БҚО, Ақсай қаласы, Бөрлі ауданының бұзылған жерлердің топырағын бонотировкалық бағалау

Пән: Экология, Қоршаған ортаны қорғау
Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 25 бет
Таңдаулыға:

Қазақстан Республикасының Білім және Ғылым министрлігі

кафедрасы

Курстық жұмыс

Тақырыбы:
БҚО, Ақсай қаласы, Бөрлі ауданының бұзылған жерлердің топырағын
бонотировкалық бағалау

Орындаған: топ студенті
Тексерген: оқытушы

Орал-2013
Мазмұны

Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
Курстық жұмыстың мақсаты мен
міндеті ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .5
1.Шаруашылық туралы жалпы
сипаттама ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ..6
1.1. Климат
жағдайы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ..6
1.2.
Рельефі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...6
1.3.
Топырағы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 7
1.4. Өсімдік
жамылғысы ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ..7
1.5.
Гидрографиясы ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ..8
2. БҚО, Ақсай қаласы, Бөрлі ауданының бұзылған топырағын
бонитировкалау ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .10
2.1. Топырақ бонитетін анықтау әдістетемелері мен
тәсілдері ... ... ... ... ... ... 10
2.2. БҚО-ң ауылшаруашылық қоныстар топырақтарының орташа
бағалаудың
баллдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... 14
2.3. Топырақ бонитетінің мемлекеттік
әдістемесі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... .18
2.4. БҚО, Ақсай қаласы, Бөрлі ауданының топырағының сапасын
(бонитетін)
бағалау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ...20
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..28
Қолданылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ..29

Кіріспе
Бонитеттеудің мақсаты ауыл шаруашылық дақылдар және табиғи шөптесіндер
мен ормандар өсіп-өнуіне ең қолайлы топырақтарды анықтау, оның материалдары
аймақтық ғылыми негізделген, өндірістің топырақ – климаттық жағдайларын
сәйкес қолданылатын, егіншілік жүйесін енгізуге, тыңайтқыштарды дұрыс және
тиімді пайдалануға және –де басқа мелиоративтік – топырақ құнарлығын
қайтаруға, тұрақтылауға және көтеруге бағытталған шараларды енгізуге керек.
Жерді (топырақты) бағалау жұмыстарының топырақ жамылғысын бұзылудан,
батпақтану, қайта сортандану мен ластанудан, т.б. құбылыстардан қорғауда
маңызы зор., себебі жердің (топырақтың) пайдалануы мен күйін анықтау, оның
саны мен сапасын қатал есептеу, яғни топырақтарды бағалау материалдары
негізінде жүргізіледі.
Мелиорация – жерді қолайсыз метеорологиялық жағдайда қорғай отырып,
топырақ құнарлылығын арттыруға,дақылдардың өнімдерін көтеруге ауыл
шаруашылық өнімінің дамуына жағдай жасайды. Бұған дейінгі қажеттілік
еліміздің ауыл шаруашылықпен айналысатын аудандардың агроклиматтық
жағдайларының күрделілігінен туындап отыр.
Бүкіл жеріміздің үштен екі бөлігі құрғақшылық аймақтарда
орналасқан,бұл жерлерде іс жүзінде жыл сайын құрғақшылық болып тұрады.
Мелиорация – комплексті механикаландырумен және химияландырумен қатар
ауыл шаруашылық өндірісін дамытудың ең маңызды факторларының біріне
айналды.
Қазіргі кезде құрғатылып, суландырылған,шабындықтармен көп жылдық
шөптер егістігіне айналдырылған жердің өзі елімізге барлық өсімдік
шаруашылығының өнімдерінің үштен бірін береді екен.Бүгінгі таңда
құрғақшылық,шөл сондай қатты ылғалданып,батпақтанып ,кеткен аймақтарға
бейбіт шабуылға бет алған мыңдаған қазақстан мелорациясының армиясы қазіргі
таңда ең жаңа техникаларымен көк шөмішті және роторлы алып эксковаторлардан
бастап аса нәзік те күрделі лазер аспаптарымен жақсы жарақаттандырылған.
Қазіргі су шаруашылығы құрлысының су жүйесін пайдалану ұйымдары,
сондай ақ өздерінде суармалы, батпақтан құрғатылған жерлері бар
колхоздармен мен совхоздар жан-жақты техникалық білімі бар ,ой парасат аясы
кең ,барлық машиналары мен агрегаттарды өнімді жұмыс істете алатын ғылымның
соңғы нәтижелерін еңбек технологиясының жетістіктерін игере жүріп өз ісін
әрқашан сапалы атқара білетін жұмысшылар ауадай қажет.
Курстық жұмыстың мақсаты мен міндеті

Курстық жұмыстың мақсаты - Топырақ бонитировкасы пәнінен алған
теориялық білімді бекіту, сонымен қатар топырақтың түзілуіне және
өсімдіктер өміріне әсер етуші факторларды сараптауды, топырақ сапасын және
ауыл шаруашылық алқаптарының орналасқан аймақтық ерекшелігін есекере
отырып сапалы бағалауды үйрету. БҚО Ақсай қаласы, Бөрлі ауданыны бойынша
шаруашылық жерлерінің топырақ жағдайын бонитировкалау әдісімен танысу.
Курстық жұмыстарды орындау барысында алынған деректер сапалы болған
жағдайда, курстық жұмысты жазу барысында немесе түрлі шаруашылықтарға
ұсыныстар ретінде қолдануға негіз бола алады.
Курстық жұмыстың міндеті – шаруашылық материалдары негізінде аймақтың
гидрологиялық, ауа райы мен топырағының, ұйымдастырушылық – экономикалық
ерекшеліктері туралы түсінік беру. БҚО, Ақсай қаласы, Бөрлі ауданының
топырақтарының балл бонитеттеріне және жерді пайдаланудың тиімділігіне
сараптама жасап баға беру.
1.Шаруашылық туралы жалпы сипаттама
Қазақстан Республикасы, Батыс Қазақстан облысы, Ақсай қаласы, Бөрлі
ауданы. Шаруашылықтардың негізгі бағыты – астық бағытындағы дала
шаруашылығы болып табылады. Дала шаруашылығымен қатар мал шаруашылығы
дамыған, негізінен ет-сүт бағытындағы мал шаруашылығы.
Шаруашылықтың басты мақсаты-ауыспалы егісті жақсы игеріп,шаруашылық
өнімдерінің сапасын арттыру.

1.1. Климат жағдайы
Шаруашылық орналасқан аймақтың климаты өте қуаң,ыстық шөлді
дала,шөлейт және шөл аймағы.Гидротермикалық коэффиценті (ГТК)-0,4-0,6
төңірегінде ауытқып тұрады,10 0 –тан жоғары жылы ауа .Температурасының
қосындысы 3000-3400 0-қа тең.
Осы кезеңде 100-120 мм,ал жыл ішінде -190-200 мм жауын жауады.Аязсыз
мезгіл 160-180 күнге созылады.Қар басып жататын кезеңнің ұзақтығы -100-120
күн.Қардағы су қоры- 40-50 мм .Бұл аймақта жауын –шашын өте тұрақсыз.Оның
мөлшері жылдар бойынша мүлдем ауытқып отырады,көп ретте қатарынан екі-үш ай
бойы 5 мм-ден артық жаумайтын кездері болады.Егіннің шығымдылығы жауын-
шашынға тікелей тәуелді.Жылудың көптігі ,жауынның тапшылығы суармайынша
егіншіліктің мүмкіндігін тежейді.

1.2. Рельефі
Батыс Қазақстан аймағы шаруашылықтары территориясы Каспий маңы
ойпатының өтпелі жерінде және қаланың шаруашылықтарының жер көлемінің
жартысы жалпы сырттың төмпешік жерінде орналасқан және толқынды ойпатты
жіңішке су айырғыш жыралармен ерекшеленеді. Су айырғыш жыралардың биіктігі
табандардың үстінен өлшегенде 20-40м. Су айырғыш жыралар үлкен сайларға
айналады.

1.3. Топырағы
Топырақ құнарлылығы жоғары, ал кәдімгі қара топырақты жерлердің едәуір
бөлігі ауданның солтүстігінде орналасқан. Аудан аумағының басым бөлігін
орта құнарлылықты топырақтар иеленеді, негізінен қара топырақты жерлер.
Құнарлылығы төмен топырақтар негізінен сортаң жерлерде кездеседі, олар
кейбір қара топырақты жерлердің арасында да ұшырасып қалады.
Табиғи өсімдік жамылғылары ауданның орталық және солтүстік-батыс
бөлігіндегі кішігірім алаңдарда ғана сақталған, онда негізінен шөптің
бидайық, дәнді-бидайық түрлері топтасып өседі.
Қара қоңыр орташа саздақты топырақта дәйімі дерлік сортаңдық ,кейде
сор белгісі болады.топырақ шөлейтке тән қоңыр топырақпен алмасады.Қоңыр
топырақ айқын сортаңдығымен,тұз горизонтының жоғары жатуымен сипатталады,ол
азоттың ,фосфордың сіңірімді формаларымен орташа қамтамасыз етілген калийге
бай келеді.Олар негізінен жайылымдық жерлер ретінде пайдаланады.
Қара қоңыр топырақтың жоғары горизонтында гумус көбірек,оның қуаты
күштірек ,құрлымы түйіртпекті және түйіртпекті –түйірлі болады,тұздары
тереңде (2,5-3 м) жатады.Профильде иллювиалды горизонтың жоқтығы гумустың
көптігі топырақтың суды жақсы өткізуіне және ылғалды мол сақтауына жағдай
туғызады.Боз қызыл топырақта ойлық егіншілік гектарына
12-13 центнерден айналады.Бақша дақылдары мол өнім береді.Ойлау
жерлерді бау ,орман дақылдарын өсіру үшін де пайдаланады.

1.4. Өсімдік жамылғысы
Батыс Қазақстан аумағы шаруашылықтары территориясының өсімдік
жамылғысы әртүрлі. Егістіктіктегі мәдени дақылдардың арамшөппен ластануы
ондағы егіншілік жүргізу дәрежесіне,агротехникаға және дақылға байланысты.
Отамалы дақыл арасында кездесетін арамшөптер: егістік шырмауық, егістік
қалуені, гүлтәжі, мысық құйрық, және т.б. Жаппай себілетін дақылдар
егістігінде негізгі зиян келтіретін және жиі кездесетін арамшөптер:
қарасұлы, татар сүттігені, жұмыршақ, сары қалуен,егістік қалуен,сүттеген,
егістік шырмауық,гүлтәжі,мысыққұйрық және т.б. Жайылымдық жердегі
өсімдіктер жамылғысы әр түлі. Қара қоңыр топырақта боз-бетегелі- шөптесін
тұқымдасынан көп кездесетіні және ең көбі боз бетеге ,жусан.
Оңтүстікке қарай өсімдік жамылғысы қалыңдайды,оның себебін ылғалмен
қамтамасыз етілуімен түсіндіруге болады.Соған байланысты қоңыр топырақтарда
боз кездеспейді, есесіне жусан көп кездеседі де өсімдік жамылғысы бетегелі-
жусанды болады. Батысқа қарай көбіне ылғал сүйгіш өсімдіктер кездеседі. Боз-
бетеге, бидайық қылтықсыз арпа бас кездеседі. Шөп жамылғысы қалың, бұндай
жерлер шабындыққа пайдаланылады. Өнімділігі ылғалдану дәрежесіне байланысты
2,5-4 цга .

1.5. Гидрографиясы
Аудан аумағы орташа алғанда Орал Сырты аумағында орналасқан. Су бөліну
жаймалары – үстірт екі қабаттан құралады. Жоғарғы қабат екі өзеннің арасын
жалғастыратын Елек-Утва бөлігін құрайды. Онда жоғары тайыздықтағы
карбонатты тұқымдардың үлесі анағұрлым басым. Төменгі қабаттағы су бөліну
жаймалары негізінен тығыз, сыртты саздардан және саз үйінділерінен тұрады.
Ірі өзендер: Жайық, Елек және Утва. Аумақ бойынша өзендердің жалпы
ұзындығы шамамен 150 км құрайды.
Батыс Қазақстан шаруашылық территориясының негізгі су көздері Орал
және Шаған өзендері болып табылады, сол өзендердің салалары, көлдер, жер
асты сулары, (құдықтар) және жасанды су жинағыш қоймалар. Орал өзені
шаруашылықтың солтүстік шығыс шекарасымен ағып өтеді. Шаған өзені оңтүстік
шығыс бөлігімен өтеді. Орал өзенінің ені 250-300м, Шаған өзенінің ені 50-
100м. Өзен сулары лайлы, аз минералданған бақтарды, плантацияларды суаруға
қолданылады. Шаған өзенінің деңгейі тұрақсыз. Көктемде қар еріген кезде
өзендер жағадан шығып кетеді де күзде азаяды. Жылдық және мауысымдық
өзгерулер судың минерализациясын және химиялық құрамын өзгертеді. Халық
қоныстанған жерлерде сумен қамтамасыз ету шахталы құдықтардан,
скважиналардан және Шаған өзенінен алады.

2. БҚО, Ақсай қаласы, Бөрлі ауданының бұзылған топырағын бонитировкалау
2.1. Топырақ бонитетін анықтау әдістетемелері мен тәсілдері
Агроклиматтық көрсеткіштер ішінде өнім мен тығыз байланыстыларға 100 С-
тан жоғары температура қосындысы, ылғалдану коэффициенті (Высокий мен
Ивановша), климат континенталдығы (ызғарлығы) жатады. Бірнеше топырақ
қасиеттері мен агроклиматтық деректерін пайдаланудың себебі біріншілер мен
көпжылдық өнім арасындағы тығыз коррелятивтік байланыс тек белгілі экология-
тектік топырақ қатарында (аймақтық сап, батпақтану қатарлары,сортандану,
т.б.) ғана байқалады, ал аймақтық басқа топырақтар үшін оны табуға
болмайды. Мысалы, қара және күңгірт қарақоңыр топырақтарда өнім мен гумус
мөлшері немесе оның қоры (т\га) арасында жақсы сәйкестік бар, бірақта бұл
көрсеткіш солар арасындағы кебір топыраққа жарамсыз. Кебір сапасын кебірлі
қабат тереңдігі мен кескінінің физика-химиялық қасиеттерін ескере
бағалайды. Солтүстік Кавказда гумустік жиек қалындығы және қарашірінді қоры
мен өнім сәйкес келсе, Еділ бойында олар нашар корреляцияда екен.
Шаруашылықта егіс бір топырақты жерде орналасу сирек, көбінесе жақын
(70 процент) немесе бірнеше түршелерде орналасуы мүмкін. Сондықтан бірінші
жағдайда өнім жыйынтығы бір топырақ түршесіне сәйкес келсе, екінші жағдайда
алабы артық топырақтағы өнімге сәйкес келеді; ал бір біріне ұқсамайтын
түрлі топырақтық жағдайда өнім мөлшерін арнаулы есеп жүйесімен шығарады.
Сонымен әр топырақ түрлеріне сәйкес көпжылдық өнім деректері жыйылады. Олар
қырқынды егіншілік деңгейіне және әр топырақ түріне сәйкес топталады. Әр
деңгей келесі агротехникалық және агроэкономикалық орташа көрсеткіштермен
сипатталады: нақтылы деңгейдегі шаруашылықта 1 га егістікке келетін
ауылшаруашылық машиналар (жүк машиналарын қоса), сол алапқа берілетін
тыңайтқыштар, тиімді заттарға шыққандағы 1га егіс бағасы және орташа
жұмысшы күшімен қамтамасыздану. Барлық топырақ қасиеттері мен
ауылшаруашылық дақылдар өнімінің деректері математикалық өңдеуге салынады.
Алдағыда бонитеттеу шкаласын құрауға керек материалдар 3 әдіспен жөнделеді:
1) бонитеттеуге екі қатарлы шкалалар құрады, оның біреуі өніммен
корреляциядағы (сәйкес) топырақ қасиеттері, ал екіншісі тікелей өнімге
негізделген. Біріншісін негізгі, ал екіншісін бақылау үшін қабылдайды
(Гаврилюк, Фатьянов, Тюменцев);
2) бір шкаланы топырақ қасиеттері мен өнімді қоса құрады, бірақ орташа
бонитетті топырақтан алынған өнім арқылы, бірақта осы топтағы топырақтар
бонитетін ескере, анықтайды (Шувалов);
3) топырақтар бонитеттерін өнім арқылы есептейді де, топыроақ
қасиеттерін шкаланы тексеруге, топырақтар жіктеуі мен топтауын анықтауға,
пайдаланады (Кузмичев). Осы көрсетілген 3 әдіс бонитеттік шкала құруға
қолданылады, бірақта жинақты боғандықтан екіншісі дұрыс келеді. Есеп
жұмыстары ЭЕМ-де регрессия теңдеместігін пайдаланып шығырылады.
В.Докучаев атындағы Топырақ институты ТМД-лық негізгі топырақтарға
арналған аймақтық бонитеттік шкала жасаған. Бұл шкаланың негізін С.Соболев,
М.Малышкин, Н. Розов, С.Шувалов және И. Кармановтар салған. Кәзіргі кезде
И.Карманов бір қатар негізгі ауылшаруашылық дақылдарына арналған жалпы ТМД-
лық бонитет шкаласын құрған.
Tопырақтарды бонитеттеудің қазіргі әдістеме негізінен топырақтық,
экологиялық немесе климаттық және экономикалық белгілер (критерилер) –
факторлар салынған.
І. Топырақтың белгі сапасында В. Докучаевше топырақтардың табиғи
қасиеттері пайдаланады. Оларға топырақта немесе оның дақылдану
(окультуривание) процесінде пайда болған өсімдіктердің өсіп-дамуына ең
маңызды морфологиялық (сырт белгілік) және (агродақыл) мен фито-(табиғи
өсімдік ценоздардың топтар) көпжылдық өніктілігі мен тар байланысты
көрсеткіштері жатады.
ІІ. Топырақтық қасиеттер өсімдіктер үшін өзара алмастырылмайды және әр
қайсысы өзінің маңыздылығы тұрғысынан әр роль атқарады. Біреуі қасиеттерге
жататындар: жоғарыда аталған қарашірінділік жиектің қалыңдығы және ондағы
гумус мөлшері (қоры).
ІІІ. Қазақстандағы жыртылатын (игерілген) топырақтардың бонитеттік
шкаласын (бағалаулық цифрлар қатарын) құрастырғанда топырақтарды бонитеттеу
критерилері (белгілері) екі топқа бөлінген: негізгілер мен қосымшалар
(Дэулэтшин И., 1990).
Топырақты бонитеттеу жұмысы дайындық –камералды кезең, далалық кезең
және камералды-аналитикалық кезеңдерге бөлінеді.
Топырақ қасиеттері бойынша бонитет шкаласын құру үшін ең бірінші
кезекте топырақ бонитетінің негізін қалайтын басты диагностикалық қасиет
пен топырақ белгісін анықтауымыз керек. Осы мақсат үшін әрбір топырақ
түршесіне арналған облыс топырақ тізімінен барлық шаруашылық топырақтарының
морфологиялық, агрохимиялық және бонитеттің басқа диагностикалық
белгілеріне керек болатын мағлұматтарын жинақтап жазып, олардың орталық
көрсеткішін шығарады. Одан кейін әрбір топырақ түршесінің диагностикалық
белгісі мен нышандарын бонитировкалауда мына формуламен есептейді.
Б = 3н3м * 100; (І)
Мұнда Б-топырақ баллы; 3н-әрбір белгінің нақтылы көрсеткіші (Гумус
қоры, гумус қабатының қалыңдығы, механикалық құрам және т.б.); 3м-белгінің
максимальды немесе оптимальды көрсеткіші, 100 баллға теңелген.
Бұл жағдайда 100 баллға облыстағы, өлкедегі өнімділік пен топырақ
белгісі және қасиеті жағына ең жақсы топырақ көрсеткіші алынады.
Сонымен қатар облыс бойынша өнімділіктің бонитет шкаласы жасалынады.
Ол үшін әрбір шаруашылықтағы, сорт бақылау, ғылыми зерттеу мекемелеріндегі
әрбір топырақ түршелеріне жылдық есеп кітапшасынан негізгі ауылшаруашылық
дақылдарының соңғы 10 жылдық өнімділігінің көрсеткішін жинақтайды.
Одан кейін ауылшаруашылық дақылдарының көпжылдық өнімділігінің орташа
өлшемін есептеп, оны әрбір топырақ түршесіне сай салыстырмалы түрде орташа
өнімділікті анықтайды. Облыстық шкаладан республикалық шкалаға көшу
үшін,100 баллға шартты түрде қабылдайды, шаруашылықтарда дәнді дақылдардың
өнімділігі үшін 15 цга, ал мемлекеттік тұқым шаруашылықтары мен алдыңғы
қатардағы шаруашылықтар үшін 30цга теңеп алады.
Қазақстанда топырақ жамылғысы мен оның диогностикалық белгілерінің
әртүрлі болуына байланысты, топырақ бонитет шкаласын жасау әртүрлі, соған
байланысты топырақ бонитетінің әртүрлі тәсілдері мен шкалалары қолданылады.

Бонитет шкаласын жасау үшін топырақтардың физикалық-химиялық және
басқа да қасиеттерін анықтайтын сапалы топырақтық, топырақтық мелиоративті,
топырақтың эрозиялық зерттеу жұмыстары нәтижелерін толық қолдану керек.
Аналитикалық мағлұматтарға егістік пен басқа да жерге салынған кескін
деректерін пайдаланады. Кейбір аналитикалық мағлұматтардың нәтижесін
тексеру үшін, оны Стьюденттің 95% сенім деңгейіндегі статистикалық өңдеуден
өткізіп барып сұрыптау керек.
Топырақ сапа деңгейін бағалайтын көрсеткіштерге:
а) 0-50 см қабаттағы гумустың пайызбен берілген мөлшері;
б) 0-50 см қабаттағы сіңірілген натрийдің жалпы сіңген негіздердің
пайызымен есептелген орта өлшемдік мөлшері;
в) 0-50 см қабаттағы сіңірілген магнийдің, жалпы сіңген негіздері
пайызымен есептелген орта өлшемдік мөлшері;
г) 0-50 см қабаттағы орта өлшемдік тұздану типі және орта өлшемдік
пайызымен берілген тұздар мөлшері;
д) қиыршықтастылық;
с) тастылығы;
ж) гидроморфтылық деңгейлер жатады.
2.2. БҚО-ң ауылшаруашылық қоныстар топырақтарының орташа бағалаудың
баллдары
Бөрлі ауданы 1935 жылы 30 маусымда құрылған, 1965 жылы бар шекарасы
бойынша аудан қалыптасты және Батыс Қазақстан облысының Солтүстік-Шығыс
бөлігінде орналасқан. Аудан Батыс Қазақстан облысының үш ауданымен және
солтүстігінде Орал өзенінің бойымен Ресей Федерациясының Орынбор облысымен
шектеседі. Аудан аумағы 5556 мың шаршы метр алаңды алып жатыр. Ауданның
құрамына 15 селолық округ және Ақсай қаласы кіреді.
Батыс Қазақстан облысының солтүстігіндегі әкімшілік бөлініс. 1935 жылы
құрылған. Жер аумағы 5,5 мың км2. Тұрғыны 55,2 мың адам, орташа тығыздығы 1
км2-ге 8,8 адамнан келеді (2006). Аудан 1 қалалық, 12 ауылдық әкімшілік
округке біріктірілген. Аудан орталығы –Ақсай қаласы, Аудан жері өзен, сай-
жыралармен тілімденген, қыратты, көтеріңкі жазық. Климаты тым континенттік.
Жазы ыстық, қысы суық. Қаңтарда ауаның орташа температурасы –15°С, шілдеде
24°С. Жауын-шашынның жылдық орташа мөлшері 200 – 250 мм.Бөрілі ауданының
жері шөлейт белдемде жатыр. Аудан аумағынан Жайық, Ақжайық, Елек, Шыңғырлау
өзендері ағып өтеді. Жері негізінен қоңыр және сортаң топырақты. Кен
байлықтарынан мұнай, газ (Қарашығанақ газконденсат кені), табиғи құрылыс
материалдары кездеседі. Өсімдік негізінен өзен жайылмаларында өседі.
Ағаштардан емен, шегіршін, терек, ырғай, т.б. бар. Жануарлардан түлкі,
қарсақ, қабан; құстардан дуадақ, безгелдек кездеседі. Бөрілі ауданы
негізінен астық және мал ш-мен шұғылданады. Ауыл шаруашылығына пайдаланатын
жері 553,2 мың га, оның ішінде егістігі 86,3 мың га, жайылым 56,2 мың га,
шабындық 9,7 мың га.Бөрілі ауданы арқылы Саратов – Елек (Илецк) темір жолы,
Ақсай – Жымпиты – Шыңғырлау автомобиль жолдары өтеді.
Топырақ құнарлылығы жоғары, ал кәдімгі қара топырақты жерлердің едәуір
бөлігі ауданның солтүстігінде орналасқан. Аудан аумағының басым бөлігін
орта құнарлылықты топырақтар иеленеді, негізінен қара топырақты жерлер.
Құнарлылығы төмен топырақтар негізінен сортаң жерлерде кездеседі, олар
кейбір қара топырақты жерлердің арасында да ұшырасып қалады.
Табиғи өсімдік жамылғылары ауданның орталық және солтүстік-батыс
бөлігіндегі кішігірім алаңдарда ғана сақталған, онда негізінен шөптің
бидайық, дәнді-бидайық түрлері топтасып өседі.

Баллдық бағалау
егістік шабындық жайылым
суармалы суарыл- майтын
101 46 45 25

Климат пен топырақ құнарлығы және дәнді дақылдар өнімі

Топырақтар (Т.) Атмосфералық түсім, Баллдар Дәнді өнім,
мм цге
1 2 3 4
Күңгірт қарақоңыр 425 86 21,0
құмбалшықты-Т.
Орташа құмбалшықты-Т. 490 79 15,5
Сол жеңіл құмбалшықты-Т. 485 62 21,6
Тегістіктегі кәдімгі қара340 55 13,7
ауыр құмбалшықты-Т.
Сол орташа құмбалшықты-Т.300 48 12,1
Оңтүстік қара ауыр 400 52 13,1
құмбалшықты.
Күңгірт қарақоңыр ауыр 310 49 12,4
құмбалшықты-Т.
Сол жеңіл-Т. 260 39 9,7
Қарақоңыр-Т 250 17 4,3
Ашық қарақоңыр орташа 215 17 4,3
құмбалшықты-Т.
Тауалды күңгірт құба ауыр460 43 10,7
құмбалшықты-Т.
Нағыз құба құмбалшықты-Т.355 30 7,6

Түсіндірме: кесте деректері дәнді дақылдар өнімі жылдық жауын-шашын
мөлшеріне, топырақтар сапасына (балл құнарлығы) және механикалық құрамына
тәуелді екенін көрсетті.

БҚО, Ақсай қаласы, Бөрлі ауданыныың топырақтарының сапасы (балл) мен дәнді
дақылдар өнігі арасындағы байланыс
Топырақ өнік, 0-50см-гі жалпы 0-20см-гі Орташа
(Т.) цге саны, мге фосфор өлшем- R,
қоры, мге балл
қара Жалпы
шірінді азот
1 2 3 4 5 6
Нағыз қаратопырақ - 375 24,6 3,6 100
Аз гумусті қаратопырақ 21 270 19,5 3,25 86
Күңгірт қаратопырақ Т. 17 178 11,0 4,9 66
1 2 3 4 5 6
Ашық қаратопырақ Т. 14 110 7,7 4,6 50
Кәдімгі құба Т. 14 84 5,6 3,2 34
Ашық құба құмбалшықты Т. 13 83 4,5 3,6 30
Ашық құба құмайтТ. 9 44 4,1 2,8 24
Кореляциялық баллдардың - 0,97 0,76 0,59 0,98
коэф.ент r

Топырағының бонитеттікшкаласы бонитет баллдарын жоғарғы жарты
метрлік қабаттағы гумус мөлшеріне қарай есептеуді көздейді.
БҚО жыртылатын күңгірт қарақоңыр топырақтарының бонитеттік шкаласын
шығырғанда жалпы қарашірінді мен азот мөлшерін, ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.