Бухгалтерлік есептің пайда болуының тарихи аспектісі
1. Бухгалтерлік есептің пайда болуының тарихи аспектісі
Бухгалтерлік есеп адамзат дамуымен бірге қалыптасып, дамып келе жатыр.
Ежелгі Египетте, Месопатамиде, Вавилонда, Иранда шаруашылық есеп жүргізетін
есепшілердің болғаны анық. Египетте - папирустарға, Вавилонда - қыш
кестелерге жазбалар жазылған. Біздің уақытқа дейін келіп жеткен есеп
регистрлары ретіндегі бос парақтар сол уақытта – ақ қалыптасқан. Шамамен 5-
6 мың жыл бұрын бухгалтерлік есептің әдіс – тәсілдері пайдаланыла бастаған.
Ежелгі Греция мен Римде шаруашылық есеп жүргізудің деңгейі едәуір
жоғары болды. Ағаш тақтайшаларға есеп жазып, оларды кодекс деп атаған.
Шаруашылық қатынастардың болуы, адамзаттың дамуы өздігінен есептің дамуын
қажет етті. Қажеттіліктен туындаған есеп жүргізудің ежелгі әдістері бүгінгі
бухгалтерлік есептің негізін құрайды.
Орта ғасырдың соңында бухгалтер сөзі пайда болды. 1498 жылы Әулие Рим
империясының императоры Максимилиан алғашқы бухгалтер етіп Христоф
Штехерді сайлады. Сол уақыттан бері есепті арнайы кітаптарда жүргізу
қалыптасқан.
Бухгалтерлік есеп бойынша алғашқы кітапты 1494 жылы белгілі математик,
монах Лука Пачоли жазды. Бұл кітап математикадан болатын, Арифметика,
геометрия сомалары, пропорциялар мен қатынастар туралы ілім деп аталған.
Онда Жазбалар мен шоттар туралы трактат деп аталатын бөлім қосарлы
бухгалтерияны жүргізудің тәсілдерін сипаттайды. Итальяндық қосарлы
бухгалтерия есептің дамуына үлкен үлес қосты.
Ежелгі Ресейде есепті шіркеулер мен монастырларда жүргізді.Жазба
кітаптарында мал саны, жер өлшемдері сияқты деректер болды. Петр І
Ресейдегі есептің дамуына үлес қосты. Арнаулы мектептерде есеп жүргізетін
адамдарды даярлап, есеп кітаптарын жүргізуді ұйымдастырды. Петр І
мемлекеттің табыстары мен шығындарына ғана есеп жүргізіп қана қоймай,
қазыналық зауыттарда да есеп жүргізуді талап етті. Одан кейінірек орыс
тілінде бухгалтерлік есеп туралы баспа кітаптар шыға бастады. 1783 жылы
бухгалтерлік есеп туралы Коммерция және сауданың кілті, немесе
бухгалтерия ғылымы, көпестер шоттарының шығуы деген алғашқы кітап шықты.
Адамзат қоғамы сияқты, бухгалтерлік есеп те ежелден дамып келеді.
2. Бухгалтерлік есеп және оның міндеттері
Республикамызда халық шаруашылық негізін мемлекеттік
кәсіпорындарымен қатар, басқа да әртүрлі бірлестіктер, акционерлік
қоғамдар, кооперативтер, бірлескен немесе жеке меншіктелген кәсіпорындар
құрайды. Ал, осы кәсіпорындар жұмысында көптеген шаруашылық процестері
орындалады. Сол процестердің мазмұны тек қана шаруашылық есепте көрсетіліп,
бір жүйеге келтіріп топталады. Сондықтан шаруашылық есептің атқаратын
міндеті өте зор. Себебі, шаруашылық процесін нарықты қатынас жолымен даму
кезінде тиімді жүргізу үшін шаруашылық есептің нақты мәліметтер қажет.
Сонымен қатар сол мәліметтер шаруашылық процестерінің мазмұнын және санын
көрсететін болғандықтан, сол мәліметтер одан әрі қарай сол шаруашылық
процестерінің финанстық қорытындысын шығаруға, талдау жасауға және келешек
даму жоспарын жасауға бірден-бір негіз екені анық.
Бухгалтерлік есеп шаруашылық жүргізуші субъектінің қаржылық
қорытындыларын міндеттемелері мен есеп айрысуларын, мүліктің қозғалысын
бейнелейтін ақпараттық жүйе. Бухгалтерлік есеп шаруашылық құбылыстардың
сандық жағын саналық жағымен үздіксіз байланыстырып, шаруашылық
операцияларды табиғи және ақшалай бейнеде тіркейді.
Қазақстан Республикасының Бухгалтерлік есеп және қаржылық есептілік
туралы Заңында (2007 жылы қабылданған) бухгалтерлік есепті ұйымдастыру мен
жүргізудің негізгі принциптері, шаруашылық жүргізуші субъектілердің
міндеттері мен құқықтары белгіленген. Қазақстан Республикасының аумағындағы
барлық заңды тұлғалар, соның ішінде коммерциялық, өндірістік, сақтық,
ғылыми - зерттеу, қоғамдық, саяси ұйымдар т.б. бухгалтерлік есепті
жүргізуге міндетті.
Бухгалтерлік есептің пәні болып шарушылық опреациялардың негізі болып
табылатын мүлік, оның қозғалысы табылады. Мүліктер (шикізат, материалдар,
негізгі қаржылар) міндеттемелер, шаруашылық операциялар іс жүзіндегі
шығындарды қосу жолымен ақшалай бағалауда бейнеленеді.
Бухгалтерлік есептің міндеттері келесілер болып табылады:
• шаруашылық жүргізуші субъектінің қызметі туралы толық ақпарат жинау;
• ақшалай, материалдық, еңбек, отын – энергетикалық ресурстарды норма
мен нормативтерге сәйкес бақылау жасау;
• қаржылық - өндірістік қызметтік тиімділігін арттырып, жоғалтулардың
алдын алу;
• өндірілген өнім, көрсетілген қызметтің іс жүзіндегі құнын анықтау;
• шаруашылық жүргізуші субъектінің қаржылық қорытындыларын анықтау.
Бухгалтерлік есептің деректері ғылыми негізделген, нақтылы, өз уақытын
да жинақталған болуы керек.
3. Бухгалтерлік есептің ақпарат жүйесі
Бухгалтерлік есеп өрісіндегі көрсеткіштер жүйесін қалыптастырып, бұл
үрдісті дұрыс ұйымдастырудың басты мақсаты - сыртқы пайдаланушылыр мен
кәсіпорын басшыларын ақпараттармен қамтамасыз ету. Ақпараттармен қамтамасыз
ету басқару жүйесінің элементтеріне жатады. Басқару дегеніміз шешім
қабылдау, ал тиімді басқару үшін ақпараттар қажет. Ақпараттар деп
шаруашылық өмірдегі фактілердің орын алғандығын хабарлау дейміз.
Бухгалтерлік есеп жүйесіндегі ақпараттар, біріншіден сыртқы
тұлғалардың талабын қанағаттандырады, екіншіден кәсіпорындардағы
бухгалтерлер мен басқарушылырдың талабын қанағаттандырады. Яғни,
бухгалтерлік есеп ақпараттарын пайдаланушылар есептің мақсатын, мұның
өрісіндегі мәліметтер мен бастапқы құжаттарды ұйымдастырудың сипаттамасы
мен сапасын, бухгалтерлік есепті толығымен аяқтаудың сатылары мен
принциптерін, есеп жүргізудің техникалық әдістерін, шаруашылық
операцияларының мазмұнын білгені жөн.
Нарықтық қатынастар жағдайында бухгалтерлік есеп ақпараттары мен
мәліметтерін пайдаланушылардың мақсаты бәсекелестік тұрғыда болатындығынан
ақпараттарды пайдаланушылар арасында қарама-қайшылықтар да болуы мүмкін.
Сондықтан ақпараттар жүйесі түсінікті әрі қарапаым жолдармен аса бір
сапалы және жоғары деңгейде орындалуы керек.
Сонымен бухгалтерлік есеп көп ақпараттардан тұрады. Ақпараттарды
жинақтап, бухгалтерлік есеп жүйесіне түсіру үшін көптеген талаптар мен
арнайы ережелер қажет. Бұларға: шындық, өз уақытында, қажетті дәлділік және
т.б. талаптар қойылады. Шындық түсінігі жүргізілген эксперимент және
санадан ауытқымайтын, логикаға жататын негізден қалыптасады. Бухгалтерлік
есеп мәліметтері нақтылы шындықты көрсетуі үшін бухгалтерлік есеп
өрісіндегі мәліметтің барлығы да бастапқы құжаттар арқылы жүргізілуі керек.
Өз уақытында дер кезінде орындалатын талап. Бухгалтерлер мен басқа да
басқарушы тұлғалар үшін тек жалпы мерзім ғана емес, дәлме-дәл осы күні
орындалған бухгалтерлік операциялар қажет.
Қажетті дәлдік талабының негізгі мақсаты бухгалтерлік есеп ақпараттары
мен мәліметтерін басқадай сырттағылардың пайдалану мен кәсіпорынның өз
ішінде жан-жақты талдау қызметін жүргізуге арналған.Бухгалтерияда
дайындалған есеп материалдары абсолютті дәлдікті көрсетуі керек.
4. Қазақстанда бухгалтерлік есептің заң жүзінде реттелуі
Қазақстан Республикасындағы бухгалтерлік есеп жүргізу процесі
келесідей нормативтік актілермен реттелген.
Заң күші бар Қазақстан Республикасы 2007 жылғы 28-ақпанындағы
“Бухгалтерлік есеп және қаржылық есептілік туралы” Заңында шаруашылық
жүргізуші субъектілерінің барлығы да бухгалтерлік есеп жүргізуге және
осыған байланысты арнайы ережелер мен принциптерді сақтауға міндетті деп
танылған. Заң күші бар Президенттің Жарлығы бухгалтерлік есеп жүйесін
ұйымдастыру мен реттеудің бірінші кезеңі болып табылады.
Екінші кезең- бекітілген “Бухгалтерлік есеп стандарттары” болып
танылған.
Бухгалтерлік есеп стандарттары Қазақстандағы бухгалтерлік есеп
жүргізудің ресми қабылданған ережесі және шаруашылық жүргізуші
субъектілердің қаржы қорытындысы есебін жасау үшін ақпараттық жүйесін
қалыптастырудың әдістерін белгілейтін құжат.
Бухгалтерлік есеп стандарттары әрбір кәсіпорындар мен шаруашылық
субъектілерінде күнделікті болып отыратын шаруашылық операцияларының
мазмұны мен көрсеткіштерін қандай жолдармен, қашан және қалай жіктеп,
шоттарға жазу мен есептеу, синтетикалық шоттарға жинақтаумен қатар,
қорытынды есепке жазу жөніндегі принциптерді іске асыратын халықаралық
деңгейде қолданылатын құжат.
Бухгалтерлік есеп стандарттары еларалық бірлескен кәсіпорындар
арасындағы экономикалық қатынастарды дамытуға да бағытталған. Сонымен қатар
бухгалтерлік есепті жетілдірудің концептуальді негізін басшылыққа ала
отырып, кәсіпорындардың қаржы қорытындысы есебін дайындауға болатындығы
дәлелденген. Қазақстандағы құқылы тұлғалардың есеп беру мен қорытынды есеп
жасау үрдісі түгелімен “ұлттық есеп стандарттары” талабына сай, жалпы
қойылған есеп жүргізу принциптеріне қарай ұйымдасқан.
Бухгалтерлік есеп жүргізудің үшінші кезеңі- нұсқаулар, ұсыныстар мен
нормативтік құжаттар, басқадай салалық, әдістемелік материалдар,
кәсіпорындардың жарғысы, бұлардың типі мен көлемі жөніндегі құжаттардан
тұрады. Төртінші кезең- кәсіпорындар мен шаруашылық субъектілерде әр жылы
жасалып, бекітілетін есеп саясаты жатады.
Есеп саясаты – бухгалтерлік есепті жүргізу және қаржылық есеп
берушілікті құрау үшін қолданылатын бухгалтерлік есептің әдістерінің,
ережелерінің, тәсілдерінің жиынтығы.
Бухгалтерлік есеп жүйесін жүргізудің жалпы қағидасы мен ережесі
нормативтік-қүқықтық қүжаттарда белгіленген.
Нарықтық экономика шарттарына сәйкес Қазақстан Республикасындағы
бухгалтерлік есеп жүйесі бухгалтерлік есеп пен қаржылық есеп берушіліктің
Халықаралық стандарттарына сәйкес жүргізіліп, ұйымдастырылуы үшін
бухгалтерлік есепті мемлекеттік нормативтік реттеу жүйесі қалыптасқан.
Сонымен қазіргі уақытга елімізде бухгалтерлік есепті нормативті
реттеудің төрт деңгейлі жүйесі қызмет етеді.
Бірінші деңгей - Қазақстан Республикасының заңдары мен ҚР Президентінің
жарлықтары,
Екінші деңгей - Ұлттық бухгалтерлік стандарттар жүйесі - бухгалтерлік
есеп бойынша ережелер.
Үшінші деңгей- салалық ерекшеліктерді ескеретін әдісгемелік нұсқаулар.
Төртінші деңгей- кәсіпорынның ішкі жұмыс құжаттары.
Өзіндік тексеруге арналған сұрақтар.
Тақырыпты қаншалықты меңгергеніңізді білу үшін келесідей сұрақтарға
жауап беріңіз.
1.Бухгалтерлік есептің пайда болуы туралы не білесіз?
2.Бухгалтерлік есептің пәні не?
3.Бухгалтерлік есептің қандай әдістері бар ?
4.Бухгалтерлік есептің әдістерін атаңыз.
5.Бухгалтерлік есепті реттеудің қандай жүйелері бар?
6.Бухгалтерлік ақпараттар туралы не білесіз?
3. Қаржылық есеп берудің элементтері және
бухгалтерлік есеп объектілері
Бухгалтерлік есептің жүйесінде бейнеленетін объектілер:
- қозғалатын және қозғалмайтын мүліктер, оның ішінде арендаға
алынған, сыйға алынған;
- интеллектуальді және өндірістік меншікті пайдалану құқығы, табыс
әкелетін материалдық емес сипаттағы шығындар, тауарлық белгілер;
- ақша қаржылары, бағалы қағаздар заңды және жеке тұлғалармен есеп
айрысу, негізгі құралдарға инвестициялар салу;
- амортизациялық бөлулер және негізгі қаржылар тозуы ;
- табыстар мен шығындар, пайда, зиянды жабу, пайданы пайдалану,
тарату;
- несиелер мен қарыздар бойынша міндеттемелер;
- жарғылық капитал, кәсіпорындағы қорлар.
2. Қаржылық есеп берудің элементтері
Ұйымдардың қаржылық есеп берушілігі келесідей түрде болады:
- бухгалтерлік баланс;
- табыстар мен шығындар туралы есеп;
- ақшаның қозғалысы туралы есеп;
- меншікті капиталдағы өзгерістер туралы есеп;
- есеп саясаты және түсіндірмелік жазба туралы ақпарат.
Қаржылық есеп берушілікте келесілердің аттары жазылады:
-ұйымдардың аттары;
-ұйымның мекен-жайы;
-қызметтің түрлері;
-есеп аты;
-күні (бухгалтерлік есеп үшін) немесе уақыт кезеңі (қаржы-шаруашылық
қызмет нәтижелері туралы есеп);
-қаржылық есепте көрсетілген өлшем бірлік.
Бухгалтерлік балынс және оның элементтері
Бухгалтерлік баланс есепті кезеңге кәсіпорынның қаржылық жағдайын
көрсетеді, ол баланстық теңдікпен тікелей байланысты. Бухгалтерлік баланс
үш элементтен тұрады: активтер, міндеттемелер және меншікті капитал.
Активтер – бұл құндық бағасы бар субъекттің құқығы мен жеке мүліктік
және мүліктік емес игілігі. Активтер болашақта жүзеге асатын экономикалық
олжа ретінде көрсетіледі.
Міндеттемелер – бұл өткен мәміленің нәтижесі, ол жүзеге асқандықтан
қарызданушының міндеттемесінің пайда болғанын, белгілі бір әрекеттің
кредитор пайдасына жасалатындығын көрсетеді: қазызды төлеу немесе одан бас
тарту, ал кредитор қарызданушыдан өз міндеттемесін орындалуын талап етуге
құқысы бар. Міндеттеменің осы шақтағысы мен болашақтағысының жігін ашу
керек. Ұйымның болашақта активтерді алу ниеті міндеттеменің пайда болуына
әкелмейді. Міндеттеме тек актив алынған кезде немесе ұйым келісім шарттық
қатынасқа отырған кезде пайда болады. Міндеттеме оны өтеу жолымен өтеледі,
немесе басқа бір активті бенген кезде жойылуы мүмкін.Сондай – ақ
міндеттемеден кредиторлың өзі бас тартқан кезде ол өтелген болып саналады.
Меншік капиталы – бұл ұйымның міндеттемесі шегерілген активі.
Бухгалтерлік есепте ол бірнеше классқа бөлінеді: жарғылық капитал, қосымша
төленген капитал, резервтік капитал, таратылмаған табыс.Егер де баланс
пассивінің құрылымында меншік капиталының үлесі көп болса, онда ол ұйымның
қаржылық жағдайының тұрақтылығын көрсетеді.
Табыстар мен шығындар туралы есеп және оның элементтері
Табыстар мен шығындар туралы есеп екі элементтен тұрады. Біреуі
тауарлады, жұмыстарды, қызметтерді сату нәтижесінде алынуға тиісті шоттар
және ақшалай қаражаттар формасында активтердің қалыптасуын бейнелейді.
Мұндай сомалар табыстар деп аталады. Екіншісі осы активтерді алуға қажетті
ресурстарды тұтынуды көрсетеді. Бұл сомаларды шығындар деп атайды.
Табыстардың шығындардан артуын таза табыс деп атайды. Егер шығындар
табыстардан асып кетсе, онда ұйымдарда зиян болады.
3. Шаруашылық және қаржылық процестер
Кәсіпорындардың жұмысы мен қызметін дұрыс жолдармен жүзеге
асыру үшін көптеген шаруашылық операциялары жүзеге асырылады. Біртекті
шаруашылық операцияларының қорытындысынан шаруашылық процесі құралады.
Шаруашылық процесінің қозғалысын бақылап отыру үшін көптеген сандық және
сапалық көрсеткіштер қажет. Шаруашылық процесінің өзі өнім өндіру мен
оның айналысқа түсіп, қаражат қамтуына сай үш кезеңнен тұрады. Қозғалыс
процесі кезінде шаруашылық құралдары үсіліссіз айналым жасайды, онда үш
шаруашылық процесті бөліп көрсетуге болады: жабдықтау процесі, өндіріс
процесі және өткізу процесі.
Бірінші стадия- жабдықтау, дайындау процесі келесі процесті, яғни
өндіріс процесін жүзеге асыру үшін қажетті машиналар мен жабдықтарды,
материалдарды дайындауды білдіреді. Бұл стадияда кәсіпорынның қаражаты
ақша түрінен тауар түріне ауысады.
Өндіріс процесі кезінде бухгалтерлік есеп өнім өндіруге кеткен
шығындарды көрсетеді. Жұмсалған шығындар ең соңында дайын өнімге ауысады.
Осы процесте дайын өнімнің өзіндік құны есептеледі.
Үшінші стадия, өткізу процесі өнімді жөнелту және өткізумен
байланысты шығындардың, қаржылық нәтижелердің, бюджетпен есеп айырысулардың
есебін көрсетеді.
Шаруашылық қызметті жүзеге асыру процесі кезінде әртүрлі әрекеттер
болады, олар кәсіпорын мүлкі мен олардың көздерінің өзгерісін тудырады.
Мүліктер мен олардың көздерінің өзгерісін болдыратын шаруашылық
әрекеттер мен оқиғалар шаруашылық операциялары деп аталады.
Өзіндік тексеруге арналған сұрақтар.
Тақырыпты қаншалықты меңгергеніңізді білу үшін келесідей сұрақтарға
жауап беріңіз.
1. Бухгалтерлік есептің қандай объектілері бар?
2.Кәсіпорынның активтері, міндеттемелері және меншікті капиталына не
жатады?
3.Шаруашылық процесі қандай процестерден құралады?
4.Шаруашылық операциялары дегеніміз не?
Бухгалтерлік шоттар және екі жақты жазу
1. Бухгалтерлік шоттар, олардың құрылысы.
Кәсіпорында күнделікті көптеген шаруашылық операциялары жүргізіліп,
мүлік, ақша қаржылары және міндеттемелер тұрақты қозғалыста болады да,
құрамы мен орналасуы және қалыптасу қайнар көздері бойынша өзгеріп отырады.
Шаруашылық қызметті бақылап, басқару үшін белгілі бір кезеңге қаржылық
өзгерісі туралы ақпараттар керек. Шаруашылық қаржыларының өзгерісі мен
қозғалысын бухгалтерлік баланста бейнелеу мүмкін емес. Ол үшін өзара
байланысты жүйеге біріккен бухгалтерлік шоттар қолданылады. Бухгалтерлік
шоттар активтің, капиталдың және міндеттеменің әрбір түріне, сонымен қатар
табыстар мен шығындарға да ашылады. Есептік кезеңдегі шаруашылық
операциялардың есебі мен өзара байланысы құжат деректерінің негізінде
шоттар көмегімен жүргізіледі.
Бухгалтерлік есеп шоты – шаруашылық қаржылары мен олардың қайнар
көздерімен болатын шаруашылық операцияларын ақшалай бағада бейнелеу,
ағымдағы бақылау және топтаудың тәсілі. Шот – бухгалтерлік есептегі
ақпаратты жинақтаушы. Шоттар негізінде есеп берушіліктің ең негізгі формасы
– бухгалтерлік құрылады. Шотта, оның атына байланысты көрсеткіш туралы
барлық ақпарат жинақталады. Мысалы: 451 Кассадағы ұлттық валютадағы ақша
шотында осы кассаға келіп түскен және алынған ақшалар туралы ақпараттар
толық болады.
Шоттың көрнекті түрде бейнеленуін Т – шот моделі сызбасымен
көрсетуге болады. Бұл қарапайым модель үш элементтен тұрады.
- атауы; сол жағы – дебет; оң жағы – кредит.
Модель шаруашылық қызмет факторларын талдау үшін қолданылады және
мынадай көріністе болады.
Дебет Шоттың атауы Кредит
Сол жағында жазылған кез-келген жазба шотты дебеттеуді, оң жағындағы
жазба шотты кредиттеуді білдіреді. Дебет және Кредит сөздері шоттың оң
және сол бөліктерін бейнелеуге арналған бухгалтерлік терминдер. Бұл атаулар
ежелден қалыптасқан. Шоттың әрбір жағы сомалардың азайғаны мен көбейгенін
бейнелеуге арналған.
Шоттар бухгалтерлік баланс баптарымен тығыз байланысты. Сондықтан да
олар активті және пассивті деп бөлінеді.
Активті шоттарда мүліктің барлық түрі, олардың бар болуы мен құрамы
және қозғалысы есепке алынады. Активті шоттың алғашқы қалдығы тек дебеті
жағында ғана болады. Қалдықты бухгалтерлік есепте сальдо деп те атайды.
Есептік кезең соңындағы активті шоттың сальдосы келесідей жолмен
табылады.
Сдо(соң.)=Сдо(б)+∑ дебеттік айналым - ∑ кредиттік айналым. Соңғы
қалдық тек қана дебеттік болады.
Пассивті шоттарда шаруашылық қаржыларының қалыптасу қайнар көздері мен
міндеттемелер есептеледі. Мұнда алғашқы қалдық кредит жағында көрсетіледі.
Пассивтік шоттардағы есептік кезең соңындағы қалдық мынадай түрде
анықталады:
Сдо(соң.)=Сдо(б)+∑ кредиттік айналым - ∑ дебеттік айналым.
Осыларды айта келіп, мынадай түйін жасауға болады:
- активті және пассивті шоттарда дебет және кредит қарама-қарсы
мағынада болады;
- активті шоттарда дебет қалдық пен көбеюді, ал кредит мүлік пен
міндеттемелердің азаюын көрсетеді;
- пассивті шоттарда, керісінше кредит қалдық пен көбеюді, ал дебет –
қайнар көздердің азаюын көрсетеді;
- жаңа немесе соңғы қалдық (есептік кезең соңындағы) алғашқы қалдықтың
қай жақта болғанына сәйкес, дебет жағында болса – дебетке, кредит жағында
болса – кредитке жазылады.
2. Екі жақты жазу , оның мәні және маңызы
Екі жақты жазу жүйесі Қайта жаңару дәуірінде пайда болды. Оның алғашқы
жүйелік жазды. 1494 жылы пайда болды. (Колумб Американы ашқаннан кейін екі
жылдан соң). Есептің қарапайым тәсілі шаруашылық қызметтің даму дәрежесіне
сәйкес келе алмады. Сондықтан да ХV ғасыр соңында итальяндық ғалым-
математик Лука Пачоли есептің жаңа жүйесін – екі жақты бухгалтерияны жасап
шығаруы кездейсоқтық емес.
Екі жақты жазу жүйесі қосарлық принципке негізделген. Өйткені, барлық
экономикалық құбылыстар екі аспектіден құралады: көбею мен азаю, пайда болу
мен жоғалу, бұлар бірін-бірі толықтырып тұрады.
Екі жақты жазу жүйесінде іс жүзіндегі шаруашылық операциялар екі
тіркеледі: бір шоттың дебеті, екінші шоттың кредиті бойынша; дебеттің жалпы
сомасы кредиттің жалпы сомасын теңестіреді. Сондықтан да баланстың
активінің жиыны пассив жиынына тең.
Шаруашылық операцияға қатысатын шоттар корреспонденттелетін шоттар
деп аталады. Шаруашылық операцияны шоттарға жазу бухгалтерлік жазба
(проводка) деп аталады.
Екі бухгалтерлік жазбада екі шоттың балансы болса қарапайым жазба,
ал, бірнеше шот қатысатын болса, күрделі жазба деп аталады.
Бухгалтерлік есеп шоттарындағы есептелетін шаруашылық операциялар
көлеміне байланысты шоттар синтетикалық (жалпылаушы) және аналитикалық
(талдамалы) болып бөлінеді.
Синтетикалық шоттар деп қаржылардың біртекті топтары мен олардың
қайнар көздері жекелеген элементтерге бөлінбей, жинақталған көрсеткіштерде
есептелетін, есеп жалпылама және құндық бейнеде ғана есептелетін шоттарды
атайды.
Талдамалы шоттар деп синтетикалық шоттардың мазмұнын бөлшектеп,
даралап, детальді түрде есепке алатын шоттарды атайды. Олар қаржылардың,
қайнар көздердің жекелеген түрлерін бейнелейді. Талдамалық шоттарда тек
құндық өлшемдер ғана емес, табиғи өлшемдер де қолданылады. Талдамалық
шоттарды субъект өзінің қаржылық есеп берушілігін толығырақ ашу үшін өзі
анықтайды.
Ағымдағы бухгалтерлік есеп мәліметтерін жалпылау үшін синтетикалық
және аналитикалық шоттар бойынша айналым ведомості құрылады. Синтетикалық
шоттар бойынша айналым ведомостінің түрі келесідей:
Бастапқы Ай ішіндегі Соңғы қалдық
Шот номеріқалдық айналым
Кредит
дебет Дебет кредит дебет кредит
Айналым ведомостінде үш теңдік болады: бастапқы қалдықтың
дебеті мен кредиті, айналымның дебеті мен кредиті және соңғы қалдықтың
дебеті мен кредиті. Бұл үш теңдіктің болуы шаруашылық операциялардың
шоттарда көрсетілуінің дұрыстығын білдіреді.
Синтетикалық және аналитикалық есептің теңдігі аналитикалық
шоттар бойынша айналым ведомостін құру және оның жиындарын сәйкес
синтетикалық шоттардың жиындарымен өзара салыстыру арқылы анықталады.
3. Шоттардың жіктелуі
Шаруашылық қаржылары мен олардың қайнар көздерін нақты
ерекшеліктерін бейнелеуден тәуелді түрде бухгалтерлік шоттар келесі
түрлерге бөлінеді: негізгі, реттеуші, операциялық, транзиттік,
баланстан тыс.
Негізгі шоттар деп шаруашылық қаржылары мен олардың қайнар көздері
есептелетін шоттарды атайды. Оларды 6 топқа бөлуге болады:
Инвентарлық шоттар – негізгі құралдар, тауарлы-материалдық қорлар
және басқа да бағалықтарды есептеуге арналған. Бұл бағалықтардың бар болуы
түгендеу өткізу жолымен тексеріледі. Бұл топқа материалдық емес активтер,
дайын өнім шоттары кіреді.
Қаржылық салымдар шоттары – басқа кәсіпорындардың жарғылық капиталы
мен бағалы қағаздарына салынған ұзақ мерзімді және қысқа мерзімді қаржылық
инвестициялардың бар болуы мен қозғалысы туралы ақпаратты жинақтау үшін
қолданылады.
Ақшалай шоттар – ақшалай қаржылардың қозғалысын есепке алу үшін
арналған. Құрылымы мен бағыты бойынша олар инвентарлық шоттарға ұқсас,
оларға жолдағы ақша аударымдарының шоттары, кассадағы және есеп айырысу,
валюталық және банктегі басқа да арнаулы шоттардағы ақшалар шоттары
кіреді.
Ссудалық шоттар – еліміздегі және шетелдегі банктер мен банктік емес
ұйымдардан алынған қысқа мерзімді (бір жылға дейінгі уақытқа) және ұзақ
мерзімді (бір жылдан жоғары уақытқа) ұлттық және шетел валютасындағы
несиелер мен басқа да қаржылар туралы ақпаратты жинақтауға арналған.
Есептік шоттар – есеп айырысуға арналған шоттар, олар активті және
пассивті болуы мүмкін.
Есептік активті шоттар: сатып алушылар мен тапсырыс берушілердің
қарызы, еншілес (тәуелді) серіктестіктердің дебиторлық қарызы, берілген
аванстар, басқа да дебиторлық қарыз.
Есептік пассивтік шоттар: дивиденттер бойынша есеп айырысу, еншілес
(тәуелді) серіктестіктерге кредиторлық қарыз, алынған аванстар,
жабдықтаушылар мен мердігерлермен есеп айырысулар, басқа да кредиторлық
қарыздар мен есептеулер.
Капитал шоттары кәсіпорынның жеке меншік капиталының есебіне
арналған. Оған жарғылық капитал, төленбеген капитал, алынған капитал,
қосымша төленген капитал, резервтік капитал, таратылмаған табыс (жабылмаған
зиян) шоттары кіреді.
Реттеуші шоттар – шаруашылық қаржылары мен олардың қайнар көздерінің
жекелеген түрлеріне бағалауды реттеу, нақтылау үшін қолданылады. Бұл
шоттардың дербес мағынасы жоқ. Оларды екі топқа бөлуге болады:
1. контрарлы (активті немесе пассивті шотқа қарсы тұрады, реттелетін
объектінің бағасын нақтылау үшін қолданылады).
2. қосымша
Контрарлы шоттың өзін екіге бөледі: контрактивті және контрпассивті.
Контрактивтілерге:материалдық емес активтердің амортизациясы, негізгі
құралдардың тозуы; контрпассивтілерге – бағадан шегерімдер, сатудан
шегерімдер жатады.
Қосымша шоттар реттелетін объект шамаларының сомасын толықтыру үшін
қолданылады. Қосымша шоттарда есептелген сомаларды реттелетін объектінің
алғашқы құнына қосады немесе алады. Ондай шоттарға: негізгі құралдарды
қайта бағалаудан қосымша төленбеген капитал, инвестицияларды қайта
бағалаудан қосымша төленбеген капитал шоттары жатады.
Операциялық шоттар – шаруашылық операциялар қызметтің есебі үшін
арналған. Оларды бес топқа бөлуге болады:
Таратушы шоттар - өндіріс пен өнімді өткізумен байланысты шығындарды
жинақтауүшін арналған. Бұлар үстеме шығындар шоттары.
Бюджеттік-таратушы шоттар - өндіріске шығындарды біркелкі қосу
мақсатымен есептік кезеңдер аралығында табыстар мен шығындарды тарату мен
есебі үшін, немесе алынған табыстар есебін бейнелеу үшін арналған.
Бюджеттік-таратушы шоттар активті және пассивті болуы мүмкін. Активті
шоттар - әр түрлі кезеңге қатысты шығындар шоттар (жол төлемі есебінің
шоты, болашақ кезең шығындары есебінің шоты). Пассивті шоттар – болашақ
кезең табыстарының, күдікті қарыздар бойынша резервтер есебінің шоттары.
Болашақ кезеңдер шығындары шотында ағымдағы айда немесе жылда болған, бірақ
алдыңғы есептік кезеңдердің шығындарына қосылған шығындар есепке алынады.
(мысалы, газеттер мен журналдарға жазылымдар). Болашақ кезеңдер
табыстарының есебі шотында есептік айда (жылда) алынған, бірақ болашақ
кезеңдерге қатысты табыстар есепке алынады.
Калькуляциялық шоттар – кәсіпорынның өнім (қызмет, жұмыс) өндірісіне
кеткен шығындары туралы ақпараттарды жинақтайды. Калькуляциялық шоттарда
шығындарды пайда болу орындары мен белгілері бойынша топтау жүргізіледі.
Негізгі өндіріс шығындарының, көмекші өндіріс шығындарының шоттары осы
калькуляциялық шоттарға жатады.
Салыстырмалық шоттар- шоттың дебеті мен кредитіндегі есептелген
деректерді салыстыру жолымен шаруашылық қызмет нәтижелерін анықтау үшін
қолданылады. Салыстырмалық шотқа Жалпы табыс (зиян) шоты кіреді, мұнда
кәсіпорынның жыл соңындағы табыстары мен шығындары салыстырылып, таза табыс
(зиян) сомасы анықталады.
Кәсіпорынның бюджетін анықтаудағы табыстар мен шығындар есептелетін
шоттар бюджеттік шоттар деп аталады. Оларды табыстар және шығындар
шоттарына бөледі.
Табыстар шоттары өнімді (қызмет, жұмыс) өткізуден алынған және басқа
да табыстарды есептеуге арналған. Оларға: негізгі қызметтен табыстар (дайын
өнімді, жұмысты, қызметті өткізуден табыс) және негізгі емес қызметтен
табыстар (материалдық емес активтерді, негізгі құралдарды, бағалы
қағаздарды сатудан табыс, курстық айырмадан табыс) шоттары енеді.
Шығындар шоттары өткізілген өнімнің (жұмыс, қызмет) өзіндік құнын және
өнімді (жұмыс, қызмет), айналыстан тыс активтерді, бағалы қағаздарды
сатумен байланыстышығындарды бейнелейді. Оларға: өткізілген тауардардың
(жұмыс, қызмет) өзіндік құны, тауарларды (жұмыс, қызмет) сату бойынша
шығындар, жалпы және әкімшілік шығындар, негізгі емес қызметтен шығындар
есебінің шоттары жатады.
Транзиттік шоттар – есептік кезең соңында қажетсіздендірілетін
немесе алдыңғы кезеңде көрсетілген шоттарына жатқызылатын есептік кезең
ағымдағы және соңындағы кәсіпорын қаржыларының қалдықтары туралы ақпараттар
бейнеленетін шоттар. Оларды бағыттарына тәуелді түрде бірэлементті
транзитті шоттар және қаржылықпен басқарушылық бухгалтерияны байланыстырушы
транзиттік шоттар деп бөледі.
Бірэлементті транзиттік шоттарға өнім (жұмыс, қызмет) өндірісіне
кеткен шығындарды экономикалық мазмұны бойынша топтағандағы шығындар
шоттары келеді. Шығын элементтерінің шоттары ҚР бухгалтерлік есеп бойынша
Ұлттық комиссиясымен бекітілген бухгалтерлік есептің Стандарттарында
көрсетілген. Ол бухгалтерлік есептің басқа да концептуальді негіздерінен
жоғары тұратын нормативті-құқықтық құжат.
Негізгі өндіріс, көмекші өндіріс және үстеме шығындары элементтерінің
шоттарына материалдық шығындар, еңбек ақы шығындар, еңбек ақыдан
аударымдар, негізгі құралдардың тозуы және басқа да шығындар шоттары енеді.
Есептік кезең ағымында осы шоттарда жинақталған шығындар есептік кезең
соңында негізгі өндіріс, көмекші өндіріс, үстеме шығындар бойынша сәйкес
шоттарға қажетсіздендіріледі.
Баланстан тыс шоттарда заңдылықтарға сәйкес заңдылықтарға сәйкес
кәсіпорын балансында есептелмейтін объектілерді есепке алуға болады. Олар:
осы кәсіпорынға тиесілі емес, бірақ оның иелігіндегі бағалықтар. (Жалға
алынған негізгі құралдар, Өндеуге жіберілген шикізаттар мен материалдар,
Жауапты сақтауға алынған тауарлы-материалдық бағалықтар шоттары).
- баланстық шотта есептелгенімен, қосымша бақылауды қажет ететін есеп
объектілері. Олар: Қатаң есеп бланкілері, Төлем қабілетсіз дебиторлар
қарызы зиянға қажетсіздендірілген.
4. Бухгалтерлік есеп шоттарының үлгі жоспары
Шоттар жоспары деп- бухгалтерлік есеп жүйесінде қабылданып
қолданылатын шоттар тізімін айтады. Бухгалтерлік есепті дұрыс ұйымдастыру
және есеп нысандары мен есептің мақсатына байланысты шоттарды топтастыру
үшін, бұлардың санын цифрлармен белгілеу жүйесін бухгалтерлік есеп
шоттарының жоспары деп атайды.
Бухгалтерлік есеп шоттарының үлгілік жоспары Бухгалтерлік есеп пен
қаржылық есептілік туралы Қазақстан Республикасының Заңына сәйкес
әзірленді.
Шоттар жоспары 8 тараудан тұрады. Арнай тарауға сай топтастырылған
шоттар негізінен орын алатын шаруашылық операцияларының экономикалық
маңызына қарай жасалған. Активті қаражаттар мен мүліктер, міндеттемелер мен
капитал және шаруашылық операцияларының экономикалық біртектілігін сақтау
мақсатымен жасалған шоттар жоспарындағы мәліметтер мен көрсеткіштерге
талдау жасау мүмкіндігі де қарастырылған. Шоттра жоспарының тараулары
келесідей:
1.Қысқа мерзімді активтер
2.Ұзақ мерзімді активтер
3.Қысқа мерзімді міндеттемелер
4.Ұзақ мерзімді міндеттемелер
5.Капитал мен резервтер
6.Кірістер
7.Шығындар
8.Өндірістік есеп шоттары
Шоттардың Үлгі жоспары нормативтік құжат ретінде қолданылады.
Шоттардың жүйеге келтірілген тізіміне қарай шаруашылық операцияларының
мазмұны шоттра аралық корреспонденцияланады.
Өзіндік тексеруге арналған сұрақтар.
Тақырыпты қаншалықты меңгергеніңізді білу үшін келесідей сұрақтарға
жауап беріңіз.
1.Бухгалтерлік шоттар дегеніміз не?
2.Екі жақты жазу деген не?
3.Синтетикалық және аналитикалық шоттар туралы не айтасыз.
4.Шоттардың қандай түрлері болады?
5.Бухгалтерлік есеп шоттарының Үлгі жоспарының құрылымы қандай?
Бухгалтерлік есепті ұйымдастыру
1. Бухгалтерлік құжаттар және олардың жіктелуі
Кәсіпорында жүргізілетін барлық шаруашылық операциялар ақтаушы
құжаттармен өңделіп отыруы керек. Бұл құжаттар алғашқы есептік ақпараттар
болып, бухгалтерлік құжат жасалған шаруашылық операцияны іс-әрекет деп
танып, оған материалдарды жауапты адамды бекітетін жазбаша куәлік.
Кәсіпорынның қаржы-шаруашылық қызметінде күніне көптеген және әртүрлі
операциялар болып жатады. Әрбір шаруашылық операция өз кезесінде есептік
құжатта тіркеледі. Есептік құжаттық объектілері болып жабдықтау, өндіріс
және өткізу процестері, сонымен қоса, кәсіпорынның ішіндегі және сыртындағы
қаржылық, шаруашылық, есептік қатынастар табылады.
Құжаттардың мазмұны мен формалары әртүрлі болып келеді. Бұл
кәсіпорында жүргізілетін операциялардың да сипаты әр түрлі болатындығымен
байланысты. Бірақ та, әрбір құжат шаруашылық операциясын сипаттайтын және
жүргізілген операцияны растайтын белгілі бір көрсеткіштер жиынын қамтуы
қажет. Мұндай көрсеткіштер құжаттарда реквизиттер деп аталады. Міндетті
реквизиттерге мыналар жатады: құжаттың аты, толтырылған күні, шаруашылық
операциясының мазмұны және оның негізі, есептік өлшегіштер, операцияны
жүргізуге қажетті тұлғалардың қолы.
Құжаттар олардың заң күшін қамтамасыз ететін барлық реквизиттреі
көрсетіле отырып толтырылуы керек. Құжаттар шаруашылық операцияның
жүргізілу сәтінде, яғни дер мезгілінде толтырылуы қажет.
Алғашқы құжаттар шаруашылық операция, іс-әрекет жасалған мезетте
топтастырылады. Алғашқы құжаттарды толтырған және қол қойған адамдар ондағы
мәліметтердің нақтылығы мен құжатгардың сапалы құрастырылуына жауап береді.
Құжаттардағы барлық көрсеткіштер толық толтырылып, бос бағаналар мен жолдар
сызылып тасталады. Алғашқы құжаттардың типографиялық тәсілмен шығарылған
арнайы формалары болмаған жағдайда міндетті түрде келесі реквизиттер болуы
керек:
- құжат аты;
- форма коды;
- құжат толтырылған дата;
- құжат тиесілі кәсіпорын оты;
- шаруашылық операция мазмұны;
- шаруашылық операция өлшемдері (мөлшері, сомасы),
- шаруашылық операцияны жасауға жауапты тұлғалардың аты-жөні,
қызметі, қолдары.
Қажет болған жағдайда қосымша реквизиттер де егізілуі мүмкін.
Орындалған есептік құжаттар архивте сақталады. Алғашқы құжаттардың
сақталуы бухгалтерлік есепті дұрыс құруда маңызды роль атқарады. Есептік
құжаттарды сақтау нормативті актілермен бекітілген уақыттар ағымында
жүргізіліп, кез-келген уақытта кәсіпорынның шаруашылық қызметін талдау үшін
немесе мемлекеттік органдар мен аудиторлық фирмалар талап еткен кезже
мәліметтер алуға мүкіндік береді.
2. Түгендеу, оның маңызы
Түгендеу дегеніміз ақша қаражаттарының, тауарлық-материалдық қорлардың
нақты қолда барын анықтау және оларды бухгалтерлік есеп мәліметтерімен
салыстыру.
Түгендеу толық болуы мүмкін, онда барлық тауарлық-материалдық қорлар,
кәсіпорынның ақша қаражаттары түгенделеді және жартылай болуы мүмкін, бұл
жағдайда тек жекелеген объектілер тексеріледі.
Түгендеу жоспарланған және жоспарланбаған болады. Жоспарланған
түгендеу нормативті актілермен белгіленген мерзімде өтеді. Ал
жоспарланбаған түгендеу материалды жауапты тұлғалар ауысқанда, табиғат
апаты, ұрлық болған жағдайда, сот-тергеу орындарының талабы бойынша,
құжаттық тексерістер өткізілген жағдайларда жүргізіледі.
Түгендеуді кәсіпорын басшысы тағайындаған комиссия жүргізеді. Жұмыстар
басталмас бұрын материалды- жауапты тұлға комиссияға барлық кіріс және
шығыс құжаттары бухгалтерияға өткізілген, кіріске алынбаған және есептен
шығарылмаған құндылықтар жоқ екені жөнінде қолхат береді.
Түгендеу кезінде тексерілген барлық тауарлық-материалдық қорлардың
нақтылы қолда бары түгендеу тізіміне жазылады. Жатып қалған, сұранымы жоқ,
бүлінген материалдық құндылықтарға жекеленген тізім құрылады.
Тізімдегі толтырылмай қалған жолдар сызылады. Өшірулерге жол
берілмейді. Түгендеу тізімдері бухгалтерияға жіберіледі, онда түгендеу
нәтижелері есептік мәліметтермен салыстырылады. Артықшылықтар немесе
жетіспеушіліктер анықталған құндылықтар бойынша салыстыру тізімдемесі
толтырылады. Анықталған ауытқулар сипатын және оларды реттеу тәртібін
комиссия анықтайды. Артықшылықтар кіріске алынуы керек, ал жетіспеушіліктер
өндіріс шығындарына немесе айналым шығындарына жатқызылады. Түгендеу
қорытындысы актпен құжатталады.
3. Есеп регистрлары және ондағы қателерді түзету әдістері
Есеп процесінде қолданылатын бухгалтерлік құжаттар есеп регистрлері
деп аталады.
Бухгалтерлік есептің даму тарихы осы есеп регисгрлерінің эволюциясымен
тығыз байланысты. Бух.есептің дамуымен қатар есеп регистрлері де жетіліп,
ықшамдалып, ақпаратты көп сыйдыратынымен ерекшеленіп келеді.
Шаруашылық операцияларының көптүрлілігіне байланысты, есеп
регистрлерінің формалары да әртүрлі. Есеп регистрлары мына белгілері
бойынша: сыртқы түрі, жазба түрлері және ақпарат көлеміне қарай жіктеледі.
Сыртқы түрі бойынша регистрлар бухгалтерлік кітапқа, карточкаларға
және жеке беттерге бөлінеді.
Бухгалтерлік кітаптар - есептік кестелер бар беттердің бір мұқабаға
бірігуі. Кітаптардың беттері басынан соңына дейін номерленеді. Кейбір
маңызды кітаптар қосымша жіппен байланып, мөрмен бекіліп, мынадай жазба
жазылады: "Бұл кітапта осынша бет номерленіп, тігілді", сонымен қоса
жауапты адамдардың қолдары болады.
Кітап беттеріндегі ақпаратты тез табуы үшін, оның басында немесе
соңында мазмұны болады немесе арнаулы алфавиттік көрсеткіш беріледі.
Кітаптар көбінесе типографиялық тәсілмен басылып шығады.
Қазіргі бухгалтерлік есеп тәжірибесінде есеп регистрлері ретінде
кітаптар шектеулі түрде қолданылады. Бұл оларда көптеген
жетіспеушіліктердің болуымен түсіндіріледі. өйткені кітаппен бір мезгілде
бір-ақ адам жұмыс істей алады да, есептік жұмысшылардың еңбек өнімділігін
арттыруға кедергі келтіредіжәне жекелеген (бос) есеп регистрлерін талап
ететін есепті автоматтандыруға мүмкіндік бермейді.
Бірақ, сонда да кітаптар бухгалтерлік ақпаратты сақтаудың қауіпсіз
құралы болып табылады. Кітап формасындағы есеп регисгрлеріне мысал ретінде
касса кітабын, материал қалдықтарының кітабын және әртүрлі тіркеу
журналдарын айтуға болады.
Бос беттер - типографиялық жолмен жеке қағаз беттерінде басылған есеп
регистрлері. Бос бет түріндегі есеп регисгрлерінің көлемдері және ондағы
бағана мен жолдар саны әртүрлі болады және міндетті түрде сәйкес атауы бар
(журнал-орден, тізімдеме, және т.б.)- Есеп регистрлері белгілі бір есептік
кезеңге арналады (ай, тоқсан). Бос беттер жұмысқа өте, қолайлы, есептік
жұмысшылар арасында еркін ауысып отырады, пайдалануы өте қарапайым.
Карточкалар - бос беттердің бір түрі болып саналады. Олар да
типографиялық тәсілмен, үлкен емес форматқа қатты қағаздан жасалады. әрбір
карточка жазбалардың белгілі санына арналған.
Картотека - карточкаларды сақтауға арналған арнайы жәшік. Материалдық
бағалықтар есебі, есеп айрысу есебі және басқа да есеп түрлеріне жеке
карточкалар пайдаланылған дұрыс. Картотекада карточкалар көрсетілген шот
шифрларының ретімен орналасады.
Регисгрлардағы жазбалар түрлеріне қарай, олар хронологиялық және
жүйелік болып бөлінеді.
Хронологиялық регистрлар операцияларды хронологиялық жазу үшін
арналған, яғни, операцияларды бейнелеу толықтығын тексеруде бақылау
функциясын атқарады.
Жүйелік регистрлар операцияларды жүйелі түрде жазуға арналған. Оларда
операциялар белгілі белгілері бойынша топталады. Жүйелік регисгрдің нақты
мысалы Бас кітап бола алады.
Сонымен, қазіргі бухгалтерлік есепте есеп регисгрлері ретінде бос
беттер, карточкалар және кітаптар пайдалынылады. Олардың өзіндік
айырмашылықтары мен жетіспеушілікгері және артықшылықтары бар. Есеп
регистрларын таңдау құқығы бухгалтерлік есепті жүргізу талаптарына
байланысты.
Бухгалтерлердің тәжірибесінде есеп регистрларында және басқа да есеп
берушіліктерде қате мәліметтер жазып қою жағдайлары кездеседі. Бұл кезде
қатені тауып алып қана қоймай, қтелік кеткен регисгрді де іздеп, қатенің
мәні мен сипатын анықтау керек.
Қатені іздесгірудің көп тараған тәсілі регисгрдегі жазбаларды толықтай
тексеру. Бұл тәсілдің мәні мынада: есеп регистрлеріндегі жазбалар
құжаттармен бірізділікпен салыстырылады. Мұндай тексеруде қате жазба
табылады.
Тәжірибеде қатені табудың басқа да тәсілдері қолданылады. Есеп
деректерін өзара салысгырып тексеру негізінде қателерді жылдам анықтауға
болады.
Қателік табылғаннан кейін, оны түзету жүргізіледі. Есеп жазбаларындағы
қатені дұрыс түзету нақты есеп ақпаратын алуға мүмкіндік береді.
Қате жіберудің сипаты әр түрлі болады: қосарлы жазу принциптерінің
бұзылуы, шоттар байланысгарындағы қателіктер, яғни шруашылық операция
сомасы қажетті шотқа емес, басқасына түсіпкетеді. Сондықтан есеп
регисгрларындағы қателіктерді түзетудің бірнеше тәсілдері бар.
Корректуралық әдіс - есеп регисгріндегі қателік жиындарды шығармай
тұрып анықталады. Қатені тузету дұрыс емес жазбаларды сызып тасгап, дұрыс
түзеткен адам "түзетілгені дұрыс" деп жазып, қолымен тастайды. Дұрыс жазба
сызылып таталған қате жазбаның үстіне немесе мүмкін болатын жерде жазылады.
Көп санды сомаларды түзеткенде бір сан ғана қате болса да, барлық сан
сызылып тасталып, устіне дұрысы жазылады.
"Қызыл сторно" әдісі (теріс сандар әдісі).
Бұл әдіс тек соманы ғана емес, шотгар байланысын да өзгерткенде
қолданылады.
"Қызыл сторно" әдісінің мәні мынада: шоттардың қате байланысы
сторноланады (қызыл сиямен жазылады), яғни алынып тасталады, ал оның орнына
дұрыс жазба жазылады.
Қатені түзетуді осы тәсілмен жүргізгенде бір мезгілде екі жазба
жасалады: алдынғы қате жазу (шоттардың дұрыс емес байланысы) - қызыл
сиямен, ал жаңа жазба (шоттардың дұрыс байланысы) - кәдімгі сиямен.
Егер қате емес, бірақ артық жазылып кеткен жазба сгорколанса (болмаған
шаруашылық операция, екі рет жазылып кеткен сома) түзету бір ғана қызыл
жазбамен түзетіліп, алынып тасгалады.
Жиындарды шығарған кезде қызыл жазбалардың сомасы қосылмайды,
керісінше алынып тасталынады. "Қызыл сторно" әдісінің негізгі мақсаты дұрыс
емес жазбаны жою: бір сома алғашқыда жиынды есептгенде плюс белгісімен,
қатені анықтағаннан кейін есептегенде минус белгісімен шығады да,
нәтижесінде жойылды (нөлге теңеледі).
Қосымша жазбалар тәсілі шаруашылық операция есеп регисгріне мүлдем
жазылмай қалса немесе шоттарда (дебетте, кредитте) аз мөлшерде көрсетілген
жағдайларда қолданылады. Егер шаруашылық операция омасы есепте мүлдем
көрсетілмей қалса, ол сомаға бухгалтерлік шот байланысы беріледі, ал сома
аз мөлшерде берілсе, қажетті сомаға жететін айырмаға қайтадан бухгалтерлік
шот байланысы жасалады.
Егер есеп сомасы үлкен, көп мөлшерде көрсетілсе, артық сома мөлшеріне
қосымша жазбажүргізіледі (қызыл сгорко).
"Қызыл сторно" тәсілін мысалда қарастырайық:
Жабдықтаушылардан тауарлар (1330 шот) 50000 теңгеге келіп түсті.
Бұл операцияға қате бухгалтерлік байланыс берілген. Дебет 1320 "Дайын
өнім" Кредит 3310 "Жабдықтаушылардың және мердігерлердің қысқа мерзімді
кредиторлық қарыздары" Сомасы 50000 теңге
Қатені анықтап, тапқаннан кейін қызыл сиямен сторколаймыз. Қызыл
сиямен жазу мүмкін болмаған жағдайда, соманы қоршап қояды. Дебет 1320
"Дайын өнім" Кредит 3310
"Жабдықтаушылардың және мердігерлердің қысқа мерзімді кредиторлық
қарыздары"
Сомасы 50000
Одан кейін дұрыс жазба жазылады Дт 1330 'Тауарлар" КТ3310 Сомасы 50000
теңге
50000
Бухгалтерлік есептің регистрлерін, бухгалтерлік есеп берушілікті және
есептік құжттарды сқтауды ұйымдастыру үшін жауапкершілікті ұйымның басшасы
алады.
4. Бухгалтерлік есепті жүргізу формалары
Бухгалтерлік есеп көптеген регистрлерде жүргізіледі. Есептік
ақпарат үшін әр түрлі кітаптар, карточкалар, журнал ордерлер,
тізімдемелер және жеке беттер бірізділікпен қолданылады. Осының өзі
бухгалтерлік есептің әр түрлі формаларының қалыптасуын талап етеді.
Бухгалтерлік есептің формасы – есеп үрдісін ұйымдастыруды, шаруашылық
операцияларды тіркеудің әдістемесі мен техникасын және синтетикалық,
талдамалық есептердің байланысын көрсететін есептік регистрлардың жиынтығы.
Бухгалтерлік есеп формасының бірін екіншісінен ажырататын белгілер
төменде көрсетілген:
- қолданылатын регистрлардың саны, олардың бағыты мен мазмұны және
сыртқы түрі;
- синтетикалық және талдамалық есептің хронологиялық жүйелік
регистрларының өзара байланысы;
- есеп регистрларына жазбаларды түсіру тәсілдері мен бірізділігі;
- бухгалтерлік есепте автоматтандыру құралдарын пайдалану деңгейі.
Кәсіпорындар мен ұйымдар бухгалтерлік есеп формаларын өзінің салалық
ерекшелігі, мен қызметінің масштабына, шаруашылық шарттарына қарай
таңдайды. Бухгалтерлік есеп формаларының қайсысы болмасын ақпаратты жоғары
дәрежелі дәлдікпен өңдеп, есеп берушіліктерді жылдам дайындуы керек.
Кәсіпорындар мен ұйымдарда қолданылатын есеп формасы олардың
құрылымынан, қызмет түрі мен техникалық және компьютерлік жарақтануынан
тәуелді. Таңдалған есеп формасы кәсіпорынның есептік саясатының құрамдас
бөлігі.
Бухгалтерлік есеп немесе есеп жүргізудің үлгі регистрлерін
құру, бұларды талапқа сай ыңғайға келтіру мақсатында қолданылып жүрген
келесідей формалары бар:мемориалды-ордерлі, журнал-ордерлі, қысқартылған
есеп формасы.
5. Есеп саясаты
Есеп саясаты – бухгалтерлік есепті жүргізу және қаржылық есеп
берушілікті құрау үшін қолданылатын бухгалтерлік есептің әдістерінің,
ережелерінің, тәсілдерінің жиынтығы.
Бухгалтерлік есеп жүйесін жүргізудің жалпы қағидасы мен ережесі
нормативтік-қүқықтық қүжаттарда белгіленген.
Оларды жүзеге асыру барысында нақты кәсіпорынның есептік саясаты
келесідей жорамалдардан алынғаны жөн:
- кәсіпорын өз мүлкімен өзімен-өзі болушылығы (кәсіпорын өз балансында
тек заң бойынша танылған мүліктерді ғана көрсетеді, ал қалған барлық
қүндылықтар мен міндеттемелер баланстан тыс шоттарда есепке алынады);
- толассыз қызметі (есеп саясатының мәселесі бойынша қандай да бір
қабылданатын шешім, кәсіпорын өз қызметін болашақ кезеңде тоқтатпайтындығы
немесе қызмет масштабын қысқартпайтындығы басшылыққа алынуы керек);
- есеп саясатын пайдаланудың жүйелілігі (шаруашылық операциясын көрсету
әдісінің түрақтылығы, есеп беру жылының барысында міндеттеме мен мүлікті
бағалау, сондай-ақ бір есептік жылдан басқасына өткен кезде де);
- шаруашылық қызметіндегі фактілердің мерзімділік анықтылығы (әр
фактілердің түскен немесе төленген кезіне қарамастан, олар өзінің
орындалған немесе орын алған кезеңіне жатқызылуы керек).
Пайдаланатын есеп саясатының басты міндеті мен негізгі арналымы —
кәсіпорынның қызметін барынша пара-пар көрсету, іс мүддесі үшін осы
қызметтің тиімділігін реттеу мақсатында толық, объективті және шынайы
ақпаратпен қаптастыру.
Ол есеп процесінің барлық тараптарын қамтуы керек: әдістемелік,
техникалык, ұйымдық жақтарын.
Есеп саясатының әдістемелік бөлігі нақты шаруашылық ахуалынан, олардың
қолдану тәртібінде белгіленген және бухгалтерлік есеп стандартының біршама
рұқсатымен бухгалтерлік есепті жүргізудің белгілі бір әдістерінен тандап
алу жолымен қалыптасады. Егер де стандартта бухгалтерлік есепті жүргізудің
кейбір объектілері көрсетілмесе, онда бухгалтерлік есеп бойынша нормативтік
актілер мен заң талаптарына сәйкес, кәсіпорынның өзі есеп жүргізудің
процедурасын дербес әзірлей алады.
Өзіндік тексеруге арналған сұрақтар.
Тақырыпты қаншалықты меңгергеніңізді білу үшін келесідей сұрақтарға
жауап беріңіз.
1.Есеп саясаты туралы не айтасыз.
2.Түгендеу дегеніміз не, оның қандай түрлері бар?
3.Есеп регистрлары қандай түрлерге бөлінеді?
4.Бухгалтерлік есепті жүргізудің қандай формалары болады?
5.Есеп регистрларындағы қателерді түзетудің қандай әдістері бар?
Тақырып 7. Есептік кезең (цикл) және қаржылық есеп берушілікті
дайындау
Дәріс сабағының мазмұны:
1. Есептік кезең.
2. Қаржылық есеп беру.
1. Есептік кезең
Есептік цикл- қаржылық есеп берушілікке апаратын оның алдында
жасалатын бірізді қадамдардың сериясы. Бұл цикл әрбір есептік кезеңде
қайталанады. Есептік циклдағы қадамдар және олардың мақсаттары:
- операцияларды немесе фактілерді тіркеу үшін тағайындау, мақсаты-
операциялар немесе фактілер туралы алғашқы фактілер түрінде ақпараттар
жасау;
- бухгалтерлік жазбаларды сәйкес журналдарда тіркеу, мақсаты- журналдан
Бас кітапқа ақпараттарды көшіру;
- журналдардан Бас кітапқа көшіру , мақсаты-журналдан Бас кітапқа
ақпараттарды көшіру шоттардағы ақпараттарды сақтау тәсілі;
- корректировка жасалған бақылау балансын дайындау, мақсаты-журналдағы
жазбалардың дұрыстығы үшін материалдарды дебеті мен кредитінің
теңдігін тексеру ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Бухгалтерлік есеп адамзат дамуымен бірге қалыптасып, дамып келе жатыр.
Ежелгі Египетте, Месопатамиде, Вавилонда, Иранда шаруашылық есеп жүргізетін
есепшілердің болғаны анық. Египетте - папирустарға, Вавилонда - қыш
кестелерге жазбалар жазылған. Біздің уақытқа дейін келіп жеткен есеп
регистрлары ретіндегі бос парақтар сол уақытта – ақ қалыптасқан. Шамамен 5-
6 мың жыл бұрын бухгалтерлік есептің әдіс – тәсілдері пайдаланыла бастаған.
Ежелгі Греция мен Римде шаруашылық есеп жүргізудің деңгейі едәуір
жоғары болды. Ағаш тақтайшаларға есеп жазып, оларды кодекс деп атаған.
Шаруашылық қатынастардың болуы, адамзаттың дамуы өздігінен есептің дамуын
қажет етті. Қажеттіліктен туындаған есеп жүргізудің ежелгі әдістері бүгінгі
бухгалтерлік есептің негізін құрайды.
Орта ғасырдың соңында бухгалтер сөзі пайда болды. 1498 жылы Әулие Рим
империясының императоры Максимилиан алғашқы бухгалтер етіп Христоф
Штехерді сайлады. Сол уақыттан бері есепті арнайы кітаптарда жүргізу
қалыптасқан.
Бухгалтерлік есеп бойынша алғашқы кітапты 1494 жылы белгілі математик,
монах Лука Пачоли жазды. Бұл кітап математикадан болатын, Арифметика,
геометрия сомалары, пропорциялар мен қатынастар туралы ілім деп аталған.
Онда Жазбалар мен шоттар туралы трактат деп аталатын бөлім қосарлы
бухгалтерияны жүргізудің тәсілдерін сипаттайды. Итальяндық қосарлы
бухгалтерия есептің дамуына үлкен үлес қосты.
Ежелгі Ресейде есепті шіркеулер мен монастырларда жүргізді.Жазба
кітаптарында мал саны, жер өлшемдері сияқты деректер болды. Петр І
Ресейдегі есептің дамуына үлес қосты. Арнаулы мектептерде есеп жүргізетін
адамдарды даярлап, есеп кітаптарын жүргізуді ұйымдастырды. Петр І
мемлекеттің табыстары мен шығындарына ғана есеп жүргізіп қана қоймай,
қазыналық зауыттарда да есеп жүргізуді талап етті. Одан кейінірек орыс
тілінде бухгалтерлік есеп туралы баспа кітаптар шыға бастады. 1783 жылы
бухгалтерлік есеп туралы Коммерция және сауданың кілті, немесе
бухгалтерия ғылымы, көпестер шоттарының шығуы деген алғашқы кітап шықты.
Адамзат қоғамы сияқты, бухгалтерлік есеп те ежелден дамып келеді.
2. Бухгалтерлік есеп және оның міндеттері
Республикамызда халық шаруашылық негізін мемлекеттік
кәсіпорындарымен қатар, басқа да әртүрлі бірлестіктер, акционерлік
қоғамдар, кооперативтер, бірлескен немесе жеке меншіктелген кәсіпорындар
құрайды. Ал, осы кәсіпорындар жұмысында көптеген шаруашылық процестері
орындалады. Сол процестердің мазмұны тек қана шаруашылық есепте көрсетіліп,
бір жүйеге келтіріп топталады. Сондықтан шаруашылық есептің атқаратын
міндеті өте зор. Себебі, шаруашылық процесін нарықты қатынас жолымен даму
кезінде тиімді жүргізу үшін шаруашылық есептің нақты мәліметтер қажет.
Сонымен қатар сол мәліметтер шаруашылық процестерінің мазмұнын және санын
көрсететін болғандықтан, сол мәліметтер одан әрі қарай сол шаруашылық
процестерінің финанстық қорытындысын шығаруға, талдау жасауға және келешек
даму жоспарын жасауға бірден-бір негіз екені анық.
Бухгалтерлік есеп шаруашылық жүргізуші субъектінің қаржылық
қорытындыларын міндеттемелері мен есеп айрысуларын, мүліктің қозғалысын
бейнелейтін ақпараттық жүйе. Бухгалтерлік есеп шаруашылық құбылыстардың
сандық жағын саналық жағымен үздіксіз байланыстырып, шаруашылық
операцияларды табиғи және ақшалай бейнеде тіркейді.
Қазақстан Республикасының Бухгалтерлік есеп және қаржылық есептілік
туралы Заңында (2007 жылы қабылданған) бухгалтерлік есепті ұйымдастыру мен
жүргізудің негізгі принциптері, шаруашылық жүргізуші субъектілердің
міндеттері мен құқықтары белгіленген. Қазақстан Республикасының аумағындағы
барлық заңды тұлғалар, соның ішінде коммерциялық, өндірістік, сақтық,
ғылыми - зерттеу, қоғамдық, саяси ұйымдар т.б. бухгалтерлік есепті
жүргізуге міндетті.
Бухгалтерлік есептің пәні болып шарушылық опреациялардың негізі болып
табылатын мүлік, оның қозғалысы табылады. Мүліктер (шикізат, материалдар,
негізгі қаржылар) міндеттемелер, шаруашылық операциялар іс жүзіндегі
шығындарды қосу жолымен ақшалай бағалауда бейнеленеді.
Бухгалтерлік есептің міндеттері келесілер болып табылады:
• шаруашылық жүргізуші субъектінің қызметі туралы толық ақпарат жинау;
• ақшалай, материалдық, еңбек, отын – энергетикалық ресурстарды норма
мен нормативтерге сәйкес бақылау жасау;
• қаржылық - өндірістік қызметтік тиімділігін арттырып, жоғалтулардың
алдын алу;
• өндірілген өнім, көрсетілген қызметтің іс жүзіндегі құнын анықтау;
• шаруашылық жүргізуші субъектінің қаржылық қорытындыларын анықтау.
Бухгалтерлік есептің деректері ғылыми негізделген, нақтылы, өз уақытын
да жинақталған болуы керек.
3. Бухгалтерлік есептің ақпарат жүйесі
Бухгалтерлік есеп өрісіндегі көрсеткіштер жүйесін қалыптастырып, бұл
үрдісті дұрыс ұйымдастырудың басты мақсаты - сыртқы пайдаланушылыр мен
кәсіпорын басшыларын ақпараттармен қамтамасыз ету. Ақпараттармен қамтамасыз
ету басқару жүйесінің элементтеріне жатады. Басқару дегеніміз шешім
қабылдау, ал тиімді басқару үшін ақпараттар қажет. Ақпараттар деп
шаруашылық өмірдегі фактілердің орын алғандығын хабарлау дейміз.
Бухгалтерлік есеп жүйесіндегі ақпараттар, біріншіден сыртқы
тұлғалардың талабын қанағаттандырады, екіншіден кәсіпорындардағы
бухгалтерлер мен басқарушылырдың талабын қанағаттандырады. Яғни,
бухгалтерлік есеп ақпараттарын пайдаланушылар есептің мақсатын, мұның
өрісіндегі мәліметтер мен бастапқы құжаттарды ұйымдастырудың сипаттамасы
мен сапасын, бухгалтерлік есепті толығымен аяқтаудың сатылары мен
принциптерін, есеп жүргізудің техникалық әдістерін, шаруашылық
операцияларының мазмұнын білгені жөн.
Нарықтық қатынастар жағдайында бухгалтерлік есеп ақпараттары мен
мәліметтерін пайдаланушылардың мақсаты бәсекелестік тұрғыда болатындығынан
ақпараттарды пайдаланушылар арасында қарама-қайшылықтар да болуы мүмкін.
Сондықтан ақпараттар жүйесі түсінікті әрі қарапаым жолдармен аса бір
сапалы және жоғары деңгейде орындалуы керек.
Сонымен бухгалтерлік есеп көп ақпараттардан тұрады. Ақпараттарды
жинақтап, бухгалтерлік есеп жүйесіне түсіру үшін көптеген талаптар мен
арнайы ережелер қажет. Бұларға: шындық, өз уақытында, қажетті дәлділік және
т.б. талаптар қойылады. Шындық түсінігі жүргізілген эксперимент және
санадан ауытқымайтын, логикаға жататын негізден қалыптасады. Бухгалтерлік
есеп мәліметтері нақтылы шындықты көрсетуі үшін бухгалтерлік есеп
өрісіндегі мәліметтің барлығы да бастапқы құжаттар арқылы жүргізілуі керек.
Өз уақытында дер кезінде орындалатын талап. Бухгалтерлер мен басқа да
басқарушы тұлғалар үшін тек жалпы мерзім ғана емес, дәлме-дәл осы күні
орындалған бухгалтерлік операциялар қажет.
Қажетті дәлдік талабының негізгі мақсаты бухгалтерлік есеп ақпараттары
мен мәліметтерін басқадай сырттағылардың пайдалану мен кәсіпорынның өз
ішінде жан-жақты талдау қызметін жүргізуге арналған.Бухгалтерияда
дайындалған есеп материалдары абсолютті дәлдікті көрсетуі керек.
4. Қазақстанда бухгалтерлік есептің заң жүзінде реттелуі
Қазақстан Республикасындағы бухгалтерлік есеп жүргізу процесі
келесідей нормативтік актілермен реттелген.
Заң күші бар Қазақстан Республикасы 2007 жылғы 28-ақпанындағы
“Бухгалтерлік есеп және қаржылық есептілік туралы” Заңында шаруашылық
жүргізуші субъектілерінің барлығы да бухгалтерлік есеп жүргізуге және
осыған байланысты арнайы ережелер мен принциптерді сақтауға міндетті деп
танылған. Заң күші бар Президенттің Жарлығы бухгалтерлік есеп жүйесін
ұйымдастыру мен реттеудің бірінші кезеңі болып табылады.
Екінші кезең- бекітілген “Бухгалтерлік есеп стандарттары” болып
танылған.
Бухгалтерлік есеп стандарттары Қазақстандағы бухгалтерлік есеп
жүргізудің ресми қабылданған ережесі және шаруашылық жүргізуші
субъектілердің қаржы қорытындысы есебін жасау үшін ақпараттық жүйесін
қалыптастырудың әдістерін белгілейтін құжат.
Бухгалтерлік есеп стандарттары әрбір кәсіпорындар мен шаруашылық
субъектілерінде күнделікті болып отыратын шаруашылық операцияларының
мазмұны мен көрсеткіштерін қандай жолдармен, қашан және қалай жіктеп,
шоттарға жазу мен есептеу, синтетикалық шоттарға жинақтаумен қатар,
қорытынды есепке жазу жөніндегі принциптерді іске асыратын халықаралық
деңгейде қолданылатын құжат.
Бухгалтерлік есеп стандарттары еларалық бірлескен кәсіпорындар
арасындағы экономикалық қатынастарды дамытуға да бағытталған. Сонымен қатар
бухгалтерлік есепті жетілдірудің концептуальді негізін басшылыққа ала
отырып, кәсіпорындардың қаржы қорытындысы есебін дайындауға болатындығы
дәлелденген. Қазақстандағы құқылы тұлғалардың есеп беру мен қорытынды есеп
жасау үрдісі түгелімен “ұлттық есеп стандарттары” талабына сай, жалпы
қойылған есеп жүргізу принциптеріне қарай ұйымдасқан.
Бухгалтерлік есеп жүргізудің үшінші кезеңі- нұсқаулар, ұсыныстар мен
нормативтік құжаттар, басқадай салалық, әдістемелік материалдар,
кәсіпорындардың жарғысы, бұлардың типі мен көлемі жөніндегі құжаттардан
тұрады. Төртінші кезең- кәсіпорындар мен шаруашылық субъектілерде әр жылы
жасалып, бекітілетін есеп саясаты жатады.
Есеп саясаты – бухгалтерлік есепті жүргізу және қаржылық есеп
берушілікті құрау үшін қолданылатын бухгалтерлік есептің әдістерінің,
ережелерінің, тәсілдерінің жиынтығы.
Бухгалтерлік есеп жүйесін жүргізудің жалпы қағидасы мен ережесі
нормативтік-қүқықтық қүжаттарда белгіленген.
Нарықтық экономика шарттарына сәйкес Қазақстан Республикасындағы
бухгалтерлік есеп жүйесі бухгалтерлік есеп пен қаржылық есеп берушіліктің
Халықаралық стандарттарына сәйкес жүргізіліп, ұйымдастырылуы үшін
бухгалтерлік есепті мемлекеттік нормативтік реттеу жүйесі қалыптасқан.
Сонымен қазіргі уақытга елімізде бухгалтерлік есепті нормативті
реттеудің төрт деңгейлі жүйесі қызмет етеді.
Бірінші деңгей - Қазақстан Республикасының заңдары мен ҚР Президентінің
жарлықтары,
Екінші деңгей - Ұлттық бухгалтерлік стандарттар жүйесі - бухгалтерлік
есеп бойынша ережелер.
Үшінші деңгей- салалық ерекшеліктерді ескеретін әдісгемелік нұсқаулар.
Төртінші деңгей- кәсіпорынның ішкі жұмыс құжаттары.
Өзіндік тексеруге арналған сұрақтар.
Тақырыпты қаншалықты меңгергеніңізді білу үшін келесідей сұрақтарға
жауап беріңіз.
1.Бухгалтерлік есептің пайда болуы туралы не білесіз?
2.Бухгалтерлік есептің пәні не?
3.Бухгалтерлік есептің қандай әдістері бар ?
4.Бухгалтерлік есептің әдістерін атаңыз.
5.Бухгалтерлік есепті реттеудің қандай жүйелері бар?
6.Бухгалтерлік ақпараттар туралы не білесіз?
3. Қаржылық есеп берудің элементтері және
бухгалтерлік есеп объектілері
Бухгалтерлік есептің жүйесінде бейнеленетін объектілер:
- қозғалатын және қозғалмайтын мүліктер, оның ішінде арендаға
алынған, сыйға алынған;
- интеллектуальді және өндірістік меншікті пайдалану құқығы, табыс
әкелетін материалдық емес сипаттағы шығындар, тауарлық белгілер;
- ақша қаржылары, бағалы қағаздар заңды және жеке тұлғалармен есеп
айрысу, негізгі құралдарға инвестициялар салу;
- амортизациялық бөлулер және негізгі қаржылар тозуы ;
- табыстар мен шығындар, пайда, зиянды жабу, пайданы пайдалану,
тарату;
- несиелер мен қарыздар бойынша міндеттемелер;
- жарғылық капитал, кәсіпорындағы қорлар.
2. Қаржылық есеп берудің элементтері
Ұйымдардың қаржылық есеп берушілігі келесідей түрде болады:
- бухгалтерлік баланс;
- табыстар мен шығындар туралы есеп;
- ақшаның қозғалысы туралы есеп;
- меншікті капиталдағы өзгерістер туралы есеп;
- есеп саясаты және түсіндірмелік жазба туралы ақпарат.
Қаржылық есеп берушілікте келесілердің аттары жазылады:
-ұйымдардың аттары;
-ұйымның мекен-жайы;
-қызметтің түрлері;
-есеп аты;
-күні (бухгалтерлік есеп үшін) немесе уақыт кезеңі (қаржы-шаруашылық
қызмет нәтижелері туралы есеп);
-қаржылық есепте көрсетілген өлшем бірлік.
Бухгалтерлік балынс және оның элементтері
Бухгалтерлік баланс есепті кезеңге кәсіпорынның қаржылық жағдайын
көрсетеді, ол баланстық теңдікпен тікелей байланысты. Бухгалтерлік баланс
үш элементтен тұрады: активтер, міндеттемелер және меншікті капитал.
Активтер – бұл құндық бағасы бар субъекттің құқығы мен жеке мүліктік
және мүліктік емес игілігі. Активтер болашақта жүзеге асатын экономикалық
олжа ретінде көрсетіледі.
Міндеттемелер – бұл өткен мәміленің нәтижесі, ол жүзеге асқандықтан
қарызданушының міндеттемесінің пайда болғанын, белгілі бір әрекеттің
кредитор пайдасына жасалатындығын көрсетеді: қазызды төлеу немесе одан бас
тарту, ал кредитор қарызданушыдан өз міндеттемесін орындалуын талап етуге
құқысы бар. Міндеттеменің осы шақтағысы мен болашақтағысының жігін ашу
керек. Ұйымның болашақта активтерді алу ниеті міндеттеменің пайда болуына
әкелмейді. Міндеттеме тек актив алынған кезде немесе ұйым келісім шарттық
қатынасқа отырған кезде пайда болады. Міндеттеме оны өтеу жолымен өтеледі,
немесе басқа бір активті бенген кезде жойылуы мүмкін.Сондай – ақ
міндеттемеден кредиторлың өзі бас тартқан кезде ол өтелген болып саналады.
Меншік капиталы – бұл ұйымның міндеттемесі шегерілген активі.
Бухгалтерлік есепте ол бірнеше классқа бөлінеді: жарғылық капитал, қосымша
төленген капитал, резервтік капитал, таратылмаған табыс.Егер де баланс
пассивінің құрылымында меншік капиталының үлесі көп болса, онда ол ұйымның
қаржылық жағдайының тұрақтылығын көрсетеді.
Табыстар мен шығындар туралы есеп және оның элементтері
Табыстар мен шығындар туралы есеп екі элементтен тұрады. Біреуі
тауарлады, жұмыстарды, қызметтерді сату нәтижесінде алынуға тиісті шоттар
және ақшалай қаражаттар формасында активтердің қалыптасуын бейнелейді.
Мұндай сомалар табыстар деп аталады. Екіншісі осы активтерді алуға қажетті
ресурстарды тұтынуды көрсетеді. Бұл сомаларды шығындар деп атайды.
Табыстардың шығындардан артуын таза табыс деп атайды. Егер шығындар
табыстардан асып кетсе, онда ұйымдарда зиян болады.
3. Шаруашылық және қаржылық процестер
Кәсіпорындардың жұмысы мен қызметін дұрыс жолдармен жүзеге
асыру үшін көптеген шаруашылық операциялары жүзеге асырылады. Біртекті
шаруашылық операцияларының қорытындысынан шаруашылық процесі құралады.
Шаруашылық процесінің қозғалысын бақылап отыру үшін көптеген сандық және
сапалық көрсеткіштер қажет. Шаруашылық процесінің өзі өнім өндіру мен
оның айналысқа түсіп, қаражат қамтуына сай үш кезеңнен тұрады. Қозғалыс
процесі кезінде шаруашылық құралдары үсіліссіз айналым жасайды, онда үш
шаруашылық процесті бөліп көрсетуге болады: жабдықтау процесі, өндіріс
процесі және өткізу процесі.
Бірінші стадия- жабдықтау, дайындау процесі келесі процесті, яғни
өндіріс процесін жүзеге асыру үшін қажетті машиналар мен жабдықтарды,
материалдарды дайындауды білдіреді. Бұл стадияда кәсіпорынның қаражаты
ақша түрінен тауар түріне ауысады.
Өндіріс процесі кезінде бухгалтерлік есеп өнім өндіруге кеткен
шығындарды көрсетеді. Жұмсалған шығындар ең соңында дайын өнімге ауысады.
Осы процесте дайын өнімнің өзіндік құны есептеледі.
Үшінші стадия, өткізу процесі өнімді жөнелту және өткізумен
байланысты шығындардың, қаржылық нәтижелердің, бюджетпен есеп айырысулардың
есебін көрсетеді.
Шаруашылық қызметті жүзеге асыру процесі кезінде әртүрлі әрекеттер
болады, олар кәсіпорын мүлкі мен олардың көздерінің өзгерісін тудырады.
Мүліктер мен олардың көздерінің өзгерісін болдыратын шаруашылық
әрекеттер мен оқиғалар шаруашылық операциялары деп аталады.
Өзіндік тексеруге арналған сұрақтар.
Тақырыпты қаншалықты меңгергеніңізді білу үшін келесідей сұрақтарға
жауап беріңіз.
1. Бухгалтерлік есептің қандай объектілері бар?
2.Кәсіпорынның активтері, міндеттемелері және меншікті капиталына не
жатады?
3.Шаруашылық процесі қандай процестерден құралады?
4.Шаруашылық операциялары дегеніміз не?
Бухгалтерлік шоттар және екі жақты жазу
1. Бухгалтерлік шоттар, олардың құрылысы.
Кәсіпорында күнделікті көптеген шаруашылық операциялары жүргізіліп,
мүлік, ақша қаржылары және міндеттемелер тұрақты қозғалыста болады да,
құрамы мен орналасуы және қалыптасу қайнар көздері бойынша өзгеріп отырады.
Шаруашылық қызметті бақылап, басқару үшін белгілі бір кезеңге қаржылық
өзгерісі туралы ақпараттар керек. Шаруашылық қаржыларының өзгерісі мен
қозғалысын бухгалтерлік баланста бейнелеу мүмкін емес. Ол үшін өзара
байланысты жүйеге біріккен бухгалтерлік шоттар қолданылады. Бухгалтерлік
шоттар активтің, капиталдың және міндеттеменің әрбір түріне, сонымен қатар
табыстар мен шығындарға да ашылады. Есептік кезеңдегі шаруашылық
операциялардың есебі мен өзара байланысы құжат деректерінің негізінде
шоттар көмегімен жүргізіледі.
Бухгалтерлік есеп шоты – шаруашылық қаржылары мен олардың қайнар
көздерімен болатын шаруашылық операцияларын ақшалай бағада бейнелеу,
ағымдағы бақылау және топтаудың тәсілі. Шот – бухгалтерлік есептегі
ақпаратты жинақтаушы. Шоттар негізінде есеп берушіліктің ең негізгі формасы
– бухгалтерлік құрылады. Шотта, оның атына байланысты көрсеткіш туралы
барлық ақпарат жинақталады. Мысалы: 451 Кассадағы ұлттық валютадағы ақша
шотында осы кассаға келіп түскен және алынған ақшалар туралы ақпараттар
толық болады.
Шоттың көрнекті түрде бейнеленуін Т – шот моделі сызбасымен
көрсетуге болады. Бұл қарапайым модель үш элементтен тұрады.
- атауы; сол жағы – дебет; оң жағы – кредит.
Модель шаруашылық қызмет факторларын талдау үшін қолданылады және
мынадай көріністе болады.
Дебет Шоттың атауы Кредит
Сол жағында жазылған кез-келген жазба шотты дебеттеуді, оң жағындағы
жазба шотты кредиттеуді білдіреді. Дебет және Кредит сөздері шоттың оң
және сол бөліктерін бейнелеуге арналған бухгалтерлік терминдер. Бұл атаулар
ежелден қалыптасқан. Шоттың әрбір жағы сомалардың азайғаны мен көбейгенін
бейнелеуге арналған.
Шоттар бухгалтерлік баланс баптарымен тығыз байланысты. Сондықтан да
олар активті және пассивті деп бөлінеді.
Активті шоттарда мүліктің барлық түрі, олардың бар болуы мен құрамы
және қозғалысы есепке алынады. Активті шоттың алғашқы қалдығы тек дебеті
жағында ғана болады. Қалдықты бухгалтерлік есепте сальдо деп те атайды.
Есептік кезең соңындағы активті шоттың сальдосы келесідей жолмен
табылады.
Сдо(соң.)=Сдо(б)+∑ дебеттік айналым - ∑ кредиттік айналым. Соңғы
қалдық тек қана дебеттік болады.
Пассивті шоттарда шаруашылық қаржыларының қалыптасу қайнар көздері мен
міндеттемелер есептеледі. Мұнда алғашқы қалдық кредит жағында көрсетіледі.
Пассивтік шоттардағы есептік кезең соңындағы қалдық мынадай түрде
анықталады:
Сдо(соң.)=Сдо(б)+∑ кредиттік айналым - ∑ дебеттік айналым.
Осыларды айта келіп, мынадай түйін жасауға болады:
- активті және пассивті шоттарда дебет және кредит қарама-қарсы
мағынада болады;
- активті шоттарда дебет қалдық пен көбеюді, ал кредит мүлік пен
міндеттемелердің азаюын көрсетеді;
- пассивті шоттарда, керісінше кредит қалдық пен көбеюді, ал дебет –
қайнар көздердің азаюын көрсетеді;
- жаңа немесе соңғы қалдық (есептік кезең соңындағы) алғашқы қалдықтың
қай жақта болғанына сәйкес, дебет жағында болса – дебетке, кредит жағында
болса – кредитке жазылады.
2. Екі жақты жазу , оның мәні және маңызы
Екі жақты жазу жүйесі Қайта жаңару дәуірінде пайда болды. Оның алғашқы
жүйелік жазды. 1494 жылы пайда болды. (Колумб Американы ашқаннан кейін екі
жылдан соң). Есептің қарапайым тәсілі шаруашылық қызметтің даму дәрежесіне
сәйкес келе алмады. Сондықтан да ХV ғасыр соңында итальяндық ғалым-
математик Лука Пачоли есептің жаңа жүйесін – екі жақты бухгалтерияны жасап
шығаруы кездейсоқтық емес.
Екі жақты жазу жүйесі қосарлық принципке негізделген. Өйткені, барлық
экономикалық құбылыстар екі аспектіден құралады: көбею мен азаю, пайда болу
мен жоғалу, бұлар бірін-бірі толықтырып тұрады.
Екі жақты жазу жүйесінде іс жүзіндегі шаруашылық операциялар екі
тіркеледі: бір шоттың дебеті, екінші шоттың кредиті бойынша; дебеттің жалпы
сомасы кредиттің жалпы сомасын теңестіреді. Сондықтан да баланстың
активінің жиыны пассив жиынына тең.
Шаруашылық операцияға қатысатын шоттар корреспонденттелетін шоттар
деп аталады. Шаруашылық операцияны шоттарға жазу бухгалтерлік жазба
(проводка) деп аталады.
Екі бухгалтерлік жазбада екі шоттың балансы болса қарапайым жазба,
ал, бірнеше шот қатысатын болса, күрделі жазба деп аталады.
Бухгалтерлік есеп шоттарындағы есептелетін шаруашылық операциялар
көлеміне байланысты шоттар синтетикалық (жалпылаушы) және аналитикалық
(талдамалы) болып бөлінеді.
Синтетикалық шоттар деп қаржылардың біртекті топтары мен олардың
қайнар көздері жекелеген элементтерге бөлінбей, жинақталған көрсеткіштерде
есептелетін, есеп жалпылама және құндық бейнеде ғана есептелетін шоттарды
атайды.
Талдамалы шоттар деп синтетикалық шоттардың мазмұнын бөлшектеп,
даралап, детальді түрде есепке алатын шоттарды атайды. Олар қаржылардың,
қайнар көздердің жекелеген түрлерін бейнелейді. Талдамалық шоттарда тек
құндық өлшемдер ғана емес, табиғи өлшемдер де қолданылады. Талдамалық
шоттарды субъект өзінің қаржылық есеп берушілігін толығырақ ашу үшін өзі
анықтайды.
Ағымдағы бухгалтерлік есеп мәліметтерін жалпылау үшін синтетикалық
және аналитикалық шоттар бойынша айналым ведомості құрылады. Синтетикалық
шоттар бойынша айналым ведомостінің түрі келесідей:
Бастапқы Ай ішіндегі Соңғы қалдық
Шот номеріқалдық айналым
Кредит
дебет Дебет кредит дебет кредит
Айналым ведомостінде үш теңдік болады: бастапқы қалдықтың
дебеті мен кредиті, айналымның дебеті мен кредиті және соңғы қалдықтың
дебеті мен кредиті. Бұл үш теңдіктің болуы шаруашылық операциялардың
шоттарда көрсетілуінің дұрыстығын білдіреді.
Синтетикалық және аналитикалық есептің теңдігі аналитикалық
шоттар бойынша айналым ведомостін құру және оның жиындарын сәйкес
синтетикалық шоттардың жиындарымен өзара салыстыру арқылы анықталады.
3. Шоттардың жіктелуі
Шаруашылық қаржылары мен олардың қайнар көздерін нақты
ерекшеліктерін бейнелеуден тәуелді түрде бухгалтерлік шоттар келесі
түрлерге бөлінеді: негізгі, реттеуші, операциялық, транзиттік,
баланстан тыс.
Негізгі шоттар деп шаруашылық қаржылары мен олардың қайнар көздері
есептелетін шоттарды атайды. Оларды 6 топқа бөлуге болады:
Инвентарлық шоттар – негізгі құралдар, тауарлы-материалдық қорлар
және басқа да бағалықтарды есептеуге арналған. Бұл бағалықтардың бар болуы
түгендеу өткізу жолымен тексеріледі. Бұл топқа материалдық емес активтер,
дайын өнім шоттары кіреді.
Қаржылық салымдар шоттары – басқа кәсіпорындардың жарғылық капиталы
мен бағалы қағаздарына салынған ұзақ мерзімді және қысқа мерзімді қаржылық
инвестициялардың бар болуы мен қозғалысы туралы ақпаратты жинақтау үшін
қолданылады.
Ақшалай шоттар – ақшалай қаржылардың қозғалысын есепке алу үшін
арналған. Құрылымы мен бағыты бойынша олар инвентарлық шоттарға ұқсас,
оларға жолдағы ақша аударымдарының шоттары, кассадағы және есеп айырысу,
валюталық және банктегі басқа да арнаулы шоттардағы ақшалар шоттары
кіреді.
Ссудалық шоттар – еліміздегі және шетелдегі банктер мен банктік емес
ұйымдардан алынған қысқа мерзімді (бір жылға дейінгі уақытқа) және ұзақ
мерзімді (бір жылдан жоғары уақытқа) ұлттық және шетел валютасындағы
несиелер мен басқа да қаржылар туралы ақпаратты жинақтауға арналған.
Есептік шоттар – есеп айырысуға арналған шоттар, олар активті және
пассивті болуы мүмкін.
Есептік активті шоттар: сатып алушылар мен тапсырыс берушілердің
қарызы, еншілес (тәуелді) серіктестіктердің дебиторлық қарызы, берілген
аванстар, басқа да дебиторлық қарыз.
Есептік пассивтік шоттар: дивиденттер бойынша есеп айырысу, еншілес
(тәуелді) серіктестіктерге кредиторлық қарыз, алынған аванстар,
жабдықтаушылар мен мердігерлермен есеп айырысулар, басқа да кредиторлық
қарыздар мен есептеулер.
Капитал шоттары кәсіпорынның жеке меншік капиталының есебіне
арналған. Оған жарғылық капитал, төленбеген капитал, алынған капитал,
қосымша төленген капитал, резервтік капитал, таратылмаған табыс (жабылмаған
зиян) шоттары кіреді.
Реттеуші шоттар – шаруашылық қаржылары мен олардың қайнар көздерінің
жекелеген түрлеріне бағалауды реттеу, нақтылау үшін қолданылады. Бұл
шоттардың дербес мағынасы жоқ. Оларды екі топқа бөлуге болады:
1. контрарлы (активті немесе пассивті шотқа қарсы тұрады, реттелетін
объектінің бағасын нақтылау үшін қолданылады).
2. қосымша
Контрарлы шоттың өзін екіге бөледі: контрактивті және контрпассивті.
Контрактивтілерге:материалдық емес активтердің амортизациясы, негізгі
құралдардың тозуы; контрпассивтілерге – бағадан шегерімдер, сатудан
шегерімдер жатады.
Қосымша шоттар реттелетін объект шамаларының сомасын толықтыру үшін
қолданылады. Қосымша шоттарда есептелген сомаларды реттелетін объектінің
алғашқы құнына қосады немесе алады. Ондай шоттарға: негізгі құралдарды
қайта бағалаудан қосымша төленбеген капитал, инвестицияларды қайта
бағалаудан қосымша төленбеген капитал шоттары жатады.
Операциялық шоттар – шаруашылық операциялар қызметтің есебі үшін
арналған. Оларды бес топқа бөлуге болады:
Таратушы шоттар - өндіріс пен өнімді өткізумен байланысты шығындарды
жинақтауүшін арналған. Бұлар үстеме шығындар шоттары.
Бюджеттік-таратушы шоттар - өндіріске шығындарды біркелкі қосу
мақсатымен есептік кезеңдер аралығында табыстар мен шығындарды тарату мен
есебі үшін, немесе алынған табыстар есебін бейнелеу үшін арналған.
Бюджеттік-таратушы шоттар активті және пассивті болуы мүмкін. Активті
шоттар - әр түрлі кезеңге қатысты шығындар шоттар (жол төлемі есебінің
шоты, болашақ кезең шығындары есебінің шоты). Пассивті шоттар – болашақ
кезең табыстарының, күдікті қарыздар бойынша резервтер есебінің шоттары.
Болашақ кезеңдер шығындары шотында ағымдағы айда немесе жылда болған, бірақ
алдыңғы есептік кезеңдердің шығындарына қосылған шығындар есепке алынады.
(мысалы, газеттер мен журналдарға жазылымдар). Болашақ кезеңдер
табыстарының есебі шотында есептік айда (жылда) алынған, бірақ болашақ
кезеңдерге қатысты табыстар есепке алынады.
Калькуляциялық шоттар – кәсіпорынның өнім (қызмет, жұмыс) өндірісіне
кеткен шығындары туралы ақпараттарды жинақтайды. Калькуляциялық шоттарда
шығындарды пайда болу орындары мен белгілері бойынша топтау жүргізіледі.
Негізгі өндіріс шығындарының, көмекші өндіріс шығындарының шоттары осы
калькуляциялық шоттарға жатады.
Салыстырмалық шоттар- шоттың дебеті мен кредитіндегі есептелген
деректерді салыстыру жолымен шаруашылық қызмет нәтижелерін анықтау үшін
қолданылады. Салыстырмалық шотқа Жалпы табыс (зиян) шоты кіреді, мұнда
кәсіпорынның жыл соңындағы табыстары мен шығындары салыстырылып, таза табыс
(зиян) сомасы анықталады.
Кәсіпорынның бюджетін анықтаудағы табыстар мен шығындар есептелетін
шоттар бюджеттік шоттар деп аталады. Оларды табыстар және шығындар
шоттарына бөледі.
Табыстар шоттары өнімді (қызмет, жұмыс) өткізуден алынған және басқа
да табыстарды есептеуге арналған. Оларға: негізгі қызметтен табыстар (дайын
өнімді, жұмысты, қызметті өткізуден табыс) және негізгі емес қызметтен
табыстар (материалдық емес активтерді, негізгі құралдарды, бағалы
қағаздарды сатудан табыс, курстық айырмадан табыс) шоттары енеді.
Шығындар шоттары өткізілген өнімнің (жұмыс, қызмет) өзіндік құнын және
өнімді (жұмыс, қызмет), айналыстан тыс активтерді, бағалы қағаздарды
сатумен байланыстышығындарды бейнелейді. Оларға: өткізілген тауардардың
(жұмыс, қызмет) өзіндік құны, тауарларды (жұмыс, қызмет) сату бойынша
шығындар, жалпы және әкімшілік шығындар, негізгі емес қызметтен шығындар
есебінің шоттары жатады.
Транзиттік шоттар – есептік кезең соңында қажетсіздендірілетін
немесе алдыңғы кезеңде көрсетілген шоттарына жатқызылатын есептік кезең
ағымдағы және соңындағы кәсіпорын қаржыларының қалдықтары туралы ақпараттар
бейнеленетін шоттар. Оларды бағыттарына тәуелді түрде бірэлементті
транзитті шоттар және қаржылықпен басқарушылық бухгалтерияны байланыстырушы
транзиттік шоттар деп бөледі.
Бірэлементті транзиттік шоттарға өнім (жұмыс, қызмет) өндірісіне
кеткен шығындарды экономикалық мазмұны бойынша топтағандағы шығындар
шоттары келеді. Шығын элементтерінің шоттары ҚР бухгалтерлік есеп бойынша
Ұлттық комиссиясымен бекітілген бухгалтерлік есептің Стандарттарында
көрсетілген. Ол бухгалтерлік есептің басқа да концептуальді негіздерінен
жоғары тұратын нормативті-құқықтық құжат.
Негізгі өндіріс, көмекші өндіріс және үстеме шығындары элементтерінің
шоттарына материалдық шығындар, еңбек ақы шығындар, еңбек ақыдан
аударымдар, негізгі құралдардың тозуы және басқа да шығындар шоттары енеді.
Есептік кезең ағымында осы шоттарда жинақталған шығындар есептік кезең
соңында негізгі өндіріс, көмекші өндіріс, үстеме шығындар бойынша сәйкес
шоттарға қажетсіздендіріледі.
Баланстан тыс шоттарда заңдылықтарға сәйкес заңдылықтарға сәйкес
кәсіпорын балансында есептелмейтін объектілерді есепке алуға болады. Олар:
осы кәсіпорынға тиесілі емес, бірақ оның иелігіндегі бағалықтар. (Жалға
алынған негізгі құралдар, Өндеуге жіберілген шикізаттар мен материалдар,
Жауапты сақтауға алынған тауарлы-материалдық бағалықтар шоттары).
- баланстық шотта есептелгенімен, қосымша бақылауды қажет ететін есеп
объектілері. Олар: Қатаң есеп бланкілері, Төлем қабілетсіз дебиторлар
қарызы зиянға қажетсіздендірілген.
4. Бухгалтерлік есеп шоттарының үлгі жоспары
Шоттар жоспары деп- бухгалтерлік есеп жүйесінде қабылданып
қолданылатын шоттар тізімін айтады. Бухгалтерлік есепті дұрыс ұйымдастыру
және есеп нысандары мен есептің мақсатына байланысты шоттарды топтастыру
үшін, бұлардың санын цифрлармен белгілеу жүйесін бухгалтерлік есеп
шоттарының жоспары деп атайды.
Бухгалтерлік есеп шоттарының үлгілік жоспары Бухгалтерлік есеп пен
қаржылық есептілік туралы Қазақстан Республикасының Заңына сәйкес
әзірленді.
Шоттар жоспары 8 тараудан тұрады. Арнай тарауға сай топтастырылған
шоттар негізінен орын алатын шаруашылық операцияларының экономикалық
маңызына қарай жасалған. Активті қаражаттар мен мүліктер, міндеттемелер мен
капитал және шаруашылық операцияларының экономикалық біртектілігін сақтау
мақсатымен жасалған шоттар жоспарындағы мәліметтер мен көрсеткіштерге
талдау жасау мүмкіндігі де қарастырылған. Шоттра жоспарының тараулары
келесідей:
1.Қысқа мерзімді активтер
2.Ұзақ мерзімді активтер
3.Қысқа мерзімді міндеттемелер
4.Ұзақ мерзімді міндеттемелер
5.Капитал мен резервтер
6.Кірістер
7.Шығындар
8.Өндірістік есеп шоттары
Шоттардың Үлгі жоспары нормативтік құжат ретінде қолданылады.
Шоттардың жүйеге келтірілген тізіміне қарай шаруашылық операцияларының
мазмұны шоттра аралық корреспонденцияланады.
Өзіндік тексеруге арналған сұрақтар.
Тақырыпты қаншалықты меңгергеніңізді білу үшін келесідей сұрақтарға
жауап беріңіз.
1.Бухгалтерлік шоттар дегеніміз не?
2.Екі жақты жазу деген не?
3.Синтетикалық және аналитикалық шоттар туралы не айтасыз.
4.Шоттардың қандай түрлері болады?
5.Бухгалтерлік есеп шоттарының Үлгі жоспарының құрылымы қандай?
Бухгалтерлік есепті ұйымдастыру
1. Бухгалтерлік құжаттар және олардың жіктелуі
Кәсіпорында жүргізілетін барлық шаруашылық операциялар ақтаушы
құжаттармен өңделіп отыруы керек. Бұл құжаттар алғашқы есептік ақпараттар
болып, бухгалтерлік құжат жасалған шаруашылық операцияны іс-әрекет деп
танып, оған материалдарды жауапты адамды бекітетін жазбаша куәлік.
Кәсіпорынның қаржы-шаруашылық қызметінде күніне көптеген және әртүрлі
операциялар болып жатады. Әрбір шаруашылық операция өз кезесінде есептік
құжатта тіркеледі. Есептік құжаттық объектілері болып жабдықтау, өндіріс
және өткізу процестері, сонымен қоса, кәсіпорынның ішіндегі және сыртындағы
қаржылық, шаруашылық, есептік қатынастар табылады.
Құжаттардың мазмұны мен формалары әртүрлі болып келеді. Бұл
кәсіпорында жүргізілетін операциялардың да сипаты әр түрлі болатындығымен
байланысты. Бірақ та, әрбір құжат шаруашылық операциясын сипаттайтын және
жүргізілген операцияны растайтын белгілі бір көрсеткіштер жиынын қамтуы
қажет. Мұндай көрсеткіштер құжаттарда реквизиттер деп аталады. Міндетті
реквизиттерге мыналар жатады: құжаттың аты, толтырылған күні, шаруашылық
операциясының мазмұны және оның негізі, есептік өлшегіштер, операцияны
жүргізуге қажетті тұлғалардың қолы.
Құжаттар олардың заң күшін қамтамасыз ететін барлық реквизиттреі
көрсетіле отырып толтырылуы керек. Құжаттар шаруашылық операцияның
жүргізілу сәтінде, яғни дер мезгілінде толтырылуы қажет.
Алғашқы құжаттар шаруашылық операция, іс-әрекет жасалған мезетте
топтастырылады. Алғашқы құжаттарды толтырған және қол қойған адамдар ондағы
мәліметтердің нақтылығы мен құжатгардың сапалы құрастырылуына жауап береді.
Құжаттардағы барлық көрсеткіштер толық толтырылып, бос бағаналар мен жолдар
сызылып тасталады. Алғашқы құжаттардың типографиялық тәсілмен шығарылған
арнайы формалары болмаған жағдайда міндетті түрде келесі реквизиттер болуы
керек:
- құжат аты;
- форма коды;
- құжат толтырылған дата;
- құжат тиесілі кәсіпорын оты;
- шаруашылық операция мазмұны;
- шаруашылық операция өлшемдері (мөлшері, сомасы),
- шаруашылық операцияны жасауға жауапты тұлғалардың аты-жөні,
қызметі, қолдары.
Қажет болған жағдайда қосымша реквизиттер де егізілуі мүмкін.
Орындалған есептік құжаттар архивте сақталады. Алғашқы құжаттардың
сақталуы бухгалтерлік есепті дұрыс құруда маңызды роль атқарады. Есептік
құжаттарды сақтау нормативті актілермен бекітілген уақыттар ағымында
жүргізіліп, кез-келген уақытта кәсіпорынның шаруашылық қызметін талдау үшін
немесе мемлекеттік органдар мен аудиторлық фирмалар талап еткен кезже
мәліметтер алуға мүкіндік береді.
2. Түгендеу, оның маңызы
Түгендеу дегеніміз ақша қаражаттарының, тауарлық-материалдық қорлардың
нақты қолда барын анықтау және оларды бухгалтерлік есеп мәліметтерімен
салыстыру.
Түгендеу толық болуы мүмкін, онда барлық тауарлық-материалдық қорлар,
кәсіпорынның ақша қаражаттары түгенделеді және жартылай болуы мүмкін, бұл
жағдайда тек жекелеген объектілер тексеріледі.
Түгендеу жоспарланған және жоспарланбаған болады. Жоспарланған
түгендеу нормативті актілермен белгіленген мерзімде өтеді. Ал
жоспарланбаған түгендеу материалды жауапты тұлғалар ауысқанда, табиғат
апаты, ұрлық болған жағдайда, сот-тергеу орындарының талабы бойынша,
құжаттық тексерістер өткізілген жағдайларда жүргізіледі.
Түгендеуді кәсіпорын басшысы тағайындаған комиссия жүргізеді. Жұмыстар
басталмас бұрын материалды- жауапты тұлға комиссияға барлық кіріс және
шығыс құжаттары бухгалтерияға өткізілген, кіріске алынбаған және есептен
шығарылмаған құндылықтар жоқ екені жөнінде қолхат береді.
Түгендеу кезінде тексерілген барлық тауарлық-материалдық қорлардың
нақтылы қолда бары түгендеу тізіміне жазылады. Жатып қалған, сұранымы жоқ,
бүлінген материалдық құндылықтарға жекеленген тізім құрылады.
Тізімдегі толтырылмай қалған жолдар сызылады. Өшірулерге жол
берілмейді. Түгендеу тізімдері бухгалтерияға жіберіледі, онда түгендеу
нәтижелері есептік мәліметтермен салыстырылады. Артықшылықтар немесе
жетіспеушіліктер анықталған құндылықтар бойынша салыстыру тізімдемесі
толтырылады. Анықталған ауытқулар сипатын және оларды реттеу тәртібін
комиссия анықтайды. Артықшылықтар кіріске алынуы керек, ал жетіспеушіліктер
өндіріс шығындарына немесе айналым шығындарына жатқызылады. Түгендеу
қорытындысы актпен құжатталады.
3. Есеп регистрлары және ондағы қателерді түзету әдістері
Есеп процесінде қолданылатын бухгалтерлік құжаттар есеп регистрлері
деп аталады.
Бухгалтерлік есептің даму тарихы осы есеп регисгрлерінің эволюциясымен
тығыз байланысты. Бух.есептің дамуымен қатар есеп регистрлері де жетіліп,
ықшамдалып, ақпаратты көп сыйдыратынымен ерекшеленіп келеді.
Шаруашылық операцияларының көптүрлілігіне байланысты, есеп
регистрлерінің формалары да әртүрлі. Есеп регистрлары мына белгілері
бойынша: сыртқы түрі, жазба түрлері және ақпарат көлеміне қарай жіктеледі.
Сыртқы түрі бойынша регистрлар бухгалтерлік кітапқа, карточкаларға
және жеке беттерге бөлінеді.
Бухгалтерлік кітаптар - есептік кестелер бар беттердің бір мұқабаға
бірігуі. Кітаптардың беттері басынан соңына дейін номерленеді. Кейбір
маңызды кітаптар қосымша жіппен байланып, мөрмен бекіліп, мынадай жазба
жазылады: "Бұл кітапта осынша бет номерленіп, тігілді", сонымен қоса
жауапты адамдардың қолдары болады.
Кітап беттеріндегі ақпаратты тез табуы үшін, оның басында немесе
соңында мазмұны болады немесе арнаулы алфавиттік көрсеткіш беріледі.
Кітаптар көбінесе типографиялық тәсілмен басылып шығады.
Қазіргі бухгалтерлік есеп тәжірибесінде есеп регистрлері ретінде
кітаптар шектеулі түрде қолданылады. Бұл оларда көптеген
жетіспеушіліктердің болуымен түсіндіріледі. өйткені кітаппен бір мезгілде
бір-ақ адам жұмыс істей алады да, есептік жұмысшылардың еңбек өнімділігін
арттыруға кедергі келтіредіжәне жекелеген (бос) есеп регистрлерін талап
ететін есепті автоматтандыруға мүмкіндік бермейді.
Бірақ, сонда да кітаптар бухгалтерлік ақпаратты сақтаудың қауіпсіз
құралы болып табылады. Кітап формасындағы есеп регисгрлеріне мысал ретінде
касса кітабын, материал қалдықтарының кітабын және әртүрлі тіркеу
журналдарын айтуға болады.
Бос беттер - типографиялық жолмен жеке қағаз беттерінде басылған есеп
регистрлері. Бос бет түріндегі есеп регисгрлерінің көлемдері және ондағы
бағана мен жолдар саны әртүрлі болады және міндетті түрде сәйкес атауы бар
(журнал-орден, тізімдеме, және т.б.)- Есеп регистрлері белгілі бір есептік
кезеңге арналады (ай, тоқсан). Бос беттер жұмысқа өте, қолайлы, есептік
жұмысшылар арасында еркін ауысып отырады, пайдалануы өте қарапайым.
Карточкалар - бос беттердің бір түрі болып саналады. Олар да
типографиялық тәсілмен, үлкен емес форматқа қатты қағаздан жасалады. әрбір
карточка жазбалардың белгілі санына арналған.
Картотека - карточкаларды сақтауға арналған арнайы жәшік. Материалдық
бағалықтар есебі, есеп айрысу есебі және басқа да есеп түрлеріне жеке
карточкалар пайдаланылған дұрыс. Картотекада карточкалар көрсетілген шот
шифрларының ретімен орналасады.
Регисгрлардағы жазбалар түрлеріне қарай, олар хронологиялық және
жүйелік болып бөлінеді.
Хронологиялық регистрлар операцияларды хронологиялық жазу үшін
арналған, яғни, операцияларды бейнелеу толықтығын тексеруде бақылау
функциясын атқарады.
Жүйелік регистрлар операцияларды жүйелі түрде жазуға арналған. Оларда
операциялар белгілі белгілері бойынша топталады. Жүйелік регисгрдің нақты
мысалы Бас кітап бола алады.
Сонымен, қазіргі бухгалтерлік есепте есеп регисгрлері ретінде бос
беттер, карточкалар және кітаптар пайдалынылады. Олардың өзіндік
айырмашылықтары мен жетіспеушілікгері және артықшылықтары бар. Есеп
регистрларын таңдау құқығы бухгалтерлік есепті жүргізу талаптарына
байланысты.
Бухгалтерлердің тәжірибесінде есеп регистрларында және басқа да есеп
берушіліктерде қате мәліметтер жазып қою жағдайлары кездеседі. Бұл кезде
қатені тауып алып қана қоймай, қтелік кеткен регисгрді де іздеп, қатенің
мәні мен сипатын анықтау керек.
Қатені іздесгірудің көп тараған тәсілі регисгрдегі жазбаларды толықтай
тексеру. Бұл тәсілдің мәні мынада: есеп регистрлеріндегі жазбалар
құжаттармен бірізділікпен салыстырылады. Мұндай тексеруде қате жазба
табылады.
Тәжірибеде қатені табудың басқа да тәсілдері қолданылады. Есеп
деректерін өзара салысгырып тексеру негізінде қателерді жылдам анықтауға
болады.
Қателік табылғаннан кейін, оны түзету жүргізіледі. Есеп жазбаларындағы
қатені дұрыс түзету нақты есеп ақпаратын алуға мүмкіндік береді.
Қате жіберудің сипаты әр түрлі болады: қосарлы жазу принциптерінің
бұзылуы, шоттар байланысгарындағы қателіктер, яғни шруашылық операция
сомасы қажетті шотқа емес, басқасына түсіпкетеді. Сондықтан есеп
регисгрларындағы қателіктерді түзетудің бірнеше тәсілдері бар.
Корректуралық әдіс - есеп регисгріндегі қателік жиындарды шығармай
тұрып анықталады. Қатені тузету дұрыс емес жазбаларды сызып тасгап, дұрыс
түзеткен адам "түзетілгені дұрыс" деп жазып, қолымен тастайды. Дұрыс жазба
сызылып таталған қате жазбаның үстіне немесе мүмкін болатын жерде жазылады.
Көп санды сомаларды түзеткенде бір сан ғана қате болса да, барлық сан
сызылып тасталып, устіне дұрысы жазылады.
"Қызыл сторно" әдісі (теріс сандар әдісі).
Бұл әдіс тек соманы ғана емес, шотгар байланысын да өзгерткенде
қолданылады.
"Қызыл сторно" әдісінің мәні мынада: шоттардың қате байланысы
сторноланады (қызыл сиямен жазылады), яғни алынып тасталады, ал оның орнына
дұрыс жазба жазылады.
Қатені түзетуді осы тәсілмен жүргізгенде бір мезгілде екі жазба
жасалады: алдынғы қате жазу (шоттардың дұрыс емес байланысы) - қызыл
сиямен, ал жаңа жазба (шоттардың дұрыс байланысы) - кәдімгі сиямен.
Егер қате емес, бірақ артық жазылып кеткен жазба сгорколанса (болмаған
шаруашылық операция, екі рет жазылып кеткен сома) түзету бір ғана қызыл
жазбамен түзетіліп, алынып тасгалады.
Жиындарды шығарған кезде қызыл жазбалардың сомасы қосылмайды,
керісінше алынып тасталынады. "Қызыл сторно" әдісінің негізгі мақсаты дұрыс
емес жазбаны жою: бір сома алғашқыда жиынды есептгенде плюс белгісімен,
қатені анықтағаннан кейін есептегенде минус белгісімен шығады да,
нәтижесінде жойылды (нөлге теңеледі).
Қосымша жазбалар тәсілі шаруашылық операция есеп регисгріне мүлдем
жазылмай қалса немесе шоттарда (дебетте, кредитте) аз мөлшерде көрсетілген
жағдайларда қолданылады. Егер шаруашылық операция омасы есепте мүлдем
көрсетілмей қалса, ол сомаға бухгалтерлік шот байланысы беріледі, ал сома
аз мөлшерде берілсе, қажетті сомаға жететін айырмаға қайтадан бухгалтерлік
шот байланысы жасалады.
Егер есеп сомасы үлкен, көп мөлшерде көрсетілсе, артық сома мөлшеріне
қосымша жазбажүргізіледі (қызыл сгорко).
"Қызыл сторно" тәсілін мысалда қарастырайық:
Жабдықтаушылардан тауарлар (1330 шот) 50000 теңгеге келіп түсті.
Бұл операцияға қате бухгалтерлік байланыс берілген. Дебет 1320 "Дайын
өнім" Кредит 3310 "Жабдықтаушылардың және мердігерлердің қысқа мерзімді
кредиторлық қарыздары" Сомасы 50000 теңге
Қатені анықтап, тапқаннан кейін қызыл сиямен сторколаймыз. Қызыл
сиямен жазу мүмкін болмаған жағдайда, соманы қоршап қояды. Дебет 1320
"Дайын өнім" Кредит 3310
"Жабдықтаушылардың және мердігерлердің қысқа мерзімді кредиторлық
қарыздары"
Сомасы 50000
Одан кейін дұрыс жазба жазылады Дт 1330 'Тауарлар" КТ3310 Сомасы 50000
теңге
50000
Бухгалтерлік есептің регистрлерін, бухгалтерлік есеп берушілікті және
есептік құжттарды сқтауды ұйымдастыру үшін жауапкершілікті ұйымның басшасы
алады.
4. Бухгалтерлік есепті жүргізу формалары
Бухгалтерлік есеп көптеген регистрлерде жүргізіледі. Есептік
ақпарат үшін әр түрлі кітаптар, карточкалар, журнал ордерлер,
тізімдемелер және жеке беттер бірізділікпен қолданылады. Осының өзі
бухгалтерлік есептің әр түрлі формаларының қалыптасуын талап етеді.
Бухгалтерлік есептің формасы – есеп үрдісін ұйымдастыруды, шаруашылық
операцияларды тіркеудің әдістемесі мен техникасын және синтетикалық,
талдамалық есептердің байланысын көрсететін есептік регистрлардың жиынтығы.
Бухгалтерлік есеп формасының бірін екіншісінен ажырататын белгілер
төменде көрсетілген:
- қолданылатын регистрлардың саны, олардың бағыты мен мазмұны және
сыртқы түрі;
- синтетикалық және талдамалық есептің хронологиялық жүйелік
регистрларының өзара байланысы;
- есеп регистрларына жазбаларды түсіру тәсілдері мен бірізділігі;
- бухгалтерлік есепте автоматтандыру құралдарын пайдалану деңгейі.
Кәсіпорындар мен ұйымдар бухгалтерлік есеп формаларын өзінің салалық
ерекшелігі, мен қызметінің масштабына, шаруашылық шарттарына қарай
таңдайды. Бухгалтерлік есеп формаларының қайсысы болмасын ақпаратты жоғары
дәрежелі дәлдікпен өңдеп, есеп берушіліктерді жылдам дайындуы керек.
Кәсіпорындар мен ұйымдарда қолданылатын есеп формасы олардың
құрылымынан, қызмет түрі мен техникалық және компьютерлік жарақтануынан
тәуелді. Таңдалған есеп формасы кәсіпорынның есептік саясатының құрамдас
бөлігі.
Бухгалтерлік есеп немесе есеп жүргізудің үлгі регистрлерін
құру, бұларды талапқа сай ыңғайға келтіру мақсатында қолданылып жүрген
келесідей формалары бар:мемориалды-ордерлі, журнал-ордерлі, қысқартылған
есеп формасы.
5. Есеп саясаты
Есеп саясаты – бухгалтерлік есепті жүргізу және қаржылық есеп
берушілікті құрау үшін қолданылатын бухгалтерлік есептің әдістерінің,
ережелерінің, тәсілдерінің жиынтығы.
Бухгалтерлік есеп жүйесін жүргізудің жалпы қағидасы мен ережесі
нормативтік-қүқықтық қүжаттарда белгіленген.
Оларды жүзеге асыру барысында нақты кәсіпорынның есептік саясаты
келесідей жорамалдардан алынғаны жөн:
- кәсіпорын өз мүлкімен өзімен-өзі болушылығы (кәсіпорын өз балансында
тек заң бойынша танылған мүліктерді ғана көрсетеді, ал қалған барлық
қүндылықтар мен міндеттемелер баланстан тыс шоттарда есепке алынады);
- толассыз қызметі (есеп саясатының мәселесі бойынша қандай да бір
қабылданатын шешім, кәсіпорын өз қызметін болашақ кезеңде тоқтатпайтындығы
немесе қызмет масштабын қысқартпайтындығы басшылыққа алынуы керек);
- есеп саясатын пайдаланудың жүйелілігі (шаруашылық операциясын көрсету
әдісінің түрақтылығы, есеп беру жылының барысында міндеттеме мен мүлікті
бағалау, сондай-ақ бір есептік жылдан басқасына өткен кезде де);
- шаруашылық қызметіндегі фактілердің мерзімділік анықтылығы (әр
фактілердің түскен немесе төленген кезіне қарамастан, олар өзінің
орындалған немесе орын алған кезеңіне жатқызылуы керек).
Пайдаланатын есеп саясатының басты міндеті мен негізгі арналымы —
кәсіпорынның қызметін барынша пара-пар көрсету, іс мүддесі үшін осы
қызметтің тиімділігін реттеу мақсатында толық, объективті және шынайы
ақпаратпен қаптастыру.
Ол есеп процесінің барлық тараптарын қамтуы керек: әдістемелік,
техникалык, ұйымдық жақтарын.
Есеп саясатының әдістемелік бөлігі нақты шаруашылық ахуалынан, олардың
қолдану тәртібінде белгіленген және бухгалтерлік есеп стандартының біршама
рұқсатымен бухгалтерлік есепті жүргізудің белгілі бір әдістерінен тандап
алу жолымен қалыптасады. Егер де стандартта бухгалтерлік есепті жүргізудің
кейбір объектілері көрсетілмесе, онда бухгалтерлік есеп бойынша нормативтік
актілер мен заң талаптарына сәйкес, кәсіпорынның өзі есеп жүргізудің
процедурасын дербес әзірлей алады.
Өзіндік тексеруге арналған сұрақтар.
Тақырыпты қаншалықты меңгергеніңізді білу үшін келесідей сұрақтарға
жауап беріңіз.
1.Есеп саясаты туралы не айтасыз.
2.Түгендеу дегеніміз не, оның қандай түрлері бар?
3.Есеп регистрлары қандай түрлерге бөлінеді?
4.Бухгалтерлік есепті жүргізудің қандай формалары болады?
5.Есеп регистрларындағы қателерді түзетудің қандай әдістері бар?
Тақырып 7. Есептік кезең (цикл) және қаржылық есеп берушілікті
дайындау
Дәріс сабағының мазмұны:
1. Есептік кезең.
2. Қаржылық есеп беру.
1. Есептік кезең
Есептік цикл- қаржылық есеп берушілікке апаратын оның алдында
жасалатын бірізді қадамдардың сериясы. Бұл цикл әрбір есептік кезеңде
қайталанады. Есептік циклдағы қадамдар және олардың мақсаттары:
- операцияларды немесе фактілерді тіркеу үшін тағайындау, мақсаты-
операциялар немесе фактілер туралы алғашқы фактілер түрінде ақпараттар
жасау;
- бухгалтерлік жазбаларды сәйкес журналдарда тіркеу, мақсаты- журналдан
Бас кітапқа ақпараттарды көшіру;
- журналдардан Бас кітапқа көшіру , мақсаты-журналдан Бас кітапқа
ақпараттарды көшіру шоттардағы ақпараттарды сақтау тәсілі;
- корректировка жасалған бақылау балансын дайындау, мақсаты-журналдағы
жазбалардың дұрыстығы үшін материалдарды дебеті мен кредитінің
теңдігін тексеру ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz