Топырақ бонитировкасы

Пән: Экология, Қоршаған ортаны қорғау
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 38 бет
Таңдаулыға:

ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ

Жәңгір хан атындағы Батыс Қазақстан аграрлық- техникалық университеті

Механикаландыру технологиялары және жерге орналастыру кафедрасы

5В090300 - Жерге орналастыру, 5В090700 - Кадастр мамандықтарында
күндізгі және сырттай білім алушыларға Топырақ бонитировкасы пәнінен
курстық жұмысты орындауға арналған

ӘДІСТЕМЕЛІК НҰСҚАУ

Орал 2013

Бекназаров Ж.Б.,а.ш.ғ. канд, доцент

Рецензент: Ожанов Ғ.С., а.ш.ғ. канд, доцент

5В090300- Жерге орналастыру, 5В090700 - Кадастр мамандықтарында
күндізгі және сырттай білім алушыларға арналған Топырақ бонитировкасы
пәнен курстық жұмысты орындауға арналған әдістемелік нұсқау

Механикаландыру технологиялары және жерге орнластыру кафедрасы отырысында
талқыланды: 2013 ж., хаттама № ____ хаттама

Политехникалық факультетінің оқу-әдістемелік бюросымен ұсынылды:
2013 ж., № хаттама

Университеттің ОӘК мақұлданды: ___ ______ 2013 ж., № ____ хаттама

Әдістемелікте курстық жұмысты орындауға қатысты мынандай сұрақтар
қамтылған: курстық жұмыстың тақырыптары, курстық жұмыстың құрлымы, мақсаты
мен мңндеттері, топырақ құнарлылығының агрохимиялық және биологиялық
көрсеткіштері. Есептеулер: суармалы және суармасыз ауыспалы егістіктердің
балл бонитеттерін есептеу, егістіктің көпжылдық өнімін анықтау, ауыспалы
егістік танптарының өнімділігін есептеу. Әдістемелік нұсқау 5В090700 -
Кадастр, 5В090300- Жерге орналастыру мамандықтары бойнша күндізгі және
сырттай бөлімде білім алушыларға оқу үрдісі барысында Топырақ
бонитировкасы пәні бойынша бағдарламаны игеру барысынада қолдануға
арналған көмекші құрал ретінде ұсынылып отыр.
Әдістемеліктің басты мақсаты –білім алушыларды тиімді әдістемелікпен
қамтамасыз ету.

© РМК Жәңгір хан атындағы Батыс Қазақстан аграрлық-техникалық
университеті, 2013ж.

МАЗМҰНЫ

Алғы сөз 5
Курстық жұмыстың мақсаты мен міндеті 6
Курстық жұмыстың тақырыптары 7
Курстық жұмысты орындау әдістемесі 8
1 Шаруашылықтың жалпы сипаттамасы 8
1.1 Аналық тау жыныстары және жер асты сулары 8
1.2 Рельеф (жер бедері) 8
1.3 Ауа райы 8
1.4 Өсімдіктер мен жануарлары 9
1.5 Адамдардың өндірістік іс әрекеттері 10
1 .6 Топырақ құнарлылығының көрсеткіштері 11
1.7 Топырақ құнарлылығының биологиялық және агрохимиялық көрсеткіштері 16
2 Ауылшаруашылық алқаптарын бағалау 18
2.1 ҚР суармасыз жердегі топырақ құнарлылығының эталондық көрсеткіші 25
2.2 Егістіктің көпжылдық өнімділігін есептеу 26
2.3 Ауыспалы егіс танаптарының өнімділігін есептеу 28
2.4 Табиғи шабындықтар мен жайлымдарды бағалау 29
2.5 Дақылдардың өнімділігінің баллдық корреляциялық коэффициентін есептеу
31
2.6 У тің Х байланысты регрессиялық теңдеуі 32
2.7 Х тің У бойынша регрессиялық теңдеуі 34
2.8 Топырақтың балл бонитетімен дақылдардың өнімділігі арасындағы
байланысты анықтау 35
2.9 Түрлі дақылдар үшін балл бонитет есептеу 36
3 Курстық жұмысты орындау кестесі 37
4 Курстық жұмысты рәсімдеуге қойылатын талаптар,тапсыру және қорғау 38
4.1 Курстық жұмыстың мазмұны мен құрлымы 39
Титулдік бет 39
Тапсырма 39
5 Курстық жұмысты қорғау реті 42
Қорытынды 43
Әдебиеттер 44
Қосымша 46

Алғы сөз

Жоғарғы оқу орнында білім алу барысында кейбір пәндерден курстық жұмыстарды
орындауға тура келеді курстық жұмысты орындауға қатысты мынандай сұрақтар
қамтылған: курстық жұмыстың тақырыптары, курстық жұмыстың құрлымы, мақсаты
мен мңндеттері, топырақ құнарлылығының агрохимиялық және биологиялық
көрсеткіштері. Есептеулер: суармалы және суармасыз ауыспалы егістіктердің
балл бонитеттерін есептеу, егістіктің көпжылдық өнімін анықтау, ауыспалы
егістік танптарының өнімділігін есептеу. қарастырылуы тиіс. Курстық жұмыс
бір жағынан алғанда таңдап алынған тақырыпқа байланысты, сауатты түрде
жазылған ғылыми түрдегі шығарма деп айтуға болады.
Білім алушылардың алған білім деңгейін жазбаша түрде тексеру тәсілі
жер шарындағы барлық білім беру орталықтарында кеңінен қолдалынатын тәсіл
болып саналады.
Білім алушы курстық жұмысты оқытушының ғылыми жетекшілік етуімен жеке
өз күшімен көрсетілген мерзімде орындауға тиіс.
Жұмысты орындау тапсырма алып тақырып таңдаудан,зерттеу нысанын, материал
жинақтап, қажетті әдебиеттерді іріктеуден басталып,соңы қорғаумен
аяқталады.
курстық жұмысты орындауға қатысты мынандай сұрақтар қамтылған: курстық
жұмыстың тақырыптары, курстық жұмыстың құрлымы, мақсаты мен мңндеттері,
топырақ құнарлылығының агрохимиялық және биологиялық көрсеткіштері.
Есептеулер: суармалы және суармасыз ауыспалы егістіктердің балл
бонитеттерін есептеу, егістіктің көпжылдық өнімін анықтау, ауыспалы егістік
танптарының өнімділігін есептеу.

Курстық жұмыстың мақсаты мен міндеті

Курстық жұмыстың мақсаты - Топырақ бонитировкасы пәнінен алған
теориялық білімді бекіту,сонымен қатар білім алушыларға топырақтың
түзілуіне және өсімдіктер өміріне әсер етуші факторларды сараптауды,
топырақ сапасын және ауыл шаруашылық алқаптарының орналасқан аймақтық
ерекшелігін есекере отырып сапалы бағалауды үйрету.
Курстық жұмыстарды орындау барысында алынған деректер сапалы болған
жағдайда, дипломдық жұмысты жазу барысында немесе түрлі шаруашылықтарға
ұсыныстар ретінде қолдануға негіз бола алады.
Курстық жұмыстың міндеті – білім алушыларға шаруашылық материалдары
негізінде аймақтың гидрологиялық,ауа райы мен топырағының, ұйымдастырушылық
– экономикалық ерекшеліктерімен таныстыру. Ауыл шаруашылық алқаптарының
топырақтарының балл бонитеттеріне және жерді пайдаланудың тиімділігіне
сараптама жасап баға беру.

Курстық жұмыстың тақырыптары

050903- Жерге орналастыру мамандығы бойынша сырттай және күндізгі бөлімде
оқитын білім алушыларға Топырақ бонитировкасы пәнінен курстық жұмысты
орындауға арналған тақырыптар тізімі.
1.Шаруашылықтың табиғи жайлымдық жерлерінің топырағын бонитировкалық
бағалау
2 Шаруашылықтың табиғи шабындық жерлерінің топырағын бонитировкалық бағалау
3.Шаруашылықтағы егістік жерлердің топырағын бонитировкалық бағалау
4.Бұзылған жерлердің топырағын бонитировкалық бағалау.
5.Орман алқаптарын орналастыратын жерлердің топыраған бонитировкалық
бағалау
6.Суармалы жерлердң топырағын бонитировкалық бағалау
7.Мелиоративтік шаралар жүргізілетін жерлердің топырағын бонитировкалық
бағалау
8.Көпжылдық екпелер орналастырылатын жерлердің топырағын бонитировкалық
бағалау
9.Эрозияға ұшыраған жерлердің топырағын бонитировкалық бағалау
10.Эрозияға ұшырау қаупі бар жерлердің топырағын бонитировкалық бағалау
11.Көпжылдық шөптердің топырағын бонитировкалық бағалау

Курстық жұмысты орындау әдістемесі

1 Шаруашылықтың жалпы сипаттамасы

Тарауды жазу барысында облыстың, ауданның, шаруашылықтың аты, барлық
қатынас жолдарының түрлері (темір жолдан қашықтығы және т.б.). Шаруашылықта
орналасқан ауа райын бақылайтын бекетің, жерге орналастыру, жер кадастры
жөніндегі есептер, шаруашылық орналасқан аймаққа байланысты жазылған жер
бедерінің, гидрологиясын, гидрографиясын, өсімдік жамылғысын сипаттап
жазылған деректер, мақалаларды, кітаптарды пайдалануға болады [6-14].

1.1 Аналық тау жыныстары және жер асты сулары

[8,9,10,11,12,14] әдебиеттерге сүйене отырып зерттелетін жердің
орналасқан геоморфологиялық аймағы анықталады,қысқаша түрде топырақ түзүші
аналық породаның генезизисі оның минералогиялық, химиялық құрамы сипаттап
жазылады. Топырақ жамылғысын құрайтын топырақ түрлері, оларды автоморфты,
жартылайгидроморфты, гидроморфты разрядттарға бөлу үшін жер асты
суларының орналасу тереңдігі және құрамының минерализациялану дәпежесі
сипаттап жазылады.

1.2 Рельеф (жер бедері)

Шаруашылықтың орналсқан аймағының жербедері,қырқа-белестері олардың биіктік
деңгейі және орналасу бағыты жазылады.Қырқаларда негізінен автоморфты,ойыс
жерлерде жартылай гидроморфты,ойыстың қырқаға ауысатын жерлерінде өтпелі
топырақтар орналасады.Жер асты суларының орналасу тереңдігі жербедеріне
қарағанда көбінесе шөгінді породалардың геологиялық құрлысына байланысты
болады.
Құрғақ далалық аймақтарда жақсы байқалатын микрорелеьеф тән болып
келеді, олардың пайда блуына әср ететін факторлар, топырақтың тұз және
гидротермиялық режимдері сипаттап жазылуы тиіс.

1.3 Ауа райы

Шаруашылыққа орналасқан ауа-райын бақылайтын бекетің деректеріне сүйене
отырып немесе анықтамалардан жылдық және айлық жайын-шашан мөлшері,
ауаның орташа тәулік температурасы және ауаның орташа салыстырмалы
ылғалдылығының көрсеткіштері жазылады (кесте 1).

Кесте 1 – Көпжылдық агрометеорологиялық көрсеткіштер

Бақылау Айлар Жылдық
бекеті орташа
көрсеткіш

га %
1 2 3
Егістік: барлығы,
оның ішінде: суармалы
Тыңайған жер: барлығы,
оның ішінде: суармалы
Шабындықтар, барлығы
оның ішінде,жақсартылған
Жайлым: барлығы
оның ішінде,сумен қамтамасыз
етілген
Көлтабандар
Көпжылдық екпелер
Басқалары
Барлық жер 100

Экспликация (лат. еxplication - түсіндірме) ғылыми түрде тұжырымдалған ауыл
шаруашылық алқаптарының сипаттамасы.
Шаруашылықта суармалы жерлер болатын болса жоғарыдағыдай кесте
жасалынады.
1 га шабындықтармен жайлымдардың өнімділігі нақты малазықтықпротеиндік
және мал азықтық өлшем бірлікпен көрсетіледі.
Берілген егіс көлемінің құрлымы шаруашылықта ендірілген және игерілген
ауыспалы егістерге сәйкес келуі тиіс.Шаруашылықта ауыспалы егістер болмаған
немесе курсты жұмысты оқытушының тапсырмасы бойынша орындаған кезде білім
алушы өзбетінше шаруашылықтың мамандығына, ауа райы мен топырақ жағдайына
байланысты аймақ талабына сай келетін егістік, малазықтық, арнайы ауыспалы
егістер құрастырады. [9,16, 19].

Кесте 3 –Егістіктің құрлымы және дақылдардың өнімділігі

Дақылдар Аумағы Өнімділік, цга
га %
Дәнді дақылдар барлығы,
оның ішінде. ... ... ... ... .
Малазықтық: барлығы,
оның ішінде. ... ... ... ... .
Техникалық: барлығы,
оның ішінде. ... ... ... ... .
Себілетін аумақ
Парлар
Егістік

1 .6 Топырақ құнарлылығының көрсеткіштері

Топырақ, геоботаникалық карталары агрономиялық картограммалар және де басқа
егістіктің өнімділігі туралы деректер, шаруашылықтың топырақ құнарлылығының
түрлерімен топырақ жамылғысының құрлымын (ТЖҚ) сипаттайды.
Далалық жағдайда топырақтың морфологиялық белгілер қою қызыл
топырақтың түрін,түршелерін анықтауға мүмкіндік береді.

Кесте 4- Қоңыр қызыл топырақтың негізгі кесіндісінің сипаттамасы

Топырақ қабатының Тереңдігі,Морфологиялық белгілері
индексі , 2004 см
PU Апах 0-28
28
AU В1 28-51
23
CAT В2 51-70
19
Вк 70-100
30
CCа С 100-150
50

Кесте 5- Қоңыр қызыл топырақтың механикалық (алымы) және микроагрегаттық
(бөлімі) құрамы

Топырақ Орта-шаӨңдеу Фракциялардың құрамы, %; бөліктердің Дисп
қалыңдығүлгі-нібарысымөлшері, мм ерси
ы, см ң нда ялық
ылғал-дHCl, % факт
ылы-ғы,жоғалу ор
% ы
1,0-0,25 0,25-0,05 0,05-0,
01
Апах 1,15 2,56 11,6 27,8
0-28
28
ВУЗ ВЗР НВ
% тга N-NO3 P2O5 К2О
Апах0-28 22,2 10,1 0,7 1,0 34,0
28 65,3 29,7 2,1 2,9 100
В1 28-51 20,0 9,4 0,9 1,0 31,3
23 63,9 30,0 2,9 3,2 100
В2 51-70 20,1 7,8 0,6 0,9 29,4
19 68,4 26,5 2,0 3,1 100
Вк70-100 20,1 5,5 0,8 1,1 27,5
30 73,1 20,0 2,9 4,0 100
С100-150 16,8 5,4 0,4 0,4 23,2
50 72,4 23,2 1,7 1,7 100

Кесте10- Шалғынды қызыл топырақтың су сүзіндісіндегі мг·экв.100 г
иондардың мөлшері (бөлімі) және топырақ массасынан % көрсеткіші (алымы)

Топырақ Құрғақ Аниондар Катиондар HCO3 SO4
қабаты, смқалдық Cl+ SO4Cl

суармасыз суармалы
1 2 3 4 5
Топырақ типі шалғынды - қызыл шалғынды - қызыл
қызыл қызыл
Гумус,топырақ 4,07 3,57 4,07 3,57
массасынан %
Натрий, жұту 2,45 4,90 2,45 4,90
сиымдылығы-нан %
Магний, жұту 29,83 34,00 29,83 34,00
сиымдылығы-нан %
Топырақтың тұздану типісульфатты хлоридты сульфатты хлоридты
Тұздану, 0-50 0,06 0,25 0,06 0,25
см,топырақ массасынан,%

11-Кесте жалғасы
1 2 3 4 5

Тұздылығы,50-100см,топы 0,08 0,30
рақ массасынан %
0,01 мм,кіші фракциялар 43,29 54,00
топырақ массасынан %
Топырақтың түр орташа ауыр саздақорташа ауыр саздақ
өзгерісі саздақ саздақ
Тастылығы топырақ 0,0 10,0 0,0 10,0
массасынан %
Ұсақ түйіршікті топырақ 38 31
қабаты, см
Ггидроморфтылық автоморфты гидроморфтыавтоморфты гидроморфты
дәрежесі
Бонитет баллы 56 25 94 51
Көлемі, га 420 80 25 5
Гектар- баллы 23520 2000 2350 255
Өнімділік, цга 28,0 12,5 108,4 58,8

Суармасыз жерлер үшін эталон ретінде кәдімгі қара топыраақтың
0-50см қабатындағы топырақ мсассасынан 7,0% гумус мөлшері алынады.
Қорытынды бонитет баллы бастапқы гумус баллын түзету
коэффициенттеріне көбейту( 12,13, 14, 15 кесте) арқылы есептеп шығарады,
есептеу формуласы:
Б=(Г7)·100·К1·К2·К3·К4·К5,
(10)
Мұндағы
Б – қорытынды бонитет баллы;
Г – 0-50 см қабаттағы гумустың нақты көрсеткіші, %;
7 – топырақтың 0-50 см қабатындағы қарашіріктің эталондық
көрсеткіші, % ;
К1 –гидроморфтылықтың түзету коэффициенті;
К2 –тастақтылықтың түзету коэффициенті;
К3 – жұтылған натридің түзету коэффициенті;
К4ж – жұтылған магнидің түзету коэффициенті;
К5 – 0-50см қабаттағы суда еритін тұздардың түзету коэффициенті.
Суармасыз жердегі шалғынды-қара-қызыл топырақтың бонитет баллын
есептеуге мысал: гумустың орташа көрсеткіші 4,07% (кесте 11). Топырақтың 0-
50см қабатындағы натрий - 2,45%,магний- 29,83% (жұту комплексінен) (кесте
11), түзету коэффиценттері сәйкесінше - 0,99 и 0,97(кесте 13). Топырақ
тұзданбаған топырақ құрамындағы тұздың мөлшері 0,06% , түзету коэффициенті
1,0 (кесте 14).
Жерасты сулары 10 м тереңдікте орналасқан,сондықтанда шалғынды-қара-қызыл
топырақ автоморф қатарына жатады, түзету коэффициенті 1,0. (12 кесте).
Тастақтылық коэффициенті мына формуламен есептелінеді:
К2=(100 – Σ 1 мм)100,
(11)

мұндағы: Σ 1мм – топырақ құрамының зертханалық сараптама арқылы
анықталған, диметрі 1 мм-ден ірі бөліктерінің көрсеткіші, ондай бөліктер
топырақ құрамында жоқ болса түзету коэффициенті 1,0 тең деп есептелінеді
(кесте12).

Кесте 12–Бонитировкасы барысында қолдалынатын түзету коэффициенттері

Диагностикалық белгі Топырақты жіктеу Коэффициент
бірлігі
1 2 3
орташа сазды 1,00
Суармалы егістіктің
механикалық құрамы
ауыр сазды 0,95
жеңіл сазды 0,90
құмайт 0,80
жеңіл саздақты 0,80
орташа саздақты 0,65
тауырсаздақты 0,50
құмды 0,20
тастанбаған 1,0
Тастақтылығы
нашартастанған 0,9
орташа тастанған 0,7
күшті тастанған 0,4
100 см үлкен 1,0
Ұсақ топырақты қабат
50-100 см 0,8
30-50 см 0,6
30 см кіші 0,4
12 кестенің жалғасы
1 2 3
Автоморфты және 1,0
жартылай гидроморфты
Гидроморфтылық
шалғынды 0,9
шалғынды-батпақты 0,8
құрғатылған
шалғынды-батпақты 0,7
батпақты
батпақты 0,4

Суармасыз жердегі автоморфты,тзданбаған орташа саздақты шалғынды-
қара-қызыл топырақтың бонитет баллы:
Б1=(4,077)·100·1,0·1,0·0,99·0,97·1 ,0=56
(12)

Кесте 13 – Әртүрлі жұтылған катиондардың түзету коэффициенттері

Натрий Магний
1 2 3 4
1 1,00 23 1,00
2-4 0,99 24-25 0,99
5 0,92 26-29 0,98
6 0,80 30 0,97
7 0,71 31 0,96
8 0,60 32-33 0,95
9 0,57 34 0,94
10 0,54 35 0,93
11 0,53 36 0,92
12 0,51 37 0,91
13 0,49 38 0,90
14 0,47 39 0,88
15 0,46 40-41 0,87
16 0,44 42 0,86
17 0,43 43 0,85
18 0,42 44-45 0,84
19 0,41 46-48 0,83
20-21 0,40 49-51 0,82
13 кестенің жалғасы
1 2 3 4
22-23 0,38 52-54 0,81
1 2 3 4
24-25 0,37 55-57 0,80
26 0,36 58-61 0,79
27-28 0,35 62-64 0,78
29-30 0,34 65-66 0,77
31 0,33 67 0,75
32 0,32 68 0,71
33 0,31 69 0,67
34 0,30 70 0,65
35 0,29 71 0,64
36 0,28 72 0,63
37 0,27 73 0,62
38 0,26 74-75 0,61
39 0,25 76 0,60
40 0,24
41-42 0,23
43 0,21
44 0,20
45 0,19
46-48 0,18
49-50 0,16

Суармасыз жердегі тастанбаған гидроморфты сортаңдануы,тұздануы нашар
қызыл топырақтың балл бонитетінің көрсеткіші біріншімен салыстырғанда екі
есеге дейін төмен.
Б2=(3,577)·100·0,9·0,9·0,92·0,94·0 ,7=25
(13)

Кесте 14 –Т опырақтың тұздануының түзету коэффициенті

Топырақтардың Тұздану типтері Коэффициенттер
тұздану типтері
гидрокар-бхлоридті сульфатты Суарма-Суармалы
онатты-сул сыз жердегі
ьфатты, SO4 0,5 SO4 ;0,5;жердегітопырақтың
содалы CL CL топыра-қабаты
HCO3 =1-2;сульфатты-хлоридті қтың үшін,
CL+SO4 хлоридті -сульфатты0-50 смсм
сульфатты-SO4 SO4 қабаты
содалы =0,5-1,0 =1,0-0,5 үшін
HCO3 2; CL CL
CL+SO4
Тұздың мөлшері топырақ 0-5050-10
массасынан, 0
%
Тұзданбаған 0,1 0,2 0,3 1,0 1,0 1,0
Нашартұзданған 0,1-0,3 0,2-0,3 0,3-0,6 0,7 0,9 1,0
Орташатұзданған 0,3-0,5 0,3-0,5 0,6-1,0 0,5 0,7 0,9
Қаттытұздалған 0,5-0,7 0,5-1,0 1,0-2,0 0,3 0,4 0,7
Өте қаттытұзданған
(сорлар) 0,7 1,0 2,0 0,0 0,2 0,4

Суармалы жерлердегі кестедегі көрсетілген топырақтардың балл бонитеті
төмендегі формула бойынша есептеледі.

Б=(Г2,5)·100·К1·К2·К3·К4·К5·К6·К7· К8,
(14)
Мұндағы, Б, Г, К1, К2, К3, К4, К5 – алғашқы формулаға сәйкес келеді;
2,5 – суармалы жердегі сұр топырақтың 0-50см қабатындағы гумстың
эталондық көрсеткіші, %;
К6 – 50-100 см қабаттағы тұз мөлшерінің түзету коэффициенті;
К7 – ұсақ топырақты қабаттың түзету коэффициенті, см;
К8 – топырақтың механикалық құрамындағы физикалық саздың мөлшеріне
байланысты түзету коэффициенті.
Түзету коэффициенттерін қолдана отырып жаңа балл көрсеткішін
табамыз:
Б1=(4,072,5)·100·1,0·1,0·0,99·0,97 ·1,0·1,0·0,6·1,0=94
Б2=(3,572,5)·100·0,9·0,9·0,92·0,94 ·0,9·1,0·0,6·0,95=51
Балл бонитетін учаскенің көлеміне көбейту арқылы,орташа балл
бонитетті есептеуге қажетті гектарлық балл көрсеткіші есептеледі,суармасыз
жерлер үшін ол 51,сауармалы жер үшін 87.
Учаскенің орташа біртектілігн анықтау үшін бағынышты топырақтардың
% көрсеткіштерін орташамен алу қажет. Мысалы, 10% болса 5%; 10% - 20% ═
15%; 20% - 30 % ═ 25 % ; 30% - 50% ═ 40%.
Мысалы: Сортаңданған қара топырақ 30 %, шалғынды қара топырақ 20
%,көлемі 1000 гектар болатын контур берілген.
Топырақты зерттеу жөніндегі нұсқауға сәйкес берілген контур былай
жіктеледі:сортаңданған топырақ 20% дан 30% дейін, шалғынды қара топырақ 10%
дан 20% дейін. Есептеу барысында бағынышты топырақтардың пайызын орташа
көрсеткішпен аламыз, 10% болса 5%; 10% - 20% ═ 15%; 20% - 30 % ═ 25 %
; 30% - 50% ═ 40%.
Аталған мысалда сорлар көлемі 25 % = 250 га, шалғынды – қара
топырақтар 15 % = 150 га, ал қара топырақтар 60 % = 600 га.
Қаратопырақтың балл көрсеткіші 60,сор -10балл,шалғынды қаратопырақ-90
балл болса берілген учаскенің балл бонитеті 52 тең болады.

Бконтур = 600*60 + 250*10+150*90 = 52
(15)
1000

2.1 ҚР суармасыз жердегі топырақ құнарлылығының эталондық көрсеткіші

Қарашірік (гумус) топырақ құнарлылығының органикалық бөлігінің 75-85%
құрайтын негізгі көрсеткіш болып есептеледі. Топырақтануда корреляция
заңдылығы топырақ түзеуге әсер ететін факторлармен топырақ құнарлылығының
арасында тұрақты табиғи байланыс бар екенін көрсетті,сондықтанда топырақты
бонитировкалау әдісі және дақылдардың өнімімен корреляцияланатын бағалау
шкаласының көрсеткіштерінің белгілері нақты жағдайда түрліше болып келуі
мүмкін.
ҚР жерді бағалау әдістемелігі бойынша басты бонитировкалық көрсеткіш болып
топырақтың 0-50см қабатындағы қарашіріктің қалыңдығы есептеледі. 100
баллдық эталондық көрсеткіш болып құрамында қарашірік мөлшері 7,0% болатын
кәдімгі қара топырақ есептеледі. Мысалы,аймақтық топырақтың 0-50 см,
қабатындағы қарашірік мөлшері (Г) 3,5% болса негізгі балл (Б)
төмендегідей формуламен есептеледі:

Бо = Г%( 100 = 3,5(100 = 50 балл
(16)
7% 7
Қарашіріктің мөлшері топырақтың қатты фазасының массасынан проценттік
мөлшер бойынша анықталады, бірақта топырақтың қатты фазасының массасы
кәдімгі қара топырақтың өзінде (тың жерде,суармалы жерде) түрліше болып
келеді,сондықтан да топырақтың негізгі баллын анықтау барысында оның
тығыздығын немесе көлемдік массасын (ОМ), міндетті түрде анықтау қажет.
Г%(ОМ(h=7,4(1,01(10=74,74тга
(17)

Кесте 15 – Қара және қызыл топырақтардың тығыздығымен қарашірік мөлшерінің
жалпы қоры

Топырақ қабаты,см Чо К3
ОМ, қарашірік ОМ, қарашірік
гсм3 гсм3
% тга % тга
0-10 1,01 7,4 74,74 1,18 4,047,20
10-20 1,17 7,1 83,07 1,25 3,746,25
20-30 1,20 6,9 82,80 1,29 3,545,15
30-40 1,20 6,9 82,80 1,36 3,344,88
40-50 1,22 6,1 81,74 1,42 3,042,60
0-50 1,16 7,0 405,15 1,30 3,5226,08
Қарашірік мөлшеріне байланысты 100 50
топырақтың негізгі баллы
100 55,8

Бо=226,08(100= 55,8
405,15
Бұдан шығатын қорытынды, аймақтық топырақтардың 0-50 см қабатындағы 1
гектардағы қарашірік мөлшерін эталондық кәдімгі қара топырақпен салыстыра
отырып негізгі балл бонитеттерін анықтау, қоңыр қызыл топырақтың негізгі
балл бонитетінің 5,8 ( 6 баллға тең екенін көрсетеді.
Олай болатын болса,суармалы жерлердегі топырақтың 50-100см қабатының
топырақ тығыздығы дақылдардың өнімділігімен корреляциялық байланыстағы
басты көрсеткіш болғандықтан анықтауды қажет ететін бонитировкалық басты
белгі болып саналады.

2.2 Егістіктің көпжылдық өнімділігін есептеу

Топырақтың ылғал-физикалық қасиеттеріне және негізгі агрометеорологиялық
көрсеткіштеріне сүйене отырып аймақтық ауыспалы егістегі дақылдардың
көпжылдық орташа өнімін есептеу.
Көпжылдық атмосфералық жауын –шашын мөлшерінің (АО), ауа температурасының
(t°C),ауаның салыстырмалы ылғалдылық мөлшерінің (Wв) кестесін жасау және
НВ, ВУЗ, ДАВ көрсеткіштеріне сүйене отырып топырақтың белсенді
қабатындағы су қорын есептеу. Алынған деректерге сүйене отырып суармалы
жерлердегі 1 ай ішіндегі булануды есептеу-

Е=0,0018(25+t°)2⋅(100- Wв) (18)

Мұндағы, Е – бір ай ішіндегі булану, ммга;
t – ауаның орташа айлық температурасы, ºС;
Wв – ауаның орташа айлық салыстырмалы ылғалдылығы, %. (19)
Е=АО+ДАВ
Мұндағы, Е
-су пайдаланудың жиынтық мөлшері,тга
АО- атмосфералық жауын –шашын мөлшері,мм
ДАВ –белсенді ылғалдылықтың таралу аймағы ,см
Әрбір дақыл үшін көпжылдық вегетацялық кезеңнің ұзақтығын және
дақылдың су буландыру транспирациялық коэффициентін (КТК) ескере отырып су
пайдаланудың жиынтық мөлшерін (Е) анықтайды,содан соң нақты мүмкін өнімнің
мөлшерін (НМӨ) есептеу (НМӨ) = Е:КТК тга.
Облыстың көпжылдық агрометеорологиялық көрсеткіштері түрлі әдебиеттерде
көрсетілген [10, 11, 12, 13]. Аталған әдебиеттерге сүйене отырып жауын
шашын (ΣАо) ммга, ауаның орташа айлық салыстырмалы ылғалдылығы % (Wв),
бір айлық булану (Е) ммга, ылғалдану коэффициенті (Ку), 10ºС жоғары
температура көрсеткіші (Σt10ºС),гидротермиялық коэффициент (ГТК)
көрсеткіштерінің кестесі жасалынады (Кесте 16).
Кесте 16-Шыңғырлау ауданының 1961 - 2001 аралығындағы агрометеорологиялық
көрсеткіштері

Айлар Орташа Жиынтық, ммга Ку ГТК
ауа ауа жауын булану
температурасыылғалды-лығшашын
, ºС ы, %
1 2 3 4 5 6 7
Қаңтар - 14,2 81 15 4 3,75
Акпан - 15,4 79 13 5 2,60
Нурыз - 6,5 81 19 12 1,58
Сәуір 6,8 65 19 64 0,30
Маусым 15,4 54 31 135 0,23 0,65
Мамыр 19,9 52 33 174 0,19 0,55
Шілде 22,4 51 31 198 0,16 0,45
Тамыз 20,8 50 26 189 0,14 0,40
Қыркүйек 14,2 58 23 116 0,20 0,54

16 Кестенің жалғасы
1 2 3 4 5 6 7
Қазан 4,7 71 29 46 0,63
Қараша - 3,3 83 22 14 1,57
Желтоқсан - 10,2 81 20 7 2,86
Жылдық 4,7 67 281 964 0,29
көрсеткіш

Ку=ΣАоΣЕ
(20)

Мұндағы, КУ – аймақтың ылғалдану коэффициенті;
ΣАО – жылдық немесе бір айлық атмосфералық жауын –шашын мөлшері,
ммга;
ΣЕ – жылдық немесе бір айлық булану мөлшері, ммга.

ГТК=10·ΣАОΣt10ºС,
(21)

Мұндағы,10·ΣАО–атмосфералық жауын – шашынның жиынтық мөлшері,
тга;
Σt10ºС – 10ºС жоғары температураның жиынтық мөлшері мамыр-қыркүйек
аралығындағы көрсеткіш 2840ºС тең.

КК = 360 (t мах-tмin) : (Ш+10) (22)
Мұндағы, tмax-tмin- аймақтың максималды және минмалды температурасының
көрсеткіштері;
Ш – жергілікті жердің ендігі, град.

2.3 Ауыспалы егіс танаптарының өнімділігін есептеу

Ауыспалы егістің 1айналым уақыт аралығындағы нақты өнім мөлшерін анықтау.
Нақты мүмкіншілікті өнім (НМӨ), (ДВУ)- сорттың,гибридтің генетикалық
мүмкіншілігіне байланысты теория түрінде есептелген, бере алатын өнім
мөлшері,мүмкіншілікті өнімнің мөлшері нақты өнімге ешқашанда сай келмейді,
себебі дақылдардың өнімін шектейтін көптеген сыртқы факторлар бар. БҚО
орналасқан жері 47(36’және 51(46(,бұл аймақта негізінен үнемі ылғал
жетіспейді,өсімдіктердің белсенді вегетациялық кезеңінің басталу мерзімі,
облыстың оңтүстігінде 20±2 наурызда, солтүстігінде 7±2 сәуірде, күзгі
өсімдіктердің вегетациялық кезеңінің тоқталу мерзімі сәйкесінше 1 қараша
мен 20 қазан аралығында.
Қажет материалдар. Ауыспалы егістің тарих кітабы, соңғы он жылдық
агрометеорологиялық көрсеткіштер немесе ауыспалы егістердің 2 ротациялық
кезеңінің ауа райының көрсеткіштері, топырақтың белсенді қабатындағы
тиімді ылғалдылық қоры, вегетация барысында өсімдіктердің су пайдалану
көрсеткіштері.
Нақты мүмкіншілікті өнімді есептеу әдісі. Ауыспалы егістерден әртүрлі
өнімдер алынады( дән,шөп,көк балауса,түйнектер,тамыр жемістер және т.б.)
алынған өнімдерді бір –бірімен салыстыруға келетіндей белгілі бір өлшем
бірлікке,яғни көрсеткішке келтіру қажет.Ондай көрсеткіштерге мыналар
жатады:құрғақ зат,шартты дән,азықтық өлшем бірлік,азықтық протеин немесе
азықтық қуат бірілік(ҚАӨ),(ЭКЕ),бұлай ортақ көрсеткішке аудару дақылдардың
өнімділік көрсеткіштері бойынша варияциялық қатар құруға мүмкіндік береді.

2.4 Табиғи шабындықтар мен жайлымдарды бағалау

Шабындықтар мен жайлымдар үшін эталон (100 балл). 1 га жердің өнімділігі
шартты түрде 10 ц азықтық өлшем бірлік, 100 кг қорытылатын протеин
(1азықтық өлшем бірлікке, 100г) болып есептеледі.
Өнімділік деп жылдың ауа райының ерекшелігіне байланысты 1 га жерден
алынған шөптің азықтық өлшем бірлік немесе қорытылатын протеин бойынша
берілген массасын айтады.
Шабындықты бағалау одан ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.