жасанды сұрыптаудың
әрекеті арқылы болатындығын анықтаған.
Табиғи сұрыптау дегеніміз, өздерінің дербес пайдалы өзгерістерінің
арқасында, сыртқы ортаның жағдайына жақсы бейімделетін ағзаларды ығыстыру
және сақтау.
Жануарлардың және құстардың жабайы түрлерінің эволюциясы неғұрлым
бейімделгіш дарақтардың тірі қалу және көбейуі арқылы өтеді.
Жасанды сұрыптауды адамдар жүзеге асырады, мұнда қажетті сапалылығымен
ерекшеленетін дарақтарды сақтап қалады да, сол малдар үшін өсіріп жатқан
басқа дарақтармен салыстырғандағы, нашар белгілерін өсіруге (көбейтуге) жол
бермейді. Сұрыптау өзгергіштік, тұқым қуалаушылық және тірі қалу сияқты
жиынтықтан құралатынын білеміз. Сұрыптау қай бағытта жүрсе, сол бағыттта
жануарлардың белгілері де өзгереді.
Жекелеген жануарлардың және топтардың жеке және биологиялық
ерекшеліктері бойынша, дұрыс бағалау және белгілер кешені бойынша сұрыптау,
сонымен қатар сұрыптау жұмыстарын іске асыру зоотехниялық және тұқымдық
есеп жүргізу жақсы жолға қойылған шаруашылықтарда ғана мүмкін. Бұл
селекциялық-тұқымдық жұмыстарды жүргізудің алғашқы және маңызды
ұйымдастырушылық шаралары. Зоотехниялық есеп және тұқымдық тіркеу
жұмыстарын жүргізу үшін, осыған сәйкес кітаптар, журналдар, ведомстар
қажет, оған жүйелі түрде барлық мәліметтерді жазып отырады, дербес номері,
даму көрсеткіштері, экстерьерлік баға беру туралы мәліметтер, өнімділік
туралы мәліметтер, шағылысу туралы мәліметтер, жануарлардың тууы, тұқымдық
өндірушілерді қолдану, қоректендіру жағдайы және жануарларды күтудің әр
түрлі кезеңдеріндегі жем-шөп шығындары, өндіргіштік қабылеттілігі, тұқым
саны және т.с.с.
Курстық жұмыстың мақсаты:
- малдың эволюциясын және өсіп жетілуін, тұқым шығарудың және мал
шаруашылығының интенсификациясы жағдайындағы селекциялық-асылдандыру
жұмыстарын ұйымдастырудың теориялық негізін терең білу;
- малдардың барлық немесе көптеген түрлеріне қолданылатын іріктеуді,
жұптауды, бағалаудыңғ сұрыптаудың негізгі принциптерін және мал өсіру
әдістерін игеру.
Курстық жұмыстың міндеттері:
- мал өсіру теориясының дамуының және құрылуының негізгі кезеңдері
туралы, малды селекциялауға және рационалды қолдануға қатысты биологиялық
ғылымдардың жетістіктері туралы, әлемдік мал шаруашылығының дамуының
қазіргі заманғы беталыстары туралы түсінік беру;
- мал шаруашылығында өндірістік үрдісті жетілдіру үшін биологиялық
негіздер мен селекцияның әдістері бойынша білімді игеруді қолдана отырып,
өндірістік шаралар үрдісінде жаңасын қалыптастыру.
Курстық жұмыстың құрылымы:
- кіріспе, әдебиетке шолу, негізгі бөлім және қорытынды мен
пайдаланылған әдебиеттер тізімі.
1.1. Әдебиетке шолу
К.Н.Бегімбеков, А.Ә.Тореханов, Ә.Б.Байжұманов [1] деректерінде ауыл
щаруашылық малдарын асылдандыру жұмысының тәжірибелерінде малды экстерьері,
конституциясы және шығу тегіне байланысты жаппай іріктеу және бағалау
колданылады. Кейде тікелей өнім беретін көрсеткіштері қалыпты орта
жағдайында ересек жағдайға жетуін (оптимальды) керек етеді. Осыған
байланысты ерте жастан малдарды асылдандырудың сапасын және беретін
өнімдерін болжап білудің тәсілдерінің үлкен маңызы бар. Төлді жыныстық
жекелеп (холостой) өсіруді алып тастау жолымен үлкен үнемдеу, сондай-ақ
тұқым беретін кошқарларды генотип бойынша ерте жастан бағау көбіне олар
тіпті өлгеннен кейін аяқталады. Қалыптасудың (ересек жануарларға тән дене
бітімінің тез қалыптасуы және жылдам дамуы) ерте жетілу, жұмысқа ерте
жетілу (жұмысқа ерте жастан жарамды болу) және жыныстық ерте жетілу
(жыныстық жетілуінің ерте басталуы), сонымен қатар ерте жетілу (ірі
салмаққа жылдам жете алу қабылеті) деп бөліп карастыруды ұсынған.
Л.Г Боярский [2] зерттеулерінде ауыл шаруашылық малдарын бағалауда
әрбір аталық іздегі жануарлардың оған тән ерекшеліктері бойынша
ұқсастықтары байқалуы тиіс. Аталық із неғұрлым біртекті болса, ол соғұрлым
асыл тұқымдық тұрғыдан алғанда тұрақты және бағалы болып саналады. Бірақ
аталық іздер арасында тұқымды одан әрі жетілдіруде барынша икемді болуға
мүмкіндік беретін айырмашылықтар да болуы тиіс. Аталық іздердің ішіндегі
біртектілік өздігінен пайда болмайды, оны бірнеше ұрпақтың бойында осы
іздің бағалы ерекшеліктерін сақтап, дамытуға бағытталған мақсатты ізішіндік
сұрыптау мен жұп таңдау арқылы қалыптастырады. Мұнда аталық ізді сақтап,
өсіру, жетілдіру үшін шығу тегі жөнінен олардың негізін салушымен байланысы
бар барлық жануарларды емес, аталық із стандартына барынша толық жауап
беретін олардың ең жақсы бөлігін ғана пайдаланады. Бұл аталық іздің ядросын
құрайтын модельдік жануарлар болып табылады.
Н.З.Басовский [3] зерттеулерінде селекционерлер ұрпаққа өнімді жақсы
беретін тұқымдарды қалдыра отыра немесе ұрпаққа жоғары өнім беретін аталық-
аналықтардан тұқым өсірсе, генотип бойынша ең жақсысын бөліп шығарады.
Сондықтан да ең жақсы генотипті ең жақсы фенотип арасынан іздеу керек. Кей
кезде, қарапайым бірдей жағдайда, өз аталық-аналықтарының өнім көрсеткішін
қайталамайтын, фенотипі бойынша жақсы саналатын аталық-аналықтардан орташа
өнім беретін ұрпақтар шығады. Сонымен, малдарды тұқымдыққа сұрыптағанда
селекционерлерді қаншалықты фенотиптік айырмашылықтары ғана емес, ондағы
соншалықты генотиптік жағдайдың айырмашылықтары қызықтырады. Осыдан барып
малды тұқымдыққа сұрыптағанда басты әдіс болып, тұқымдық сапаны ескеретін
генотиптік сұрыптау болуы қажет.
Е.Я.Борисенко [4] мәліметі бойынша мінез-құлқы белгісіне байланысты
малды селекциялау, олардың шаруашылыққа маңызды белгілеріне әсер етеді. Мал
топтарының мінез-құлықтары заңдылықтарын үйрене отыра, мал шаруашылығында
индустриальды әдіспен оларды күту мен көбейтудің өзекті маңызы барын
білеміз. Бұл кезде малды жекелеп күту жойылады және қомақты мөлшерде
техниканы қолдану артады. Мұның барлығы өндірістік комплекс жағдайына жақсы
қалыптасатын ауыл-шаруашылық малдарының мінез-құлқын жақсы білуді қажет
етеді. Малдың белгілі-бір мінез-құлқымен, оның шаруашылыққа пайдалы белгісі
арасындағы байланыстарды табу қажеттілігінің маңызы бар. Малдың мінез-құлқы
арқылы сұрыптау мен іріктеу селекцияның жаңа бағыты болып табылады, сол
сияқты технологиялық іріктеу мал шаруашылығын интенсификациялағанда пайда
болды. Мал шаруашылығы тәжірибесінде азықты жақсы ақтайтын, жоғары өнім
беретін малдарға мінезі жұмсақ, қылығы салмақтылар жатады. Мұндай малдар
жақсы жемделіп, жоғары салмақ береді.
С.Н.Боголюбский [5] мәліметінде сұрыптау кезінде малдарға баға беру
үшін белгілер санының маңызы өте зор. Сұрыптау кезінде белгілер саны көп
болса, көздеген қорытындыға жетуді жылдамдатқанда соғұрлым аз нәтиже
береді. Неғұрлым сұрыптау кезіндегі белгілер аз болса, соғұрлым осы
белгілер тезірек алға жүреді. Осыдан барып сұрыптау кезіндегі белгілер
санын соншалықты қысқарту керек болады. Бірақта шектен тыс біржақты
сұрыптау қажетсіз көрністер әкеледі (биологиялық жетілмеу, азу және т.с.с),
сондықтан да сұрыптау кезінде белгілерді шамадан тыс қысқартуға болмайды.
Қандай да бір минимум бар, мұндай минимумды іздеу жолында сұрыптау
кезіндегі белгілерді басты және қосалқы қылып бөлудің үлкен маңызы бар. Дж.
Лаш бойынша селекцияның тандем (жүйелі, бір ізді) әдісі бар, мұнда әр
белгіні кезекпен сұрыптау болады. Егер бір белгі бойынша қалаған
мақсатымызға жетсек, ендігі сұрыптау келесі белгі бойынша басталады. Ең
соңында бірінші, сонан соң екінші т.с.с. белгілер бойынша сұрыптауға
болады.
Ч. Дарвин [6] мағлұматы бойынша ауыл шаруашылық малдарын сұрыптау
кезінде селекционердің біліктілігі мен тәжірибелілігінің үлкен маңызы бар,
ол асылдандыру жұмысын жүргізгенде, әсіресе бөлек малдардағы ұсақ
ауытқуларды табатынында көрінеді. Арнайы сұрыптауға керекті жеке дарақты
дұрыс қолданып, оған жағдай жасасақ, ең қалаған ерекшеліктерді дамытуға
колайлы жағдай жасау болып табылады. Асылдандыру ісінде малдарды
сұрыптағанда жаппай критерийлерге: организмнің бір тұтастығы, оның тұқым
бергіштігі, асылдандыру жұмысы жүргізілетін кездегі жағдайларға сүйену
керек. Неғұрлым селекционер ауыл шаруашылық малдарының ағзасын жан-жақты
терең білсе және оларға баға берсе, соғұрлым малдың сапалы әбден
жетілуіндегі асылдандыру ісі нәтижелі және сұрыптау негізделіп жасалған
болады.
Н. П.Дубинин, Я. А. Глембоцкий [8] деректерінде экстерьер бойынша
белгілі мөлшерде ет және сүт бағытындағы малдың беретін өнімін және
жылқының жұмысқа жарамдылық сапасын, өндірістік технологияға малдың
жарамдылығын айтып беруге болады. Бұған бірден бір мысал болып сиырларды
сауын машиналарына жарамдылығына қарап іріктейді. Малды экстерьерлік
бағалағанда, олардың тұқымдық белгілерін есепке салуды ұмытпау керек.
Себебі, әр түрге малдардың тұқымдары өзіне тән экстерьерлік ерекшеліктері
болады. Негізінен малдарды мақсатты түрде сұрыптау мен іріктеудің
нәтижесінде және олардың мамандандырылуын ескергенде, сондай-ақ белгілі-бір
сыртқы орта әсерінен және бәрінен де төлдерін өсіру жағдайында ауыл
шаруашылық малдарының әр тұқымдары өзіне тән экстерьерлік ерекшеліктеріде
құрылатынын білеміз. Сондықтан да, әр түрлі өнім бағытындағы зауыттық тұқым
малының экстерьерлік көрсеткіштерінде өте маңызды айырмашылықтар бар.
Сонымен, сүт бағытындағы ірі қара ет бағытындағы ірі қарамен салыстырғанда
пішінінің тым бұрышталғандығымен және экстерьерлік бітімінің өте
айқындылығымен ерекшеленеді. Мұндай ерекшеліктер бәрінен бұрын сүйектің
құрылысының әр түрлілігіне, бұлшық еттің дамуы мен құрылысына, дененің
әрбір бөлігінің атқаратын қызыметіне, жынысына және малдың жасына
байланысты.
И. Дюрст [9] деректерінде конституция туралы ұғымның дамуына Ч.
Дарвиннің салыстырмалы өзгергіштік теориясының үлкен ролі бар. Осы
Салыстырмалы өзгергіштік теориясы П.Н. Кулешовтің конституция түрлерін
ғылыми топтастыруға негіз болды. Малдардың конституция теориясын дамытуға
И. Дюрстің Ірі қараны өсірудің негіздері кітабының үлкен маңызы болды.
В.Т.Горин [10] деректерінде тұқымдағы әрбір аталық із белгілі бір
уақытта оның негізін қалаушыдан қашықтауына қарай онымен генетикалық
ұқсастығы кеміп, аталық ізге енесі жағынан енгізілген нәсілдік қасиеттері
араласып кетеді. Тұқымда жаңа аталық іздердің иайда болуы мен ескі іздердің
жойылуы үздіксіз жүріп отырады. Алайда әрбір аталық іздің тірішілік ету
ұзақтығы оның негізін салушы мен із жалғастырушылардың препотенттік
дәрежесіне, сондай-ақ осы ізбен жүргізілетін тұқымды асылдандыру жұмысының
ауқымы мен тиімділігіне байланысты. Асыл тұқымды артықшылықтары көп
аталықтар жетіспейтін жағдайларда аталық іздің тіршілік етуін ұзартуға
тырысу оның генетикалық ерекшелігін жоюға әкеп соқтырады. Осыған байланысты
өмірі қысқа аталық іздерге (3-4 ұрпақ) артықшылық берілуі тиіс. Ұрпағының
қасиеттері жөнінен мұқият тексерілген бағалы жақсартушы тұқымдық бұқалар
осындай аталық іздердің негізін салушылар болуы тиіс. Мұндай аталық іздерді
инбридингті пайдалана отырып, сақтаған жөн. Бұл генотиптерді бекітуге асыл
тұқымды және өнімділік бағалылығы жоғары жануарларды шығаруға кепілдік
береді. Мұндай жағдайда аталық іздің негізін салушының қасиеттері толық
дәрежеде тұқым қуалай беріліп, ізді жақсартушы аталықтардың үлесі жоғары
деңгейде сақталатын болады. Әрбір тұқымда оны ойдағыдай жетілдіру үшін
аталық іздердің тиімді мөлшері болуы тиіс. Кейбір тұқымдарда аталық
іздердің шамадан тыс көп болатыны анықталған. Мысалы, ірі қараның симментал
тұқымында каталогтар бойынша 87 аталық із және 21 туыстық топ бар деп
есептеледі. Қырдың қызыл, қара-ала және басқа тұқымдарда да аталық іздердің
саны көп. Тұқымды көптеген аталық іздерге бөлу аталықтардың саны көп болуын
талап етеді, ал бұл сұрыптаудың қатаңдығын кемітеді.
А.И.Ерохин, А.П.Солдатов, А.И.Филатов [11] деректерінде малдың және
құстың етінің сапасын бағалау үшін ультра дыбыстардың көмегімен анықтау кең
тараған. Ультра дыбыс деп адам құлағы жоғары жиілікті беретін дыбыстық
толқындар. Ультрадыбыстың өту жылдамдығы заттың тығыздығына байланысты. Әр
түрлі тығыздықтағы (тері, май, бұлшық ет, сүйек) ұлпаларға дыбыстық
толқындар байламын бағыттай отырып, ультрадыбыстың импульстердің әр текті
тірі ұлпалардың шекарасынан бергендері бойынша зерттеп отырған
материалдардың ультрадыбыстық профилін (пішінін) алуға болады. Мал денесін
бағалау үшін ультрадыбысты пайдаланудың негізгі талаптары зерттеліп
шығарылды.
М.А.Ермеков, Т.Көптілеуов [12] айтуы бойынша тәжірибелік селекцияда
ауыл шаруашылық малдарына экстерьерлік баға бергенде жалпы байқау, көз
мөлшермен, үздік-үздік (пунктирлі) бағалау және өлшеу арқылы бағалау
жасайды. Бұдан басқа да дене-бітімнің индексі және графикалық арқылы
зерттеу әдістері қолданылады. Өте бағалы малдарды суретке түсіреді.
Экстерьер бойынша малға баға беру және іріктеу үшін, дененің бөлек дене
бітімін, онда сәйкес бітімде орналасқан ішкі мүшелердің дамуын және
организмнің жалпы өмірге қабілеттілігін және өнім бергіштігін білу керек.
Бітімді сипаттағанда әдетте бастан бастап сирақтармен аяқтайды.
Экстерьерлік пікір айтқанда өте маңызды бітімдерге малдың басын, мойнын,
жалын, кеуде қуысын, арқасын, белін, сауырын, алдыңғы және артқы аяқтарын,
құрсағын (қарынын), желінін, жыныс мүшелерін және т.б. айтады. Сол себепті
де әр бағытта өнім беретін малдың бітімі де өзінің даму кезінде әртүрлі,
оған баға берген кезде олардың осы ерекшеліктерін және олардың шаруашылықта
қолдануын ескеру керек. Дене бітімнің ақауларына баса көңіл аудару керек.
Л.С.Жебровский, А.Д.Комиссаренко, В.Е.Митютько [13] мағлұматтарында
экстерьер және конституциясы бойынша баға беру асылдандыру жұмысы жүйесінде
үлкен орын алады. Бірқатар авторлардың айтуынша АҚШ-ғы және Канададағы қара-
шұбар сиырларды, голштино-фриз, айршир, гернзей, джерсей тұқымдарын мынадай
белгілерге байланысты: 27-ден 34%-ке дейін төмен өнім бергендігіне және 14-
тен 28,5%-нашар тұқым беретіндігіне, 3,9-дан 10%-қа дейін желіннің қабынып
ауруларына байланысты, оларды керексіз қылып тасталған. Экстерьерлік
көрсеткіші жақсы болып және сиырлардың ішіндегі джерсей тұқымын сиыр
желінінің сапалылығына байланысты аз пайызда керексіз қылады.
В.Ф.Ильев [14] бұл жіктеуді тығыз типке жақын мықты типпен толықтырды.
Мықты типке жататын дене бітімі бар малда нәзік немесе сөлекет типке тән
белгілер болмайды. Сүйегі берік , барлық мүшелері бір-біріне сәйкес жақсы
жетілген. Терісі, түгі, дәнекер және май ұлпаларының жетілуі малдың негізгі
өнімділік бағытына лайықты келеді. Мықты типке жататын мал селекцияның
талаптарына толық сәйкес келетін, өздері өсетін сыртқы орта жағдайларына
тұрақты да мал өнімін беретін мал.
И.Иоганссон, Я.Рендаль, О.Граверт [15] көрсеткендей жаңа туған
малдарда жоғары көрсеткіштердің болуы, төл туар кезде оған көп мөлшерде
қағанақтан (плацентарный) қан беріледі. Бұның қалыптасулық мәні зор,
сондықтан да құрсақ ішіндегі сыртқы дамудан, өзінің ішкі даму кезеңіне
ауысу кезеңінде өте көп жылу бөлінуді керек ететіндіктен, организмде соған
сәйкес жылу көбейеді. Қанның құрамына малдың жынысы, оларды бағып-күту және
физиологиялық жағдайы және басқа да бірқатар ықпалдар әсер етеді.
Д.А.Кисловский [16] зерттеулерінде дегерес тұқымды қойдың қозысының
туғандағы терісінің қалыңдығы - 2319 мк, 4 айында - 2527 мк, 12 айда - 2867
мк. Ересек саулық қойда бұл көрсеткіш - 3234 мк болды. Бізбен,
конституциялық өнім беретін дегерес тұқымды қой түрінің терісінің
гистологиялық құрылысы белгілі-бір әртүрліліктерді көрсететіндігі
дәлелденді. Жалпақ денелі қойдың кысыңқы дене денелі қоймен салыстырғанда
терісі қалыңдау болады. Қошқарда жалпы терінің қалыңдығы 18,8 мк немесе
0,08%, ал саулықта 10,8 мк немесе 0,04%. Дегерес тұқымды қойдың
конституциясының түрі жалпақ денелі малдың пайдасына қарай ондағы беретін
ет және жүн өніміне байланысты болады. Сонымен қатар, көптеген
оқымыстылармен тері құрылысының ерекшеліктері, қалыңдығы және жүннің
жұқалылығы арасында байланыс бары дәлелденген. Сонымен ақырында барлығы да
түк түйінінің орналасуы мен құрылысына байланысты болады. Үлкен дөрекі
орналасқан түк түйінінен ұсақ жоғары орналасқанмен салыстырғанда дөрекі
талшық шығады. Жүннің жұқалылығы талшық қабына (сумкасына) байланысты.
Сондай-ақ жүннің тығыздығы мен терідегі қан жолының дамуы арасында байланыс
бары дәлелденген.
Н.А.Кравченко [17] зерттеулерінде ет-май бағытындағы құйрықты қой:
үлкен көлемділігімен, конституциясының мықтылығымен, сүйегінің жақсы
дамығанымен, басы қоңқақ танауымен, мойынының бұлшық еті орта ұзындықта
болып жақсы дамығанымен, жалынының кеңдігімен, арқасының түзулілігімен,
құйыршығының кең болып және аздап түсіңкілігімен, аяқтарының
мықтылығымен, құйрығының үлкен және орташа көлемдігімен, тартылып
тұрғандығымен немесе түсіңкілігімен суреттеледі.
П.Н.Кулешов [18] топтастыру негізіне морфологиялық түп негізді алуды
және конституция түрін төрт топқа бөлуді ұсынған: сөлекет, нәзік, тығыз,
болбыр денелілер. Сөлекет түр терісінің мықты жетілуі және дөрекі көлемді
сүйегімен суреттеледі, бұларда бұлшық ет мейлінше көлемді, май қабаты аз
жетілген. Бұл топтағы малдар сүт өндіруге қабілеттілігі төмен және ақырын
семіртіледі, бірақ та бұлардың шыдамдылығы және мықтылығы жоғары. Бұл
топтарға: жұмысқа пайдаланылатын ірі қара, қойдың қылшық жүнді тұқымдары
жатады. Нәзік түр дене бітімінің қысыңқылығымен, терісінің жұқалылығымен,
сүйегінің жұқалылығымен бейнеленеді, бұл конституция түріндегі малдың басы
шағын, жеңіл, зат алмасуы жоғары. Бұл түрге: салт мінетін аттар, сүт
бағытындағы ірі қара, қойдың биязы жүнді тұқымдары т.с.с. жатады.
В.К.Менькин [19] айтуы бойынша әрбір аталық із жануарларды жүйелі
түрде сұрыптау және жұп таңдау жағдайларында ғана, оның ішінде, олардың
өнімділік қасиеттерін дамытуға септігін тигізетін азықтандыру және күтіп-
бағу жағдайларында ғана сақталып, жетілуі мүмкін. Аталық іздермен
жүргізілетін тұқым асылдандыру жұмысының деңгейіне қарай олар жақсарушы
тұрақты және нашарлау бағытындағы іздер болып бөлінеді. Жақсартушы аталық
іздегі кейбір тармақтарының жануарлары және орта есеппен алғанда әрбір
келесі ұрпағы алдыңғы ұрпағынан артық болады. Мұндай аталық іздер
бағалылығы шамалы іздерді ығыстыра келе, тез таралады, жақсы пайдаланылады,
сөйтіп тұқымды жақсартушы әсер етеді.
З.С.Никоро, Г.А.Стакан [20] мағлұматында селекционерге экстерьерлі-
конституциялық бағалау үшін, малдың барлық шаруашылыққа пайдалы селекциялық
белгілерін қалыптастыру негізімен танысу керек. Экстерьер мен
конституцияның маңызы: малды өте жақсы өсіру мен жетілдірудің себебін жақсы
түсіндіру, шаруашылықтық және асылдылық бағалылығын қарап болжам
анықтайтындығы. Мысалы: жоғары сүт өнімін алу үшін малдың дене-бітімінің
мықты (мығым) , желін безінің, тыныс алу мен ас қорыту мүшелерінің жақсы
жетілгенінің жеткілікті болатынын білеміз. Селекционер асыл тұқымды малдың
сапасына: сүт бағытындағы ірі қара малына қойылатын талаптарды
қанағаттандыратын, сол сияқты тұқымды жетілдіру процесін жеделдететінін
қалдырады. Жегін және желіс аттардың, ет және жүн бағытындағы қойдың, ет
және май бағытындағы шошқаның араларындағы конституциялы-экстерьерлік
айырмашылықтарды біле отырып, маман малдың толық өнімділігін құрастырудың
алдында осы малды алдын-ала бағалай және оның келешектегі өнімділігін
бағытқа алып болжай алады. Конституция мен экстерьер малдың дене-бітімінің
мықтылығының, денсаулығының, өсуінің көрсеткіші болып қызмет етеді және осы
тұрғыдан алғанда өнім беру деңгей байланысына тәуелсіз болып, селекцияда
өзіндік маңызы болады. Сол себепті барлық ауылшаруашылық малдары тек қана
халықшаруашылық талаптарына жауап бермеуі керек, сондай-ақ оларды өзіне тән
сыртқы орта зонасының жағдайына, яғни аз шығынды жұмсай отырып, көп өнім
беретініне қарау керек. Сондықтанда конституционалдық және экстерьерлік
ерекшеліктерді есепке алу және оны қатаң талаппен қарау малдарды іріктеудің
және дұрыс бағалаудың тікелей жағдайы және селекциялық жұмыстарға табыс
береді.
А.И.Николаев [21] өсуді және дамуды зерттеу үшін және өлшемдерді
пайдаланған кезде, өзара өсу энергиясы бойынша өте айқын айырмасы бар және
өте қатты өзгеретін өлшемдердің индексін болдырмау үшін әр түрлі
жетілмеген түрге индекстер пайдалану ұсынған.
В.Л.Петухов, Л.К.Эрнст [22] айтуы бойынша көптеген шаруашылықтарда
жұптарды сұрыптау және белгілеу, зебу тәрізді малдың биологиялық
ерекшеліктері, олардың жергілікті жағдайларға бейімделгіштігі секілді
мәселелер зерттелген. Гибридтердің пироплазмоз ауруына төзімді болатыны,
зебудің сүт майлылығы мен белоктылығын тұқым қуалай қабылдайтыны,
азықтандыру және күтіп-бағу жағдайларын жақсартуға жақсы жауап беру
бейімділігі, азықты жақсы өтейтіні, етінің сапасы өте жақсы бола¬тыны
анықталған. Етінде май мен протеиннің мөлшері көп, сойыс шығымы 60 пайызға
жетеді. Желін, ішек-қарын, тұяқ ауруы сирек байқалады. Ірі қараны зебумен
будандастыру нәтижесінде алынған гибридтер өсімтал болады. ТМД елдерінің
барлық климаттық аймақтарында мал шаруашылығын шоғырландыру мен
интенсивтендіруге байланысты ірі қараны зебумен гибридтеу саланы жүргізудің
жаңа (өнеркәсіптік) технологиясының талаптарына сай келетін сүтті және етті
мал тұқымдарын шығаруға мүмкіндік береді. "Снигири" ғылыми-эксперименттік
шаруашылығында жүргізілген жұмыс та зор ынта туғызады. Мұнда зебуді ірі
қараның кара-ала тұқымымен будандастыру арқылы сүттілігі 3997 қг және
сүтінің майлылығы 4,27% болатын мол өнімді гибридтер шығарылған. Орта Азия
республикаларында зебуді швиц және остфриз тұқымының ірі қарасымен
будандастыру негізінде шығарылған тұқымдық топтар бар. Азықтандыру жағдайын
төмендеткенде белгілердің өзгеруі төмендейді, ал жақсартқанда кеңейеді. Бұл
кезде өнім беру көрсеткіштері айқын ажыратылады, малдың жақсылары,
орташалары мен жамандары бір-бірінен үлкен дәрежеде өзгерісте болады, бұның
өзі іріктеу нәтижесін жүргізуге ыңғайлы. Бұдан қорытынды: қалыпты және
жеткіліксіз азықтандырылу кезіндегі іріктеу қателікке соқтыруы мүмкін,
малдың беретін өнімі жоғары болса, ол соншалықты қажетті сыртқы орта
жағдайын талап етеді. Малдың бағалылығы жөніндегі қорытынды пікір,
малдың әрі қарай қайда тұруына байланысты жағдайында болады. Мұндай
гибридтердің таза тұқымды жануарлардан сүттілігі бойынша 10-15%, ал сүтінің
майлылығы бойынша 20-25% жоғары болған.
Н.Ф.Ростовцев [23] мағлұматы бойынша табиғи сұрыпталу мен жасанды
сұрыптау арасында ұқсастық барын ескеру қажет. Селекцияға олардың
арасындағы айырмашылықта маңызды, ол біріншісінің онтогенездің барлық
кезеңдері бойы үздіксіз әрекет етеді, ал екіншісі тек қана нақты бір уақыт
аралығында - табыннан қажетсіз жануарларды сұрыптауда ғана әрекет етеді.
Сұрыптаудың шығармашылық маңызы - сұрыптау әсерімен өзгергіштікті күшейту.
Екпінді мал шаруашылығы жағдайында жасанды сұрыптау негізгі шығармашылық
рөл атқарады. Бірақ та асыл тұқымды мал шығару жолында табиғи сұрыптаудың
өз ықпалын тигізуіне қарсы тұру мүмкін емес. Табиғи сұрыптаудың арқасында
малдарда аса маңызды қасиеттері: ауа райының қолайсыздығына шыдамдылығы,
ауруларға қарсы тұру қасиеті қалыптасады. Оны ескермеу малдың
конституциясын бұзады, барлық жұмысты жоққа шығарады. Бұл мәселе біздің
еліміздің көптеген аймақтарында жыл бойы жайылымда малды ұстау жағдайында
аса маңызды. Табиғи сұрыптаудың үйлесімді белгілерді анықтауда және ағзаның
біртұтас эволюциялық дамуын шешуде маңызы бар. Табиғи сұрыптаудың арқасында
малдарда жаңа генетикалық қалыптасқан белгілер және дербес қалыптасулар
дамиды. Ол қалыпты өміршеңдік түрлердің тірі қалуына ықпал етеді.
Сондықтан жасанды және табиғи сұрыптауды епті қолдану - белгілі бір аймаққа
бейімделген жаппай және аумақтық түрлердің тұқымды сынау негізіне
бағытталған болып табылады.
К.Б.Свечин [24] мағлұматтары бойынша сұрыптау жұмысы сыртқы ортамен
тікелей байланысты. Сондықтан да малды сұрыптау кезінде тек қана
шаруашылыққа пайдалы белгілерді есепке алып қоймай, оларды қайда қолдануды
жоспарлаған жерге, олардың қалыптасу қабілетін ескерген жөн. Малды өсіріп,
көбейтуге арналған аймақтағы жағдайды оқып үйрену, әсіресе олардың орнын
ауыстырғанда, олардың жақсы өнім беруіне жағдайлар жасауға бағыт береді.
Егер 2 сиырдың 305 күнгі 3000 кг сауын сүті көрсеткіштерін салыстырсақ,
азықтануына байланысты біреуінің көрсеткіші жоғары, екіншісінікі
жеткіліксіз азықтанғандықтан төмен болуы мүмкін. Бұдан қорытынды шығаруға
болады: малды іріктеп алу, олардың күтілу жағдайы мен азықтануы болғанда
дұрыс болады. Бұдан малдың күтілу жағдайы мен азықтануы белгілердің
өзгеруіне көлемді әсер ететінін, әсіресе паратипті факторлар жағайындағы
белгілер санының жоғары реакция межесі кезінде байқалатынын көреміз.
М.М.Тойшыбеков [25] айтуы бойынша интерьер ағазаның ішкі құрылысын
танып білуге: ондағы мүшелердің, ұлпаның жүйелердің салыстырмалы дамуын
тағайындау, ағзаның физиологиялық және биохимиялық қасиетін, оның
конституциялық ерекшеліктері, онтогенездің әр түрлі кезеңіндегі малдардағы
пішін түзетін процестер оларға әсер ететін ықпалдарды тануға мүмкіндік
береді. Зоотехниядағы интерьерлік зерттеулер тұқым қуалаушылықты және
шаруашылықтық пайдалы селекциялық белгілердің байланысын (коррелирующих)
сипаттайтын мал ағзасының ішкі ерекшеліктерін табу және іздеу. Бұл бізге
генотиптің дәлдігін көтеруге, оларды өсіру мен қолданудың жақсы тәсілдерін
табуға әсер етеді. Интерьер туралы оқып білуде жануардың немесе оның
тұқымының болашақтағы өнімділігі, яғни оның генотипін ертерек бағалау
мүмкіндігін болжауға үлкен рөл бөлінетіндігі сөзсіз. Осындай әдісті
таңдаудың экономикалық тиімділігі ешбір талассыз, әсіресе жануарларды
жасанды түрде ұрықтандыруды кеңінен қолданған жағдайда. Малдың болашақтағы
өнімділігін болжау кезіңде бағалауға арналған интерьерлік көрсеткіш жасына
қарай және сыртқы түрлі факторлардың әсерінен қалай өзгеретіндігімен
танысады.
И.А.Чижик [26] деректерінде малдың және құстың етінің сапасын бағалау
үшін ультра дыбыстардың көмегімен анықтау кең тараған. Ультра дыбыс деп
адам құлағы жоғары жиілікті беретін дыбыстық толқындар. Ультрадыбыстың өту
жылдамдығы заттың тығыздығына байланысты. Әр түрлі тығыздықтағы (тері, май,
бұлшық ет, сүйек) ұлпаларға дыбыстық толқындар байламын бағыттай отырып,
ультрадыбыстың импульстердің әр текті тірі ұлпалардың шекарасынан
бергендері бойынша зерттеп отырған материалдардың ультрадыбыстық профилін
(пішінін) алуға болады.
В.И.Федоров [27] зерттеулерінде өндірушіні бағалау беріктігі
ескерілген ұрпақ санына байланысты болады. Бір де бір өндіруші мүлде
бірыңғай ұрпақты бермейді, оның бір немесе екі ұрпақ бойынша тұқым
қуалаушылығы жөнінде пікір айту қиын. Неғұрлым көп санды ұрпақ бойынша
өндіруші бағаланса, соғұрлым оның асыл тұқымды сапасы дәлдеу болады.
Осылайша, сүтті мал шаруашылығында 25-30 бас, қой шаруашылығында - 100-120
бас толық жеткілікті болады. Өндірушінің ұрпақтар саны олардың асыл тұқымды
сапаларына нақты баға беру белгінің өзгергіштік дәрежесіне байланысты
болады. Осында, баға берудің нақтылығы тұқым қуалаушылық коэффициенті
жоғарылаған сайын жоғарлайды. И. Иогансен бойынша тұқым қуалаушылықтың
төмен көрсеткішімен (Һ20,3) сүт шаруашылығында бұқаларға баға беру 5 және
10 ұрпақ бойынша онша сенімді болмайды; һ2, ауытқуы 0,05-тен 0,1-ге дейін
болғанда, ұрпақтың саны 50-100-ге дейін өссе де нақтылығы төмен болады, 0,5-
ке тең һ2 болғанда (жоғарғы тұқым қуалаушылық) 15-20 ұрпақта жеткілікті
нақты болады.
Ф.Хатт [28] зерттеулерінде инбридингтің зиянды зардаптарымен күрес
жүргізу шаралары. Инбридингтің зиянды зардаптарын жою үшін, ең алдымен,
туыстас емес жануарлар жұптастыруды, қан тазартуды жүйелі жүргізу қажет,
яғни сол тұқымның жоғары класты, бірақ шаруашылықтағы аналық мал басына
туыстық жақындығы жоқ аталықтарды пайдалану керек. Дене бітімі мықты
жануарларды қатаң сұрыптау, оларды өсіру үшін жақсы жағдайлар туғызу
инбредті депрессиямен күрес жүргізудің маңызды шаралары болып табылады.
Шошқа өсіретін асыл тұқымды мал зауыттарында инбредті депрессиямен күрес
жүргізудің басқа шараларымен қатар, интербридинг пайдаланады.
Л.Эрнст, Ю.Н.Григорьев [29] мағлұматы бойынша қажетті түрдегі
жануарларды бағалау және сұрыптау үшін, әрбір жануарды туғаннан бастап жеке
номермен белгілейді, сол номермен оның өнімділік және тұқымдылық сапаларын
жазады. Жануарларды номерлеу және таңбалау. Жануарларды әр түрлі
тәсілдермен таңбалайды. Ірі қара малды, сәйкес номерді мүйізіне күйдіріп,
құлағына сырға салып кейде құлағын тесу арқылы таңбалайды. Құлағын тесуді
арнайы сайманмен жасайды, мұнда әрбір іскекке белгілі бір сандық мағына
береді.Таңбалаудың ең сенімді және кең таралған түрі - белгіні жазып
түсіру. Оны арнайы салынбалы сандық мөрлері бар істектермен жасайды.
Қажетті санды істекке орнатады, қысу арқылы жануардың құлағының ішкі жағына
салады, содан кейін арнайы тату жасайтын бояумен немесе спирттен, тушьтан
және глицериннен тұратын қоспаны жағады. Құлақтың ішкі жағы істектерді
салмас бұрын, жақсылап жуылып және спиртпен дезинфекциялануы қажет.
Құлағының ішкі жағы ақ түсті болып келетін жануарларда, қара түсті бояумен
бояйды, ал егер керісінше қара түсті болса, онда қызыл бояу жағады. Дұрыс
салынған татуировка жануардың құлағында өмір бойы сақталып қалады.
Л.К.Эрнст, Ф.Ф. Эйснер [30] бойынша (1967), ұрпақ бойынша
өндірушілерді бағалау - бұл шараның болшақта орны бар, өйткені бағаланған
бұқаны пайдаланудан шын мәнінде нәтижені 2,5-4 жылдан кейін алуға болады.
Бұдан шығатыны, өндірушіні бағалағанда кездейсоқ жағдайларға емес, қалыпты,
келешектегі азықтандырудың түрін және болашаққа жоспарланған өнімділік
деңгейіне бағдарланады. Ф.Ф. Эйснер және Л.К. Эрнст (1967) ойларынша,
абсолютті көрсеткіштер ғана емес, бір өндірушінің екіншісінен азықтандыру
мен ұстаудың нақты жағдайларына катысты басымдылығының үлкен мәні болады.
Ұрпақ сапасы бойынша бағалаудың міндеті өндірушінің генотипі жөнінде пікір
айту болса, ал генотип қоршаған орта жағдайларына ағзаның жауап межесін
анықтаса, оның тұқым қуалау негізінде ғана көрінбей, және өндірушінің
ұрпақтары тіршілік ететін нақты жағдайларға байланысты. Егер бір
өндірушінің ұрпақтарының шешесі немесе құрдастарына қарағанда жағдайлары
төмен болса, олардың төмен өнімділік көрсеткіші әкесінің жаман тұқым
қуалаушылықпен емес, оларды ұстау мен азықтандыру жағдайлары куә болады.
2. Негізгі бөлім
2.1. Ауыл шаруашылық малдарын сұрыптау белгілерінің
қазіргі кездегі жіктелуі
Жануарларды тұқымдыққа сұрыптаған кезде, малдардың әр-түрлі
шаруашылыққа пайдалы селекциялық белгілер иеленетінін және оларды әр түрлі
әдістермен бағалайтыны ескеріледі. Селекция үшін мал сұрыптау нақты
белгілер бойынша керекті бағытта жүргізіледі. Әр-түрлі белгілер бір-бірінен
тек қана фенотиптік емес, генетикалық жағынанда өзара айырмашылығы болады.
Малдардың белгілері екі түрге бөлінеді: күрделі - гендердің көп санына
негізделген және қарапайым - бір немесе бірнеше гендерге ғана негізделген
болып бөлінеді. Күрделілер - сандық немесе полигендік деген атқа,
қарапайымдар - сапалық немесе моногендік деген атқа ие. Кейінгі кезде
полигендік белгілер арасында кезеңдік белгілер бөлініп шықты, олар тек
аздаған гендердің кезеңдігі болғанда көрінеді. Сандық белгілерге
жататындарға көбінесе шаруашылыққа пайдалы белгілер: ет, сүт өнімдері, ет
және сүттің құрамы, қырқылған жүн және оның құрылымы (ұзындығы т.б.),
тауықтың жұмыртқа беруі, малдың тірі салмағы, дене өлшемі, өсіп-өнуге
қабілеттілігі және т.б. жатады.
Сандық белгілердің бір-бірінен айқын айырмашылықтары малдарды топтап
бөлектеп ажыратқанда, фенотиптік кластың қайсысына жататындығында өте
қиындық туғызбайды. Жеке түрлер арасында біртіндеп көзге байқалмайтын
өтпелілер болады, яғни ажыратқанда айқын көрінетін фенотиптік кластар пайда
болады. Басқа сөзбен айтқанда өзгергіштік, бұл белгілерде шексіз бола
береді. Мысалға, қой шаруашылығындағы қырқылған жүннің салмағы 1-ден 25 кг
және одан да жоғары, ірі қара малын сауғандағы сүт өнімі 1000-нан 20 000
кг ауытқиды және одан жоғары. Сапалық белгілерге жататындар: малдың
түсі, жүннің түсі, мүйізсіздігі, қан тобы, ақуыз бен ферменттің полиморфтық
жүйесі және фермент жүйесі, құйрық пішіні, терінің оралу (бұйралану)
пішіндері т.б. Сапалық белгілер негізінде малдың генотипінен анықталады
және өмір сүру ағымында малды ұстау жағдайына қарамай-ақ аз өзгерістерге
ұшырайды, реакция межесі аз болады. Мұндай белгілерде өзгергіштік аз
болады, бөліп-бөліп таралуы байқалады. Кезеңдік белгілер тобына жататыны -
егіз табу, өлі туу, бедеулік, ұрықтану т.б. Кезеңдік белгілерде сандық
белгілер мен сапалық белгілер орын алады. Бұл белгілерде үзік таратылу
байқалады және олар сапалық немесе моногендік белгілер сияқты, популяцияда
екі немесе бірнеше класқа бөлінеді. Будандастырудың барлық түрінде
белгілердің таратылуы үзінді түрде болады, көбінде екі қарама-қарсы класқа
бөлінеді, мысалға ауру немесе сау малдар, көп тұқымды немесе тұқымсыздық,
өлі немесе тірі, жалқы-егіз және т.б.
Мақсаты мен міндетіне қарай қолдан іріктеу үшке бөлінеді:
тұрақтандырушы, бағытталған және дизруптивтік.
Тұрақтандыратын сұрыптау - белгілерді бір қалыпқа келтіру, яғни
аяғында оның орташа маңызы өзгеріссіз калады да, малдардың шеткі
айқындалған белгілері селекциядан алынып тасталады. Мысалы, сиырларды
машинамен сауған кезде өте кіші емшектері мен желіні бар немесе өте үлкен
көлемдегілер механикалық саууға жарамсыз болғандықтан сиырдың желініне
қарап тұрақтандыруға бағытталған селекция жүргізіледі. Орташа көлемнен осы
белгілер бойынша ауытқығандарын, не көбейіп, не азайып кеткендерін қажетсіз
санайды, ал табында орташа өлшемдегі желіні мен емшектері барын қалдырады.
Бағытталған сұрыптау. Бұл сұрыптауда популяцияның орташа
көрсеткіштерінен ауытқыған дарақтарды жарамсыз қылады, сондықтан бірқатар
ұрпақтар кезеңінде орташа көлемдегі белгілер селекцияның міндетін
қанағаттандыратын жағына қарай өзгереді.
Дизруптивтік сұрыптау. Бұл сұрыптаудың міндеті малды өсіргенде
селекцияның жаңа міндетін қанағаттандыруы керек. Жаңа технология жағдайында
малдарды сұрыптау төтенше жағдайда азықтандыру мен бағып күтуге қалыптаса
алатын бағытта жүреді. Сұрыпталған топтардағы малдарды ғана өсіріп
көбейтеді. Қорытындысында, популяцияда түрлер әртүрлі артықшылықтармен
сипатталатын екі түрлі топ: жаңа және ескі түрге бөлінеді, яғни орташа
селекциялық белгілері де әр түрлі болады.
Жасанды сұрыптауды өткізу әдістері бойынша: жаппай сұрыптау, жекелей
сұрыптау, технологиялық сұрыптау, жанама сұрыптау, мінез-құлықтық сұрыптау
және т.б. түрлері бар.
Жаппай сұрыптау - фенотиптік деп аталады немесе фенотипі бойынша
жұптастыру мен бағалау. Бұл ең қарапайым саналып, дене бітімі бойынша мал
пішінін сұрыптау мен бағалауда кең қолданылатын малдардың экстерьерін,
конституциясын, мал өнімін, жеке даму ерекшелігін көрсететін сұрыптау
болып табылады.
Фенотип - бұл ағзамен сыртқы орта әсерінің өзара әсерлерінен
туындайтын ағзаның барлық касиеттерінің жиынтығы. Әрбір бақыланатын немесе
өлшенетін ағзаның қасиеті немесе осы барлық касиеттердің жиынтығы. Әрбір
фенотип - организмнің тұқым куалау негізінің қоршаған ортамен байланысының
нәтижесі. Фенотиптің өзінің басты шаруашылықтық маңызы бар. Малды
конституциясына, экстерьеріне, өніміне қарап бағалау мен іріктеу, малдың
фенотиптік негізін құрайды, бұған кейінірек сәйкес бөлімдерде тоқталамыз.
Малдарды фенотиптік бағалаудың мал селекциясында үлкен ролі бар, ол тек
керекті мал шаруашылығында ғана емес, асыл тұқымды мал шаруашылығында да
кеңінен қолданылады, сондықтан да оны жаппай іріктеу деп атайды.
Жеке сұрыптау - фенотиптік және генотиптік бағалауға негізделген, яғни
әсіресе әрбір, аса бағалы тұқымды малдарды жеке бағалауға бағытталып,
бөлшектеп зерттеуге арналған. Рекордистер өнім деңгейі бойынша малдың
негізгі өнім түрін молырақ алуды қамтамасыз етеді, бірақта мұндай малдардың
асыл тұқымдылық қасиеті ең алдымен генотипімен анықталады немесе оның
ұрпағына берілетін жеке бағалылық қасиетін (беретін өнім деңгейі,
қалыптасушылығы, өмір сүріп кетуі, беретін тұқым санын) атайды. Сондықтан,
зоотехник-селекционердің негізгі міндеті болып дарақтардан жоғары өнім
беретіндерін іріктеп табу, яғни жақсы фенотиптерден, бұндай жақсы өнім
беретін малдардан жақсы генотипін бөлгенде, тек жақсыларын ғана емес,
жоғары өнім беретін тұқымдарды да алады. Міне, асылдылыққа іріктеу осылай
жүргізіледі.
Малдардың барлық фенотиптік, яғни сыртқы айырмашылықтары, ол мал
орналасқан әртүрлі орта жағдайында, олардың әртүрлі генотиптік, яғни ішкі
әсерінен қалыптасады.
Селекционерлер ұрпаққа өнімді жақсы беретін тұқымдарды қалдыра отыра
немесе ұрпаққа жоғары өнім беретін аталық-аналықтардан тұқым өсірсе,
генотип бойынша ең жақсысын бөліп шығарады. Сондықтан да ең жақсы генотипті
ең жақсы фенотип арасынан іздеу керек. Кей кезде, қарапайым бірдей
жағдайда, өз аталық-аналықтарының өнім көрсеткішін қайталамайтын, фенотипі
бойынша жақсы саналатын аталық-аналықтардан орташа өнім беретін ұрпақтар
шығады. Сонымен, малдарды тұқымдыққа сұрыптағанда селекционерлерді
қаншалықты фенотиптік айырмашылықтары ғана емес, ондағы соншалықты
генотиптік жағдайдың айырмашылықтары қызықтырады. Осыдан барып малды
тұқымдыққа сұрыптағанда басты әдіс болып, тұқымдық сапаны ескеретін
генотиптік сұрыптау болуы қажет.
Технологиялық сұрыптау. Оның қазіргі заман жағдайында мал
шаруашылығын индустриялағанда негізгі маңыздылығын көреміз. Бұл үшін тек
қана тұқымдыққа өнімді жақсы беретін ғана емес, тағы да оның жаңа орта
жағдайда бейімделе алатындарын сұрыптап алады. Мысалы, сиырды машинамен
сауғанда, жақсы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Жәңгір хан атындағы Батыс Қазақстан Мемлекеттік Университеті
Биотехнология, мал және балық
шаруашылығы кафедрасы
КУРСТЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы:
Ауыл шаруашылық малдарын бағалау және сұрыптау жұмыстарын ұйымдастыру
Орындаған:
Тексерген:
Орал, 2013ж.
Мазмұны
1. Кіріспе
бөлім ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .3
1.1. Әдебиетке
шолу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... 5
2. Негізгі бөлім
2.1. Ауыл шаруашылық малдарын сұрыптау белгілерінің қазіргі кездегі
жіктелуі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 15
2.2. Ауыл шаруашылық малдарын фенотипі бойынша сұрыптау және
бағалау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 19
2.3. Ауыл шаруашылық малдарын сұрыптауға байланысты зоотехникалық
ұйымдастыру
шаралары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... 21
2.4. Ауыл шаруашылық малдарын сұрыптау жұмыстарын ұйымдастыру ... ..24
2.5. Ауыл шаруашылық малдарын бағалау жұмыстарын ұйымдастыру
шаралары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .27
3. Қорытынды
бөлім ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ...31
4. Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 32
1. Кіріспе бөлім
Сұрыптаудың шығармашылық маңызы - сұрыптау әсерімен өзгергіштікті
күшейту. Екпінді мал шаруашылығы жағдайында жасанды сұрыптау негізгі
шығармашылық рөл атқарады. Бірақ та асыл тұқымды мал шығару жолында табиғи
сұрыптаудың өз ықпалын тигізуіне қарсы тұру мүмкін емес. Табиғи сұрыптаудың
арқасында малдарда аса маңызды қасиеттері: ауа райының қолайсыздығына
шыдамдылығы, ауруларға қарсы тұру қасиеті қалыптасады. Оны ескермеу малдың
конституциясын бұзады, барлық жұмысты жоққа шығарады. Бұл мәселе біздің
еліміздің көптеген аймақтарында жыл бойы жайылымда малды ұстау жағдайында
аса маңызды. Табиғи сұрыптаудың үйлесімді белгілерді анықтауда және ағзаның
біртұтас эволюциялық дамуын шешуде маңызы бар. Табиғи сұрыптаудың арқасында
малдарда жаңа генетикалық қалыптасқан белгілер және дербес қалыптасулар
дамиды. Ол қалыпты өміршеңдік түрлердің тірі қалуына ықпал етеді.
Сондықтан жасанды және табиғи сұрыптауды епті қолдану - белгілі бір
аймаққа бейімделген жаппай және аумақтық түрлердің тұқымды сынау негізіне
бағытталған болып табылады.
Сыртқы ортаның белгілі бір жағдайына және өндірістік технологияға
неғұрлым бейімделген немесе адамның өзінің қойған талаптарына неғұрлым
жауап бере алатын түрді сақтау және табиғи немесе жасанды әдіспен неғұрлым
нашар бейімделген дарақтарды жою сұрыптау деп аталды. Сұрыптау -
дарақтардың қандайда бір тобын көбейтуден толығымен немесе жартылай
аластату. Сұрыптау терминінің кең көлемде қолданылатын селекция
терминімен ауыстыруға болмайды. Селекцияға бір тұтас процесстің екі
элементі енеді: сұрыптау және жұптастыру.
Ағзалардың эволюциясы тұқымдық малдарды сұрыптау арқылы, тұқымдық деп
есептелінетін болымсыз дербес айырмашылықтарды сақтау және бекіту жолымен
жүзеге асырылады. Ч. Дарвин тірі ағзалардың жаңа түрлерін қалыптастыру,
қолдағы барды өзгерту және жетілдіру табиғи және жасанды сұрыптаудың
әрекеті арқылы болатындығын анықтаған.
Табиғи сұрыптау дегеніміз, өздерінің дербес пайдалы өзгерістерінің
арқасында, сыртқы ортаның жағдайына жақсы бейімделетін ағзаларды ығыстыру
және сақтау.
Жануарлардың және құстардың жабайы түрлерінің эволюциясы неғұрлым
бейімделгіш дарақтардың тірі қалу және көбейуі арқылы өтеді.
Жасанды сұрыптауды адамдар жүзеге асырады, мұнда қажетті сапалылығымен
ерекшеленетін дарақтарды сақтап қалады да, сол малдар үшін өсіріп жатқан
басқа дарақтармен салыстырғандағы, нашар белгілерін өсіруге (көбейтуге) жол
бермейді. Сұрыптау өзгергіштік, тұқым қуалаушылық және тірі қалу сияқты
жиынтықтан құралатынын білеміз. Сұрыптау қай бағытта жүрсе, сол бағыттта
жануарлардың белгілері де өзгереді.
Жекелеген жануарлардың және топтардың жеке және биологиялық
ерекшеліктері бойынша, дұрыс бағалау және белгілер кешені бойынша сұрыптау,
сонымен қатар сұрыптау жұмыстарын іске асыру зоотехниялық және тұқымдық
есеп жүргізу жақсы жолға қойылған шаруашылықтарда ғана мүмкін. Бұл
селекциялық-тұқымдық жұмыстарды жүргізудің алғашқы және маңызды
ұйымдастырушылық шаралары. Зоотехниялық есеп және тұқымдық тіркеу
жұмыстарын жүргізу үшін, осыған сәйкес кітаптар, журналдар, ведомстар
қажет, оған жүйелі түрде барлық мәліметтерді жазып отырады, дербес номері,
даму көрсеткіштері, экстерьерлік баға беру туралы мәліметтер, өнімділік
туралы мәліметтер, шағылысу туралы мәліметтер, жануарлардың тууы, тұқымдық
өндірушілерді қолдану, қоректендіру жағдайы және жануарларды күтудің әр
түрлі кезеңдеріндегі жем-шөп шығындары, өндіргіштік қабылеттілігі, тұқым
саны және т.с.с.
Курстық жұмыстың мақсаты:
- малдың эволюциясын және өсіп жетілуін, тұқым шығарудың және мал
шаруашылығының интенсификациясы жағдайындағы селекциялық-асылдандыру
жұмыстарын ұйымдастырудың теориялық негізін терең білу;
- малдардың барлық немесе көптеген түрлеріне қолданылатын іріктеуді,
жұптауды, бағалаудыңғ сұрыптаудың негізгі принциптерін және мал өсіру
әдістерін игеру.
Курстық жұмыстың міндеттері:
- мал өсіру теориясының дамуының және құрылуының негізгі кезеңдері
туралы, малды селекциялауға және рационалды қолдануға қатысты биологиялық
ғылымдардың жетістіктері туралы, әлемдік мал шаруашылығының дамуының
қазіргі заманғы беталыстары туралы түсінік беру;
- мал шаруашылығында өндірістік үрдісті жетілдіру үшін биологиялық
негіздер мен селекцияның әдістері бойынша білімді игеруді қолдана отырып,
өндірістік шаралар үрдісінде жаңасын қалыптастыру.
Курстық жұмыстың құрылымы:
- кіріспе, әдебиетке шолу, негізгі бөлім және қорытынды мен
пайдаланылған әдебиеттер тізімі.
1.1. Әдебиетке шолу
К.Н.Бегімбеков, А.Ә.Тореханов, Ә.Б.Байжұманов [1] деректерінде ауыл
щаруашылық малдарын асылдандыру жұмысының тәжірибелерінде малды экстерьері,
конституциясы және шығу тегіне байланысты жаппай іріктеу және бағалау
колданылады. Кейде тікелей өнім беретін көрсеткіштері қалыпты орта
жағдайында ересек жағдайға жетуін (оптимальды) керек етеді. Осыған
байланысты ерте жастан малдарды асылдандырудың сапасын және беретін
өнімдерін болжап білудің тәсілдерінің үлкен маңызы бар. Төлді жыныстық
жекелеп (холостой) өсіруді алып тастау жолымен үлкен үнемдеу, сондай-ақ
тұқым беретін кошқарларды генотип бойынша ерте жастан бағау көбіне олар
тіпті өлгеннен кейін аяқталады. Қалыптасудың (ересек жануарларға тән дене
бітімінің тез қалыптасуы және жылдам дамуы) ерте жетілу, жұмысқа ерте
жетілу (жұмысқа ерте жастан жарамды болу) және жыныстық ерте жетілу
(жыныстық жетілуінің ерте басталуы), сонымен қатар ерте жетілу (ірі
салмаққа жылдам жете алу қабылеті) деп бөліп карастыруды ұсынған.
Л.Г Боярский [2] зерттеулерінде ауыл шаруашылық малдарын бағалауда
әрбір аталық іздегі жануарлардың оған тән ерекшеліктері бойынша
ұқсастықтары байқалуы тиіс. Аталық із неғұрлым біртекті болса, ол соғұрлым
асыл тұқымдық тұрғыдан алғанда тұрақты және бағалы болып саналады. Бірақ
аталық іздер арасында тұқымды одан әрі жетілдіруде барынша икемді болуға
мүмкіндік беретін айырмашылықтар да болуы тиіс. Аталық іздердің ішіндегі
біртектілік өздігінен пайда болмайды, оны бірнеше ұрпақтың бойында осы
іздің бағалы ерекшеліктерін сақтап, дамытуға бағытталған мақсатты ізішіндік
сұрыптау мен жұп таңдау арқылы қалыптастырады. Мұнда аталық ізді сақтап,
өсіру, жетілдіру үшін шығу тегі жөнінен олардың негізін салушымен байланысы
бар барлық жануарларды емес, аталық із стандартына барынша толық жауап
беретін олардың ең жақсы бөлігін ғана пайдаланады. Бұл аталық іздің ядросын
құрайтын модельдік жануарлар болып табылады.
Н.З.Басовский [3] зерттеулерінде селекционерлер ұрпаққа өнімді жақсы
беретін тұқымдарды қалдыра отыра немесе ұрпаққа жоғары өнім беретін аталық-
аналықтардан тұқым өсірсе, генотип бойынша ең жақсысын бөліп шығарады.
Сондықтан да ең жақсы генотипті ең жақсы фенотип арасынан іздеу керек. Кей
кезде, қарапайым бірдей жағдайда, өз аталық-аналықтарының өнім көрсеткішін
қайталамайтын, фенотипі бойынша жақсы саналатын аталық-аналықтардан орташа
өнім беретін ұрпақтар шығады. Сонымен, малдарды тұқымдыққа сұрыптағанда
селекционерлерді қаншалықты фенотиптік айырмашылықтары ғана емес, ондағы
соншалықты генотиптік жағдайдың айырмашылықтары қызықтырады. Осыдан барып
малды тұқымдыққа сұрыптағанда басты әдіс болып, тұқымдық сапаны ескеретін
генотиптік сұрыптау болуы қажет.
Е.Я.Борисенко [4] мәліметі бойынша мінез-құлқы белгісіне байланысты
малды селекциялау, олардың шаруашылыққа маңызды белгілеріне әсер етеді. Мал
топтарының мінез-құлықтары заңдылықтарын үйрене отыра, мал шаруашылығында
индустриальды әдіспен оларды күту мен көбейтудің өзекті маңызы барын
білеміз. Бұл кезде малды жекелеп күту жойылады және қомақты мөлшерде
техниканы қолдану артады. Мұның барлығы өндірістік комплекс жағдайына жақсы
қалыптасатын ауыл-шаруашылық малдарының мінез-құлқын жақсы білуді қажет
етеді. Малдың белгілі-бір мінез-құлқымен, оның шаруашылыққа пайдалы белгісі
арасындағы байланыстарды табу қажеттілігінің маңызы бар. Малдың мінез-құлқы
арқылы сұрыптау мен іріктеу селекцияның жаңа бағыты болып табылады, сол
сияқты технологиялық іріктеу мал шаруашылығын интенсификациялағанда пайда
болды. Мал шаруашылығы тәжірибесінде азықты жақсы ақтайтын, жоғары өнім
беретін малдарға мінезі жұмсақ, қылығы салмақтылар жатады. Мұндай малдар
жақсы жемделіп, жоғары салмақ береді.
С.Н.Боголюбский [5] мәліметінде сұрыптау кезінде малдарға баға беру
үшін белгілер санының маңызы өте зор. Сұрыптау кезінде белгілер саны көп
болса, көздеген қорытындыға жетуді жылдамдатқанда соғұрлым аз нәтиже
береді. Неғұрлым сұрыптау кезіндегі белгілер аз болса, соғұрлым осы
белгілер тезірек алға жүреді. Осыдан барып сұрыптау кезіндегі белгілер
санын соншалықты қысқарту керек болады. Бірақта шектен тыс біржақты
сұрыптау қажетсіз көрністер әкеледі (биологиялық жетілмеу, азу және т.с.с),
сондықтан да сұрыптау кезінде белгілерді шамадан тыс қысқартуға болмайды.
Қандай да бір минимум бар, мұндай минимумды іздеу жолында сұрыптау
кезіндегі белгілерді басты және қосалқы қылып бөлудің үлкен маңызы бар. Дж.
Лаш бойынша селекцияның тандем (жүйелі, бір ізді) әдісі бар, мұнда әр
белгіні кезекпен сұрыптау болады. Егер бір белгі бойынша қалаған
мақсатымызға жетсек, ендігі сұрыптау келесі белгі бойынша басталады. Ең
соңында бірінші, сонан соң екінші т.с.с. белгілер бойынша сұрыптауға
болады.
Ч. Дарвин [6] мағлұматы бойынша ауыл шаруашылық малдарын сұрыптау
кезінде селекционердің біліктілігі мен тәжірибелілігінің үлкен маңызы бар,
ол асылдандыру жұмысын жүргізгенде, әсіресе бөлек малдардағы ұсақ
ауытқуларды табатынында көрінеді. Арнайы сұрыптауға керекті жеке дарақты
дұрыс қолданып, оған жағдай жасасақ, ең қалаған ерекшеліктерді дамытуға
колайлы жағдай жасау болып табылады. Асылдандыру ісінде малдарды
сұрыптағанда жаппай критерийлерге: организмнің бір тұтастығы, оның тұқым
бергіштігі, асылдандыру жұмысы жүргізілетін кездегі жағдайларға сүйену
керек. Неғұрлым селекционер ауыл шаруашылық малдарының ағзасын жан-жақты
терең білсе және оларға баға берсе, соғұрлым малдың сапалы әбден
жетілуіндегі асылдандыру ісі нәтижелі және сұрыптау негізделіп жасалған
болады.
Н. П.Дубинин, Я. А. Глембоцкий [8] деректерінде экстерьер бойынша
белгілі мөлшерде ет және сүт бағытындағы малдың беретін өнімін және
жылқының жұмысқа жарамдылық сапасын, өндірістік технологияға малдың
жарамдылығын айтып беруге болады. Бұған бірден бір мысал болып сиырларды
сауын машиналарына жарамдылығына қарап іріктейді. Малды экстерьерлік
бағалағанда, олардың тұқымдық белгілерін есепке салуды ұмытпау керек.
Себебі, әр түрге малдардың тұқымдары өзіне тән экстерьерлік ерекшеліктері
болады. Негізінен малдарды мақсатты түрде сұрыптау мен іріктеудің
нәтижесінде және олардың мамандандырылуын ескергенде, сондай-ақ белгілі-бір
сыртқы орта әсерінен және бәрінен де төлдерін өсіру жағдайында ауыл
шаруашылық малдарының әр тұқымдары өзіне тән экстерьерлік ерекшеліктеріде
құрылатынын білеміз. Сондықтан да, әр түрлі өнім бағытындағы зауыттық тұқым
малының экстерьерлік көрсеткіштерінде өте маңызды айырмашылықтар бар.
Сонымен, сүт бағытындағы ірі қара ет бағытындағы ірі қарамен салыстырғанда
пішінінің тым бұрышталғандығымен және экстерьерлік бітімінің өте
айқындылығымен ерекшеленеді. Мұндай ерекшеліктер бәрінен бұрын сүйектің
құрылысының әр түрлілігіне, бұлшық еттің дамуы мен құрылысына, дененің
әрбір бөлігінің атқаратын қызыметіне, жынысына және малдың жасына
байланысты.
И. Дюрст [9] деректерінде конституция туралы ұғымның дамуына Ч.
Дарвиннің салыстырмалы өзгергіштік теориясының үлкен ролі бар. Осы
Салыстырмалы өзгергіштік теориясы П.Н. Кулешовтің конституция түрлерін
ғылыми топтастыруға негіз болды. Малдардың конституция теориясын дамытуға
И. Дюрстің Ірі қараны өсірудің негіздері кітабының үлкен маңызы болды.
В.Т.Горин [10] деректерінде тұқымдағы әрбір аталық із белгілі бір
уақытта оның негізін қалаушыдан қашықтауына қарай онымен генетикалық
ұқсастығы кеміп, аталық ізге енесі жағынан енгізілген нәсілдік қасиеттері
араласып кетеді. Тұқымда жаңа аталық іздердің иайда болуы мен ескі іздердің
жойылуы үздіксіз жүріп отырады. Алайда әрбір аталық іздің тірішілік ету
ұзақтығы оның негізін салушы мен із жалғастырушылардың препотенттік
дәрежесіне, сондай-ақ осы ізбен жүргізілетін тұқымды асылдандыру жұмысының
ауқымы мен тиімділігіне байланысты. Асыл тұқымды артықшылықтары көп
аталықтар жетіспейтін жағдайларда аталық іздің тіршілік етуін ұзартуға
тырысу оның генетикалық ерекшелігін жоюға әкеп соқтырады. Осыған байланысты
өмірі қысқа аталық іздерге (3-4 ұрпақ) артықшылық берілуі тиіс. Ұрпағының
қасиеттері жөнінен мұқият тексерілген бағалы жақсартушы тұқымдық бұқалар
осындай аталық іздердің негізін салушылар болуы тиіс. Мұндай аталық іздерді
инбридингті пайдалана отырып, сақтаған жөн. Бұл генотиптерді бекітуге асыл
тұқымды және өнімділік бағалылығы жоғары жануарларды шығаруға кепілдік
береді. Мұндай жағдайда аталық іздің негізін салушының қасиеттері толық
дәрежеде тұқым қуалай беріліп, ізді жақсартушы аталықтардың үлесі жоғары
деңгейде сақталатын болады. Әрбір тұқымда оны ойдағыдай жетілдіру үшін
аталық іздердің тиімді мөлшері болуы тиіс. Кейбір тұқымдарда аталық
іздердің шамадан тыс көп болатыны анықталған. Мысалы, ірі қараның симментал
тұқымында каталогтар бойынша 87 аталық із және 21 туыстық топ бар деп
есептеледі. Қырдың қызыл, қара-ала және басқа тұқымдарда да аталық іздердің
саны көп. Тұқымды көптеген аталық іздерге бөлу аталықтардың саны көп болуын
талап етеді, ал бұл сұрыптаудың қатаңдығын кемітеді.
А.И.Ерохин, А.П.Солдатов, А.И.Филатов [11] деректерінде малдың және
құстың етінің сапасын бағалау үшін ультра дыбыстардың көмегімен анықтау кең
тараған. Ультра дыбыс деп адам құлағы жоғары жиілікті беретін дыбыстық
толқындар. Ультрадыбыстың өту жылдамдығы заттың тығыздығына байланысты. Әр
түрлі тығыздықтағы (тері, май, бұлшық ет, сүйек) ұлпаларға дыбыстық
толқындар байламын бағыттай отырып, ультрадыбыстың импульстердің әр текті
тірі ұлпалардың шекарасынан бергендері бойынша зерттеп отырған
материалдардың ультрадыбыстық профилін (пішінін) алуға болады. Мал денесін
бағалау үшін ультрадыбысты пайдаланудың негізгі талаптары зерттеліп
шығарылды.
М.А.Ермеков, Т.Көптілеуов [12] айтуы бойынша тәжірибелік селекцияда
ауыл шаруашылық малдарына экстерьерлік баға бергенде жалпы байқау, көз
мөлшермен, үздік-үздік (пунктирлі) бағалау және өлшеу арқылы бағалау
жасайды. Бұдан басқа да дене-бітімнің индексі және графикалық арқылы
зерттеу әдістері қолданылады. Өте бағалы малдарды суретке түсіреді.
Экстерьер бойынша малға баға беру және іріктеу үшін, дененің бөлек дене
бітімін, онда сәйкес бітімде орналасқан ішкі мүшелердің дамуын және
организмнің жалпы өмірге қабілеттілігін және өнім бергіштігін білу керек.
Бітімді сипаттағанда әдетте бастан бастап сирақтармен аяқтайды.
Экстерьерлік пікір айтқанда өте маңызды бітімдерге малдың басын, мойнын,
жалын, кеуде қуысын, арқасын, белін, сауырын, алдыңғы және артқы аяқтарын,
құрсағын (қарынын), желінін, жыныс мүшелерін және т.б. айтады. Сол себепті
де әр бағытта өнім беретін малдың бітімі де өзінің даму кезінде әртүрлі,
оған баға берген кезде олардың осы ерекшеліктерін және олардың шаруашылықта
қолдануын ескеру керек. Дене бітімнің ақауларына баса көңіл аудару керек.
Л.С.Жебровский, А.Д.Комиссаренко, В.Е.Митютько [13] мағлұматтарында
экстерьер және конституциясы бойынша баға беру асылдандыру жұмысы жүйесінде
үлкен орын алады. Бірқатар авторлардың айтуынша АҚШ-ғы және Канададағы қара-
шұбар сиырларды, голштино-фриз, айршир, гернзей, джерсей тұқымдарын мынадай
белгілерге байланысты: 27-ден 34%-ке дейін төмен өнім бергендігіне және 14-
тен 28,5%-нашар тұқым беретіндігіне, 3,9-дан 10%-қа дейін желіннің қабынып
ауруларына байланысты, оларды керексіз қылып тасталған. Экстерьерлік
көрсеткіші жақсы болып және сиырлардың ішіндегі джерсей тұқымын сиыр
желінінің сапалылығына байланысты аз пайызда керексіз қылады.
В.Ф.Ильев [14] бұл жіктеуді тығыз типке жақын мықты типпен толықтырды.
Мықты типке жататын дене бітімі бар малда нәзік немесе сөлекет типке тән
белгілер болмайды. Сүйегі берік , барлық мүшелері бір-біріне сәйкес жақсы
жетілген. Терісі, түгі, дәнекер және май ұлпаларының жетілуі малдың негізгі
өнімділік бағытына лайықты келеді. Мықты типке жататын мал селекцияның
талаптарына толық сәйкес келетін, өздері өсетін сыртқы орта жағдайларына
тұрақты да мал өнімін беретін мал.
И.Иоганссон, Я.Рендаль, О.Граверт [15] көрсеткендей жаңа туған
малдарда жоғары көрсеткіштердің болуы, төл туар кезде оған көп мөлшерде
қағанақтан (плацентарный) қан беріледі. Бұның қалыптасулық мәні зор,
сондықтан да құрсақ ішіндегі сыртқы дамудан, өзінің ішкі даму кезеңіне
ауысу кезеңінде өте көп жылу бөлінуді керек ететіндіктен, организмде соған
сәйкес жылу көбейеді. Қанның құрамына малдың жынысы, оларды бағып-күту және
физиологиялық жағдайы және басқа да бірқатар ықпалдар әсер етеді.
Д.А.Кисловский [16] зерттеулерінде дегерес тұқымды қойдың қозысының
туғандағы терісінің қалыңдығы - 2319 мк, 4 айында - 2527 мк, 12 айда - 2867
мк. Ересек саулық қойда бұл көрсеткіш - 3234 мк болды. Бізбен,
конституциялық өнім беретін дегерес тұқымды қой түрінің терісінің
гистологиялық құрылысы белгілі-бір әртүрліліктерді көрсететіндігі
дәлелденді. Жалпақ денелі қойдың кысыңқы дене денелі қоймен салыстырғанда
терісі қалыңдау болады. Қошқарда жалпы терінің қалыңдығы 18,8 мк немесе
0,08%, ал саулықта 10,8 мк немесе 0,04%. Дегерес тұқымды қойдың
конституциясының түрі жалпақ денелі малдың пайдасына қарай ондағы беретін
ет және жүн өніміне байланысты болады. Сонымен қатар, көптеген
оқымыстылармен тері құрылысының ерекшеліктері, қалыңдығы және жүннің
жұқалылығы арасында байланыс бары дәлелденген. Сонымен ақырында барлығы да
түк түйінінің орналасуы мен құрылысына байланысты болады. Үлкен дөрекі
орналасқан түк түйінінен ұсақ жоғары орналасқанмен салыстырғанда дөрекі
талшық шығады. Жүннің жұқалылығы талшық қабына (сумкасына) байланысты.
Сондай-ақ жүннің тығыздығы мен терідегі қан жолының дамуы арасында байланыс
бары дәлелденген.
Н.А.Кравченко [17] зерттеулерінде ет-май бағытындағы құйрықты қой:
үлкен көлемділігімен, конституциясының мықтылығымен, сүйегінің жақсы
дамығанымен, басы қоңқақ танауымен, мойынының бұлшық еті орта ұзындықта
болып жақсы дамығанымен, жалынының кеңдігімен, арқасының түзулілігімен,
құйыршығының кең болып және аздап түсіңкілігімен, аяқтарының
мықтылығымен, құйрығының үлкен және орташа көлемдігімен, тартылып
тұрғандығымен немесе түсіңкілігімен суреттеледі.
П.Н.Кулешов [18] топтастыру негізіне морфологиялық түп негізді алуды
және конституция түрін төрт топқа бөлуді ұсынған: сөлекет, нәзік, тығыз,
болбыр денелілер. Сөлекет түр терісінің мықты жетілуі және дөрекі көлемді
сүйегімен суреттеледі, бұларда бұлшық ет мейлінше көлемді, май қабаты аз
жетілген. Бұл топтағы малдар сүт өндіруге қабілеттілігі төмен және ақырын
семіртіледі, бірақ та бұлардың шыдамдылығы және мықтылығы жоғары. Бұл
топтарға: жұмысқа пайдаланылатын ірі қара, қойдың қылшық жүнді тұқымдары
жатады. Нәзік түр дене бітімінің қысыңқылығымен, терісінің жұқалылығымен,
сүйегінің жұқалылығымен бейнеленеді, бұл конституция түріндегі малдың басы
шағын, жеңіл, зат алмасуы жоғары. Бұл түрге: салт мінетін аттар, сүт
бағытындағы ірі қара, қойдың биязы жүнді тұқымдары т.с.с. жатады.
В.К.Менькин [19] айтуы бойынша әрбір аталық із жануарларды жүйелі
түрде сұрыптау және жұп таңдау жағдайларында ғана, оның ішінде, олардың
өнімділік қасиеттерін дамытуға септігін тигізетін азықтандыру және күтіп-
бағу жағдайларында ғана сақталып, жетілуі мүмкін. Аталық іздермен
жүргізілетін тұқым асылдандыру жұмысының деңгейіне қарай олар жақсарушы
тұрақты және нашарлау бағытындағы іздер болып бөлінеді. Жақсартушы аталық
іздегі кейбір тармақтарының жануарлары және орта есеппен алғанда әрбір
келесі ұрпағы алдыңғы ұрпағынан артық болады. Мұндай аталық іздер
бағалылығы шамалы іздерді ығыстыра келе, тез таралады, жақсы пайдаланылады,
сөйтіп тұқымды жақсартушы әсер етеді.
З.С.Никоро, Г.А.Стакан [20] мағлұматында селекционерге экстерьерлі-
конституциялық бағалау үшін, малдың барлық шаруашылыққа пайдалы селекциялық
белгілерін қалыптастыру негізімен танысу керек. Экстерьер мен
конституцияның маңызы: малды өте жақсы өсіру мен жетілдірудің себебін жақсы
түсіндіру, шаруашылықтық және асылдылық бағалылығын қарап болжам
анықтайтындығы. Мысалы: жоғары сүт өнімін алу үшін малдың дене-бітімінің
мықты (мығым) , желін безінің, тыныс алу мен ас қорыту мүшелерінің жақсы
жетілгенінің жеткілікті болатынын білеміз. Селекционер асыл тұқымды малдың
сапасына: сүт бағытындағы ірі қара малына қойылатын талаптарды
қанағаттандыратын, сол сияқты тұқымды жетілдіру процесін жеделдететінін
қалдырады. Жегін және желіс аттардың, ет және жүн бағытындағы қойдың, ет
және май бағытындағы шошқаның араларындағы конституциялы-экстерьерлік
айырмашылықтарды біле отырып, маман малдың толық өнімділігін құрастырудың
алдында осы малды алдын-ала бағалай және оның келешектегі өнімділігін
бағытқа алып болжай алады. Конституция мен экстерьер малдың дене-бітімінің
мықтылығының, денсаулығының, өсуінің көрсеткіші болып қызмет етеді және осы
тұрғыдан алғанда өнім беру деңгей байланысына тәуелсіз болып, селекцияда
өзіндік маңызы болады. Сол себепті барлық ауылшаруашылық малдары тек қана
халықшаруашылық талаптарына жауап бермеуі керек, сондай-ақ оларды өзіне тән
сыртқы орта зонасының жағдайына, яғни аз шығынды жұмсай отырып, көп өнім
беретініне қарау керек. Сондықтанда конституционалдық және экстерьерлік
ерекшеліктерді есепке алу және оны қатаң талаппен қарау малдарды іріктеудің
және дұрыс бағалаудың тікелей жағдайы және селекциялық жұмыстарға табыс
береді.
А.И.Николаев [21] өсуді және дамуды зерттеу үшін және өлшемдерді
пайдаланған кезде, өзара өсу энергиясы бойынша өте айқын айырмасы бар және
өте қатты өзгеретін өлшемдердің индексін болдырмау үшін әр түрлі
жетілмеген түрге индекстер пайдалану ұсынған.
В.Л.Петухов, Л.К.Эрнст [22] айтуы бойынша көптеген шаруашылықтарда
жұптарды сұрыптау және белгілеу, зебу тәрізді малдың биологиялық
ерекшеліктері, олардың жергілікті жағдайларға бейімделгіштігі секілді
мәселелер зерттелген. Гибридтердің пироплазмоз ауруына төзімді болатыны,
зебудің сүт майлылығы мен белоктылығын тұқым қуалай қабылдайтыны,
азықтандыру және күтіп-бағу жағдайларын жақсартуға жақсы жауап беру
бейімділігі, азықты жақсы өтейтіні, етінің сапасы өте жақсы бола¬тыны
анықталған. Етінде май мен протеиннің мөлшері көп, сойыс шығымы 60 пайызға
жетеді. Желін, ішек-қарын, тұяқ ауруы сирек байқалады. Ірі қараны зебумен
будандастыру нәтижесінде алынған гибридтер өсімтал болады. ТМД елдерінің
барлық климаттық аймақтарында мал шаруашылығын шоғырландыру мен
интенсивтендіруге байланысты ірі қараны зебумен гибридтеу саланы жүргізудің
жаңа (өнеркәсіптік) технологиясының талаптарына сай келетін сүтті және етті
мал тұқымдарын шығаруға мүмкіндік береді. "Снигири" ғылыми-эксперименттік
шаруашылығында жүргізілген жұмыс та зор ынта туғызады. Мұнда зебуді ірі
қараның кара-ала тұқымымен будандастыру арқылы сүттілігі 3997 қг және
сүтінің майлылығы 4,27% болатын мол өнімді гибридтер шығарылған. Орта Азия
республикаларында зебуді швиц және остфриз тұқымының ірі қарасымен
будандастыру негізінде шығарылған тұқымдық топтар бар. Азықтандыру жағдайын
төмендеткенде белгілердің өзгеруі төмендейді, ал жақсартқанда кеңейеді. Бұл
кезде өнім беру көрсеткіштері айқын ажыратылады, малдың жақсылары,
орташалары мен жамандары бір-бірінен үлкен дәрежеде өзгерісте болады, бұның
өзі іріктеу нәтижесін жүргізуге ыңғайлы. Бұдан қорытынды: қалыпты және
жеткіліксіз азықтандырылу кезіндегі іріктеу қателікке соқтыруы мүмкін,
малдың беретін өнімі жоғары болса, ол соншалықты қажетті сыртқы орта
жағдайын талап етеді. Малдың бағалылығы жөніндегі қорытынды пікір,
малдың әрі қарай қайда тұруына байланысты жағдайында болады. Мұндай
гибридтердің таза тұқымды жануарлардан сүттілігі бойынша 10-15%, ал сүтінің
майлылығы бойынша 20-25% жоғары болған.
Н.Ф.Ростовцев [23] мағлұматы бойынша табиғи сұрыпталу мен жасанды
сұрыптау арасында ұқсастық барын ескеру қажет. Селекцияға олардың
арасындағы айырмашылықта маңызды, ол біріншісінің онтогенездің барлық
кезеңдері бойы үздіксіз әрекет етеді, ал екіншісі тек қана нақты бір уақыт
аралығында - табыннан қажетсіз жануарларды сұрыптауда ғана әрекет етеді.
Сұрыптаудың шығармашылық маңызы - сұрыптау әсерімен өзгергіштікті күшейту.
Екпінді мал шаруашылығы жағдайында жасанды сұрыптау негізгі шығармашылық
рөл атқарады. Бірақ та асыл тұқымды мал шығару жолында табиғи сұрыптаудың
өз ықпалын тигізуіне қарсы тұру мүмкін емес. Табиғи сұрыптаудың арқасында
малдарда аса маңызды қасиеттері: ауа райының қолайсыздығына шыдамдылығы,
ауруларға қарсы тұру қасиеті қалыптасады. Оны ескермеу малдың
конституциясын бұзады, барлық жұмысты жоққа шығарады. Бұл мәселе біздің
еліміздің көптеген аймақтарында жыл бойы жайылымда малды ұстау жағдайында
аса маңызды. Табиғи сұрыптаудың үйлесімді белгілерді анықтауда және ағзаның
біртұтас эволюциялық дамуын шешуде маңызы бар. Табиғи сұрыптаудың арқасында
малдарда жаңа генетикалық қалыптасқан белгілер және дербес қалыптасулар
дамиды. Ол қалыпты өміршеңдік түрлердің тірі қалуына ықпал етеді.
Сондықтан жасанды және табиғи сұрыптауды епті қолдану - белгілі бір аймаққа
бейімделген жаппай және аумақтық түрлердің тұқымды сынау негізіне
бағытталған болып табылады.
К.Б.Свечин [24] мағлұматтары бойынша сұрыптау жұмысы сыртқы ортамен
тікелей байланысты. Сондықтан да малды сұрыптау кезінде тек қана
шаруашылыққа пайдалы белгілерді есепке алып қоймай, оларды қайда қолдануды
жоспарлаған жерге, олардың қалыптасу қабілетін ескерген жөн. Малды өсіріп,
көбейтуге арналған аймақтағы жағдайды оқып үйрену, әсіресе олардың орнын
ауыстырғанда, олардың жақсы өнім беруіне жағдайлар жасауға бағыт береді.
Егер 2 сиырдың 305 күнгі 3000 кг сауын сүті көрсеткіштерін салыстырсақ,
азықтануына байланысты біреуінің көрсеткіші жоғары, екіншісінікі
жеткіліксіз азықтанғандықтан төмен болуы мүмкін. Бұдан қорытынды шығаруға
болады: малды іріктеп алу, олардың күтілу жағдайы мен азықтануы болғанда
дұрыс болады. Бұдан малдың күтілу жағдайы мен азықтануы белгілердің
өзгеруіне көлемді әсер ететінін, әсіресе паратипті факторлар жағайындағы
белгілер санының жоғары реакция межесі кезінде байқалатынын көреміз.
М.М.Тойшыбеков [25] айтуы бойынша интерьер ағазаның ішкі құрылысын
танып білуге: ондағы мүшелердің, ұлпаның жүйелердің салыстырмалы дамуын
тағайындау, ағзаның физиологиялық және биохимиялық қасиетін, оның
конституциялық ерекшеліктері, онтогенездің әр түрлі кезеңіндегі малдардағы
пішін түзетін процестер оларға әсер ететін ықпалдарды тануға мүмкіндік
береді. Зоотехниядағы интерьерлік зерттеулер тұқым қуалаушылықты және
шаруашылықтық пайдалы селекциялық белгілердің байланысын (коррелирующих)
сипаттайтын мал ағзасының ішкі ерекшеліктерін табу және іздеу. Бұл бізге
генотиптің дәлдігін көтеруге, оларды өсіру мен қолданудың жақсы тәсілдерін
табуға әсер етеді. Интерьер туралы оқып білуде жануардың немесе оның
тұқымының болашақтағы өнімділігі, яғни оның генотипін ертерек бағалау
мүмкіндігін болжауға үлкен рөл бөлінетіндігі сөзсіз. Осындай әдісті
таңдаудың экономикалық тиімділігі ешбір талассыз, әсіресе жануарларды
жасанды түрде ұрықтандыруды кеңінен қолданған жағдайда. Малдың болашақтағы
өнімділігін болжау кезіңде бағалауға арналған интерьерлік көрсеткіш жасына
қарай және сыртқы түрлі факторлардың әсерінен қалай өзгеретіндігімен
танысады.
И.А.Чижик [26] деректерінде малдың және құстың етінің сапасын бағалау
үшін ультра дыбыстардың көмегімен анықтау кең тараған. Ультра дыбыс деп
адам құлағы жоғары жиілікті беретін дыбыстық толқындар. Ультрадыбыстың өту
жылдамдығы заттың тығыздығына байланысты. Әр түрлі тығыздықтағы (тері, май,
бұлшық ет, сүйек) ұлпаларға дыбыстық толқындар байламын бағыттай отырып,
ультрадыбыстың импульстердің әр текті тірі ұлпалардың шекарасынан
бергендері бойынша зерттеп отырған материалдардың ультрадыбыстық профилін
(пішінін) алуға болады.
В.И.Федоров [27] зерттеулерінде өндірушіні бағалау беріктігі
ескерілген ұрпақ санына байланысты болады. Бір де бір өндіруші мүлде
бірыңғай ұрпақты бермейді, оның бір немесе екі ұрпақ бойынша тұқым
қуалаушылығы жөнінде пікір айту қиын. Неғұрлым көп санды ұрпақ бойынша
өндіруші бағаланса, соғұрлым оның асыл тұқымды сапасы дәлдеу болады.
Осылайша, сүтті мал шаруашылығында 25-30 бас, қой шаруашылығында - 100-120
бас толық жеткілікті болады. Өндірушінің ұрпақтар саны олардың асыл тұқымды
сапаларына нақты баға беру белгінің өзгергіштік дәрежесіне байланысты
болады. Осында, баға берудің нақтылығы тұқым қуалаушылық коэффициенті
жоғарылаған сайын жоғарлайды. И. Иогансен бойынша тұқым қуалаушылықтың
төмен көрсеткішімен (Һ20,3) сүт шаруашылығында бұқаларға баға беру 5 және
10 ұрпақ бойынша онша сенімді болмайды; һ2, ауытқуы 0,05-тен 0,1-ге дейін
болғанда, ұрпақтың саны 50-100-ге дейін өссе де нақтылығы төмен болады, 0,5-
ке тең һ2 болғанда (жоғарғы тұқым қуалаушылық) 15-20 ұрпақта жеткілікті
нақты болады.
Ф.Хатт [28] зерттеулерінде инбридингтің зиянды зардаптарымен күрес
жүргізу шаралары. Инбридингтің зиянды зардаптарын жою үшін, ең алдымен,
туыстас емес жануарлар жұптастыруды, қан тазартуды жүйелі жүргізу қажет,
яғни сол тұқымның жоғары класты, бірақ шаруашылықтағы аналық мал басына
туыстық жақындығы жоқ аталықтарды пайдалану керек. Дене бітімі мықты
жануарларды қатаң сұрыптау, оларды өсіру үшін жақсы жағдайлар туғызу
инбредті депрессиямен күрес жүргізудің маңызды шаралары болып табылады.
Шошқа өсіретін асыл тұқымды мал зауыттарында инбредті депрессиямен күрес
жүргізудің басқа шараларымен қатар, интербридинг пайдаланады.
Л.Эрнст, Ю.Н.Григорьев [29] мағлұматы бойынша қажетті түрдегі
жануарларды бағалау және сұрыптау үшін, әрбір жануарды туғаннан бастап жеке
номермен белгілейді, сол номермен оның өнімділік және тұқымдылық сапаларын
жазады. Жануарларды номерлеу және таңбалау. Жануарларды әр түрлі
тәсілдермен таңбалайды. Ірі қара малды, сәйкес номерді мүйізіне күйдіріп,
құлағына сырға салып кейде құлағын тесу арқылы таңбалайды. Құлағын тесуді
арнайы сайманмен жасайды, мұнда әрбір іскекке белгілі бір сандық мағына
береді.Таңбалаудың ең сенімді және кең таралған түрі - белгіні жазып
түсіру. Оны арнайы салынбалы сандық мөрлері бар істектермен жасайды.
Қажетті санды істекке орнатады, қысу арқылы жануардың құлағының ішкі жағына
салады, содан кейін арнайы тату жасайтын бояумен немесе спирттен, тушьтан
және глицериннен тұратын қоспаны жағады. Құлақтың ішкі жағы істектерді
салмас бұрын, жақсылап жуылып және спиртпен дезинфекциялануы қажет.
Құлағының ішкі жағы ақ түсті болып келетін жануарларда, қара түсті бояумен
бояйды, ал егер керісінше қара түсті болса, онда қызыл бояу жағады. Дұрыс
салынған татуировка жануардың құлағында өмір бойы сақталып қалады.
Л.К.Эрнст, Ф.Ф. Эйснер [30] бойынша (1967), ұрпақ бойынша
өндірушілерді бағалау - бұл шараның болшақта орны бар, өйткені бағаланған
бұқаны пайдаланудан шын мәнінде нәтижені 2,5-4 жылдан кейін алуға болады.
Бұдан шығатыны, өндірушіні бағалағанда кездейсоқ жағдайларға емес, қалыпты,
келешектегі азықтандырудың түрін және болашаққа жоспарланған өнімділік
деңгейіне бағдарланады. Ф.Ф. Эйснер және Л.К. Эрнст (1967) ойларынша,
абсолютті көрсеткіштер ғана емес, бір өндірушінің екіншісінен азықтандыру
мен ұстаудың нақты жағдайларына катысты басымдылығының үлкен мәні болады.
Ұрпақ сапасы бойынша бағалаудың міндеті өндірушінің генотипі жөнінде пікір
айту болса, ал генотип қоршаған орта жағдайларына ағзаның жауап межесін
анықтаса, оның тұқым қуалау негізінде ғана көрінбей, және өндірушінің
ұрпақтары тіршілік ететін нақты жағдайларға байланысты. Егер бір
өндірушінің ұрпақтарының шешесі немесе құрдастарына қарағанда жағдайлары
төмен болса, олардың төмен өнімділік көрсеткіші әкесінің жаман тұқым
қуалаушылықпен емес, оларды ұстау мен азықтандыру жағдайлары куә болады.
2. Негізгі бөлім
2.1. Ауыл шаруашылық малдарын сұрыптау белгілерінің
қазіргі кездегі жіктелуі
Жануарларды тұқымдыққа сұрыптаған кезде, малдардың әр-түрлі
шаруашылыққа пайдалы селекциялық белгілер иеленетінін және оларды әр түрлі
әдістермен бағалайтыны ескеріледі. Селекция үшін мал сұрыптау нақты
белгілер бойынша керекті бағытта жүргізіледі. Әр-түрлі белгілер бір-бірінен
тек қана фенотиптік емес, генетикалық жағынанда өзара айырмашылығы болады.
Малдардың белгілері екі түрге бөлінеді: күрделі - гендердің көп санына
негізделген және қарапайым - бір немесе бірнеше гендерге ғана негізделген
болып бөлінеді. Күрделілер - сандық немесе полигендік деген атқа,
қарапайымдар - сапалық немесе моногендік деген атқа ие. Кейінгі кезде
полигендік белгілер арасында кезеңдік белгілер бөлініп шықты, олар тек
аздаған гендердің кезеңдігі болғанда көрінеді. Сандық белгілерге
жататындарға көбінесе шаруашылыққа пайдалы белгілер: ет, сүт өнімдері, ет
және сүттің құрамы, қырқылған жүн және оның құрылымы (ұзындығы т.б.),
тауықтың жұмыртқа беруі, малдың тірі салмағы, дене өлшемі, өсіп-өнуге
қабілеттілігі және т.б. жатады.
Сандық белгілердің бір-бірінен айқын айырмашылықтары малдарды топтап
бөлектеп ажыратқанда, фенотиптік кластың қайсысына жататындығында өте
қиындық туғызбайды. Жеке түрлер арасында біртіндеп көзге байқалмайтын
өтпелілер болады, яғни ажыратқанда айқын көрінетін фенотиптік кластар пайда
болады. Басқа сөзбен айтқанда өзгергіштік, бұл белгілерде шексіз бола
береді. Мысалға, қой шаруашылығындағы қырқылған жүннің салмағы 1-ден 25 кг
және одан да жоғары, ірі қара малын сауғандағы сүт өнімі 1000-нан 20 000
кг ауытқиды және одан жоғары. Сапалық белгілерге жататындар: малдың
түсі, жүннің түсі, мүйізсіздігі, қан тобы, ақуыз бен ферменттің полиморфтық
жүйесі және фермент жүйесі, құйрық пішіні, терінің оралу (бұйралану)
пішіндері т.б. Сапалық белгілер негізінде малдың генотипінен анықталады
және өмір сүру ағымында малды ұстау жағдайына қарамай-ақ аз өзгерістерге
ұшырайды, реакция межесі аз болады. Мұндай белгілерде өзгергіштік аз
болады, бөліп-бөліп таралуы байқалады. Кезеңдік белгілер тобына жататыны -
егіз табу, өлі туу, бедеулік, ұрықтану т.б. Кезеңдік белгілерде сандық
белгілер мен сапалық белгілер орын алады. Бұл белгілерде үзік таратылу
байқалады және олар сапалық немесе моногендік белгілер сияқты, популяцияда
екі немесе бірнеше класқа бөлінеді. Будандастырудың барлық түрінде
белгілердің таратылуы үзінді түрде болады, көбінде екі қарама-қарсы класқа
бөлінеді, мысалға ауру немесе сау малдар, көп тұқымды немесе тұқымсыздық,
өлі немесе тірі, жалқы-егіз және т.б.
Мақсаты мен міндетіне қарай қолдан іріктеу үшке бөлінеді:
тұрақтандырушы, бағытталған және дизруптивтік.
Тұрақтандыратын сұрыптау - белгілерді бір қалыпқа келтіру, яғни
аяғында оның орташа маңызы өзгеріссіз калады да, малдардың шеткі
айқындалған белгілері селекциядан алынып тасталады. Мысалы, сиырларды
машинамен сауған кезде өте кіші емшектері мен желіні бар немесе өте үлкен
көлемдегілер механикалық саууға жарамсыз болғандықтан сиырдың желініне
қарап тұрақтандыруға бағытталған селекция жүргізіледі. Орташа көлемнен осы
белгілер бойынша ауытқығандарын, не көбейіп, не азайып кеткендерін қажетсіз
санайды, ал табында орташа өлшемдегі желіні мен емшектері барын қалдырады.
Бағытталған сұрыптау. Бұл сұрыптауда популяцияның орташа
көрсеткіштерінен ауытқыған дарақтарды жарамсыз қылады, сондықтан бірқатар
ұрпақтар кезеңінде орташа көлемдегі белгілер селекцияның міндетін
қанағаттандыратын жағына қарай өзгереді.
Дизруптивтік сұрыптау. Бұл сұрыптаудың міндеті малды өсіргенде
селекцияның жаңа міндетін қанағаттандыруы керек. Жаңа технология жағдайында
малдарды сұрыптау төтенше жағдайда азықтандыру мен бағып күтуге қалыптаса
алатын бағытта жүреді. Сұрыпталған топтардағы малдарды ғана өсіріп
көбейтеді. Қорытындысында, популяцияда түрлер әртүрлі артықшылықтармен
сипатталатын екі түрлі топ: жаңа және ескі түрге бөлінеді, яғни орташа
селекциялық белгілері де әр түрлі болады.
Жасанды сұрыптауды өткізу әдістері бойынша: жаппай сұрыптау, жекелей
сұрыптау, технологиялық сұрыптау, жанама сұрыптау, мінез-құлықтық сұрыптау
және т.б. түрлері бар.
Жаппай сұрыптау - фенотиптік деп аталады немесе фенотипі бойынша
жұптастыру мен бағалау. Бұл ең қарапайым саналып, дене бітімі бойынша мал
пішінін сұрыптау мен бағалауда кең қолданылатын малдардың экстерьерін,
конституциясын, мал өнімін, жеке даму ерекшелігін көрсететін сұрыптау
болып табылады.
Фенотип - бұл ағзамен сыртқы орта әсерінің өзара әсерлерінен
туындайтын ағзаның барлық касиеттерінің жиынтығы. Әрбір бақыланатын немесе
өлшенетін ағзаның қасиеті немесе осы барлық касиеттердің жиынтығы. Әрбір
фенотип - организмнің тұқым куалау негізінің қоршаған ортамен байланысының
нәтижесі. Фенотиптің өзінің басты шаруашылықтық маңызы бар. Малды
конституциясына, экстерьеріне, өніміне қарап бағалау мен іріктеу, малдың
фенотиптік негізін құрайды, бұған кейінірек сәйкес бөлімдерде тоқталамыз.
Малдарды фенотиптік бағалаудың мал селекциясында үлкен ролі бар, ол тек
керекті мал шаруашылығында ғана емес, асыл тұқымды мал шаруашылығында да
кеңінен қолданылады, сондықтан да оны жаппай іріктеу деп атайды.
Жеке сұрыптау - фенотиптік және генотиптік бағалауға негізделген, яғни
әсіресе әрбір, аса бағалы тұқымды малдарды жеке бағалауға бағытталып,
бөлшектеп зерттеуге арналған. Рекордистер өнім деңгейі бойынша малдың
негізгі өнім түрін молырақ алуды қамтамасыз етеді, бірақта мұндай малдардың
асыл тұқымдылық қасиеті ең алдымен генотипімен анықталады немесе оның
ұрпағына берілетін жеке бағалылық қасиетін (беретін өнім деңгейі,
қалыптасушылығы, өмір сүріп кетуі, беретін тұқым санын) атайды. Сондықтан,
зоотехник-селекционердің негізгі міндеті болып дарақтардан жоғары өнім
беретіндерін іріктеп табу, яғни жақсы фенотиптерден, бұндай жақсы өнім
беретін малдардан жақсы генотипін бөлгенде, тек жақсыларын ғана емес,
жоғары өнім беретін тұқымдарды да алады. Міне, асылдылыққа іріктеу осылай
жүргізіледі.
Малдардың барлық фенотиптік, яғни сыртқы айырмашылықтары, ол мал
орналасқан әртүрлі орта жағдайында, олардың әртүрлі генотиптік, яғни ішкі
әсерінен қалыптасады.
Селекционерлер ұрпаққа өнімді жақсы беретін тұқымдарды қалдыра отыра
немесе ұрпаққа жоғары өнім беретін аталық-аналықтардан тұқым өсірсе,
генотип бойынша ең жақсысын бөліп шығарады. Сондықтан да ең жақсы генотипті
ең жақсы фенотип арасынан іздеу керек. Кей кезде, қарапайым бірдей
жағдайда, өз аталық-аналықтарының өнім көрсеткішін қайталамайтын, фенотипі
бойынша жақсы саналатын аталық-аналықтардан орташа өнім беретін ұрпақтар
шығады. Сонымен, малдарды тұқымдыққа сұрыптағанда селекционерлерді
қаншалықты фенотиптік айырмашылықтары ғана емес, ондағы соншалықты
генотиптік жағдайдың айырмашылықтары қызықтырады. Осыдан барып малды
тұқымдыққа сұрыптағанда басты әдіс болып, тұқымдық сапаны ескеретін
генотиптік сұрыптау болуы қажет.
Технологиялық сұрыптау. Оның қазіргі заман жағдайында мал
шаруашылығын индустриялағанда негізгі маңыздылығын көреміз. Бұл үшін тек
қана тұқымдыққа өнімді жақсы беретін ғана емес, тағы да оның жаңа орта
жағдайда бейімделе алатындарын сұрыптап алады. Мысалы, сиырды машинамен
сауғанда, жақсы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz