Бастауыш сынып оқушыларының темпераментін анықтау жолдары

Пән: Педагогика
Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 35 бет
Таңдаулыға:

Қазақстан Республикасының Білім және Ғылым министрлігі
Батыс Қазақстан инженерлік-гуманитарлық академиясы
Батыс Қазақстан инженерлік-гуманитарлық университеті

Педагогика және психология
кафедрасы

КУРСТЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы:
Бастауыш сынып оқушыларының темпераментін анықтау жолдары

Орындаған: Педагогика және психология
мамандығының студенті Жумалиева С.К.
Жетекші: оқытушы Халыкова Б.Т.

Орал-2012ж

МАЗМҰНЫ

Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
І тарау. Бастауыш сынып оқушыларының темпераменті
1.1. Темперамент туралы
теориялар ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
...6
1. 2. Бастауыш сыныптағы дарынды оқушылар темпераменті және тұлға
типтері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..8
1.3. Бастауыш сынып оқушыларының темпераменттерінің
психологиялық
сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ...19
ІІ тарау. Бастауыш сынып оқушыларының темпераментін анықтау
2.1. Тұлғаның темпераментін
анықтау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .27
2.2. Бастауыш сыныптағы мінезі әр түрлі тип өкілдерін
анықтау ... ... ... ... ... 31
2.3. Сурет арқылы тұлға темпераментін
анықтау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..34
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..36
Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
..39

Кіріспе
Темперамент – 25 ғасырдан бері ғылыми ойды қызықтырған мәселелердің
бірі. Оған деген қызығушылықтың төркіні – адамдар бойында болатын дара
өзгешеліктер. Әр адамның, баланың жан дүниесі өз алдына бір болмыс. Оның
қайталанбастығы, бір жағынан, адам тәнінің биологиялық және физиологиялық
құрылымы мен дамуына байланысты болса, екіншіден - әлеуметтік ерекше
байланыстар мен қатынастарға негіз бола алуында. Темперамент адамның
биологиялық сипатынан көрінеді.
Темперамент көбіне адамға тума берілген әрекет – қылығының ұдайы
қозғалыстағы сипатын белгілейді. Сондықтан, темпераменттік қасиеттер басқа
психикалық құбылыстарға қарағанда тұрақтанған, өзгеріске келе бермейді.
Назар аударарлықтай ерекшелік, темпераменттің әрқилы қасиеттері бір –
бірімен кездейсоқ қосылмай, заңдылықтар негізінде түрлі темпераменттің
белгілі құрылымын түзеді. Сонымен, темперамент – адамның психикалық
әрекетінің нақты динамикасын айқындайтын психиканың дара қасиеттерінің
жиынтығы.бұл психикалық ерекшеліктер адамның барша іс - әрекетінде оның
мазмұны, мақсаты және себеп – салдарына тәуелсіз бір қалыпты көрінеді.
Есейген шақта да, өзгеріске түспей, өзара байланыста темперамент кейпін
өрнектейді. Темперамент түрінің жақсы не жаманы болмайды. Олардың әрқайсысы
өзінің ұнамды тараптарына ие, сондықтан басты назар темпераментті реттеп,
түзетүге қаратылмай, нақты іс - әрекетте оның тиімді жақтарын саналы әрі өз
орнымен пайдаланудың жолдарын табуға бағытталғаны жөн. Адам ежелден – ақ
әрқилы тұлғалардың психикалық бітістерін айыра танумен, олардың барлығын
жалпыланған аз санды саналық бейнелер бірігін психология тарихында
алғашқыдан темперамент типтері деп аталады. Темпераменттің бұл бірігімдік
жүйесі өмірлік іс- әрекет Тұрғысынан өте тиімді, себебі оны пайдалана
отырып, нақты тұрмыстық жағдайларда белгілі темперамент типіне жататын
адамның болашақ әрекет – қылығын күні ілгері пайымдауға болады.
Қазіргі кезде тәжірибелік психологияда қолданылатын әдістемелер
жинақтары қазақ тілінде жоқтың қасында. Сондықтан оқушылардың мінез-
құлқындағы үйлеспеушілікті диагностикалау өте қиын болып отыр, ал мінез-
құлқында ауытқуы бар балаларға дер кезінде көмек көрсетудің маңызы үлкен
екенін дәлелдейдің қажеті жоқ проблема екені баршаға аян.Сондықтан мен
курстық жұмысымның тақырыбын Бастауыш сынып оқушыларының темпераментін
анықтау жолдары деп алдым.
Тақырыптың өзектілігі: Бастауыш сыныптағы оқушылар арасындағы көптеген
психикалық айырмашылықтар: эмоция тереңдігі, қарқындылығы, тұрақтылығы,
ауыспалы – қозғалғыштығы – бәрі осы темперамент табиғатымен түсіндіріледі.
Дегенмен, осы күнге дейін темперамент мәселесінің шешілмеген, талас –
тартысты қырлары баршылық. Бірақ проблемаға байланысты көзқарастардың
көпшілігіне қарамай, ғалымдардың бәрі темпераментті – жеке адамның
әлеуметтік тұлға ретінде қалыптасуының биологиялық, яғни табиғи ірге тасы,
деп мойындауы. Көптеген ғалымдардың пікірінше, бала мінез-құлқының қиындығы
4-5 сыныптарда, әсіресе ұл балаларда байқалады. Бірақ соңғы жылдары мінез-
құлқы қиын оқушылардың арасында жасау тенденциясы байқалады, олардың
қатарын енді бастауыш сынып оқушылары толықтырып отыр.
Зерттеу мақсаты. Бастауыш сынып оқушыларының темпераментін анықтау,
оқу үлгеріміне, мінезіне байланысты оқушылардың темпераментін айқындай
жолдарымен танысу және оларды анықтауға арналған жаттығулармен теориялық-
әдістемелік тұрғысынан зерттеу болып табылады.
Зерттеу міндеттері:
- Темперамент терминіне анықтама беру және темпераментті
анықтаумен танысу;
- Бастауыш сыныпта оқитын оқушылардың темпераменті туралы түсінік
беру;
- Бастауыш сынып оқушыларының мінез құлық ерекшеліктерін анықтау;
- Проективті әдістер мен жаттығуларды пайдалану арқылы оқушыларды
анықтаудың ерекшеліктері туралы түсінік беру.
Зерттеу объектісі. Бастауыш сынып оқушыларының темпераментін анықтау
және оларды анықтауға арналған әдістер.
Зерттеу пәні. Бастауыш сынып оқушыларының темпераментін анықтау
жолдары.
Ғылыми болжам. Егер әр мұғалім оқушының темпераментін білсе олармен
қалай жұмыстану керектігін білетін болады. Мысалы, холерик кіші оқушыда
ұстамсыздықты тежеуді жаттықтыру керек. Оған талап қойған кезде, жұмсақ
және байыппен сөйлеу керек. Еңбек сабағында ұқыптылыққа тәрбиелеу қажет.
Меланхоликтерде белсенділікті арттыру керек. Оларды қоғамдық жұмысқа
барынша кірістіру керек. Мұғалім оқушылардың темпераменттерін білген
жағдайда ғана, әр оқушының мінезіне, типіне байланысты жұмыстана біледі
деген болжам бар.
Зерттеу әдістері және процедуралары. Ғылыми–педагогикалық, тарихи-
әлеуметтік еңбектерге теориялық талдау, ғылыми зерттеулер, бақылау, байқау;
ата–аналар және мұғалімдермен әңгіме, сұхбат жасау.
Зерттеу нысаны. Бастауыш сынып оқушыларының темпераментін анықтау.
Отбасында және мектепте бала тәрбиесін нәтижелі қарастыру.
Тәжірибелік пайдасы: эксперименттік – тәжірибе жұмысының нәтижелерін
ата–аналардың педагогикалық сауатын ашуда, жетекшілердің ата–аналармен
жұмысында, педагог–психологтардың практикалық іс – шараларында қолдануға
болады.
І тарау. Бастауыш сынып оқушыларының темпераменті
1.1. Темперамент туралы теориялар
Темперамент- нерв жүйесінің тума қасиеттерінен туындайтын адамның жеке
өзгешеліктерінің бірі.
Ол адамдардың эмоциялық қозғыштығынан, қимыл-қозғалысынан, жалпы
белсенділігінен жақсы байқалады. Темперамент – организмнің физиологиялық
өзгешеліктерімен, әсіресе жоғары нерв қызметінің тума қасиеттерімен шарттас
психикалық құбылыс. Темперамент адамның жалпы қозғалысынан да (мәселен
біреулер шапшаң қозғалады, тез қимылдайды, енді біреулер жай қимылдап,
асықпай істейді), психиканың күші мен тереңдігінен де (мәселен, біреу өжет,
алғыр болса, екінші біреу керісінше, сылбыр, өнегесіз болады), адамның
көңіл-күйінің ерекшелектерінен де (салмақты, тұрақты, жеңіл, тұрақсыз,
т.б.) эмоция сезімдерінен де (біреу сабырлы, екінші біреу күйгелек т.б.)
жақсы байқалып отырады. Темперамент туралы алғашқы ой-пікірлер ғылымда өте
ерте кездің өзінде-ақ айтыла бастады. Ежелгі Грецияның белгілі ғалымы,
дәрігер Гиппократтың (б.э.д. 460-356) еңбектерінде бұл жөнінде біраз
пікірлер айтылған. Гиппократтың ойынша, түрлі темпераменттер адамдар мен
жануарлардың денесінде төрт түрлі сұйық заттарға байланысты болмақ. Олар:
денені жылытып тұратын-қан, салқындататын -шырын, құрғататын-бауырдағы сары
өт және оған дымқылдық беретін қара өт. Осы төрт түрлі сұйықтың араласуының
пропорциясын грекше “красис” деп атаған. Ал латын тілінде кейін бұл
терминді темпераментум деп атап кеткен [1].
Сөйтіп, Гиппократ және оның шәкірттері адамдағы темперамент-тердің әр
түрлігі организмдегі осы төрт түрлі сұйық заттың бір-бірінен аз-көптігіне
байланысты деп түсінген. Мәселен, организмде қанның пропорциясы артық
болса, ол сангвиникалық (латынша “сангинус” – қан), ал шырын басым болса
(грекше “флегма” -шырын), флегматик темперамент деп; ал организмде қара өт
басым болса меланхолик (грекше “мелай-холе” – қара өт), организмде сары өт
басым болса, холерик ( холе-өт) темпераменті деп аталған.
Негізінен темпераменттер туралы ілім көне Қытай (б.э.д. VIII ғ.)
емшілерінен бастау алады екен. Адамдардың арасындағы өзіндік ерекшеліктерді
олар стихиялы-материалистік тұрғыда түсін-дірген. Яғни, адами ерекшеліктер
айырмашылығы денедегі элементтерге байланысты дейді. Темперамент жөніндегі
ғылымның ірге тасын қалаған ежелгі грек дәрігері – Гиппократ. Оның
тұжырымы бойынша, адамдар төрт дене шырындарының - қан, шырыш, өт,
запыран - өзара қатынасымен ажыратылады. Осы психологиялық тағылымды арқау
ете отырып, ежелгі дүние дәрігері Клавдий Гален алғашқы рет темперамент
түрлеріне ғылымдық сипат берді. Гален темперамент түрін жоғарыда аталған
шырындырдың бірінің басымдылығымен байланыстырды. [6]
Ол біздің заманымызға дейін жеткен темперамент атауларын белгіледі:
сангвиник (sangius – қан), флегматик(phlegma – шырыш), холерик( chole -
өт), меланхолик(melaschole – запыран). Гален ендірген бұл ғажайып жаңалық
кейінгі жүзжылдықтар желісінде көптеген ғалымдар ізденісіне күшті ықпалын
тигізді.
Ежелгі дәуірлерден бастап зерттеушілер адамдардың дене құрылымы және
физиологиялық қызметінің ерекшеліктерімен сай келетін көп түрлі әрекет –
қылықтарды тастап, ретке келтіруге ат салысты. Осыған орай темпераменттің
көп түрлі типологиясы қалыптасты. Бұлардың ішінде назар саларлықтай тип –
адамның дене құрылымына байланысты дараланып, тума темперамент қасиеттеріне
негізделген – конституциялық типология (Э. Кречмер). Бұл теорияның мәні: әр
адам өз дене құрылымына орай өзіндік психикалық ерекшелікке ие.
1. 2. Бастауыш сыныптағы дарынды оқушылар темпераменті және тұлға типтері
Егемендi елiмiздiң болашағы жас жеткiншектердiң бiлiм дәрежесiнiң
тереңдiгiмен өлшенедi. Қазiргi заманғы бiлiм беру әлеументтiк құрылымының
маңызды элементтерiнiң бiрiне айналды. Адамның жеке басын қалыптастыру
негiзi бастауышта қаланатыны бәрiмiзге белгiлi. Бастауыш мектептен бастап
оқушыларға бiлiмнiң қыры мен сырын жетiк таныту, қабiлеттерiн шыңдау
адамгершiлiк қасиеттерiн дарытып Қазақстан Республикасының азаматы деген
атаққа лайық болатындай етiп тәрбиелеу - бiздiң мiндетiмiз болмақ.
Сондықтан да бастауыш мектептен бастап оқушының жан-жақты дамуына басты
назар аударылуы керек.
Оқушының жан-жақты дамуына бағыт-бағдар берушi- мұғалiм. Бастауыш
бiлiмнiң мемлекеттiк стандартында оқушыларды ғылымдар негiзiмен таныстырып
қою емес, баланың жалпы ойын дамыту, қажеттi тәрбие берiп, оны тәжiрибеде
қолдана бiлу үшiн өздiгiнен жұмыс iстеуге, адамгершiлiк мәдениетiн
қалыптастыру талап етiледi. Бүгiнгi заманның педагогикалық, психологиялық
зерттеулерiнiң анықтауы бойынша мектептiң бастауыш сыныбындағы кезеңi
баланың қай жағынан болсын ең қарқынды дамитын кезеңi.
Ғалым-педагог Л.В.Занков “Оқыту-оқушының жалпы рухани дамуын
қамтамасыз етуi қажет”- дейдi. [3]
Көрнектi психолог Л.С. Выготский : “Жақсы оқыту – баланың дамуын
iлгерілететiн, дамудың алдында жүретiн оқыту”- деп тұжырымдайды. Ал, оқыту
мұғалiм арқылы iске асатын процесс болғандықтан педагогтар мен ұстаздар
қауымына үлкен жауапкершiлiк жүктейдi. [3]
Қоғамның негiзгi бағыты бiлiмдi де дарынды балалар даярлау болса, ал
мектептiң негiзгi көкейкестi мәселелерiнiң бiрi бiлiм мен қатар тәр бие
беру, яғни адамгершiлiк тәрбиесiн қалыптастыру, бастауыш сыныптан бастап
адамгершiлiк мәдениетi жоғары деңгейдегi оқушылар тәрбиелеу. Жас ұрпақ
бойына батылдық, әдiлдiк, мейiрiм мен қайырымдылық, iзеттiлiк пен қамқорлық
сезiмдерiн сiңiрудi әр ұстаз, әр пәнде сабақпен ұштастыра жүргiзуі қажет.
Осы тақырып төңiрегiнде көптеген ғұлама ғалымдар пiкiрлер айтып, зерттеулер
жазған. Адамгершiлiк мәдениетiн қалыптастырудың тиiмдi тәсiлдерiне ұлттық
педагогика элементтерi де жатады. Қазiргi таңдағы қазақ педагогикасының
мiндетi – адам бойындағы жақсы қасиеттердi жас ұрпаққа үйрету, ұлтжанды,
отансүйгiш, әдептiлiк, ар-намысы биiк оқушылар тәрбиелеу.
Бастауыш сынып оқушыларының оқу-әрекетi басым. Жас бала - жас шыбық
тәрiздi қалай исең солай майысады. Сондықтан да бiлiм негiзi бастауыш
мектепте қалыптасады деп айтылады, яғни осы кезеңнен бастап, балаға тиiстi
көңiл бөлу керек екенiн заман талабы, тәрбие кепiлi деп түсiнуiмiз керек.
Қазiргi қоғамдағы әлеуметтiк, психологиялық және рухани – адамгершiлiк
ахуалдың оң өзгерiске бет бұруы қуантарлық жағдай. Бүгiнде Қазақстанның
бiлiм беру жүйесi дүниетанымдық адасудан арылуда.
Бiрiншi кезекте, әрбiр адамның, азаматтың, оқушының жанын, рухын,
санасын сауықтыруға мемлекет, әрине мүдделi, сондықтан бұл мәселенi бiлiм
берудiң барлық деңгейлерiнде шешудi көздейдi. Осыған байланысты
төмендегiдей түйiндi сөздердiң мәнi мен мағынасын қайта қарап, айқындау
қажеттiгi туады. Бiлiм беру тұжырымдамасының оқытудың рухани адамгершiлiк
мәдениетiнiң тұрғысынан алғандағы iзгiлiктiлiгi, функциялылығы және
табиғилығы.
Ізгiлiктiлiк бала ретiнде индивидтiң адамгершiлiк-эстетикалық
белгiлерiн, оқушы ретiнде даралықтың моральдық белгiлерiн бойына сiңiрген
белсендi әрi шығармашыл тұлғаның дамуы үшiн тұрақты жағдай тудыру
мiндеттерiн назарда ұстайды.
Оқыту мәдениетiнiң функциялылығы педагогтердiң де, оқушылардың да
адамгершiлiк-әдептiлiк бiлiктiлiгiн қалыптастыруға бағытталады. Оқыту
мәдениетiнiң рухани – адамгершiлiк негiздерiн қалыптастырудың функциялық
мәндiлiгi мынаған бағдарланған: бiлiм беру үрдiсi субъектiлерiнiң
тұлғааралық қатынастарының рухани өрлеу тұрғысынан жаңарту; оқу әрекетiнiң
психологиялық-педагогикалық қана емес, адамгершiлiк негiздерiн де анықтау.
Қазақстан Республикасы бiлiм беру жүйесiнiң даму динамикасы, оның
iшiнде бастауыш мектеп жасындағы балаларға адамгершiлiк – рухани бiлiм
бiлiм беруде бастапқы идеал құндылықтарды, ұстаным мен мақсаттарды
қалыптастыруды талап етедi.
Бүгiнгi тәуелсiз мемлекетiмiздегi жаңа қоғам мүддесiне лайықты, жан-
жақты жетiлген, бойында ұлттық сана мен ұлттық психологиясы қалыптасқан
ұрпақ тәрбиелеу отбасының, бiлiм беру ошақтары мен барша халықтың мiндетi.
Өзiмiздiң өркениеттi ел қатарына қосылу бағытындағы үлкен
мәселелердiң бiрi келешек ұрпақтың рухани дамуы.
Адамгершiлiк ұғымы iзгiлiк, гуманизмнiң синонимi ретiнде адамның игi
мақсатына айналғанда пайда болатын қарым-қатынастар жүйесi мен қоғамдық
ахуал ретiнде неғұрлым кең мағынада қолданылады.
Адамдарды сүю, оған жақсылық жасау, жанашыр болу – адамгершiлiктiң
белгiсi. Адамның шынайы байлығы затта емес, рухани қазынада. (В.
Сухамлинский). Ал рухани-адамгершiлiк құндылық белгiлi бiр бағытта,
мақсатты жүйелi ұлттық көзқарасты, мiнез-құлықтағы адамдық тәртiп пен
рухани дағдыны қалыптастыратын жүйе. Адамгершiлiк құндылық – адамдық
қасиетiнiң өлшемi. Оның жақсылыққа талпынуы, өзге адмға жанашырлық
бiлдiруi. Айналадағы адамдарға қайырымы, өмiр сүру мәселелерi жайында
iзденуі, өзiн-өзi танып сол арқылы дүниенi - әлемдi тануы. [3]
М.Шоқайұлы былай деген: “Мәдениет - адам әлемi. Мәдени көрiнiстерде
адамдық парасат, ақыл-ой, iзгiлiк пен әдемiлiк заттандырылып, игiлiктер
дүниесi құрылған. Сонымен бiрге мәдениет адамды тұлға деңгейiне көтеретiн
негiзгi құрал”.
Тәрбие өмiр бойы үздiксiз жүретiн болса да, қазақ халқы жетелеген
тұлғаның сипатын “Сегiз қырлы бiр сырлы “ деген бiр ауыз сөзге сыйғызып,
түйiндеген. Адам санасы үш түрлi құрамнан тұрады, ол ақыл-ой, сезiм, ерік.
Осыған орай оның санасында адам жаратылысының қай сипаты басым болса, оның
өмiрдегi iзденiсi мен ұмтылысы да соны бейнелейдi. [6]
“Қазақстан – 2030” Ел Президентiнiң Қазақстан халқына жолдауында
Қазақстан азаматтарының денсаулығын, бiлiм мен әл-ауқатын арттыруға,
экологиялық ортаны жақсартуға ерекше мән берiлген. Демек, жас ұрпақтың
денсаулығын нығайту, рухани-адамгершiлiгiн жетiлдiру мәселелерiне тың
көзқарастардың қажеттiгi туындауда. Сондықтан да ұрпақ тәрбиесiндегi
көкейкестi мәселелердiң бiрi - жетiлген тұлға тәрбиелеу. Яғни, оқушының –
ақыл-ойын, сезiмiн, еркiн үйлесiмдiлiкте ұстай бiлетiн, өнегелi мiнез
қалыптастырып, адамгершiлiк қағидаларды меңгерген адам болып өсуi. Жетiлген
тұлға болу, яғни, басқаларды жақсы көру, өз махаббатын адамдарға арнау.
Оның бойындағы әдептiлiк сипаттар төмендегiдей болуы тиiс.
Бастауыш сынып оқушыларының жеке тұлғасын қалыптастыру мәселелерi
бiлiм мен тәрбие беру тұжырымдамасында негiзгi орын алады. Онда былай деп
көрсетiлген: ”Жеке тұлғаның қалыптасуы үздiксiз күрделi процесс. Әрбiр
балаға жеке тұлға ретiнде қарап, оның өзiне тән санасы, еркi, өзiндiк
әрекет жасай алатын қабiлетi бар екенiн ескерiп, олардың ақыл-ой қабiлетiн,
жеке бас қасиеттерiн дамытып, оны қоғам талабына сай iске асыруға
көмектесу”.
Белгiлi психологтар Б.Г.Ананьев, В.В.Давыдов, Қ.Б.Жарықбаев,
Ж.И.Намазбаева, М.М.Мұқанов, М.Б.Блонскийдiң, С.Л.Рубенштеин, Д.Б.Эльконин,
Л.В.Занковтың еңбектерiнде арқау болып, зерттеулерiнде оқушылардың
бiлiмдері мен рухани байлықтарына, мiнез-құлықтарына, дүниетанымдарына
қалыптастырып отыру қажеттiлiгi айқындалған. [3]
Д.Б.Эльконин оқу әрекетi арқылы баланың үлкендермен қарым-
қатынастарының барлық жүйесi мен жеке қарым-қатынасы бiлiнедi, деп
көрсеттi.
Оқушының iшкi позициясының балада қалыптасуы көбiнесе оның оқу
әрекетiнiң белгiлi мөлшерде нәтижеге жетуiне байланысты болады. Психикалық
процестердiң жұмыс iстеуiнiң бiршама жоғары түрде қалыптасуы ерiктi мiнез-
құлық түрiнiң дамуының негiзiн құрайды, баланың мiнез-құлық актісiнде
мотивациялық деңгейiнiң дамуымен байланысты барлық мақсатқа бағытталған
ниет, талаптары артады. Өзiмен бiрге оқитын оқушылармен тығыз өзара
қатынастардың құрылуы, құрбыларының арасында да орнын анықтау, әр түрлi
жағдайлардағы мiнез-құлық ережелерiн меңгеру, оларды өзiне талап етiп
қоюының қажеттiлiгi, бастауыш сынып оқушыларының мiнез-құлық факторлары,
эмоционалды және адамгершiлiк жүгiн арттырады.
Бастауыш мектептiк кезең, кейiнгi зерттеулердiң дәлелдеуi бойынша,
адамгершiлiк дамуының, моральдық мөлшердi меңгерудiң қарқынды даму кезеңi.
Адамгершiлiк дамуы өзiне адамгершiлiк сана-сезiмдi, адамгершiлiк мiнез-
құлық және адамгершiлiк қарым-қытынасты жинақтайды. Бұл кезеңде оқушыны
тәрбиелеудiң негiзгi бағыты - мiнез-құлық мотивтерi мен әдеттердi
қалыптастыру. Мектепке жаңа келген балаларда бұларды қалыптастыру бiршама
қиындықтарды тудырып жатады, олар әлi де болса моральдық жағдайларды
бiржақты қабылдайды, оларға талдау жасауға қиналады, жасы өсе келе бұл
жастағы балалардағы бағалаулар бiршама бейiмделiп, адамгершiлiк мiнез-құлық
ережелерi негiзделе бастайды. Оларға жан-жақты көмек, адамдық сезiмнiң
жылылығы, шын көңiлмен сүю, ұғу қажет. Тiптi жай ғана мысалмен түсiндiруге
болады: егер де гүлдi күтсең, суарсаң, жақсы қарасаң, онда ол жайқалып
өседi, адамдарға көңiл әсемдiгiн сыйлайды. Ал егер оны қарамасаң, ол
сарғайып, солып қалады. Мiне, бұл қарапайым шындық.
Бастауыш мектептен бастап қарым-қатынас мiнезi, құрбы-құрдастарымен
өзара қатынастары айтарлықтай өзгередi. Тiптi олар үшiн өте маңызды болып
саналатын жора-жолдастарына көмек қолын беруге дайын тұру, достықты сүю,
мейiрiмдiлiк, қайырымдылық сияқты қасиеттер табылады.
Бастауыш сыныптағы дарынды оқушылардың мұғалімдерінің мінез-құлық
ерекшеліктері:
Кісілік мінез-құлықтары. Олардың мендік сезімдері өте күшті. Намысқой,
арлы, қажырлы, күш-жігерлі келеді;
Өз-өздерін бағалай біледі, өз-өздеріне сенімді. Өздерін қаншалықты
бағаласа, басқаларды да соншалықты бағалай біледі. Оларды құрметтеп,
қолдайды, сенім артады.
➢ Қалыптан тыс жоғары ақылға ие
➢ Барынша жұмсақ, жаңа пікірлерге құмар келеді;
➢ Интеллектуалды, әдеби әрі мәдени тақырыптарға қызығады;
➢ Білімдерін арттырып, жаңалап отырады, ізденгіш келеді,
табыстарға жетуге құмар;
➢ Ынта-құлшыныстары мол;
➢ Өте сезімтал әрі түсінігі терең;
➢ Қашанда ең жақсысын іздейді, өздерін соған арнайды;
➢ Саналы әрекет етеді, жауапкершілікті сезінеді.
Мамандыққа икемдігі
➢ Қысым жасап, қинаудан гөрі жол көрсеткіш келеді;
➢ Беделге сүйеп іс жасағаннан гөрі демократияшыл болуды
таңдайды;
➢ Нәтижелерді күткеннен гөрі жұмысты істеуге көбірек үңіледі;
➢ Ереже-қағидалардан шықпаудан гөрі жаңашыл, тәжірибе жасап
көргіш келеді;
➢ Белгілі нәтижелерге қол жеткізуде жылдам қимылдап мәселелерді
шеше алады;
Сұрақтарға жауап берудің орнына басқалардың жауап беруіне жағдай
туғызатындай әдістерге жүгінеді.
Егер сіз кіші оқушыларды қадағалайтын болсаңыз, олар сабақта да,
үзілісте де, ойын үстінде де, еңбек, дене шынықтыру сабақтарында да олардың
активтілігі және эмоциялары әртүрлі болады. Кейбіреуі тым қозғалғыш,
сабақта өте белсенді, өзгерістерді елемей тез араласып кетеді және олардың
эмоциялары өте айқын, ұстамсыз түрде көрінеді. Ал, екінші біреуі, байсалды,
баяу жұмыс істейді, сөйлегені созылыңқы және бірқалыпты, эмоциялары мүлде
көрінбейді деуге болады.Бұндай балалар өз жетістігі мен кемшіліктеріне мән
бермейді. Ал, енді кейбіреулері, еті тірі, сөзшең, өмірге риза, бірақ
бейқам, қозғалғыш, сезімге тез берілетін балалар. Тұйық, ұялшақ, ақырын
сөйлейтін, ренжігіш оқушылар да өздеріне назар аудартпай қоймайды. Бұл
айтылған әртүрлі темперамент белгілері төрт оқушы типін
көрсетеді:холериктер, флегматиктер, сангвиниктер, меланхоликтер. [6]
Темперамент қозғалғыштықты бейнелейді, ал қызығушылық пен көзқарасты
бейнелемейді. Екі әртүрлі темперамент өкілдерін алайық, олардың жасаған іс-
әрекеті де әртүрлі болады.
Мұғалімдік іс-әрекеттері.
➢ Өздеріне тән, икемді әрі адам қалауын алдыңғы орынға қоятын
бағдарламалар жетілдіріп, соны іске асырады;
➢ Барынша жанға жылы, көңілге жұмсақ, төзімді орта
қалыптастырады;
➢ Адамға қарай әр түрлі стратегиялар қолданады;
➢ Кісілердің түсініктеріне құрметпен қарайды, дұрыс іс-
әрекеттерге қолдау білдіреді, олардың наным-сенім құндылықтарына
құрмет көрсетеді;
➢ Қиялдау еркіндігі мен жасампаздыққа құрметпен қарайды;
➢ Сабақтың интеллектуалды деңгейін жоғары ұстайды;
➢ Жеке адамдардың іс-әрекеттері мен кісіліктеріне құрмет
көрсетеді;
➢ Тақырыпты жақсы меңгеруімен қатар үнемі өздерін жаңалап
отыруды, білім көкжиектерін кеңейтіп отыруды үнемі ескереді;
➢ Оқушыларға сенеді, сенім артады, ұжыммен жұмыс жасай алады.
Жоғарыда атап өтілген қасиеттердің барлығы бір мұғалімнің бойында
кездеспесе де бұл уақыт өте келе тәжірибемен қалыптасатын жайттар. АҚШ-та
жүргізілген жұмыстарда ерекше дарынды балаларға арналған білім
мекемелерінде жұмыс жасайтын мұғалімдер үшін докторлық атақ пен екі жылдық
мамандыққа сай тәжірибенің болуы шарт көрінеді.
У. Шелдон сыртқы белгілер мен мінез-құлық сиаптамалардың арасында
корреляциондық анализ жүргізіп, жеке тұлғаның 3 типін ұсынды:
1) Эндоморфты тип- қарны қампиған, майлы тканьдері көп, қарым-
қатынаста ашық. Өзінің сезімдерін еркін бейнелейді.
2) Мезоморфты тип – бұлшықет жүйесі жақсы дамыған. Денесі түзу және
нығыз. Сезім және ойларында тұйықтық, тынымсыз кеде агрессивті мінез-құлық
байқалады.
3) Эктоморфты тип - арық, ішкі мүшелері әлсіз дамыған. Қол-аяқтары
ұзын, жіңішке, бұлшық еттері әлсіз. Мұндай адам тұйық,интровертті және
өмірдің қиын жағдайларында жалғыз болуды қалайды.
У. Шелдон құрған типология, конституционалдық типологиялардың арасында
негізделген және статистикалық дәледенген болып саналады. Бұл теориялардын
көпшілігінде ғалымдар тұлғаның психикалық қасиеттерінің қалыптасуында
қоршаған орта мен әлеуметтік жағдайлардың ескерілмей қалғанын өткір сынға
алды.
Павлов ілімінің айтуынша, жүйке жүйесінің әрбір типінің үш белгісі
болады. Ол нерв жүйесінің қозу мен тежелуге негізделген. . [7]
1. Күшті қозуы тежелуінен басым
2. Күшті қозуы мен тежелуі тең
3. Күшті қозуы мен тежелуі тең, қозғалысы баяу
Міне, бұл Павлов ұсынған үш тип. Бірінші типті адамдар жұмыскер,
жүйке жүйесі күшті, ондай адамдар қысқа және ұзақ қозуды және тежелуді
басынан өткізеді. Екінші типті адамдар өте ширақ болады. Үшінші типті
адамдардың кейбіреуінде қозу мен тежелу теңеседі, ал кейбіреуінде не қозу,
не тежелу болады. Және мұнда Павлов жүйке жүйесінің күштілігі мен
әлсіздігіне назар аударған. Күшті жүйке жүйесі бар адамдарды ол тағы екі
типке бөлді:
1. Күшті, ұстамсыз
2. Күшті,ұстамды
Павлов өзінің ұсынған типтерін психологиялық темперамент типтерімен
салыстырғанда, ол екеуінің тура келгеніне көзі жетті.
19 ғасырдың аяғында темперамент туралы теориялардың дамуы жаңа бағыт
алды. Неміс анатомы Гейне темпе-раменттердің түрліше болуы жүйке жүйесінің
тонусына байланысты десе, орыс антропологы Н.Л. Зеланд (1833-1902) ми
қабықшасындаєы молекулярлық қозға-лыстың жылдамдығы мен біркелкілігіне
байланысты деді. Көрнекті орыс педагогы П.Ф. Лесгафт (1837-І909)
темпераменттерді қан сауыттарының жуандығы мен кеңдігіне байланысты деп
тұжырымдады. [3]
Ерте кезден бастап зерттеушілер адамдардың мінез-құлықтарын, күйзе-
лістерін бақылай келе, адамдардың дене бітімі және физиологиялық қызметінің
ерекшеліктерімен сай келетіндігін байқаған.
Демек, жеке физикалық немесе психикалық қассиеттері бойынша өзара
ұқсас көп түрлі әрекет-қылықтарды топтап, ретке келтірудің нәтижесінде
темпе-раменттің көп түрлі типологиясы қалыптасты.
Клиникалық жағдайларында әртүрлі дене құрлымды адамдардың мінез-құлқын
бақылау жағдайларында Э. Кречмер темпераменттің негізгі мазмұнын құрайтын
психикалық қасиеттердің негізгі топтарын ұсынды. Бұл біріншіден,
психастезия (психикалық тітіркендіргіштерге қатынасы аса жоғары немесе
төменгі сезімталдылық), екіншіден, көңіл-күй фоны (көңілкөтеруге немесе
қайғыруға бейім), үшіншіден, психикалық қарқын (психикалық үрдістердің
тежелуі немесе тездететуі), төртіншіден, жалпы қозғалыс қарқыны немесе
психомоторлық сфера (қозғалыс траекториясының қозғалмалылығы немесе
тежелуі).
Әр адам өз дене құрылымына орай өзіндік психикалық ерекшеліктері бар
және дене мүшелерінің (қол, аяқ, бас, кеуде т.б.) сырттай өлшемдеріне
байланысты төрт конституционалды психикалық типтерді ұсынды:
1) Лептосоматик - (грек – нәзік дене). Дене құрылымы нәзік, бойы ұзын,
кеудесі тегіс, бет әлпеті сопақ. Иықтары кішкентай, қол-аяқтары жіңішке
ұзын.
2) Пикник – (грек – толық, нығыз). Майлы тканді, бойы орташа немесе
қысқа, денесі жалпақ, қампиған қарын, қысқа мойын, басы дөңгелек және
быртиған саусақтары бар.
3) Атлетик – (грек – күрес). Бұлшық еті жақсы жетілген, денелері
мығым, бойы орташа немесе ұзын, иықтары кең, бет сүйектері шығыңқы.
4) Диспластик – (грек – нашар қалыптасқан). Дене бітімінде нақты форма
жоқ, бұл типтегі индивидтер дене құрылымының әртүрлі деформациясымен
сипатталады.
Аталған типтердің ішінде лепто-соматиктер мен пикниктер психикалық
ауруларға бейім екендігі анықталды. Шизофрениямен ауыратындардың көп-шілігі
лептосоматиктер құрайды. Пикниктер маниакальді-депрессивті психозбен
ауыруға, ал атлетиктер эпилепсия ауруына бейім келеді. Сонымен
конституционалдық типологияның ірге тасын қалаған неміс психиатры Э.
Кречмер адамның дене бітімі мен психикалық аурулар арасындағы байланыстың
бар екенін көптеген клиникалық бақылау нәтижелері дәлелдей түсті. Дене құры-
лымының типі мен психикалық аурулар арасындағы байланысты Кречмер былайша
түсіндіреді: дене құрылымының типі сияқты темпераменттің де себебі бар.
Олар қанның химиялық құрамына байланысты және гормональді жүйенің белгілі
ерекшеліктеріне тәуелді.
Кречмер дене бітімінің аталған типтеріне сәйкес темпераменттің 3 типін
ажыратады:
1) Шизотимик – дене құрылымы лептосоматикалық немесе астеникалық.
Психикасы бұзылғанда шизофренияға бейім болып келеді. Тұйық, тік мінезді,
көзқарасын өзгертпейді. қоршаған ортаға қиындықпен бейімделеді.
2) Циклотимик – дене құрылымы пикниктік. Психикасы бұзылғанда
маниакальді – депрессивті психозға бейім. Шизотимикке қарсы тип. Қоршаған
адамдармен қарым-қатынасы тез түседі.
3) Иксотимик – дене бітімі атлеттік. Психикалық ауытқуларда
эпилепсияға бейім. Салмақты, мимикасы мен жестері ұстамды. Ойлау икемділігі
жоғары емес, белгілі жағдайларда орнын өзгерткенді ұнатпайды, қайта
қоныстанғанда және ауысқанда қиыншылықпен бейімделеді.
Э. Кречмер конституциялық типология теориясы Батыс Европада кең
қолдауын тапты. Ал осы теорияны өзіндік ерекшеліктерімен осы ғасырдың 40-
жыл-дарында АҚШ-та одан әрі жалғастырған У. Шелдон болды. Шелдон колледжде
оқитын 4000 жуық студенттердің фотосуреттерін визуалды зерттеуде күрделі
антро-поскопиялық әдісті қолданды. [3]
1.3. Бастауыш сынып оқушыларының темпераменттерінің психологиялық
сипаттамасы
Біздің қоғам дамуының күрделі әлеуметтік-экономикалық жағдайларға және
нақты қоғамдық тығырыққа тірелуі, адам ағзасына қауіпті экологиялық орта,
дәрігерлік қызметтің нашарлығы, т.б. балалардың денсаулығына, мінез-
құлқына, оқытуға байланысты әлеуметтік-психологиялық бейімделуге қатысты
қиын мәселелерді тудырып отыр.
Көптеген ғалымдардың пікірінше, бала мінез-құлқының қиындығы 4-5
сыныптарда, әсіресе ұл балаларда байқалады. Бірақ соңғы жылдары мінез-құлқы
қиын оқушылардың арасында жасау тенденциясы байқалады, олардың қатарын
енді бастауыш сынып оқушылары толықтырып отыр. [5]
Ұзақ уақыт бойы оқу процесі балалардың екі категориясының есебінде
құралып келген бірінші категория-қалыпты балалар категориясы, яғни
баланың дамуы өз жасына сәйкес және аномалды балалар –дене және
психологиялық дамуында айқын ауытқулары бар балалар. Соңғы он жылдардағы
ғылыми зерттеулер балалардың осы екі категориясы арасында аралық буын бар
екенін дәлелдеді. Осы аралық буынға оқудағы қиыншылықтары және мінез-
құлқындағы ауытқулары бар балалар жатады, оларды көбінесе қауіп-қатер
балалары деп атайды. Олардың бойында дене және психологиялық дамуында
көзге көрінетін аномалиялары жоқ. Алайда жағымсыз жанұялық және әлеуметтік
жағдайлар салдарынан бұл балалардың мектеп жасына жеткен кезде мектепте
жақсы оқуы үшін қажетті қасиеттері мен дағдылары жоқ. Денсаулығының
әлсіздігі, жұмыс қабілетінің төмен болуы, өз құрдастарынан психикалық дамуы
жағынан артта қалуы, қауіп-қатер факторы, үлгермеушілік, мектепке үйрене
алмаушылық, тәртібінің нашарлығының себептері болып табылады. Ғалымдардың
ой-пікірлеріне жүгінетін болсақ, девианттық мінез-құлықты балаларға ортаның
келеңсіз ықпалынан және педагогикалық процестің жеткіліксіздігінен рухани
көзқарасының дұрысқалыптаспағандығы, сезімнің ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.