Дауыссыз дыбыстар емлесі

Пән: Тілтану, Филология
Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 22 бет
Таңдаулыға:

Ж.Досмұхамедов атындағы педогогикалық колледжі

Қазақ тілі мен әдебиеті
кафедрасы

КУРСТЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы:
Дауыссыз дыбыстар емлесі

Студенттің фамилиясы:
Мухамбеткалиева.М.С
Мамандығы: Қазақ тілі және әдебиеті
мұғалімі
Курс: 3
Топ: 3пҚМҚ
Ғылыми жетекшісі: Темрешева.А.Ж.

Орал 2015

Жоспар

Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
1. Дауыссыз дыбыстар емлесі
1.1 Дауыссыз
дыбыстар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... 4
1.2 Қатаң, ұяң, үнді дауыссыздарының
емлесі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ...10
1.3 Эксплозив, фрикатив
фонемалар ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...16
2. Үндестік заңы
2.1 Дыбыс
үндестігі ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ..19
2.2 Буын
үндестiгi ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... .23
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..26
Пайдаланылған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... 27

Кіріспе
Зерттеу өзектілігі. Фонетика (грекше phonetikos – дыбыстық) –
дыбыс туралы iлiм, тiлдiң дыбыс жүйесiн зерттейтiн тiл бiлiмiнiң
бiр саласы. Фонетика – зерттейтiн объектiсi жағынан қарастыратын
мәселесi жағынан да тiл бiлiмiнiң басқа бөлiмдерiнен ерекшеленiп
тұрады.
А.Байтұрсынұлы фонетиканы дыбыс жүйесi деп ойлаған. Әрине бұл
екеуi синоним түрiнде қолданылатынын ескеру керек. Дыбыс жүйесi
карастыратын мәселелер: тiл дыбыстарының пайда болуы, олардың
түрлерi, iштей жiктелуi, сөз iшiнде бiрiне-бiрi ықпал етiп,
үйлесетiн, үндесiп, тiркесiп тұрудың тетiгi, буын, екпiн, сөйлеу
мен жазудың аракатынасы, орфография, орфоәпия т.б.
Сондықтан да фонетиканың тiл бiлiмiнде алатын орны үлкен.
Фонетика тiл дыбыстарын және оның заңдылықтарын тексеруде белгiлi
бiр тiлдiк теориялық қағидаларға сүйенедi.
Бiз дыбыс дегенде эрбiр қазақ тiлiндегi дыбыстарды күрделi
тұлға ретiнде қарастырамыз. Сондықтан да фонетика тiлдегi дыбыстарды
фонемалық қасиетiне қарай сұрыптайды. Фонеманың басты объектiсi
фонема теориясы болып табылады.
Өкпеден шыққан ауаның кедергіге ұшырауы арқылы жасалған
дыбыстар дауыссыз дыбыстар деп аталады. Дауыссыз дыбыстар үн мен
салдырдың қатысына қарай үшкебөлінеді: Олар:
1) қатаң дауыссыздар;
2) ұяң дауыссыздар;
3) үнді дауыссыдар.
Жалпы курстық жүмыстың мақсаты дауыссыз дыбыстардың емлесімен
танысу. Осы мақсаттарға орай курстық жұмыстың келесі міндеттері
бар:
- Жалпы фонетика түсінігімен танысу;
- Дауысты және дауыссыз дыбыстар ерекшелігін анықтау;
- Дауыссыз дыбыстарды түбегейлі зерттеу;
- Дауыссыз дыбыстардың емлесін анықтап зерттеу;
- Үндестік заңына талдау жасау.
Зерттеу мақсаты: Дауыссыз дыбыстардың емлесін оқытуда тиімді
әдіс – тәсілдерді анықтау. Дауыссыз дыбыстардың емлесін зерттей
келе, орта буын оқушыларына қазақ тілі сабақтарының жаңаша
жүргізілу мүмкіндігін қарастыру.
Зерттеу міндеттері:
1. Фонетика туралы түсінік беру;
2. Дауыссыз дыбыстарды теориялық тұрғыдан зерттеу;
3. Дауыссыз дыбыстардың емлесі туралы малұмат беру.
Зерттеу обьектісі - 5-9сыныптарға қазақ тілі пәні
Зерттеу пәні – 5-9сыныптарға сыныптарындағы қазақ тілі пәні.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы – 5-9сыныптарға арналған дауыссыз
дыбыстарды үйрету кестесі, дауыссыз дыбыстарды үйретуде
қолданылатын дидактикалық материалдар түрлері.
Жұмыстың практикалық маңыздылығы – мектепте тіл сабағындағы
дыбыстарды оқыту мүмкіндіктерін ашып, қолдану жолдарын білімгер өзі
әдістерін құру арқылы ұсынады.
Зерттеудің теориялық мәні – дыбыстардың жалпы даму тарихына,
дыбысты зерттеген әдіскерлердің еңбектеріне шолу жасалынды.
Зерттеудің методологиялық негізі - 5-9сыныптарға қазақ тілі
сабағын жүргізудің қажеттілігімен пайдасын анықтап көрсетті.
Зерттеу әдістері – оқылған әдебиеттерде шолу жасау, түсіндіру,
анализ – синтез, бақылау – байқау т.б. зерттеу әдістерін
пайдаландым.
Зерттеу жұмысының құрылымы: жұмыс кіріспеден, екі бөлімнен және
қорытынды мен пайдаланылған әдебиеттер тізімінен, қосымшалардан
тұрады.

1. Дауыссыз дыбыстар емлесі
1.1 Дауыссыз дыбыстар
Қазақ жазуы араб әліпбиінен 29 әріптен тұратын латын әліпбиіне
1929 жылы көшті. Латын әліпбиіне көшкеннен бастап бас әріппен
жазу пайда болды. 1940 жылы қараша айынан бастап орыс әліпбиіне
негізделген қазақ әліпбиі қолданыла бастады.
Орыс әліпбиіне негізделген қазақ әліпбиінде қазақ тіліне тән
тоғыз әріп бар. Олар: ә, ғ, ң, қ, ө, ұ, ү, һ, і. Қалғандары –
орыс тілі мен қазақ тіліне ортақ әріптер.
Тіл дыбыстары екіге бөлінеді:
1) дауысты дыбыстар;
2) дауыссыз дыбыстар.
Дауысты дыбыстар (Вокализм) — дыбыстау мүшелерінің бірыңғай
толық қатысуынан, фонациялық ауанын кедергісіз, еркін және баяу
шығуынан жасалатын дыбыстар. Дауысты дыбыстар фонациялықауаның
кемейде керіліп тұрған дауыс шымылдығына соқтығуынан пайда болған
дірілден жасалады. Дауысты дыбыстардың басты қасиеті сөз ішінде
буын жасап, дауыссыз дыбыстармен тіркесе алатындығында.
Дауысты дыбыстар саны – 12.
Олар: а, ә, о, ө, е, ы, і, ұ, ү, и, э, (у).
Дауысты дыбыстар өкпеден шыққан ауаның кедергіге ұшырамауы
арқылы үннен жасалады.Дауыстылар тоннан (үннен) жасалады, ал
дауыссыздар салдырдан жасалады.
Дауыстыларды айтқан кезде ауа кедергісіз, қарқынсыз шығады
да, дыбыстау мүшелерінің барлығы қатысады. Мәселен, а дегенде
дауысшымылдығы дірілдейді, тіл артқа тартылады. Жақ (ауыз) кең
ашылып, ерін екі жаққа қарай керіліп, (езулік болып) айтылады.
Дауыссыз дыбыстар (Kонсонантйзм)— тек салдыр немесе салдыр мен
үн қатысы арқылы жасалатын, буын құрай алмайтын дыбыстар. Дауыссыз
дыбыстарды айтқанда көмейде кедергіге ұшырмаған фонациялық ауа ауыз
қуысына күшті қарқынмен келеді. Өкпеден шыққан ауаның кедергіге
ұшырап шығуынан жасалатын дыбыстарды дауыссыз дыбыстар дейміз. Ауыз
тар ашылғандықтан, көмей арқылы келген қарқынды ауа әр түрлі
артикуляциялық мүшелермен соктығысады.
Қазіргі қазақ тілінде 25 дауыссыз бар: б, в, г, ғ, д, ж,
з, й, к, қ, л, м, н, ң, п,р, с, т, һ, ф, х, ц, ч, ш, (у),
Бұлардын ішінде һ дауыссызы кейбір шығыс сөздерінде, в, ф, х, ц,
ч дауыссыздары негізінен орыс тілі арқылы кірген халықаралық
сөздерде, қалған 19 дауыссыз қазақтың байырғы сөздерінде
қолданылады.
Айтылу кезінде ауаның еркін шықпай, кедергіге ұшырап шығуынан
жасалған дыбыстарды дауыссыз дыбыстар дейді. Дауыссыз дыбыстар
сөйлеу мүшелерінің бір-бірімен жанасуы немесе толық қабысуы арқылы
пайда болады. Дауыссыздардың басты ерекшеліктері:
- дауыссыздардың жасалатын орны – ауыз және көмей қуыстары;
- дауыссыз қатаңдарда мүлде үн болмаса, ұяңдарда үннің қатысы
жартылай болады да, ал үнділерде бәсең үн болады;
- дауыссыз қатаң және ұяңдардың ішкі сапасы таза салдырдан
тұрады ал, үнділерде сөйлеу мүшелерінің (тіл, ерін, жақ) бір-біріне
жуықтауы, түрленуі, көлемін өзгертуі көмей арқылы келген ауаға
пәлендей кедергі бола алмайды;
- дауыссыз қатаң және ұяңдарды көтеруге, созуға, әуенін
өзгертуге мүлде болмаса, ал үнділерді керісінше көтеруге, созуға,
әуенін өзгертуге болады;
- дауыссыздардың үн сапасында жаңғырық болмайды;
- дауыссыздар сөз ішінде жалқы тұрып буын құрай алмайды.
Дауыссыз дыбыстар дауыс қатынасына қарай үшке бөлінеді:
1. Қатаң дауыссыздар — дауыс шымылдығы қатыспай, тек
салдырдан жасалатын дауыссыз дыбыстар: п, к, қ, т, с,
ф, х, ц, ч, ш;
2. Ұяң дауыссыздар — дауыс шымылдығының қатысуымен жасалатын,
салдыр мен үн тең болатын дауыссыздар: б,в, г, ғ, д,
ж, з;
3. Үнді дауыссыздар — дауыс шымылдығының қатысуымен жасалатын
салдырға қарағанда үн басым дауыссыздар: р, л, м, н,
ң.

Дауыссыз дыбыстардың жіктелуі

Дауыссыз дыбыстар
б, в, г, ғ, д, ж, з, й, м, н, ң, р, л, к, қ, п, т, с, ф,
х, һ, ц, ч, ш, щ, (у)

Салдыр мен үннің қатысына қарай

үнді (сонорные): ұяң (звонкие): қатаң (глухие):

м, н, ң, р, л, б, в, г, ғ, д, к, қ, п, т, с, ф, х, һ,
й, у ж, з, һ ц, ч, ш, щ

Қатаң дауыссыз дыбыстар мен ұяң дауыссыз дыбыстар жұп құрайды.
Олар: п-б, ф-в, к-г, қ-ғ, т-д, с-з, ш-ж. Бұл дыбыстар жұп
құрауға қабілетті дауыссыз дыбыстар деп аталады.
Х, ц, щ, ч, һ дауыссыз дыбыстары жұп құрауға қабілетсіз
дауыссыз дыбыстар болып табылады.
Екі еріннің бір-біріне жабыса тиісуі арқылы жасалатын м, б, п
еріндік дауыссыздар деп аталады.
Жіңішке дауыссыздар— сөз құрамындағы дауыссыз дыбыстардың көрші
жінішке дауыстылармен үндесіп жінішкеруі (сыз — сіз, тұз — түз).
Жуан дауыссыздар — тілдін орта тұсынын қатты тандайға
көтерілмеуінен тембрі (әуені) темен, қатаң айтылатын дауыссыздар.
Дауыссыздардың жуандауы орыс — көрші жуан дауысты дыбыстың
әсерімен дауыссыздардың жуандап айтылуы. Мысалы: ар, он, тар, бар
ср. ер, өн, тер, бер. Әр уақытта жуан айтылып, буын талғайтын
дауыссыздар: қ, ғ. Мысалы: қар, ғана, сақ, доға.
Дауыссыздардың жіңішкеруі— тілдің орта шені таңдайдын орта
шеніне нық тиіп, сонан соң бірден ашылып кетуі арқылы жасалып,
әрдайым жіңішке айтылатын дауыссыздар: к, г. Орыс сөздерінде
кездесетін ч, щ дыбыстарының да жуан сыңары жоқ, ал қалған
дауыссыздар буын ыңғайына қарай жуан, жіңішке болып айтыла береді.
Мысалы: қазақ тілінде am — em, үн — үн, тор — тер, аз — әз.
Дауыссыз фонемалар айтылу жолына қарай 2 топқа бөлiнедi :
1. Шұғыл фонемалар (эксплозив). Оларға мынадай дыбыстар
жатады : п, б, т, д, к, г, қ, ч, ц.
2. Ызың фонемалар (фрикатив). Оған мынадай фонемалар жатады
: ф, в, с, ғ, ш, щ, х, з, ж, h .
Осы дауыссыздардың айтылу жолына қарай бөлiнетiн топтарын
үнсiздерге жатқызуға болады. Сондықтан да айтылу жолына қарай
үнсiздердiң бiр тобын шүғыл, бiр тобын ызың деп ажыратуға болады.
Шұғыл фонемаларды айтқанда дыбыстау мүшелерiнiң өзара бiрiне-бiрi
жабысып (имплозия) , содан соң iле-шала кiлт ажырап кетуiнен
(эксплозия) фонациялық ауа лық етiп шұғыл үзiлiп шығады. Осындай
фонемаларды шұғыл немесе үзiлмелi, сондай-ақ жабысыңқы фонемалар деп
атайды. Ал, ызың (фрикатив) фонемаларды айтқанда дыбысталу
мүшелерiнiң жуысуынан фонациялық ауа шұғыл шықпайды. Керiсiнше,
үзiлiп, ызыңдап шығады. Осыған орай дыбыс пайда болады.
Ауаның осылай шығуынан пайда болған фонемаларды ызың, сүзiлмелi
немесе жуысыңқы фонемалар дейдi.
Шұғыл фонемаларды айтқанда ауа үзiлiп шыққандықтан бұларды
үздiктi деуге де болады. Ал, ызың фонемаларды айтқанда ауа үзiлмей
шыққандықтан бұларды үздiксiз фонемалар деп айтуға болады.
Жасалу немесе артикулияциялық орнына қарай дауыссыз фонемаларды
8 топқа бөлуге болады.
Олар негiзiнен мыналар:
1. Ерiн фонемалары (билабиаль). Олар : п, б, м, (у).
2. Тiс пен ерiн фонемалары (лабиаль-денталь)–ф, в.
3. Тiс фонемалары (денталь) : т, с, з, д, ц.
4. Тiл ұшы фонемалары (альвеоляр) : н, л, ч.
5. Тiл алды фонемалары (палатоль) : р, ш, ж, й, щ.
6. Тiл ортасы фонемалары (преполаталь) : к, г.
7. Тiл арты фонемалары (веляр) : қ, ғ, ң. х.
8. Көмей фонемасы (фарингаль) : h.

1.2 Қатаң, ұяң, үнді дауыссыздарының емлесі

1. ң, й, һ дыбыстарынан сөз басталмайды, олар сөздің тек
ортасында не аяғында қолданылады. Мысалы:жаңа, ай, қайрат,
қаһар,жай.
2. Қазақ тіліндегі дауыссыз дыбыстардың да сөз ішінде
қолданылуында өзіндік ерекшеліктері бар. Мысалы, қазақтың
сөздері б, в, г, ғ, д, щ дыбыстарына аяқталмайды, олар
тек орыс тілінен енген сөздерде қолданылады. Мысалы:актив,
отряд, клуб. Б, в, г, д әріптеріне аяқталған орыс
тілінен енген сөздерге қосымша қатаң дыбыстан басталады:
клуб — клубқа, актив – активке, педагог — педагогтен,
завод — заводты. Сөз соныңда бұл дыбыстар қатаң болып
айтылады.
3. Айыру (ь), жіңішкелік (ь) белгілері ешбір дыбыс
білдірмейді, тек орыс тілінен енген сөздерде ғана
жазылады. Сөздік түбірі жіңішкелік белгіге (ь) бітіп,
оған жалғанатын қосымша дауысты дыбыстан басталса, ол
түсіріліп, ал оған жалғанатын қосымша дауыссыздан
басталса, жіңішкелік белгі (ь) сақталып жазылады:
календарь — календары, календарьлық. Медаль — медалы,
медальға, медальдан. Бір буынды сөз жіңішкелік (ь)
белгіге бітсе, қосымша жінішке түрде жалғанады, ал сөз
көп буынды болып келсе, қосымша сөздің соңғы буынына
қарай жалғанады: ноль — нольге, нольді; февраль —
февральда, сентябрь — сентябрьде, сентябрьден.
4. В, ф, ц, ч, щ әріптері орыс тілінен енген сөздерде
жазылады. Мысалы: физика, цирк, кофе, борщ, лифт, шифр,
цифр, очерк, центнер, циркуль т. б.
5. Ескерту. Щ әрпі қазақтың байырғы сөздерінен ащы, тұщы
,кеще деген сөздерде ғана жазылады. Ф әрпі араб, парсы
тілдерінен енген кейбір жалқы есімдер мен бірен-саран
жалпы есімдерде жазылады. Мысалы: Фарида, Фатима, Марфуға,
саф (алтын), фәни (дүние) т. б.
6. X әрпі орыс тілінен және араб-парсы тілдерінен енген
сөздерде жазылады. Мысалы: химия, археология, цех, хал,
хат, тарих, кітапхана т. б.
7. Соңғы дыбыстар ог, уг және рк, рг, ик, мк, нк, кс,
кт, ск, лк, окт, ель, брь, кль, бль, сияқты дыбыстар
тіркесіне біткен кірме сөздерге косымшалар жіңішке түрде
жалғанады. Мысалы: педагог тер, педагог-тік, бинокль-ді,
парк-тен, пункт-тер, округ-ке т. б.
8. Жіңішкелік белгісіне аяқталған бір буынды кірме сөздер
мен соңғы буынында е, э дыбыстары бар кірме сөздерге
қосымша жіңішке түрде жалғанады. Жіңішкелік белгісіне
аяқталған сөздерге дауыссыз дыбыстан басталатын қосымша
жалғанғанда жіңішкелік белгісі сақталады да, дауысты
дыбыстан басталатын, қосымша жалғанғанда жіңішкелік белгісі
жазылмайды. Мысалы: рольдері және ролі, осьтері және
осі, дуэтке, актердің т. б.
9. Кт, нк, нд, нг, мп, мб, ск, кс, фт, рв сияқты
дыбыстар тіркесіне біткен кірме термин сөздерге дауыссыз
дыбыстан басталатын қосымша жалғанғанда, түбір мен
қосымшаның арасына дәнекер ретінде қысаң ы не і дыбысы
жазылады. Мысалы: факт-і-лері, танк-і-ге, митинг-і-ні,
объект-і-лер, штамп-ы-лау, киоск-і-ні т. б.
10. Қосарлы сс, лл, мм, тт дыбыстарына немесе ст, сть, зд
дыбыстар тізбегіне біткен кірме сөздерге қосымша
жалғанғанда, қосар дыбыстың соңғысы немесе соңғы т, ть,
д дыбыстары дыбыстары түсіріліп
жазылады. Мысалы: металл — метал-ға, класс —клас-тын,
грамм — грам-дап, прогресс — прогрес-тік, трест — трес-
ке, съезд — съез-ге, поезд — поез-дан, ведомость –
ведомос-қа т. б.
11. У дыбысы дауыссыз болады:
1) сөз соңында дауысты дыбыстан кейін келсе, тау, дау, бау,
ақтау, қолдау, дайындау, тербеу, т.б.
2) сөз басында дауысты дыбыстың алдында келсе, уақыт, уәде,
уағыз, уық, уәж, уәкіл, т.б.
3) екі дауысты дыбыстың ортасында келсе, дәуір, жауын, сәуір,
бауыр, тауық, тәуір, т.б.
12. Ь біткен сөздерге қосымша дауыссыз дыбыстан басталып
жалғанса, түбірдегі ь сақталады.Мысалы, табельге, рояльмен,
ал дауысты дыбыстан басталған қосымша жалғанса,
ьсақталмайды. Мысалы, табелі, роялім, т.б.
13. Қазақтың төл сөздерінде л, р дыбыстарының алдынан ы, і
дыбыстары айтылады, бірақжазылмайды.
ЖАЗЫЛУЫ
АЙТЫЛУЫ
Ыриза Риза
Ырақат Рақат
Ырас Рас
Ірең Рең
Ірет Рет
Іреніш Реніш
Ылайық Лайық
Ылақ Лақ
Ылажсыз Лажсыз
Ылаңкес Лаңкес
Ілебіз Лебіз
Ілезде Лезде

Υндi дауыссыздар деп аздап үнi бар фонемаларды айтады. Аздап
үнi бар деген сөз үндi дауыссыздардың дауысты дыбыстарға
жататындығын көрсетедi. Сондықтан да үндi дауыссыздар – дауысты
дыбыстарға жақын дыбыстар. Осы дыбыстарға жеке-жеке талдау жасайық.
Υндi дауыссыздарға р фонемасы кiредi. Р фонемасы тiл ұшы
альвеольға нық тиiп, фонациялық ауа өте қарқынды шығу рақылы
жасалады. Сөз ортасында р фонемасы бiр рет дiрiлдейдi де, ол сөз
аяғында екi рет дiрiлдейдi. Сондықтан да бұл фонеманы вирациялық
(дiрiл) дыбыс деп атайды.
Р фонемасы сөз басында, ортасында, аяғында кездесе бередi.
Мысалы: рахмет, Жарас, қарар . Сондай-ақ, рас, рахмет, рай, рет,
рұқсат сөздерiнiң алдында ы,i және ұ дыбыстары селбесiп айтылады.
Мысалы: рахмет-ырахмет, рас-ырас, т.б., яғни өзге тiлден ауысқан
сөздердiң р-дан басталуға тиiстi сөздерiнiң алдынан ы немесе i
дыбыстары қосылып, протеза жасалып отырылады. Ал, орыс тiлi арқылы
енген сөздерге р фонемасы сол күйiнде айтылып, жазылады. Мысалы :
ракета- ракета т.б..
Υндi дауыссыздарға л фонемасы да кiредi.
Л фонемасын айтқанда тiл ұшы альвеольға бiр тегiс,
кесекөлденеңдеп тиедi. Осы дыбысты айтқанда имплозия басым болуы
себептi фонациялық ауа тiлдiң екi жағын ала шығады. Сондықтан да
л фонемасын олтераль (бүйiр) фонемасы деп жүргiзедi. Қазақ тiлiнде
бұл фонеманың көп ұшырайтын жерi – сөз ортасы мен сөз аяғы. Ал,
сөз басында сирек кездеседi. Мысалы: лас, лай, лақ, лашын, сала
т.б.
Л фонемасы септiк жалғауларында кездеседi. Мысалы:
iлiк септiк : бұның.соның,
барыс септiк: бұған, соны,
табыс септiк: бұны, соны,
Жатыс септiп: бұнда, сонда.
Сондай-ақ бұл сiлтеу есiмдiктерiжоғарыда айтқандай түрлiше
септеледi екен. Л фонемасы анықталғыш сөз алдында да кездеседi.
Мысалы: ол-кiсi, бұл-кiсi, сол-кiсi. Ал, ауызекi тiлде кей уақыт:
ол, бол сияқты етiктердiң соңғы л дыбысы түсiрiлiп қалып, алсайшы,
болсайшы деудiң орнына асайшы, босайшы деп л түсiп қалып
айтылады.
Υндi фонемаға й дыбыс да кiредi. Й фонемасы тғы таңдайға
жүйткеуiненпайда болады. Бұл фонеманы айтқанда екi дыбыстау мүшемiз
өзге дауыссыздардай ьiр-бiрiне жуысып та, жабысып та айтылмайды.
Қазақ тiлiнде й фонемасы үнемi дауысты дыбыстан кейiн келедi.
Сондықтан да сөз аяғында кездеседi. Мысалы : той, сай, бай, қой.
Сөз ортасында сый және тый сөздерiнен өрбiген тыйым, сыйым
сөздерде ғана ұшырайды. Түркi тiлдерiнiң қазақ тiлiнен айырмашылығы
сөз басындағы й үнемi ж-ға айналып отырады. Йаман-жаман, йуқ- жоқ.
Сондай-ақ й фонемасы түбiр сөзде де, туынды сөзде де келе
бередi. Мысалы: ай, әй, ой, өй смяқты дыбыс комплексi қазақ
тiлiнде заңды қағида болып келедi. Й фонемасы дауысты дыбыстың
алдынан келсе көрiнген дауыстымен көршi рұра алмайды.
Йа, йе тәрiздi комплекстер тiлiиiзде жиi ұшырайды. Мысалы :
таяқ, саяқ, дайын. Сондай-ақ ұй, үй комплексi тым сирек ұшырайды,
мысалы: абрұйыр, әбүйiр т.б.
Υндi фонемаларға у дыбысы да кiредi. У фонемасы интервокаль
позицияда және ашық дауыстыдан кейiн де, бұрын да тұрып, таза
үндi болады. Бұлүндi у ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.