Жасөспірімдердің агрессиялық мінез-құлқын түзету

Пән: Психология
Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 31 бет
Таңдаулыға:

Қазақстан Республикасының Білім және Ғылым министрлігі
Батыс Қазақстан инженерлік-гуманитарлық академиясы
Батыс Қазақстан гуманитарлық университеті

Психология және Педагогика
Кафедрасы

КУРСТЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы:
Жасөспірімдердің агрессиялық мінез-құлқын түзету

Орындаған: Педагогика және психология
мамандығының 1 курс студенті Ерсайнова
Н.Е.
Жетекші: аға оқытушы Халыкова Б.Т.

Орал-2012ж

Мазмұны

Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
І тарау. Жасөспірімнің агрессиялық мінез-құлқының негізгі мәселелерін
зерттеу теориясы
1.1 Агрессия және агрессиялы түсініктері мен теориялық
қадамдары ... ... ... ..7
1.2. Жасөспірімдік шақтың психологиялық
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... .15
ІІ тарау. Жасөспірімдердің агрессиялық мінез-құлқын түзету әдістері
2.1 Агрессияны зерттеу әдістемесі (Басс-Дарки
сауалнамасы) ... ... ... ... ... ... .23
2.2. Агрессияның пайда болу дәрежесін анықтау әдісі (Басс-Дарк
сауалнамасы) ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...26
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..31
Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
..34
Кіріспе
Статистикаға сүйенсек, әртүрлі әлеуметтік және демографиялық топтардың
агрессиялық мінез – құлқы өсуде. Бұл ароцесс, баланың балалық шақтан
ересектікке өту шекарасы-жасөспірім шақта неғұрлым қатты көрінеді. Әсіресе
осы шақ жасөспірімдер үшін ауыр тиді.
Негізінен қоғамды алаңдатып отырған жасөспірімдердің агрессивтілігі,
педагогтардың, ата-аналардың, сонымен қатар, зерттеушілердің күшті ғылыми-
практикалық қызығушылығын тудырып отыр. Бірақ жастардың агрессиялық
әрекеттерін түсіндіру қадамдары, тек қана қоғамдық санада ғана емес,
сонымен қатар, кәсіби орталарда және көптеген теориялық концепцияларда
агрессия құбылысы, оны түсінуге және агрессивтілікті жоюға әсерін тигізу
мүмкіндігіне қарсы келетін түсінікке ие болатын, үлкен қиындық туғызады.
Толғандыратын жағдай асоциалды әрекеттерден (алкоголизм, норкомания,
қоғамдық тәртіптің бұзылуы, бандализм) көрінетін кәмелетке толмағандардың
мінез – құлықтарының белгілері. Үлкендерге қарасты шамданған және қар
көрсету әрекеттері күшеюде. Қатыгездік және агрессиялықтың шекті түрлері
көріне бастады. Жастар арасында қылмыскерлік тез өсті. Агрессиялық мінез –
құлықтың жаңа түрлері пайда болуда: жасөспірімдер әскери түрдегі саяси
экстремистер ұйымына, рэкеттерге, мафиялар және т.б қатарына қосылады.
Өткенмен салыстарғанда жасөспірімдердің арасындағы алауыздық пен
агрессиялық өршуде.
Агрессия – реакция, нәтижесінде басқа организм ауырсыну стимулдарын
алады. (Buss A.) [1]
Жасөспірімдер ортасының агрессиялық тенденциясы біздің қоғамымызда,
соңғы жылдары жастар қылмысы, әсіресе жасөспірімдер қылмыстары өскен,
әлеуметтік маңызды сұрақ болып тұр. Жасөспірімдердің қатыгездік сипаттамада
көрініс табатын топтық төбелестері жиілеуде. Сондықтан бұл мәселені біз
актуалдық деп санаймыз.
Экономика дестабилизациясы, өндірістің құлауы, мемлекеттегі өмір
дәрежесінің төмендеуі, құндылықтың ескі жүйесінің бүзылуы және стереотип,
тұлғаның қоғаммен қатынасын бақылау, - мұның бәрі Қазақстан халқына ауыр
тиеді, оның әлеуметтік өзін - өзі сезінуіне әсер етеді.
Жасөспірімдік кезең-адамның қалыптасыуындағы ең күрделі кезең.
Әсіресе осы жаста баланың мінез-құлқы және басқа да жеке басының негіздері
қалыптасады. Қалыптасу салдарынан, жасөспірімдер ересектерге жоғарғы
талаптарды қоя бастайды және онымен ересек адамдай теңдей қарым-қатынас
жасауын, өзінің құқығын кеңейтуді талап етеді. Ересек адамдар тарапынан
болатын түсінбеушілік реакциясына жасөспірімдерде көптеген назарлықтың,
бағынбаушылықтың, тыңдамаушылықтың түрлері көбеюі, бой ұсынбауы сияқты
жағымсыз әрекеттері ашық түрде көрінеді.
Р.Бэрон және Р.Ричардсон былай деді: біздің агрессиялық мінез-
құлқымызда, әлеуметтік ортадағы адамдармен олардың қатысуы әсер етеді.[2]
Кәмлетке толмағандардың өзгерістері және мінездемелік
ерекшеліктерінің түрлері психологтардың кәсіби қызығушылығын талай жылдан
бері, жоғарғы дәрежеде арттырып отыр. Бұған жасөспірімдердің мінез – құлқын
зерттеуге арналған көптеген еңбектер дәлел бола алады.
Ал психолог зерттеуші А.Ұ.Ескендірова Түрлі факторларға байланысты
жасөспірімдерде агрессивтіліктің пайда болуының психологиялық
ерекшеліктері атты зерттеуінде агрессивтіліктің пайда болуының
себептерінің бірі-отбасында да, мектепте де, араласатын ортасында да
ынтымақты қарым-қатынас орнатылмауынан жасөспірімдерге еріксіз күш
қолданып, жазалауынан деп түйіндейді.[3] Соңғы жылдар ішінде педогог пен
психологтар диогностика және жасөспірімдердің құқық бұзушылығы жайында
көптеген зерттеулер жүргізді. Бұған Абрамова Г.С., Беличева С.А., Бехтерев
В.М., Дубринова И.В., Знакова В.В., Ковалева А.Г., Кона И.С., Кондрашенко
В.Т., Личко А.Е., Платонова К.К., Андреева Г.М.,
Еникополов С.В., Колчина Л.П., Левитов Н.Д., Романин Е.В., Рощин С.Е.,
Румянцева Т.Г., Басс Д., Бандура З., Фрейд З., және т.б еңбектері арналған.
Агрессия мәселесін зерттеумен сонымен қатар Қазақстандық Ақажанова А.Т.,
Ескендірова А.Ұ., Жаманбалаева Ш.Е., Ахтаева Н.С. Әбдіғаппарова А.І.,
Бекбаева З.Н., Айгерім Қарамурзаева., және т.б. ғалымдар айналысқан.
Зерттеушілерге ортақ мәселе аспектілері: биологиялық және әлеуметтік
агрессия детерминанты, оны игеру мен бекітудің механизмі, агрессияның пайда
болуын анықтайтын шарттар, агрессиялық тәртіптің жыныстық және индивидуалды
ерекшеліктері, агрессияның алдын алу әдістері. Адам агрессиясына қатысты
сұрақтыр көптеген психологиялық ерттеулерде қамтылған. Қоғамдағы барлық
жоғарғы концентрацияның және бұл күрделі феноменнің бір мағыналы және
адекватты ғылыми анықтамасы жоқтығы, маңызды теориялық және тәжірибелік
тапсырма, қазіргі заманның актуалды мәселесі болып отыр.
Агрессия ерте балалық және жасөспірімдік шақта формалданады, дәл осы
кез профилактика және коррекция үшін тиімді. Осымен – ақ жасөспірім
агрессиясының актуалды тақырыбы түсіндіріледі.
Бірақ бұл жұмыстардың сараптамасы қолданыстағы профилактика тәжірибесі
жасөспірімдердің агрессиялық мінез – құлықтары жайлы ескертпейтін
мәселелерді толықтай шешпейтінін көрсетеді.
Тақырыптың өзектілігі: Қазіргі заманда болып жатқан әлеуметтік
кризистік процесстер адамдардың психологиясына кері әсер етеді, содан келіп
агрессия, ашу, қатыгездік және зорлық – зомбылық туындайды.
Агрессия мәселесі қазіргі заман технологиясының маңызды мәселелерінің
бірі. Мемлекеттің ауыр экономикалық жағдайы біздің қоғамды ішкі араздықпен
қиындықтарға, адамгершіліксіз қадамдардың көптеген формалары және олардың
кең таралуына, қылмыскерлікке әкеліп отыр. Солардың ішінде прогрессиялық
жатсыну, үлкен алаңдатушылық, балалардың рухани азуы ғана емес, сонымен
қатар, олардың арсыздығы, мейірімсіздігі, агрессивтілігі ерекше үрей
тудырады.
Жасөспірімдердің агрессивті мінез-құлқының мәселесі ұзақ зерттеуді
талап етеді, сондықтан осы мәселені өзіміздің пәніміз ретінде аламыз.
Солардың ішінде прогрессиялық жатсыну, үлкен алаңдатушылық, балалардың
рухани азуы ғана емес, сонымен қатар, олардың арсыздығы, мейірімсіздігі,
агрессивтілігі ерекше үрей тудырады.
Зерттеудің мақсаты: жасөспірімдердің агрессиялығының себептері және
оның ескерту әдістерін ұсыну болып табылады.
Зерттеудің міндеттері:
1. Теориялық зерттеу негізінде негізгі ерекшеліктерді ашу
2. Жасөспірімдердің агрессивтілігінің пайда болуын зерттеу процесінде
агрессивті тәртібінің психологиялық ерекшеліктерін ашу
Зерттеу объектісі: №30 жалпы орта білім беретін мектебінің 6-8 сынып
оқушылары.
Зерттеу пәні: балалардың жасөспірімдік шақтағы агрессиялық тәртібінің
психологиялық ерекшеліктері.
Зерттеу әдістері және процедуралары: Осы берілген мәселені зерттеу
кезінде әртүрлі әдістерді қолдандық - ғылыми-әдістемелік әдебиетті оқу,
бақылау, агрессия дәрежесін анықтайтын Басс-Дарки әдістемесі.
І тарау. Жасөспірімнің агрессиялық мінез-құлқының
негізгі мәселелерін зерттеу теориясы
1.1 Агрессия және агрессиялы түсініктері мен
теориялық қадамдары
Психологияда агрессия түсінігі артүрлі түсіндіріледі. Агрессияны
зерттеген көптеген авторлар оған жағымсыз баға беруге тырысады. Бірақ
агрессияға позитивті зерттеушілер көзқарастар да бар.
Жасөспірімдер ортасында агрессиялық беталыстың өсуі, соңғы жылдары
жастардың қылмыс істеуі күр өсіп кетуі, әсіресе, жасөспірімдердің қылмыс
істеуі көбейіп кеткен біздің қоғамның өткір әлеуметтік мәселелерінің
көрінісі болып табылады. Тұлғаларға қарсы, артынан ауыр дене жарақаттарын
қалдыратын қылмыстар санының фактісі алаңдатып отыр. Аяусыз сипатқа ие
болған жасөспірімдердің топпен төбелесуі жағдайлары жиілеп кетті.
Бұл жағдайларда, жасөспірім жастағы балалардың агрессивті тәртібі
мәселесінің анализі (талдауы) белсенді болып табылады. Мәселе, біздің
елімізде, сонымен қатар, шет елдерде көптеген психологиялық жұмыстардың
негізі болып табылады.
Агрессия ұғымының мазмұнына байланысты негізгі көзқарастарды талдау
агрессияны адамның қоғамдағы өмір сүру құқықтары мен ережелеріне қайшы
келетін, шабуыл жасау объектісіне кесірін тигізетін, оларға тәндік нұқсан
келтіретін немесе оларда психикалық ыңғайсыздықтарды (уайымдар, күйзеліс
күй, қорқыныш және т.б.) тудыратын түрткі-зиян тигізуші мінез ретінде
түсінуге себеп болды.
Агрессивті әрекеттер төмендегідей көрініс береді:
1. маңызды мақсатқа жету құралы;
2. психикалық қуат алу жолы;
3. өзін-өзі іске асыру және өзін мойындату қажеттілігін
қанағаттандыру.
Агрессия күрделі және қиын жағдайларда (фрустрация) пайда болып,
психикалық күйзеліс тудыратын мәселені шешудің жиі қолданылатын әдісі болып
табылады. Қиындықтарды жоюдың агрессиялы жолы мақсатқа бағытталған
әрекеттік актілер, сонымен қатар символдық әрекеттір болуы мүмкін.
Қиындықтарды жою мен күйзелісті төмендетуге бағытталған агрессиялы
әрекеттер басқа түскен жағдайға әрдайым сәйкес бола бермейді. Көптеген
авторлар өз зерттеулерінде агрессия мен агрессивтілікке әртүрлі анықтама
береді: өзінің жерін қорғау үшін адамның туа біткен реакциясы (Лоренц,
Арни), басшылық етуге қасарушылық (Мориссон), жеке тұлғаның адамды қоршаған
ақиқаттылыққа жауластық реакциясы (К.Хорни, Э.Фромм) және т.б.
Агрессия (лат. аggression-шабуыл жасау)-қоғамдағы адамдардың қатар
бірлесе өмір сүру ережелеріне қайшы келетін, шаьуыл жасау объектілеріне
залап әкелетін, адамдарға тәни және психологиялық зиянын тигізетін (теріс
көңіл-күй, үрей, шиеленіс, жабырқаңқылық сезімі және т.б) деструктивті
мінез-құлық, әрекет. Агрессия көп жағдайда субъектінің фрустрацияға (нақты
немесе ойдан шығарылған кедергі) жауап әрекеті ретінде көрініп, ашу-ыза,
өшпенділік, жек көру жәнет.б. эмоциялық ахуал сипатына көшеді.
Ал агрессивті мінез-құлық-адам әрекетінің ерекше формасы, мұндай мінез-
құлық субъектінің нұқсан келтіру мақсатымен өзінен басқа адамға немесе
адамдар тобына өз артықшылығын білдіріп, қыр көрсетуі немесе күш қолдануға
тырысуымен сипатталады. Агрессивті мінез-құлық қарқындылығы мен пайда болу
дәрежесі бойынша жеккөрушілік, жақтырмаушылықтан-тіл тигізуге дейін бірнеше
түрде байқалады:
1. тәндік агрессия - өзге адамға немесе объектіге қара күш көрсету;
2. вербальды (сөздік) агрессия-теріс, негативті сезімдерін сөз түрінде
(ұрыс керіс, дау-дамай, айқай-шу,, бажылдау) немесе сөздік жауаптың
мазмұны (байбалам салу, қоқан-лоққы, қарғыс, лағынеттеу, балағаттау) арқылы
білдіру.
3. тура агрессия - қандай да бір объектіні не субъектіге тікелей қарсы
бағытталған агрессия;
4. жанама агрессия - өзге адамға жанамалай, жақаурата тұспалдап
айтылатын (қасақан өсек тарату, ғайбаттау, мұқата, табалап күлу және т.б.)
әрекеттер және тура бағытталмаған, ретсіз қимыл-әрекеттер (кенет ашу кернеп
кету, аяғымен жер тебіну, үстелді жұдырықтау, және т.б.);
5. инструменталды агрессия – қандай да бір мақсатқа жетуге құрал
ретінде көрініс береді;
6. аутоагрессия - өзін-өзі кінәлау, өзін-өзі қорлау, өз денесіне
тәндік қиянат жасау, өзін кемсіту, тәнін зақымдау, кей уақытта өзін
өлтіруге дейін баруынан көрінеді;
7. қастық агрессия – біреуге әдейі зиян келтіру немес объектіні
зақымдау мақсатымен жасалады;
8. альтруистік агрессия – басқалардың шабуылынан қорғау мақсатымен
жасалады. Агрессия салдарынан адамдарда қорқыныш, үрей, қысылу туады.
Агрессия (агрессиялар) әрқашан антигуманизм, күштеу, дөрекі күшке
табыну бірден теріс бағаланады. Сонымен қатар, агрессиялық әрекеттерді
жігерлі шабуылшылар ретінде айтатын және оларға өң баға беретін жағдайлары
да бар. Бұл әдетте, егерде спорттық жарыстар кезінде болады: командада
спорттық ашу немесе агрессивтіліктің жоқтығы, маңызды кемшілік ретінде
бағаланады.
Бірақ, оның агрессия мамандықтың тар шеңберінде орын алатын ерекше
жағдай болып табылады.
Негізінен агрессия зиянды тәртіп ретінде түсіндіріледі. Сонымен бірге
агрессия түсінігінде формасы және нәтижелері бойынша әртүрлі тәртіп
көріністері – қатыгез қалжыңдар, өсектер, қастық ойлардан бастап бандитизм
мен өлтірушілікке дейінгі тәртіптің диструктивті формалары.
Жасөспірімдік шақта, бұзақылық, төбелескіштік, ашуланшақтық,
қатыгездік терминдерінде анықталатын күштеу тәртібінің формалары жиі
кездеседі.
Агрессияның пайда болуындағы тұлғалық, әлеуметтік жағдайларға
байланысты маңызды пікірталастардың жалғасуына қарамастан, жасөспірімдік
жастағы агрессияның индивидуалдық себептерінің рөлі зор. Сондықтан да, дәл
осы агрессияның дамуы мен пайда болуында индивидуалды тұлғалық аспектісіне
дұрыс тоқталып өту керек.
Көбнесе агрессияға сипаттама бергенде екі ұғымды қолданады.
Агрессиялық мінез-құлық (агрессиялық мінез-құлық формалары) және
агрессивтілік. Осылайша, аталған бұл екі феноменді агрессивтілік тұлғаның
қасиеті ретінде, ал агрессиялық мінез-құлықты мақсатқа бағытталған әрекет
ретінде көреміз. Дегенмен де кез-келген мінез-құлық-бұл әрқашанда нақты
адамның мінез-құлқы және ол тек болған жағдаймен немесе өзара әрекет еткен
адамдардың анықталып қоймай оның индивидуалдық ерекшеліктерімен де
анықталады.
Агрессивтілік-тұлғаның орнықты, тұрақты сапасы деген көзқарас бойынша
– бұл агрессивтілік бар және агрессиялық мінез-құлық мүмкіндіктері деген
түсінік. Тәртіпті жасөспірімдердің агрессиялық мінез-құлық параметрлері
белгілі факторға кіріп, олар акцентуациялық мінез типтерімен байланысты,
яғни олар тұлғаның қасиетімен, сондай-ақ сана-сезім параметрімен байланысты
емес.
Ал девиантты жасөспірімдер тобында мұндай көрсеткіштер төмен.
Агрессивтіліктің табиғатына келсек, онда оның бастауы нейродинамикалық және
психодинамикалық сапалар деңгейінде және темпераментке немесе
акцентуациялық мінездің кейбір түрлеріне сәйкес келеді. Оларға мыналарды
қатыстыруға болады: эмоционалдық сезімді және ашушаңдық, мазасыздық
деңгейі, дұшпандық кешеніне жататын кейбір эмоциялар-кек, жек көру және
әшкерлеу, сондай-ақ қорқыныш сезімі. Осындай жағдайларға байланысты және
адамдық құрылымдық деңгейде нейродинамикалық және психодинамикалық салдары
айрықша болғандықтан осы қасиеттің көрінуі жасөспірімдерде жоғары.
Жоғары болатын себебі-агрессивтіліктің өзін спонтанды көрсетеді,
еріксіз болады, өйткені ол бақылау механизімінен өзін-өзі бақылаудың
болмауынан. Міне, сондықтан да жасөспірімділік кезең, бұл агрессивтіліктің
айрықша көріну кезеңі және агрессиялық мінез-құлықтың да болуы. Көптеген
айтылған мәліметтерге сүйене отырып, осы мәселеде мынандай үш негізгі
факторды айтуға болады. Бұл агрессиялық мінез-құлық формасының қалыптасуына
байланысты.
Отбасы агрессиялық мінез-құлықтың факторы ретінде. Р.Бэрон мен
Д.Ричардсон көрсеткендей, отбасы-бір уақытта агрессиялық мінез-құлық
моделімен, олардың тұрақтануын көрсетуі мүмкін дәл осы отбасында әрбір
бала өзінің әлеуметтену кезеңінен өтеді және осы жерде ол агрессиялық мінез-
құлықтың түрін меңгеруі мүмкін.
• Біріншіден, бұл отбасылық өзара қатынасының сипаты. Олар күнделікті
ұрыс-керіс және төбелес, ата-ана арасындағы келіспеушілік олардың
арасындағы күнделікті жауласу, дұшпандылық.
• Екіншіден, отбасында басшылық ету стилі. Яғни бұл жазалаумен
байланысты, қатал жазалау, балаларына бақылау жасамау агрессиялық мінез-
құлыққа әкеледі.
Осындай жағдайлардың нәтижесінде ата-аналардың тәрбиелеу әсері
жойыла бастайды және көп жазалау, балалардың іштен тынуына әкеледі.
• Үшіншіден, құрбылармен қарым-қатынасы әсер етеді. Агрессиялық мінез-
құлықтың өзінің қоршаған құрбы-құрдастарының ортасына байланысты. Жалпы
зерттеу жұмыстарына сүйене отырып, мыналарды айтып өтуге болады.
Жасөспірімдер мен ата-аналар арасындағы қарым-қатынастарға байланысты,
агрессивті жасөспірімдер-әсіресе, ұл балаларда құрбыларымен салыстырғанда
олар мынаны көрсетеді, яғни жіберген, жасаған қателіктеріне деген олардың
кінәлі сезімі өте төмен. Тек жазалау кезінде қорғаныш сезімімен
басқарылады, яғни олардың бұл себебі ішкі емес сыртқы шектеулерге
байланысты.
Жазалау агрессияны басуға және сол сияқты оның себепшісі ретінде
агрессилық әрекеттердің формалардың меңгеруін қосып дәлелдейді. Мысалы, ата-
аналары физикалық күште қолданғанда агрессивті ұлдар тәрбиеленгені
көрсетілген. Онымен қоса, ата-аналары жиі соққыға ұшырататын, әсіресе
әкелері соққан ұлдар үйде өздерін тыныш ұстайды, бірақ бөгде адамдарға,
әсіресе құрдастарына, басқа жағдайда тәрбиеленген жлдастарына көбірек
агрессивтілік көрсетеді.
Сондықтан да бірқатар зерттеушілер жазалауды, балаларға үлкендерге
берілетін агрессивті тәртіп модель деп есептейді.
Осындай бақылаулар кейбір психологтарда, жазалау келессі жағдайда,
яғни жазалаушы жазаланушыға позитивті қарым-қатынасы және жазалаушының
нормалары жазаланушының қабылданғанда нәтижелі болуы мүмкін деген ойға
әкеледі.
Қазіргі уақытта агрессия туралы көрініс, зиян келтіретін, адамдардың
жанын ауыртып және қайғы әкелумен қатар өмір сүретін ереже және нормаларды
бұзатын сыртқы негізделген әрекеттер ретінде түсіндіріледі. Агрессияны
құрал-саймандық және қасақан деп бөлу бұл жоспарды көңіл бөлуге лайық болып
табылады. Адам агрессивті әрекет ету мақсатын етіп қоймаған жағдайда,
осылай істеуге тура келді немесе субъективтілік еспен осылай әрекет ету
қажет болды деген агрессия құрал-саймандық деп аталады.
Э.Фромм бойынша агрессияда кез-келген басқа адамға, адам топтарына
немесе хайуанаттарға, сондай-ақ жаны жоқ объектілерге қасақан істелген
зәбір іс-әрекетті түсіну керек.
Э.Фромм агрессияның екі түрін көрсетті:қауіпсіз және қауіпті.
Қауіпсіз кезеңінде өзін-өзі қорғану сипатында ұстайды да агрессиясы мен
қауіптенуі өз-өзінен жоғалып кетеді. Қауіпті кезеңінде өз-өзіне қауіп пен
спонтандық мінез туғызады.
Р.С. Немов агрессия өшпенділік ретінде түсіндіріледі-адамның басқа
адамға қарасы оған жамандық жасауға ұмтылуы-деген тұжырымдама жасаған.[7]
А.Адлер агрессия баланың өзінің төмен бағалауынан туады-деп
дәлелдеген.[8] Яғни, баланың біреуге тәуелді болуы, дәрменсіз болу, ата-
анаға арқа сүйеуінен, үлкендердің көп қорғаштауынан бала өзін толыққанды
сезінбейді,-дейді. Кәмелеттік жасқа толмаған балада өзіне сенімсіздік пен
өзімен-өзі болу, өзінің бағынатын адамының жағдайы, жанұядағы күшті адаммен
қарым-қатынасына күйзелгеннен ауруға ұшырайды. Агрессияда қорқыныштар жатыр
деп психоаналитиктер айтқан.
Агрессияны әлсіретуге әртүрлі жолдармен жетуге болады. Сүйіспеншілік
пен достық қатынас ашық түрдегі агрессиямен еш сәйкес келмейді, сондықтан
оның көрінуін тежейді.
З.Фрейд пен К.Лоренцтің теорияларының ұқсастығы: агрессия туа біткен
және агрессиялық көріністерді түгел жою мүмкін емес деген қорытындыға алып
келеді.
Д.Доллардтың фрустрациялық теориясы З.Фрейд пен К.Лоренцтың
теорияларына қарама-қарсы келеді. Д.Доллард агрессиялық мінез-
құлықтыэволюциялық үрдісте қарастырмайды. Оның көзқарасы бойынша, агрессия-
адам ағзасында автоматты түрде туындайтын еліктеу емес, фрустрациялық жауап
қайтару: қажеттіліктерін қанағаттандыруға деген жолдағы кедергілерді жеңу,
эмоционалдық тепе-теңдік пен ләззатқа жету әрекеттері.
Көптеген зерттеушілер Фрустрацияланатын жағдайдан шығудан мүмкіндігі
ретінде қарастыра бастады. Онымен қоса кейбір ғалымдар, фрустрация кезінде
жеке тұлға қорғаныс реакцияларының бүтін бір комплексімен әрекет етеді
деген қорытындыға келеді. Олардың бірі бастауыш және құрылымдаушы рөл
атқарады.
Зинченко баспасының Психологиялық сөздігі келесі анықтамаларды
ұсынады:
Агрессия – қоғамдағы адамдардың ережелері мен нормаларына қарама –
қайшылық ететін, объектілерге зардап әкелетін (жанды және жансыз),
адамдарға жапа шектіретін немесе оларда психологиялық қолайсыздықты
шақыратын (уайымдау, қорқу) мотиві бар деструктивті мінез – құлық
Агрессия әртүрлі көріністе болады. Агрессияның екі типтегі көрінісі
болады:
• Бүтіндік агрессия
• Құралдық агрессия
Біріншісі ертерек ойластырылған акт ретінде іске асатын агрессия, оның
мақсаты – объектіге зардап немесе зиян тигізу. Екіншісі агрессиялық акт
болып табылмайтын, кейбір әрекеттердің нәтижесі.
Адамдарда агрессияның пайда болуы әртүрлі және шексіз көп, осы
тәріздес мінез – құлықты Басс ұсынған концептуальді шектеумен (рамка) шек
қоюға болады. оның ойынша агрессиялық іс әрекетті үш негізгі шкалаға сүйене
отырып сипаттауға болады: физикалық – ауызша. Белсенді – белсенді емес және
түзу – түзу емес. Олардың комбинациясы сегіз мүмкін категорияны береді,
оларға көптеген агрессиялық әрекеттер жатады. Мысалы, мынадай әрекеттер,
ату, суық қарумен ұру немесе соғу, ол кезде бір адам келесі адамнан
физикалық, белсенді және түзу ретінде классификацияланған зардап көреді.
1.2. Жасөспірімдік шақтың психологиялық ерекшеліктері
Қазіргі жасөспірім өзінің мазмұны және әлеуметтік тенденциялары
бойынша күрделі әлемде өмір сүреді. Бұл өсіп келе жатқан адамдарға жаңа
талаптар қоятын техника-технологиялық өзгерістердің ырғағы және қарқынымен
байланысты. Екіншіден, информацияның қаныққан сипатымен нақты өмірлік
позициясы әлі қалыптаспаған жасөспірімге терең әсер ететін шу шығарады.
Үшіншіден, біздің қоғамды жайлап алған экологиялық және экономикалық
дағдарыстар, үлкендер оларға осындайды мұрагерлікке қалдыратындықтан (жеке
жауапкершілік сезімі болмаған кезде) балаларда үмітсіздік және ашуланғандық
сезімдерін шақырады. Осыдан кеін жас адамдарда көп жағдайда жете
түсінбейтін наразылық сезімі қарқынды дамиды, жалпы әлеуметтік
қызығушылықты жоғалтқан кезде эгоизмге апаратын даралануы өседі.
Жасөспірімдер басқа жас топтарына қарағанда құндылықтары мен
идеялдарына қажет бағдарды жоғалтып,- ескісі талқандалған, жаңасы
құрылмаған, елдегі әлеуметік, экономикалық және моральдық тұрақсыздықтан
көбірек азап шегеді. Жасөспірімдер енді тек қана неге сенерін білмей ғана
қоймай, сонымен қатар, үлкендердің көбі әдетте өтірік айтады, қазір әркәм
өзі үшін өмір сүреді, басқаны алдап қалайда жағдайдан шығады деп есептейді
(Д.И.Фельдштейн, 1991).
Бұндай ұйғарымға кейбір бұқаралық ақпарат құралдарының жауапсыздығы,
сонымен қатар, жасөспірімді агрессивтілікке үйрететін өтірікпен, зорлаумен
толған кино және телефильмдер себеп болады.
Негізінде біздің қоғамға бүгінгі таңда өсіп келе жатқан балаларға
жағымды әсерлер тапшылығы бар. Макро ортаның сапалық өзгеруі, балаларда
психологиялық жайлылық, қорғаныс сезімдерін қалыптастыру сияқты маңызды
функцияларды орындамайтын семьяның өзгеруіне алып келеді. Жазаның әртүрлі
түрлерімен байланысты, оның ішінде физикалық жазалаумен байланысты
жасөспірімедермен қатаң қарым-қатынас орын алады. Ата-аналардың бір бөлігі
балаларын тыңдауға мәжбүрлейді, екінші біреулері балаларын
қажеттіліктерімен қызықпайды, үшіншілері баланы асыра бағалап, оны
жеткіліксіз дәрежеде бақылайды.
Нәтижесінде көптеген жасөспірімдер үшін жоғары иланушылықпен,
еліктеушілікпен байланысты жақсы ойлардың дамымауы, тұтынушылық бағдар,
эмоционалды дөрекілік, өзін сендірудің агрессивті тәсілі сипаттарына ие
болады.
Көптеген жасөспірімдер үшін, нақты адамдардың, сонымен қатар, әртүрлі
информация құралдарымен ұсынылатын стериотиптердің ойластырылған белгілі
бір өзін ұстау үлгісі әдет. Осыдан боевиктердің, детективтердің молдығы
және т.с.с жасөспірімді өз алдында үлкен жасап және өзінің маңыздылығын
демонстрациялау құралы болып табылатын агрессивті тәртіп формаларына
азғырады. Бұл референтті топта белгілі бір орын алу тілегінде, өзін
табалауға, кемсітуге болмайтын адам деп түсініп, өзін сендіруге қол
жеткізуге көрінеді.
Жасөспірімдердің бір бөлігі үшін, бұзақылық, агрессивтілік бар
болудың, батылдықтың дәлелі ретінде қарастырылатын, қауымдасқан
бағыттағы әртүрлі бірлестіктер болып табылады.
Үлкендер әлемімен формальды және формальды емес қарым-қатынастар
жүйесіндегі сияқты, көптеген отбасыларда кері микро климат орын алатын,
жатырқаушылық, дөрекіліктің, жасөспірімдердің кейбіреуінің жақтырмаушылығы,
бәрін кері істеуге ұмтылу, айнадағыларға ерегесудің пайда болуына жағдай
жасайды, бұл агрессивтіліктің пайда болуына демонстрациялық бағынбаушылық
әрекеттерінің обьективті алғы шартын құрады.
Өзін-өзі түсінудің, критикалық ойлаудың интенсивті дамуын, бала
жасөспірім шақта тек қана оны өоршаған ортадан ғана емес, сонымен қатар
өзінің ішіндегі өзі туралы көріністен қарама-қайшылық табуына алып келеді,
бұл өзіне деген эмоциональды-құнды қарым-қатынастың өзгеруі үшін негіз
болып табылады, өзіне көңіл толмаушылықтың тез өзгеруінде өз-өзіне
сенімділік және жасқаншақтық, рақымсыздық және жоғары эмоционалдылық,
әдепсіздік және тұйықсыздық сияқты полярлы сапалардың бірігуінде көрінеді.
Қоршаған әлемге және өз-өзіне деген бұрынғы қарым-қатынастарының қайта
құрылуымен өзгеруінің ұзақтығы және өткірлігі психологиялық кризистің
ескірген формалары және өсіп келе жатқан адамның өзін ұйымдастырудағы
қажеттіліктері түйіскенде, жасөспірімді тәрбиелеу жүйесінде дағдарыспен
шиеленісетін және бірге жүретін психологиялық кризистің формасына ие
болады.
Өз мүмкіндіктерін түсінуімен байланысты жасөспірімдердің талпынуы және
үлкендердің еркініне тәуелді баланың жағдайы арасындағы айырмашылық, өсіп
келе жатқан адамның жалған қызығушылығын, жалған қажеттілігін
интенсивтендіре отырып, өзін-өзі бағалаудың маңызды терең кризисін
шақырады. Оның есеюімен мінезі және өзін-өзі ұстау ерекшеліктері,
айнадағыларды қабылдауы өзгереді, қоғамдық қажеттіліктерге сәйкестігінің
дәрежесі және сарыны өзгереді.
Жасөспірімдік немесе пуберттаты шақ (лат. Pubertas, pubertatis –
ержеткендік) – балалық шақтан өтіп, организмнің биологиялық өсіп жетілуі.
Қыздардың бойжету кезеңі орташа 12 ден 16 жасқа; ұлдарда 13 тен 17-18 жасқа
сәйкес келеді. Ол кезде темір түзілу, қыздар және ұлдардың денелері тез
өсуі байқалады. Жыныстық жетілудің соңғы кезенінде арганизм анотомикалық
және функционалдық қатынаста ұрпақ таратуға дайын болады. Көптеген
мемлекеттерде соңғы жылдары 80-100 жыл бұрынғымен салыстырғанда балалардың
тез есеюі байқалуда. Бұл қыбылыстың пайда болу себебі толық түсіндірілген
жоқ. Акселерия халықтың урбанизация және өркениетіне, қоректенудің
өзгерісіне, ақуыз бен қантты шектен тыс қолданғанға байланысты деп
болжанады .
Жасөспірім логикалық көзқараспен ойлағанда түсініксіз қадамдар,
ақымақтық жасайды. Осы кезеңдегі жасөспірімнің көнілшектігімен эмоциялық
тұрақсыздығын өзіне өзі қол салу фактлері түсіндіреді. Осы жаста
психосексуалды дамудың келесі фазасы басталыды – бір жағынан романтикалық
ғашық болу фазасы, ал екінші жағынан – эротикалық тілектер. Эротикалық
жыныстық әуестік (тек қана рухани емес, сондай – ақ дене қатынасы,
нәзіктік, жанасу) жасөспірімді көп мазалайды. Алғашқы махаббат достықтан
басталады, бірігіп сабақ оқу, ойнау, билеу және т.б. Содан кейі ждастар бір
біріне әуестік сезімін бастан өткеріп, олардың сезімдері сексуальді
баспалдақтың келесі сатысы – құшақтасу, сүйісу, аймаласуға өтеді. Қарапайым
шарттарда романтикалықта емес, эротикалықта емес үйреністік бірден
сексуалды орындауларды қажет етпейді. Қыздардың айлығы басталысымен – ақ
экстрагательді аймақтардың сезімталдылығы артатынын естен шығармаған жөн,
ал бұл сексуалды қоздырғыштарға тез жауап қайтарады.
Ұл бала поллюция басталысымен – ақ гиперсексуалді кезеңіне өтеді,ол
кезде, белгілі әрекеттер арқылы босаңсуға ұмтылу байқалады. Осы жаста
жасөспірімдер әуестікті іске асырудың нақты әдістері мен мүмкіндіктерін
ойластырады. Дәл осы уақытта сексуальді белсенділіктің формалары
қалыптасады.
Жыныстық қатынасқа түскен бойда жасөспірімдер ақылы, интелектуалды
ерекшеліктері өсіп, бақылау, ойлау қабылеттері, елестету байлығы артады.
Кейде өте ерте жыныстық жетілу байқалады, ол жыныстық темірлерінің дамуы
мен ондағы пайда болған ісіктерге байланысты. Ерте жыныстық жетілу
екіжақтылығы 7-10 жас аралығында байқалады. Бұл жағдайда бірден дәрігер
кеңесіне жүгіну керек. Және керісінше, екіжақтылық жыныс белгілері 17
жастан кейін білінеді. Егер 15-16 жасқа дейін екіжақтылық жыныстық
белгілері байқалмаса, даму тежелісі жайлы ойланған жөн; бұл жағдайда
сәйкесінше емделу керек.
Жасөспірімдік шақ – адам баласының дамуындағы күрделі кезеңнің бірі.
Уақыттын аздығына қарамастан (14 тен 18 жасқа дейін), ол сіздің
индивиудумді арықарай өмірінізді анықтайды. Дәл осы Жасөспірімдік шақта
мінез және тұлғалық басқа ерекшеліктер қалыптасады. Бұл кезең: үлкендер
қамқорлық көрсеткен балалық шақтан ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.