Ежелгі Қытайдың мәдениеті

Пән: Жалпы тарих
Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 21 бет
Таңдаулыға:

Жоспар

1. Табиғат жағдайлары және халқы.
2. Түп-деректер.
3. Тарихнама.
4. Ең, ежелгі Қытай. Шан (Инь) мемлексті.
5. Чжоу патшалығы және елдің ыдырау кезеңі (Чжан Го).
6. Цинь имисриясы.
7. Хань империясы (б. э. дейінгі 200 ж.—б. э. 220 ж.).
8. Ежелгі Қытайдың мәдениеті.
ЕЖЕЛГІ ҚЫТАЙ
1. Табиғат жағдайлары және халқы. Біздер Қытай деп атайтын елді
қытайлықтардың өздері бірде Чжун Го (Ортада жатқан патшалық), бірде Чжун
Хуа (Ортада жапқан Гүлденген ел) десе, бірде династиялардың аттарымен
(мысалы, Цинь) атаған. Бұл соңғы атау кейбір өзгерістермен батыс европалық
географиялық ресми тізімге енген.
Қытай мемлекеті бастапқыда Хуанхэ бассейнінде пайда болады да, бірте-
бірте өзіннің қазіргі шегіне жетеді.
Хуанхэ қытай әдебиетінде жүректі жарақаттайтын өзен ретінде аталады.
Ол өз арнасын жиі өзгертіп, жағалаудағы бос топырақты жырып, шөп жерлерді
судың астында қалдырып отырған. Тек адамдардың табанды еңбегі ғана оны
ауыздықтап, плотиналар салу жолымен кұнарлы алқапты қауіпсіздендіре алатын
болды. Қытайдың халық аңыздарьның бірінде Юй есімді мифтік патшалардық бірі
өзен жағалауларын бекіту жөніндегі жұмыстарды ұйымдастырғаны үшін даңққа
бөленетіні туралы айтылуы тегін емес. Солтүстік Қытайдың жері (негізінен
лессті) өте құнарлы болып келеді.
Ежелгі Қытайда елеулі мөлшерде орман алқаптары болган (қазір көп
жерлерде ол жойылып кеткен, тек шеткері аймақтарда ғана сақталған). Оның
табиғаты мол жан-жануарлар дүинесі, ежелгі қытай авторларының
суреттеулеріне қарағанда, бай және әр түрлі болған, мұны археологиялық
қазбалар да растайды. Қазір халық тығыз орналасқан көп жерлерде бұғылар,
қабандар, аюлар және жолбарыстар сияқты қорқынышты жыртқыш аңдар көп
болған. Қытай әндерінің ең ежелгі жинағында (Ши Цзпи) жыл сайын көпшіліктің
жаппайі түлкілерді, жанаттарды және жабайы мысықтарды аулауға шығатыны
жайлы сөз болады, әрі мұның өзі қазіргі кезде жабайы аңдары мүлде дерлік
құрып кеткен Хуанхэ бассеннінде болғаны айтылады. Қьпайдың экономикасы
дамуы үшін оның тауларында кендер мен өзге де пайдалы қазбалардың
молдығының үлкен маңызы болды.
Тым ежелгі заманда Қытайдың халқы өзінің этникалық құрамы жөнінен әр
қилы болғаны байқалады. Қытайлар бастапқы кездерде Хуанхэ өзенінің орта
ағысындағы алқаптарды ғана мекендеген және бірте-бірте оның бастауы мен
сағасына қарай жайыла түскен. Тек б. з. дейінгі I мыңжылдықта және жаңа
эраның басында олар осы негізгі қоныстарынан тыс жерлерге де кең тарады.
Осындай қоныстарын кеңейте түсу үстінде олар солтүстік-шығысындағы маньчжур-
тунгус, солтүстік-батысындағы және батысындағы түрік және монғол, оңтүстік-
батысындағы сино-тибет тайпаларымен т. б. бірде жауласып, бірді бейбіт
қатыпаста болып отырған.
Қытайлықтар ғасырлар бойы күрес жүргізген шет жерлі халықтар ішінде
түп нұсқа жазуларда әсіресе сюн-нулар көбірек аталады, бұлар (кейінірек (б.
э. IV ғ.) Европаға өтеді де осы жерде біршама өзгертілген гундар деген
атпен белгілі болады.
Қытайлықтармен көршілес болған этникалық топтарды елеулі бөлігі
уақыттың өтуімен байланысты қытайлықтармен араласып, олардың тілі мен
мәдеинетін қабылдаған. Дегенмен қазір де оңтүстік Қытайдың кей жерлерінде
және батыс Қытай территориясының елеулі бөлігінде жергілікті халық қытай
тілінен өзге тілдерде сөйлейді және оларды зорлап қытайландыру жөнінде
талай рет әрекеттер жасалғанмен өздерінің жергілікті мәдени дәстүрлерін
сақтап келеді.
2. Түп-деректер. Бұл елдің б. э. дейінгі II мың жылдықта пайда болған
жазуы ешқашан ұмытылмауы және кейбір өзгерістерге ұшырап, талай
реформаларды бастан кешсе де өзінің негізгі сииаттарың сақтап қалуы және
ұрпақтан ұрпаққа ауысу арқылы бүгінге дейін жетуі ежелгі Қытайды зерттеу
ісін көп жеңілдетеді. Оларды пайдалану үшін Таяу Шығыстың жазу жүйелерін
оқу және түсіну үшін Раулиисои, Шамнольон, Грозный және басқалары ашқандай
жаңалықтардың қажеттігі болған жоқ. Әрине, көптеген Қытай иероглифтері
ғасырлар мен мыңдаған жылдықтар ішінде өздерінің түрлері мен мәнін
өзгертті, бірақ Қытайдын ежелгі және қазіргі жазулары арасындағы белгілі
генетикалық байланыс сақталып қалды. Сондай-ақ қаззіргі қытай тілінің
лексикасы мен грамматнкасы ежелгі қытай тілінен бастау алады, ал Таяу
Шығыстағы тілдердің көпшілігі бұл уақытта араб және түрік тілдерімен толық
ауыстырылған еді.
Ежелгі қытайдын кейбір текстері бізге түпнұска күйінде жетті. Рас,
олардың көлемдері шағын болып келеді. Бұлар, ең алдымен, сүйек
пластинкаларға (немесе тасбақаның сауытына) жазылған жазулар, мазмұны
жөнінен олар оракулге қойылар талап-тілек түрінде болып келеді (бұларды
хэнандық бал ашу сүйектері деп атайды). Олар б. э. дейінгі II мың жылдыққа
жатады (Шан-Инь уақытына). Одан әлдеқайда берірек кезден қола сауыттарға
біреуге сыйлап берілгені жайлы жазулар жеткен (б. э. дейінгі II мың
жылдықтың аяғы, I мың жылдықтый, басы — Чжоу дәуірі). Неғұрлым көлемдірек
текстер нәзік материалдарға, мысалы ағаш пластинкаларға (Бамбук анналдары)
немесе жібек маталарға жазылып отырған. Оларды әр ұрпақ кайта көшіріп,
жаңартып тұрған, бұлардың біразы бізге жетті.
Б.э. I ғасырында қытайлықтар қағазды ойлап тапты да, әр түрлі
материалдарға жазылғап көптеген ежелгі жазулар кеңейтіліп, қайтадан
өңделіп, қағазға түсірілді. Сәйтіп, Библияны, Авестаны және басқа үнді
шығармаларын зерттеу кезіндегі сияқты, мұнда да көшіру үстінде абайсызда
кеткен қателерді айтпағанның өзінде, ежелгі документтердің сол кездегі жаңа
дәуір талаптарына орай сапалы түрде өзгертіліп, ыңғайластырылып қайта
жазылғандығын ескеріп отыруға тура келеді. Осыған қарамастан ең ежелгі
кездерден бастау алатын (рас, біраз бұрмаланған түрде болса да) көптеген
жазулар бізге жетіп отыр.
Үндістаннан өзгешелігі — ежелгі Қытай жылнамашыларының жинақтарының
бізге жеткендгі. Бұлардың ішінен ең алдымен жоғарыда аталған Бамбук
анналдарын айтуға болады. Олардың мерзімін анықтау үшін сүйеніш тірегіміз
бар: ол — күн тұтылуы жанды да сөз болатындығы, осы күнгі астрономдар бұның
б. э. дейінгі 776 жылы болғандығын есептеп шығарып отыр.
Ең кейінірек кезден жеткен шығарма—Чуи Цю (көктем мен күз), ол
Қытайдың бір аймағының (Лу патшалығының) күнделікті өмірін баяндайды. Оның
авторы Қытайдың белгілі философы Конфуции (б. э. дейінгі VI ғ.) деп
айтылады.
Б. э. дейінгі II ғасырда іргелі тарихи шығарма құрастырылған, оның
авторы — жоғары дәрежелі мемлекет қызметкері Сыма Цянь болған.
Одан бергі кездер үшін Бірінші (Үлкен) Хань династиясының тарихы өте
маңызды документ болып саналады, оны б. э. I ғасырында бір семьядан шыққан
жылнамашылар: Вань Бяо, оның ұлы Бань Гу мен қызы Бань Чжао құрастырған.
Әсіресе бұл іске әйел адамның қатысуы назар аударады. Бұл — ежелгі Шығыс
тарихында қосалқы автор ретінде болса да әйел адамның жылнама жазуға
қатысуы жөніндегі бірден-бір факті.
Бұл семьяның, коллективтік шығармасы тек саяси ғана емес, сондай-ақ
әлеуметтік тарихты да сөз етеді. Онда б. э. дейінгі I және б. э. I
ғасырлары шекарасында Қытайды сілкіндірген қуатты халық қозғалыстары
суреттеледі. Әсіресс, құлдар көтерілісіне назар аударылады. Әріресе, бұл
оқиғалар таптық көзқарас тұрғысынан қарақшылардың бүлігі ретінде бағаланды
және авторлар ешқандай әлеуметтік зандылықтарды іздемейді де, бірақ,
оқиғалардың біршама екжей-текжейлі баяндалуы, біздер үшін аса құнды.
Шығыстың өзге елдерінін жылнамашылары мұндай фактілерді назар аударуға
тұрмайды деп тастап кеткеп еді, ал егер халық көтерілістері жайлы айта
қалса, оларды еске түсірудің қажеті жоқ, апат ретінде бірер ауыз сөзбен
ғана қысқаша мәлімдеп отырған.
Ежелгі Қытайдың тарихы жөнінде жылнамалардан басқа халық әндері
де маңызды деректер береді. Әсіресе Ши Цзин (Ән кітабы) Жинағы
қызықты, онда қарапайым егіншілердің тұрмысы мен әдет-ғұрыптары
айқын суреттеледі. Сондай-ақ Документтер кітабын (Шу Цзин) да атап өту
жөн, онда ескілікті аңыздар баяндалады. Ежелгі Қытайдың коғамдық
өмірін әр қырынан сипаттайтын көптеген деректерді біз әр түрлі
трактаттардан (әскери өнер, экономика жөнінде т. б.) табамыз.
3. Тарихнама. Европаға ежелгі Қытай (орта ғасырлық Қытай сияқты) көпке
дейін белгісіздеу болып келді. Ол жайында сакқталған антик заманнан қалған
деректер өте мардымсыз еді. (Тарихтың атасы Геродот Үнді аңғарынан-шығысқа
қарай орналасқан елдер жайлы ешнәрсе білмеді. Александр Македонскийдің
жорықтарынан кейін жазба деректер қалдырған неғұрлым кейініректегі антик
авторлары да эллшідік державалар мен Римге жібек жіберіп тұрған ел жайында
көмескі және үзік-үзік мәліметтер ғана келтіреді.
Орта ғасырларда Қытай жөніндегі түсінік бұл елдің өткен тарихына
оншалықты тереңірек үңілуді мақсат етпеген саяхатшылардың жазбаларымен ғана
(мысалы венециялық- Марко Полоның) шектелетін еді.
Тек б. э. XVI ғасырынан бастап европалық миссиоперлор мен көпестер
Шығыс Азияның сол кездегі жағдайы мен өткеніне көбірск көңіл бөле бастады.
1585 жылы португалдық Мендоза жазған Ұлы Қытай халқының тарихы пайда
болды.
XIX ғасырда француздардың Қытайды зерттеуші ғалымы Э. Шаваин Сым
Цянның Тарихи жазбаларын аударуды қолға алады.
Қытай тарихын зерттеуде аса көрнекті роль атқарған орыс
саяхатшыларынан, әсіресе, П. Я. Бичуринді (Иакинф монахты) атап өту жөн. Ол
Қытайда пекиндік діни миссияның бастығы болып 14 жыл тұрған (1807—1821
жылдар) және өте көп қытай документтерінің түпнұсқасымен танысқан. Н. Я.
Бичурин мен орыстың өзге де оқымыстылары өз еңбектерінде кытай халқына
сүйіспеншілік танытады және қытай мәдениетінің дүние жүзілік маңызын
мойындайды.
Дворяндық және буржуазиялық синология (қытай тану ғылымы) қаншалықты
еңбек сіңіріп, табысқа жетті дегеннің өзінде де Қытайдың тарихи дамуының
барысын түсіндіріп беруге және оның жалпы заңдылықтары мен жергілікті
сипаттарын және ерекшеліктеріне жататын жайларды ажыратуға өрелері
жетпеді.
Қытайлар жөнінде (үнділер сияқты) бір орнында қозғалмай тұра беретін,
ілгері басуға кабілетсіз халық деген көзқарас кең тараған еді. Екінші
жағынан бұған қарама-қарсы көзкараста орын алды. Қытайдың кейбір
тарихшылары белгілі шовинистік пікірлердің шылауында кетіп, өз
елдерінің тарихи рөлін асыра бағалады (кейде осы күні де солай болып
жүр).
Қытайдың өткен тарихын зерттеудің дұрыс жолын, кейбір талас
пікірлердің бар екеніне қарамастан, қазіргі совет ғылымынан көруге болады.
Совст тарихшыларының көпшілігі ежелгі кытай қоғамының құл неленушілік
сипатын мойындайды және мұнда да феодалдық сатыға кешу батыс елдерімен бір
дәуірдс (біздің эрамыздың алғашқы ғасырларында) бірте-бірте жүзеге
асқандығын растайды. Бұл жөнінен Л.В. Симоиовскаяның, Т. В. Стсиугннаның
және басқаларының еңбектерін атауға болады.
Ежелгі Қытай тарихының негізгі көздері дәстүр бойынша (династиялар
мен патшалықтардың аттарымен): Шан (Инь), Чжоу, Цинь және Хань деп
аталады. Осы кезеңдердің қайсысында Қытайдын феодалдануы басталды деген
мәселе төңірегінде әлі күнге талас жүріп келеді. Алайда, алғашқы таптық
формацияиың (құл иелеиушіліктің) феодализммен ауысуы Қытай дамуының
әлдеқандай ерекшеліктері нәтижесінде Европа мен Таяу Шығысқа қарағанда
едәуір бұрын болды деп айтуымызга ешқандай да негіз жок.
4. Ең, ежелгі Қытай. Шан (Инь) мемлексті. Археологиялық деректерге
қарағанда Қытайда ежелгі тас ғасырында-ақ адамдар қопыс тепкен.
Қазіргі Пекин маңынаи антропологиялық жағынан ең ежелгі маймыл-
адамнан (питекантроитан) күшті айырмашылығы болған және маймылдың адамға
айналуы жолындағы келесі кезеңді белгілеп берген синантроп
сүйектері ұшырасқан. Палеолит дәуірінің кептеген құралдары табылған.
Қытайдың көп жерлерінен (әсіресе Хэнапьнам), сондай-ақ поеолит уақытына
жататын, едңуір кейінгі кезеңдегі мекен-жайлар да табылған.
Ежелгі қытай тарихшыларынан (әсіресе Сым Цянынан) қалған
естеліктерге қарағанда ең ежелгі Қытайда (өзге халықтардағы сияқты)
матриархат үстемдік құрған. Туыстық жағдайы аналық жолмен анықталатын
болған. Тайпа көсемінің билігі әкеден балаға емес, ағадан іинге қалып
отырған.
Б. э. дейінгі II мың жылдық аналық праводан біртс-бірте аталық
прапога көшу кезеңі болды, әрі әр қилы тайпалық ТОП-тарда бұл өзгеріс әр
түрлі уақыттарда жүзеге асты және матриархаттың қалдықтары көп уақытқа
дейін сақталды.
Ежелгі қытай тайпаларынан б. з. дейінгі II мин жылдықтың бас кезінде
әсіресе Шан тайпасы күшейеді, ол Хуанхэ жағасына шамасы солтүстіктен келсе
керек. Ол өзге тайпаларды (соның ішінде б. э. дейінгі XVIII ғасырға дейін
осы жерлерде басымырақ болып келген Ся тайпасын да) өзіне бағындырып, өзен
алқабының едәуір бөлігін өзіне қаратады.
Егер ежелгі қытай деректеріне сенсек, б. э. дейінгі XVIII ғасырда Чэн
Тан атты адам мемлекет құрады да, ол үстем болып тұрған тайпаның атымен Шан
мемлекеті аталады. Кейініректегі тарихи документтерде бұл мемлекет Инь
деген атпен (көршілері солай атаған) аталып отырады. Зерттеуішлердің
көпшілігі ІІІан және Инь деген атаудың екеуін де қолдануды жөн көреді. Б.
э. дейінгі XVIII—XII ғасырларда өмір сүрген Шап (Ииь) патшалығының
экономикасы жөнінде біз көптеген материалдық мәдени ескерткіштер мен
хэнаньдық бад ашу сүйектеріндегі қысқаша жазулардан мағлұмат аламыз.
Еңбек құралдары мен қару-жарақтар жасау үшін негізгі материал ретінде
ол кездс әлі де тас пеп сүйек қолданылатын болган. Алайда мыстан, кейін
қоладан жасалған құралдар да (пышақ, күрск, балта, біз т. б.) пайда бола
бастайды.
Шаруашылықтың қарапайым формаларынан мал өсіруге, егіншілікке көшуге
жәпе тіпті суландыру жүйесін жасауға деген алғашқы талпыныстар байқалады.
Аңшылықтың сәтті, сәтсіз болуы жайлы ғана емес, егіннен мол өнім алынуы
нсмесе алынбауы жайлы да бал ашу орын алған. Сол уақыттарға жататын көне
жазулар ішінде учаскелерге бөлінген егін алқабының, сондай-ақ тіпті суғару
каналдарының да схемалары ұшырасып қалады. Тары, арпа, бидан, гаолян
өсіріліп отырған. Әсіресе түт ағашын өсірудің ерекше маңызы болды, ол
(алдыңғы Азиядағы сияқты) жемістері үшін емес, жібек құрттарың асырантын
жапырақтары үшін бағаланатын еді. Бұл уақытта жібек маталары Солтүстік
Қытайға кеңінен жайылған болатын.
Негізгі жұмыс малы болып (ежелгі шығыстың өзге де елдеріндегі сияқты)
өгіздер саналды. Жылқылар аз елі, олар күймелер мен қос дөңгелекті
арбаларға жегілетін.
Мал бағу ол дәуірде, халықтың тығыз орналасуы себепті жайылымы
жетіспейтін казіргі Қытайға қарағанда, жоғары дәрежеде дамыған еді. Шан
(Ииь) дәуірі документтерінде құдайларға құрбандыққа шалынған жүздеген бас
өгіз бен қойлар жайлы сөз болады. Сондай-ақ, мұнда ешкі мен шошқа да
өсірілген.
Шан (Инь) патшалығында қолөнер жоғары дәрежеде дамыды. Оның
астанасының (ол да Шам атанған) қираған орнынан қола бұйымдарын жасайтыи
құю шеберханасының қалдықтары табылған. Мұнда дайын өнімнің қалдықтары мен
қоқыс қапа емес, сондай-ақ құю қалыптары да сақталған.
Керамика, атап айтқанда ақ балшықтан (каолиниен) бұйымдар жасау
шеберліктің жоғары дәрежесіне жеткен. Қыш шеңбері белгілі болған.
Ағаш материалдары да кеңінен қолданылған: үйлер (тіпті сәулетті сарайлар
да) ағаштан салынған.
Егіншіліктен колөнердің бөлініп шығуы айырбастық дамуына алып келді.
Бағаның өлшемі қызметін ерекше қабыршақтар (каурплар) атқарды. Шығыс
Азияның әр түрлі елдерімен, атап айтқанда мыс пен қалайы өндірілетін Янцзы
бассейнімен (ол Қытай жеріне кірмейтін) сауда байланыстары орнады.
Хуанхэ алқабынан солтүстікке және батысқа карай созылып жатқан таулы
өлкелер мен далалық аймақтардан мал, тері, аң терілері және тастар (яшма,
нефрит т. б.) әкелінетін еді. Айырбасталып алынған қытай қолөнер бұйымдары
Енисей жағасына дейін жеткен.
Өндіргіш күштердің дамуы және ішкі, сыртқы айырбастың күшеюі мүлік
теңсіздігіне еріксіз алып келді. Қазбалар кезінде бай үйлермен және
мазарлармен қатар кедейлердің тұрған үйлері мен қойылған орындарының
қалдықтары да ұшырасады. Кей иероглифтер құлдарды (қолы байланған тұтқындар
мен басы байлы үй қызметкерлерін) бейнелейді. Дегенмен, құл иелену әлі
алғашқы қарапайым сатысында болды. Бал аштырғанда, немесе ел билеушілерді
көмгенде құлдарды құрбандыққа шалу ғұрпы еріксіз еңбекке мұқтаждықтың әлі
де күшті болмағандығын көрсетеді.
Өнделетін жерге қауым иелік ететін. Құдық жүйесі деген орын алды,
оның мәні мынадай еді: ауылға тиісті жерлер тогыз бөлікке бөлінетін (бұл
бөлістің схемасы құдық деген сөзді бейнелейтін иероглифке ұқсас еді). Бұл
учаскелердің сегізі әр түрлі семьяларға үлеске берілетін де, тоғызыншысы
(Орталықтағысы) күш біріктіріліп өңделетін де, өнімі жалпы қажеттер үшін
старостаға берілетін (кейінірек оны патша иемденетін болған).
Бірте-бірте мемлекеттік аппарат қалыптасып, вандар (басқарушылар)
сайланып отыратын тайпа көсемдерінен билігі мұра ретінде қалып отыратын
патшаларға айналады.
Орталық биліктің нығаюы Шан қаласы бүкіл елдің орталығына айналдырумен
(б. э. дейінгі XIV г.) байланысты жүзеге асса керек. Патшалар іс жүзінде
қауымның меншігінде болып табылатын жерлердің номиналды жоғарғы иелеріне
айналады. Тұрақты армия, чиновниктер мен түрме пайда болады. Патшаның
туыстары мен жақын адамдарынан аристократтар әулеті қалыптасады. Патша
билігінің беделін сақтау үшін дін пайдаланылады. Патшаны аспанның ұлы деп
атайды.
5. Чжоу патшалығы және елдің ыдырау кезеңі (Чжан Го). Шан (Инь)
патшалығы берік болмайды. Жазба тарихи аңыздарда бағындырылған тайпалардың
көтерілістері жайлы бірқатар деректер ұшырасады. Әсіресе Вей өзенінің
(Хуанхэнің саласы) екі жағын жайлаған батыстағы чжоу тайпалары қауіпті жау
болып шығады.
Бұл тайпаның көсемі У Ван Шаи (Инь) династиясының соңғы өкілі Шоу
Синьді соғыста жеңіп шығады да, бұл соңғысы өзін-өзі өлтіріп тынады.
Бұрынғы патшалықтың қираған орнын да енді (тағы да үстемдік құрған
тайпа мен елді басқаратын династияның атымен аталатын) Чжоу патшалығы
құралады. Ол б. э. дейінгі XII ғасырдың аяқ кезінен б. э. дейінгі III
ғасырдың ортасына дейін өмір сүрді.
Бұл кезең елдің астанасы Хао қаласы болып тұрғандағы Батыстық Чжоу
және елдің астанасы шығыстағы Лои қаласына (Хэнаидағы осы күнгі Лояи
қаласы) көшірілген кездегі Шығыстық Чжоу уақыттарына бөлінеді,
Сондай ақ бұл жерде Чжоу династиясы өзі өмір сүрген соңғы ғасырларда
тек номиналды билікке ғана ие болғанын және бұл б. э. дейінгі IV ғасырды
және III ғасырдың едәуір бөлегін қамтитыи дәуірді қытай жылнамашылары
өтпелі дәуірге жатқызатынын, ол Чжан Го (Жаулаушы патшалықтар) деп
аталатының ескеру қажет.
Батыстық Чжоу кезеңі Ру шонжарларының сарай маңындағы, сондай-ақ шет
аймақтардағы шонжарлардың да — едәуір күшеюімен сипатталады. Патшалар
өз туыстары мен жақын адамдарына едәуір мол жалақылар мен
артықшылықтар беріп отырған. Қола сауыттардағы жазуларда кейбір
еңбегі сіңген төрелерге селолық қауымдардан тартып алынған көптеген жер
учаскелерін, сондай-ақ жүздеген, кейде тіпті мыңдаған құлдар сыйланғандығы
жөніндегі жазулар өте көп ұшырасады. Құл иеленудің көлемі басып
алынған Шан (Инь) патшалығының тұрғындарының бір бөлегін қүлға
айналдыру есебінен есе түседі. Шан жеріндегі біздер жағына қашып
еткендерге тимендер, олар біздің батыс алқаптарымызда жұмыс істесін деген
сөздерді У Ван патша (Чжоу патшалығының негізін қалаушы) өз әскерлеріне
айтыпты-мыс деген сөздің ұрпақтап-ұрпаққа жетуі тегін емес. Сөйтіп, жеңіске
жетушілер қарсыласқан жауларын құрта отырып, өз еріктерімен бағынғандарға
оларды еріксіз жұмыстарға пайдаланып отырған.
Көршілес көшпелі тайпалармен, соның ішінде сюнну (гунндар)
тайпаларымен болыл тұрған соғыстарда қолға түскен тұтқындар да құлдарға
айналдырылды. Кейінірек құлдар қатары сотталған қылмыскерлер есебінен де
толықтырылды.
Кауымдық жерлерді тонау мен құлдар санының көбейе түсуі шонжар
семьялар қарауындағы ірі жеке меншікті шаруашылықтар құрылуына жағдай
туғызды. Жерді мұраға қалдыру енді жеке меншік ретінде иеленуге (басқаша
айтқанда оны қалай пайдаланам десе де шек қойылмаушылыққа және басқаға беру
мен сатуға да ерікті болушылыққа) жақындай түсті.
Чжоу династиясының алғашқы патшалары жер иеленуші шонжарлардың
экономикалық жағынан күшеюіне жағдай туғызып отырғанмен де, оларды 93
қолдарында ұстауға тырысып, орталық және жергілікті бюрократтық аппаратты
тәртіпке келтірді.
Мемлекеттің жоғарғы органын құру туралы деректер сақталған. Ол
патшаның үш ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.