Томат өнімдерінің сапасына өңделетін қызанақ сорттарының әсері

Мазмұны

Анықтамалар, қысқартулар, белгілер

Концентрленген көкөніс шырыны - көкөністерден дайындалған концентрленеген шырын.

Шырын - жеміс немесе көкөністерді механикалық жолмен және иондаушы сәуледен басқа консервіленген физикалық тәсілдермен өңдеу арқылы алынған сұйық өнім.

Консервіленген табиғи жеміс шырыны - жемістердің бір немесе бірнеше түрін ферменттермен өңдеу арқылы алынған, мөлдір немесе мөлдір емес, жемістер бөлігі 100%-ды құрайтын сұйық консервілер.

Концентрленген жеміс шырыны - табиғи жеміс шырынын қоюландыру арқылы алынған өнім.

Шырынды деаэрациялау - шырын құрамындағы ауаны және басқа да газдарды жою.

Жеміс-көкөніс өнімдерін концентрлеу - жеміс-көкөніс шикізаты көлеміндегі ылғалды булау немесе мұздату.

Шырынды купаждау - жоғары органолептикалық көрсеткіштерімен өнім алу үшін түрлі шырындарды бір бірімен араластыру.

Кіріспе

Еліміздің әлеуметтің дамуы мен халқымыздың әл-ауқатын жақсартып, жоғарғы деңгейге жеткізудің бағдарламасы ауыл шаруашылық дақылдарының әр түрінің өнімін көбейтіп, сапасын жақсарту шараларын белгілеп берді.

Осымен бірге мемлекетіміздің ұзақ мерзімге ұсынған азық-түлік бағдарламасында аграрлық өнеркәсіптік комплекстерді жан-жақты дамытып, көкөніс шаруашылығын индустрияландырудың негізінде еңбектің өнімділігін арттыруға баса назар аударылып отыр.

Осындай міндеттерді орындау үшін көкөніс шаруашылығын өндірістік индустрияның негізінде жетік технологиямен комплексті механикаландыру - көкөністердің түрлерін көбейту мен сапасын жақсартудың қайнар көзі. Осыған байланысты көкөніс дақылдарын өсірудің өндірістік технологиясының жетістіктерін қолданып, оларды ауылшаруашылық машиналар комплексімен қамтамассыз етіп, технологиялық жұмыстарды сапалы жүргізу - еңбек өнімділігін арттырып және еңбек шығыны мен өнімдердің өзіндік құның төмендетеді.

Ф. Х. Бахтиевтің мәліметтері бойынша адамзат тағамына пайдаланылатын екпе өсімдіктердің жалпы түрі 190-ға жеткен. Осылардың ішінде жүзден астамы көкөніс дақылдары, ал біздің елде қазір 50-ден астамы тағамға, ем-дәріге өсіріледі. Сондықтанда табиғи байлықтың қоры көкөніс дақылдардан тұрады.

Біздің халқымыз «көкөністер дастарқанның - сәннің, тағамның - дәмін келтіреді» дейді. Атақты ғалым Гипократ: «біздің емдік дәріміз - біздің тағамымыз, ал біздің тағамымыз - емдік шипалық дәрі», - деген екен.

Көкөністер - адам ағзасында алуан түрлі дәрілердің, витаминдердің, микроэлементтердің, минералды тұздардың, басқа тағамдарда кездеспейтін органикалық қышқылдардың хош иісті майлардың қайнар көзі. Бұларды тағамға пайдаланбаған адамның ішкі ағзасындағы белгілі физиологиялық құбылыстардың нашарлап төмендеуі байқалады.

Халық медицинасында пайдаланылатын көкөніс өнімдерін емдік- шипалық қасиеттерін қазақ тілінде сипаттап жазуға көп көңіл бөлінбеген.

Ауыл шаруашылығы үшін маңызды мәселенің бірі - тек өнімдерді өндіру ғана емес, сол өндірілген өнімдерді өңдеу, сақтау, яғни халықты осы сала өнімдерін пайдаланумен жыл бойы қамтамасыз ету.

«Голд продукт» ААҚ-да негізгі өңделетін өнім жеміс-көкөніс және жүзім болғандықтан елімізде жеміс шаруашылығымен қатар консервілеу саласы да дами түсуде. Соған байланысты қазіргі күнде тұтынушылардың өңделген өнімге деген сұранысы күннен күнге артып келуде.

«Голд продукт» ААҚ-на қарасты “ЭкоАгроПродукт” ЖШС-інде негізінен жүзім, соңғы жылдардан бастап жеміс-көкөніс өсіруді қолға алуда, осы шаруашылықпен бірге аталған кәсіпорын бүгінде жеміс-көкөністермен класерлік жұмыс жасап келеді. Сондай-ақ бұл кәсіпорын Қазақстан және Германия инвесторларымен бірлесіп жұмыс жасауда.

Жеміс-көкөніс өңдеу саласының дамуы нарықтың экономикалық заңдылықтарына сәйкес келеді, сондықтан ең басты мәселелердің бірі болып өндірудің тиімді көрсеткіштері, бәсекелестікке тұра алатын және сапасы халықаралық талаптарға сай келетін өнімді өндіру болып табылады.

Әдебиеттерге шолу

1. 1. Шырын дайындауға арналған қызанақтың сапасы

Қызанақтың қазіргі кезде 2000-ға жуық сорттары мен түрлері белгілі. Қазақстанда бір-бірінен пішіні, салмағы және т. б. қасиеттері бойынша ерекшеленетін 100-ден аса сорттар өндіріске енгізілген.

Қызанақты өндеуге ұсынылған сорттар: Маяк, Чудо рынка, Краснодарец, Брекодей, Таманец, Симферотопольский, Анаит, Ранний Волжский, Черноморец, Ахтубинский, Первенец, Колхозный, Истамбовый Б, Советский, Ереванский.

Қызанақтың пішіндері әртүрлі жалпақ, домаланған жалпақ, эллипс тәрізді, ұзарған сопақ, өрік, алмұрт пішінді т. б. болып келеді. [1]

Жемістердің химиялық құрамы біркелкі емес. Қызанақ жемістері бірнеше тұқымдық камераға бөлінген. Олардың сыртқы жақтарына қарағанда ішкі бөліктерінде құрғақ заттардың құрамы жоғары болады. Жемісіндегі құрғақ заттардың пайызға жуығы оларды өсіру ортасына, климатына, топыраққа, сонымен қатар өнімді жинау алдында қатты жауған жаңбырға байланысты өзгереді.

Жемісінде 4-7% құрғақ зат, 2-24% қант, 0, 3-0, 6% қышқыл, 0, 6% азотты заттар, 0, 5% минералды тұздар бар. Дәрумен мөлшері бойынша ол лимон мен апельсиннен сәл кем түседі. Онда 20-23 мг % С дәрумені, 0. 6% каротин, сондай-ақ В ₁ , В ₂ , РР дәрумендері бар. Жоғары дәлдік сапасы, жас және өңделген күйінде жан-жақты қолданылу мүмкіншіліктері, бұл дақылдың кең таралуына жол ашты. Бірақ Солтүстік Қазақстанда бұл дақыл бүкіл көкөніс дақылдарының жалпы егіс көлемінің 10% ғана алады. Әрине бұл өте аз. Сортты дұрыс таңдап алғанда және өсіру технологиясын дұрыс жүргізгенде, біздің жағдайда да толық піскен жемістердің жоғары өнімін алуға болатынын іс жүзінде көріп те жүрміз. Оған мысалды көптеп келтіруге болады. [2]

Қызанақтың құрамындағы қант 2-4% пайызын құрайды. Қант адам организміне оңай сіңетін энергия көзі болып табылады.

Қызанақтың құрамында жемісінің дәміне әсер ететін адам ағзасына жұғымдылығы нашар болғанмен өңеш, қарын, ішекетің жиырылуына тигізетін септігі бар органикалық қышқылды тұздар (алма, лимон қышқылдары), клетчатка 0, 3-0, 7% пайызын құрайды. Сонымен қатар, қызанақта пектинді заттар да кездеседі, олар өнімнің концентрациясына әсер етеді. Піспеген жемістерде пектинді заттар ерімейтін протопектин күйінде болады. Жемістері толық піскенде және өнімдерді қыздырып өңдеген кезде олар еритін пектиндерге айналады. [3]

Қызанақтағы бояғыш заттар каратинойд топтарына байланысты. Олар: ликопин, каротин және ксантофил деп үшке бөлінеді. Микотин жемістерге қызыл түс береді. Піспеген жемістердің құрамында өсімдіктерді жасыл түске бояйтын хлорофилл кездеседі.

Букиннің көрсеткіштері бойынша қызанақтардағы дәрумендердің үлесі: провитамин А (каротин) - 1, 2-1, 6 мг%; В ₁ дәрумені - 0, 08-0, 15 мг%; В ₂ дәрумені - 0, 05-0. 07 мг%; С дәрумені - 20-40 мг%. С дәруменің мөлшері өнім толық пісе жоғарылап, өте пісіп кетсе төмендеп кетеді. [4]

Жас қызанақтар басқа көкөністер сияқты микроорганизмдердің кесірінен тез бұзылуға ұшырайды. Сондықтан олардың бұзылуын болдырмас үшін, консервілегенде өнімді қыздырып өңдеп, герметикаландырылған ыдыстарға жабады. Сонымен қатар өнімді тұздау, маринадтау және мұздату тәсілдері арқылы да бұзылудан сақтауға болады.

Температураны 70 ⁰ С-қа жоғарылатқанда көптеген микроорганизмдер жойылып кетеді. Бірақ олардың кейбір споралы түрлері 120 ⁰ С-қа дейін ұзақ уақыт қыздырғанда өлмей, төзе алады. Температура қолайлы болған жағдайда споралар өсіп жетіле бастайды. Микроорганизмдер жылдам көбейе бастайды. Қолайлы ортада олардың саны жарты сағат ішінде екі еселенеді, сондықтан бір тәулік ішінде бір ғана бактериядан миллиардтаған бактерия пайда болуы мүмкін. [5]

Жас қызанақтардың табиғи иммунитеті микроорганизмдердің көбейіп, өрлеп кетуіне кедергі бола алады. Ол жемістердің тыныс алуы кезінде зат алмасу процесіне қатысады. Ал зат алмасу процесі көп энергияны қажет етеді, сондықтан қызанақтың әртүрлі химиялық қосылыстары қанттар көп шығындалады. Тыныс алу процесі аэробты (ауаның қатысында) және анаэробты (ауаның қатысынсыз) жағдайда жүреді. Бірінші жағдайда күкірт қышқылды газ және су бөлінеді, ал екіншіде күкірт қышқылды газ бөлінеді. Аэробты тыныс алу энергетикалық жағынан анағұрлым қолайлы. Сондықтан қызанақтарды желдетіп тұру, олардың жемістерінің сапасына жақсы әсер етеді. Осыған байланысты шикізаттарды сақтайтын қоймаларда желдеткіштердің болуын ескеру керек. Жиналған қызанақтар күннің тура түскен сәулесінен және жауын шашыннан қорғалуы тиіс. [6]

Нитраттардың өсімдікке сіңуіне бардық факторлар әсер етеді, соған қоса оларды синтездеу жолын екі топқа бөлуге болады:

- биолоиялық, өсімдіктің тұқым қуалаушылыққа тәуелділігі.

- экологиялық, сыртқы орта жағдайларына тәуелділігі.

Бірінші факторға өсімдік түрі және сорттық ерекшеліктері, морфологиясы, өсімдік жасы және т. б жатады. Сонымен қатар, қызаақтың қай мүшесінің тағамдық құндылығы жоғары екеніне аса назар аудару керек.

Өсімдікте нитраттардың жинақталуы қызанақтың түрлік, гинетикалық ерекшеліктеріне байланысты.

Екі жылдық өсімдіктер бойында нитрат деңгейі жоғары болады. Себебі, 1 жылы өсімдік қарқынды өсіп-дамиды, қоректік заттарды белсенді түрде, соның ішінде нитратты көп пайдаланады. Сол себептен бұндай азық-түліктен екі жылдықтан гөрі бір жылдық өсімдіктерді пайдаланған тиімді.

Нитраттардың концентрация деңгейі белгілі дәрежеде дақылдың даму және вегетация кезеңдерімен анықталады. Вегетациялық кезеңі қысқа қызанақ дақылдары нитраттарды қысқа мерзімде сіңіреді, сондықтан олар органикалық заттармен біріге алмай, дақылда көп мөлшерде жинақталып қалады. Бірнеше рет жиналатын дақылдардың, алғашқысында нитрат мөлшері көп болады. Көкөністің жас кезеңінде нитраттың концентрация деңгейі жоғары болады, сол себепті дақылды жинамастан бұрын олардың толық піскендігіне көз жеткізу керек. Мысалы, көк қызанақта қызыл қызанаққа қарағанда нитрат мөлшері көп болады. Тәжірибе жүзінде көрсетілгендей толық піспеген өнімді жинауға болмайды.

Екінші топқа өсімдікке әсер ететін барлық факторлар: жарық, жылу, ылғал, топырақ жағдайы, оның құнарлы заттармен қамтамассыз етілуі және т. б. жатады. [7]

Тәжірибе жүзінде нитраттардың концентрациялық деңгейін анықтайтын негізгі жарық болып табылады. Жарықтың түсу жағдайы өсімдіктің түр және сорттық ерекшеліктерін, азотты тыңайтқыштарды енгізу мөлшері мен мерзімін жасырып қалуы мүмкін. Орташа жағдайда жарықты аз мөлшерде қабылдаған өсімдік бойында жарықты жеткілікті күйде пайдаланған өсімдікпен салыстырғанда нитрат мөлшері 2-3 есе және одан да жоғары болады. [8]

Қызанақ өнімдерінің құрамындағы нитриттердің мөлшері оларды өсіру кезінде анықталады. Жасаң кезінде жиналған қызанақтардың құрамында нитрит пен нитрозаминдер болмайды. Жасаң кезінде жиналған қызанақтарда нитрит мөлшері 1 мг/кг аспайды. Нитриттер көкөніс құрамында оларды дұрыс тасымалдамаудан, дұрыс сақтамау салдарынан және олардағы нитрат мөлшерінің жоғары болу себептерінен п. б. Нитрозаминдер адам ағзасында көкөністің құрамында нитрат, аминқышқылдары және протеинді заттар мөлшері жоғары болған өнімдерді қолданғанда пайда болады.

Нитриттерді пайда болуын болдырмаудың мынандай жолы бар: көк көкөністерді тиегенде бос қабатпен 20 см етіп орналастыру, төмен температурада ұстау, қораптың аузын ашып қою, өнімді жинағаннан кейін уақытын өткізбей өңдеу. Мұздатылған көкөністерді сол мұздатылған уақытта, екінші рет мұздатып пайдалануға болмайды. Құрамында нитрат мөлшері жоғары көкөністерді тағамға пайдаланғанда сол дайындалған уақытын өткізбей пайдалану керек [9] .

Көкөністерді уақытылы жинау, сақтау мерзімдері үлкен маңызға ие. Өнімді жинау жұмыстарын көкөністің толық пісу фазасында, ашық күндері, түстен кейін жинаған жөн. Шпинат пен салатты жинап алғанан өңдеуге жіберілген уақыт аралығы 14 сағаттан артық болмау тиіс. Шырын жасауда ашық танапта күзде өсірілген көкөністерді пайдаланған тиімді .

Аспаздық тазалау арқылы көкөністегі нитрат концентрациясының мөлшерін азайтуға болады. Оларға: жуу, булау, консервілеу, пісіру және т. б. жатады. Көкөністегі нитрат мөлшерінің төмендеуін көкөністі жуу және булау кезінде байқауға болады. Көкөністерді бөліп булағандары, бөлмей булағандарға қарағанда құрамындағы нитрат мөлшері біршама төмендейді. Ашытылған көкөністер құрамында нитраттар мен нитриттер болмайды. Сондықтан бұл жағдайда ескеретініміз:

- Көкөністерді толық пісу фазасында (пайдалануға жарамды фазасынан кеш емес) жазда, ашық күндері, кешкі салқынмен жинау керек;

- Көкөністерді тиеу мен сақтау кезінде (әсіресе жапырақты көкөністерді) бос қабатта биіктігін 20 см етіп орналастыру, желдету, төмен температурада сақтау, өнімді жинап алғанан кейін бірден өңдеуге жіберу керек;

- Мұздатылған көкөністерді екінші рет мұздатуға және консервіленген көкөністерді мұздатуға болмайды;

- Жасаң көкөністер құрамында нитриттер болмайды, олар тек көкөністерді тасу және сақтау кезінде п. б, оларды ашыту кезінде нитриттер жойылады. Нитраттардың 50-80% пайызы көкөністерді жуған, булаған кезінде, консервіленгенде, көкөністерді бөлген кезде жойылады .

Консервілеуде өнімнің бұзылып кетуін болдырмаудың қарапайым түрлері белгілі, оларға - мұздату, жылыту, тұздау, қант қосу және кептіру жатады. Қазіргі заманның талабы бойынша әртүрлі химиялық қоспалар қолданысқа еңгізілуде, олар қарқынды түрде микрофлора отасының қалыптасуын бактерия, көгеру және ашуды анықтай алады [10] .

Сульфиттер адам ағзасына түскен соң сульфатқа айналады да, зәр және несеп жолдары арқылы сыртқа шығады. Күкірт қосылыстарының жоғары концентрациясы мысалға, 1 рет 4 г натрий сульфитінің енгізілуі, уландырғыш қасиетке ие болуы мүмкін. ФАО/ВОЗ бірлескен ұйымы күкіртті ангидридті тағамға пайдаланудағы тәуліктік мөлшері - 0, 7мг/кг дене массасын құрайды. 1 cтакан 1, 2 мг күкірт ангидриді болады, ал 200 г мармеладқа, зефир және пастилада - 4 мг, 200 мл шарапта - 40-80 мг күкірт ангидриды болады.

Сорбин қышқылы (C ₆ H ₈ O ₂ ) . Өнімге фунгистетикалық деңгейде әсер етеді де, соның әсерінен дегидрогенaздарды ингибирлейді. Ол сүттің қышқылдық флорасының биіктігін түсірмейді. Сондықтан басқа да консерванттармен бірге негізінен күкіртті ангидрид, бензой қышқылы, натрий нитритімен қолданыла береді.

Сорбин қышқылының рН деңгейі антимикробты қасиетіне онша тәуелді болмайды. Сорбин қышқылы - сәл уландырғыш зат. Адам ағзасында сірке қышқылы, оксимай қышқылдарымен оңaй метаболизация процестеріне түседі.

Бор қышқылы (H ₃ BO ₃ ) және бораты. Адам ағзасында жинақталғыш қасиетке ие, көбінесе адамның миындағы нерв тканьдерін улайды. Ол оттегі тканьдеріндегі амиак синтезін және адриналин қышқылдарын пайдалануды төмендетеді [11] .

Органикалық қышқылдар (құмырсқа, пропион, солицил және т. б. ) Құмырсқа қышқылы (CH ₂ O ₂ ) құрамы жағынан майлы қышқылдарға жатады. Аз мөлшерде өсімдік және жануар азғасында кездеседі. Үлкен концентрацияда қолданғанда уландырғыш болып келеді. Тағамдық өнімдердің пектинді заттармен қоршап алады, сондықтан оларды концентрат ретінде пайдалану мүмкіндігі шектеулі.

Біздің елде құмырсқа қышқылы тұздары - диетикалық тағамдарда тұз ретінде пайдаланады. ДСД кеңесінің ұйғарымы бойынша құмырсқа қышқылы және оның тұздарын пайдалану мөшері 0, 5 мг/кг дене массасынан аспауы керек.

Солицил қышқылы. Дәстүpлі түрде қызанақты маринадтағанда және жеміс компоттарын жасағанда пайдаланады. Ұлыбританияда солицилдың қышқылдық тұздары сыра консерванттарына қолданады.

Қазіргі уақытта көптеген тәжірибелердің арқасында олардың өте уландырғыш қасиеті анықталып, тамақ қоспаларына пайдалану рұқсат етілмейді.

Пироуголь қышқылының диэтил эфирі. Ашытқылардың, сүт қышқылы бактерияларының көгеруін төмендететін қасиеті бар зат. 150 мг/кг және одан жоғары концентрациясын қолданғанда шырынның дәмдік қасиетін бұзады, уландырғыш қасиетке ие. Ол тағамдық заттардың компоненттері дәрумендер, аминқышқылдары, аммиактармен араласып, реакцияға түсуі концерогенді байланыстардың этилкобамин эфирінің түзілуіне себеп болады. Этил кобамин эфирі әйел жатырына және әсер ету қасиетіне байланысты, біздің елде бұл препаратты тағам қоспасына пайдалануға тыйым салынған.

Антиоксиданттар. Өнімді консервілеуге арналған қосылыстар ретінде, антиоксиданттар өнімнің ұзақ сақталғыштғын қамтамасыз етеді. Ол өнімдерді ингибирлеп тотықтырады. Тотығу процесі оттегі, ауа, жарық, тампература, технологиялық факторлардың әсерінен жүреді. Бірінші кезекте липидтер, дәрумендер және т. б. биологиялық маңызды заттарды тотықтырып, соның әсерінен өнімнің тағамдық құндылығы төмендейді.

Өнімде тотыққаннан бұзылуды сақтау үшін антиоксидантар пайдаланады.

Табиғи - токоферол (Е дәрумендері), аскорбин қышқылы (Е), флован (қырцетон), галлов эфирі, гваяков қышқылы және т. б. жатады [12] .

Хош иістендіргіштер мен дәмдеуіштер, бояғыш заттар . Табиғи және синтетикалық байланыстар түзеді. Оларды үш топқа бөлуге болады:

• Өсімдік және жануар тканьдерінің сіріндісі (экстрат) ;
• Өсімдіктен алынған эфир майлары.

Бұлар барлық химиялық қоспалар сияқты, заттардың бірігуі үшін ең маңызды рөл атқарып, өнімнің гигиеналық қорғанысын күшейтеді. Араматизаторларды өнімге пайдалану нормасы үлкен бақылауды талап етеді.

Хош иістендіргіш заттарды көбінесе тәтті жемістерден, өсімдіктерден алалып, табиғи экстракт немесе қоспа түрінде қолданады. Қазіргі заманда жасанды хош иістендіргіштерді пайдалану ауқымы күннен-күнге шектеліп келеді.

Біздің елде тамақ өнеркәсібінде кеңінен пайдалынатын глутамин қышқылы және оның тұздарын шығару мәселелері қарастырылған. Олардың өнімдегі мөлшері 5 мг/кг аспауы керек. Қазіргі кезде тағамдық хош иістендіргіштерді өндеумен 1000-нан аса шетел фирмалары айналысуда. Еуропаның жетекші өндіруші фирмаларына «Акрос» және «Перлором» жатады. Дүниежүзілік рыноктерде лиманад, шәрбат, табиғи шырындарға кең ассортиментте эссенциялар, сірінділер ұсынылады.

Хош иістендіргіштер үнемі толықтырылып, жаңартылып отырады. Сондықтан тағамдық қоспалардың білгір мамандарының (ФАО/ВОЗ бірлескен ұйымы) бұл мәселелерді қарастырып отырады.

Бояғыш заттар. Тамақ өнеркәсібінде бояғыш заттарды пайдалану табиғи және синтетикалық болып екіге бөлінеді. Олардың негізін пигменті өсімдіктер құрайды. Өсімдіктегі каротин, антоциан, флонамид, хлорофилл және т. б пигменттері арқылы өнімдерді бояуға болады. Табиғи бояғыш заттардың уландырғыш қасиеті жоқ, дегенмен ДСД-да оларды өнімге пайдалану шегі ескерілген. Аннат сіріндісіне каротининді немесе биоксиндерді қолдану мөлшері 0, 065 мг/кг дене массасын құрайды.

Соңғы жылдары табиғи бояғыш заттарға деген қызуғушылық артуда. Себебі олардың құрамында биологиялық белсенді, дәмдік және хош иістендіргіш заттар көп. Олар дайын болған өнімге тартымды ғана түр беріп қоймай, табиғи дәм мен хош иіс береді. Асханалық қызылшаның қара шие түсті түрінен қышқылтым-тәтті анар дәмі бар (ТУ10-02 ҰзССР 02-91) және штокроза жаңа күлте жапырақшаларынан (ТУ18 ҰзССР42-85) тағамдық бояғыш заттар алынады. Тұт, скумпия ағаштарының сарғыш бөліктерінен және анардың сыртқы қыбығынан әртүрлі бояғыш заттар алынған. Оларды химиялық қоспалар табиғатында полифенолды қосылыстарға жатқызады. Олар төгілгіш сары ұнтақ түрінде болады, суда және спиртте жақсы ериді. Оларды кондитерлік өнімдерге және алкогольсіз шырындарға қолдануға болады[13] .

1. 2 Шырын дайындауға арналған қызанақтың агротехникасы

Қызанақтың отаны - Оңтүстік Америка. Мексикандықтардың ата-тегі оны «томатель» деп атаған, осыдан қазіргі томат деген атауы пайда болған, ал италияндықтар «помидор», яғни «алтын алма» деп қошеметтеген. Қызанақ көкөніс дақылы ретінде 1778 жылдан бастап белгілі [14] .

Қоңыржай климатта қызанақ - бір жылдық шөптесін өсімдік. Оның сабағы күшті бұтақтанып, көптеген бүйірлік өркендерді - өгей бұтақтарды қалыптастырады. Сабағында 7-10 жапырақтан кейін гүл шоғыры пайда болады да, ол өзінің өсуін тоқтатады. Негізгі сабақтың қызметін жоғарғы бүйірлік өркен атқарады [15] .

---

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.

• Іс жүргізу
• Автоматтандыру, Техника
• Алғашқы әскери дайындық
• Астрономия
• Ауыл шаруашылығы
• Банк ісі
• Бизнесті бағалау
• Биология
• Бухгалтерлік іс
• Валеология
• Ветеринария
• География
• Геология, Геофизика, Геодезия
• Дін
• Ет, сүт, шарап өнімдері
• Жалпы тарих
• Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
• Журналистика
• Информатика
• Кеден ісі
• Маркетинг
• Математика, Геометрия
• Медицина
• Мемлекеттік басқару
• Менеджмент
• Мұнай, Газ
• Мұрағат ісі
• Мәдениеттану
• ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
• Педагогика
• Полиграфия
• Психология
• Салық
• Саясаттану
• Сақтандыру
• Сертификаттау, стандарттау
• Социология, Демография
• Спорт
• Статистика
• Тілтану, Филология
• Тарихи тұлғалар
• Тау-кен ісі
• Транспорт
• Туризм
• Физика
• Философия
• Халықаралық қатынастар
• Химия
• Экология, Қоршаған ортаны қорғау
• Экономика
• Экономикалық география
• Электротехника
• Қазақстан тарихы
• Қаржы
• Құрылыс
• Құқық, Криминалистика
• Әдебиет
• Өнер, музыка
• Өнеркәсіп, Өндіріс