Жер нарығы және жер мониторингі
Пән: Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 43 бет
Таңдаулыға:
Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 43 бет
Таңдаулыға:
Орал газ, мұнай және салалық технологиялар колледжі
КУРСТЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы:
Жер нарығы
Орындаған:
Тексерген:
Орал, 2017ж.
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
1 тарау. ҚР-ның жер нарығы туралы түсінік
1.1 ҚР жерге меншік құқығы мен басқа да
құқықтыр ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..5
1.2 Жер пайдалану
құқығы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ...9
2 тарау. Жер нарығы және жер мониторингі
2.1 Жер нарығын реформалау
мәселелері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...11
2.2 Жерге орналастыру, жер мониторингі мен
кадастры ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...15
3 тарау. Жер салығы және олардың жергілікті бюджет кірісінің
қалыптастырудағы ролі
3.1 Жер салығының мазмұны, салық салу
обьектілері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..18
3.2 Салық төлеушіде басқа да салықтар бойынша қаржылық және
салық есебін
ұйымдастыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ..27
3.3 Жер салығы бойынша бюджетпен есеп
айырысу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 31
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...38
Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ..40
КІРІСПЕ
Қазақстан Республикасының нарықтық экономикаға өту кезеңінде жерге
жеке меншік құқығын кешенді зерттеу, оның ғылыми жетістіктерін жаңадан
қабылданып жатқан заңдарда қолдану – құқық жүйесіндегі аса маңызды
мәселелердің бірі. Мемлекет жер қатынастарын реттеуде, жер ресурстарын
тиімді пайдалану мен қорғауда осы айтылған ғылыми жетістіктерге сүйенеді
және оны алдыңғы қатардағы мәселе деп есептейді.
Ғылыми зерттеулер жерге жеке меншік құқығын реттейтін нормативті-
құқықтық актілердің өрісін жетілдірумен қатар, еліміздегі нарықтық
қатынастардың дамуына ықпал етуі тиіс.
Ауыл шаруашылығында жүргізіліп жатқан реформалар шаруашылық жүргізудің
еркіндігі мен меншік түрлерінің дамуын, жердің меншік иелері мен жерді
пайдаланушылардың құқықтары мен бостандықтарын заңдармен қамтамасыз етуді
талап етеді. Осы тұрғыдан алғанда, жерге жеке меншік құқығын ғылыми түрде
зерттеудің маңызы зор.
Жер-барлық тірі жан иелерінің мекені, өмір азығының негізі. Ал
эволюциялық дамудың барысында “ішім-жем”өнімдерін өндіру ісіне шексіз
дерлік үстем болуға барлық жан иелерінің ішінен адамның ғана қолы жетті.
[1, 21б.].
Жер сияқты сол территорияда тұратын халықтардың өмірі мен іс әрекеті,
қызметінің негізі болатын басқа табиғи ресурстардың жойылуы және қалпына
келтірілуі мүмкін, жер қойнауларының энергетикалық қорлары қайта қалпына
келмейді, бірақ бұл, жел, атом энергиясы сияқты баламалары бар. Бірақ
жердің ең алдымен адамның тіршілік ету орны ретінде, орны толмайды.
Жердің басты қасиеті — адам қоғамының тіршілігінен оның іс-әрекет
қызметінің негізі болу қажеттілігін сақтап қалу. Сонымен қатар, жер өзіне
деген субьективтік заттық құқықтардың іске асырылу ерекшеліктерін қатаң
сақтауды талап етумен қатар, мемлекет пен оның органдарының жерді бөлу
ұтымды пайдалану және қорғауға байланысты іс әрекетінің маңызын анықтайды.
Атап өтетін мәселе, жер туралы заңдарда жер учаскелерін сатып алу-сату
тәртібін реттейтін құқықтық актінің арнайы көрсетілмеуі кейбір құқықтық
ыңғайсыздыққа әкеліп соқтыруы мүмкін. Бүгінгі таңда біздің мемлекетімізде
тек қана мемлекеттік меншіктегі жер учаскелерін сатып алу-сату тәртібі
реттелген. Осыған байланысты, жер учаскелерін мемлекеттік меншіктен ақшаға
сату мәселесі бұл жұмыста қарастырылмайды.
Жерге меншік қатынастарының құқықтық реттеу проблемасы маңызды болды
және маңызды бола бермек Қазақстан Республикасының Президенті
Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстан халқына “Қазақстан-2030” деп аталатын
Жолдауында: “Жеке меншік институттары жерге деген құқықтың, сондай-ақ
меншік құқықтарын және келісім-шарттардың орындалуын қорғайтын заң жүйесін
құрудың есебінен нығайтылады” деп атап көрсетті. [2].
Жер салығын енгізудегі ең бастысы жерді және басқада ресурстарды
ұтымды пайдалана отырып, ауыл шаруашылық өндірісінің тиімділігін арттыру
және шығынға қарсы механизмді құру. Сонымен қатар ол жерде әртүрлі
шаруашылықты жүргізуге мүмкіндік беруі қажет. Рентаны төлеу бұл жер үлесін
пайдалануға төлем емес, ол жақсы учаскесі барлардың ерекше монополиясы мен
артықшылықтарын пайдалануына төлем. Бұл барлық азаматтардың жерге деген
құқықтарын теңестіру құралы болып табылады.
Жер салығын енгізу және өндіріп алу жөніндегі мәселелермен шетелдік,
ресейлік және қазақстандық ғалым экономистер айналысқан. Қазақстандық
авторларды атап өтсек: Ілиясов Қ.Қ., Аубакиров Я.А., Махмудов Ф.О., Алиев
Р., Құлпыбаев С., Нұрғалиева Г.К., Мухитдинов М.Т., Ермекбаева Б.Ж.
Қазақстан Республикасында жер салығы 1992 жылы енгізілді. Жерге
салынатын салықты енгізу мынандай мақсаттарды көздеген: экономикалық
әдістермен жерді ұтымды пайдалану және жерге орналастыру, жердің құнарлығын
арттыру, оны қорғау жөніндегі шараларды жүргізу үшін, сонымен бірге
аумақтың әлеуметтік-мәдени дамуы үшін бюджет кірістерін қалыптастыру. Жер
салығын төлеу барлық жер иелері үшін (бірқатар жағдайларды қоспағанда)
міндетті болды.
Қазақстан тәуелсіздік алғанынан бері жаңа құқықтық-нормативтік
заңнамалар қабылданып, жаңа өзгерістер өріс ала бастады. Оның ішінде жер
мәселесі, оның экономикалық әдістермен жерді ұтымды пайдалану, жерге
орналастыру, жердің құнарлығын арттыру, оны қорғау шараларын т.б. ары қарай
зерттеуді талап етеді. Осы мәселелер тақырыптың өзектілігін көрсетеді
Курстық жұмыстың мақсаты: Жер нарығы туралы түсінік беру, жерге
төленетін салықтардың мәнін ашып көрсету.
Курстық жұмыстң міндеттері:
- ҚР жер қатынастарын туралы мағлұмат беру;
- Жер нарығы ұғымына теориялық сипаттама беру;
- Жерге төленетін салықтардың сипаты.
Курстық жұмыстың құрылымы: кіріспеден, екі бөлімнен және қорытынды мен
пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1 тарау. ҚР-ның жер нарығы туралы түсінік
1.1 ҚР жерге меншік құқығы мен басқа да құқықтыр
Жер рентасы — жерден түсетін тұрақты табыс. Оның дифференциалдық және
абсолюттік түрлері бар. Алғашқысы дифференциалдық І және дифференциалдық ІІ
рента деп ажыратылады. Дифференциалдық І рентаның пайда болуының басты
себебі — жеке жер телімдерінің құнарлылығы мен сол жердің рынокқа қатысты
орналасу ерекшеліктері. Дифференциалдық ІІ рента жерге жұмсалған қосымша
қаржыға тура байланысты. Шаруашылықты қарқынды жүргізу нәтижесінде қосымша
қаржыдан дифференциалдық ІІ рента туындайды. Ол, сондай-ақ, ауыл
шаруашылығы өнімдерін өндіру кезіндегі қоғамдық және жеке баға
айырмашылығынан да туындайды. Абсолюттік Жер Рентасы жерге деген жеке
меншікке байланысты. Орташа пайдадан артық алынған қосымша құн абсолюттік
рентаны алу көзі болып табылады. Ауыл шаруашылығы айналымына кірмейтін
жерден де Жер Рентасы алынады. Оларға:
- тау-кен өнеркәсібі пайдаланып отырған жерден түсетін рента;
- құрылыс учаскелерінен түсетін рента, т.б. жатады. [1]
Жер рентасының табиғаты жердің экономикалық ресурс ретіндегі
ерекшеліктерімен және жерді пайдалану қатынастарымен байланысты. Жер —
бірегей өндіріс құралы: сан жағынан ол шектелген, оны жасанды түрде ұдайы
өндіру мүмкін емес; жер учаскелері құнарлығы жағынан бір-біріне ұқсамайды,
яғни олардың табиғи өндіргіш күштері өзгеше болады.
Жер нарығында тек сұраныс белсенді фактор. Жерге сұраныс
өзгерістерінің нәтижесі шамалы болғандықтан, оны пайдаланғанда осы
ресурстың иесі белгілейтін баға шешуші фактор болып табылады.
Рента меншікке келетін табыстың бір түрі, капиталды жерге пайдалану
құқы үшін меншік иесіне түсетін төлем. Оның көлемі аренда келісімінде
белгіленеді. Жер рентасы – жер учаскесін уақытша қолданғанға төленетін
төлем. Жер рентасының екі түрі бар: дифференциалды және абсолютті.
Абсолюттік рента – бұл жериелерінің иемденетін табыстарының бір
түрі. Оның абсолюттік деп аталатын себебі – ол құнарлылығы мен басқа да
жағдайларға байланыссыз жалға берілген барлық жерлерден алынады. Мұны
жерге меншік монополиясы болу салдарынан, жер иесіне жерге капитал
пайдалану үшін төленетін төлем. Қай елде болмасын, халықты азық-түлікпен
қамтамасыз ету үшін құнарлы жермен қатар өнімділігі төмен жерлерді де
пайдалануға тура келеді. Сондықтан нарық бағасы құнарлылығы төмен жерде
өндірілетін өнімдердің жеке өндірістік бағасымен өлшенеді. Сондықтан
нашар деген жерлерден де орта пайдадан артық пайда алынатын болады.
Мұндай артық пайданы абсолюттік рента түрінде жер иелері иемденді.
Дифференциальды рентаның қайнар көзі құнарлылығы жоғары және нарыққа
жақын жерлерде өндірілетін ауыл шаруашылығы өнімдерінің жеке өндіріс
шығындары қоғамдық өндіріс шығындарынан әлдеқайда кем болады да, сондай
жерлерді пайдаланатын жалгерлердің үстеме пайдасы болып табылады.
1. Жердің табиғи құнарлылығына және жер учаскелерінің нарыққа
жақын орналасуына байланысты алынатын пайданың төлемі ретінде жер
иелеріне көшуін дифференциальдық І рента деп атайды.
2. Жердің құнарлылығын жасанды жолмен жақсарту арқылы алынатын
үстеме пайданы дифференциалдық ІІ рента деп атайды. Екінші дифференциалдық
рента егіншілікті интенсивті жүргізу әдісін және жердің құнарлығын өсіруді,
прогрессивті биотехнология қолдануды, жоғары потенциалы бар тұқымдарды
тілейді.
Жерді пайдалану экономикалық қатынастардың әр түрлі жүйесімен
реттеледі. Экономикалық ресурс ретінде жер еңбек нәтижесі емес, яғни оның
өндіріс шығындары жоқ. Жер табиғаттың сыйлығы. Жердің саны шектелген,
сондықтан жер практикада қайда пайдаланса да, оның ұсынысы мүлде икемді
емес. Бұл жер нарығында тек сұраныс қана белсенді екенін көрсетеді. Жерге
сұраныс өзгерістерінің нәтижесі шамалы болғандықтан, оны пайдаланғанда осы
ресурстың иесі белгілейтін баға шешуші рөл атқарады.
Нарықтық аграрлық экономиканың субъектісіне меншік иесінің екі типі
жатады — толық меншік иесі және тұтыну меншік иесі. Жердің шектелуі және
оны ұдайы өндірудің мүмкін еместігі, жер монополиясының екі түрлі болуын
тудырады. Толық меншік иесі жерге өзінің жеке меншік монополиясын
жүргізеді: кәсіпкерге оның капиталын өз жеріне әкеліп пайдалануға рұқсат
ету-етпеуге ерікті болады. Аренда туралы келісім жасалған соң жерді нақты
пайдаланушы белгіленеді. Оның (арендатордың) жердің осы учаскесінде
шаруашылық жүргізуге монополиялық құқы болады. Жердің меншік иесі мемлекет
болса, жеке иемдену болмайды және монополияның бір түрі орнайды: — жерге
тұтыну жағынан жер иесі жүргізетін, жерге шаруашылық жүргізетін объект деп
монополия орнайды.
Жерге монополия — нарық субъектісінің осы ресурсқа жарлық етуіне
төтенше құқының болуы, иемденушіге үстем табыс әкеледі. Осы табыс жер
рентасының экономикалық нысанын алады. Жеке меншік монополиясы абсолюттік
жер рентасын тудырады, жерге шаруашылық монополиясы — дифференциялық жер
рентасын тудырады. Осы күнгі батыс әдебиеті экономикалық рента терминін
қолданады, рентаны түрлерге бөліп қарамайды, бірақ олардың пайда болуының
екі себебін келтіріледі.
Рента (фр. rente — табыс әкелу) — меншікке келетін табыстың бір түрі,
капиталды жерге пайдалану құқы үшін меншік иесіне түсетін төлем. Оның
көлемі аренда келісімінде белгіленеді. Аренда келісімі арқылы берілген жер
үшін ол арендатор жердің меншік иесіне рента төлеп тұрады. Демек, жер
рентасы жерге меншіктік экономикалық жағынан жүзеге асырылуының нысаны
болып табылады.
Рента— жерді‚ мүлікті‚ мәміледен түскен капиталды меншіктенуші алатын‚
иеленушіден қосымша шығын мен күш-жігерді талап етпейтін табыс. [2]
Жерді пайдалануға беруден алынған табыс — жер рентасы‚ берілген
қарыздан алынған табыс — капиталдан алынған пайыздар‚ т.б. Мүлікті
меншіктенуші бұл ретте рантъе деп аталады.[3]
Жер рентасы меншікке табыс түрінде, бұдан көп ерте заманда пайда
болған. Бірақ тек нарық экономикасында рентаны экономикалық тәсілдер арқылы
иемдену мүмкіндігі туады. Осы жағдайда ол үстем пайда болып табылып, екіге
бөлінеді: кәсіпкер — жер арендаторы ие болатын пайдаға және жерге меншік
иесіне түсетін рентаға.
Дифференциялдық рента монополияланған табиғи күші бар учаскелердегі
индивидуалдық өндірістік баға мен нарықтағы қалыптасқан бағаның айырмасы
болып табылады. Жер меншігі артық пайдаға қатынасы жоқ, бірақ ол оның жер
рентасы нысанына айналуының себебі болып табылады. Сондықтан рентаны
еңбекпен келмеген табыс деп атайды.[4]
Дифференциалдық рентаның екі түрі бар: бірінші дифференциалдық рента
және екінші дифференциалдық рента.
Бірінші дифференциалдық рентаның болуы жердің сапасының әр түрлі
болатынымен байланысты. Осы рента құнарлылығы жоғары жерлерден алынатын,
құнарлылыққа байланысты рента болып және стратегиялық жағынан
материалдарға, еңбекке, тұтынушыларға қолайлы орналасқан жер учаскелерінен
алынатын рента болып бөлінеді.
Екінші дифферендиалдық рента егіншілікті интенсивті жүргізу әдісін
және капиталдың үстеме салымын яғни, жердің құнарлылығын өсіруді,
прогресивті биотехнология қолдануды, жоғары потенциалы бар тұқымдарды т.б.
тілейді. Нәтижесінде өнімділік жоғарылайды, шығындар тез өтеледі. Кәсіпкер
үстем пайда түсіреді.
Екінші дифференциалдық рента егін шаруашылығының стимулын күшейтеді.
Бұл айырмашылық келісім шарттың мерзімі өткенше арендаторға түседі. Ал
аренда мерзімі біткен соң, бұл да жер иесінің қарамағына түседі. Осы жағдай
нарық экономикасын аргарлық секторға енгізудің өте зор кедергісі болып
табылады.
Жерге меншік құқығының түсінігі ҚР Жер кодексінің 3-бабында берілген.
ҚР-да жер мемлекеттік меншікте болады. Жер учаскілері Жер кодексінде
белгіленген негіздерде, шарттар мен шектерде жеке меншікте де болуы мүмкін.
Жер, оның қойнауы, су көздері, өсімдіктер және жануарлар дүниесі,
басқа да табиғи ресурстар мемлекеттік меншікте болады.
Жер учаскілеріне меншік құқығы мына жолдар арқылы туындайды:
1) меншік құқығын табыстау;
2) меншік құқығын беру;
3) меншік құқығының әмбебап құқықтық мирасқорлық (мұраға қалдыру,
заңды тұлғаның қайта ұйымдастырылуы) тәртібі бойынша ауыстыру.
Меншік құқығын табыстау, беру және оның ауысуы жер учаскісінің
нысаналы мақсаты ескеріле отырып жүзеге асырылуға тиіс.
Жер учаскесіне меншік құқығы келесі негіздерде туындайды:
1) мемлекеттік органдар актілер негізінде;
2) азаматтық-құқықтық мәмілелер негізінде;
3) ҚР-ның заңдарында көзделген өзге де негіздерде (ҚР ЖК 22-бабы).
ҚР Жер кодексінің 27-бабына сәйкес, мемлекеттік меншік құқығын жүзеге
асыру мынаны білдіреді: мемлекеттік меншіктегі жерден жер учаскелері:
1) жеке меншікке сатылу немесе ақысыз білдіру;
2) тұрақты немесе уақытша жер пайдалануға берілуі;
3) Жер кодексінде, ҚР-ның өзге де заң актілерінде немесе
халықаралық шарттарда көзделген жағдайларда өзге де құқықтық нысандарда
жүзеге асырылуы мүмкін.
Мемлекеттік меншік құқығының объектілері болып жеке меншікке
берілмеген жерлердің барлығы табылады. Бұл мәселені РК Жер кодексінің 26-
бабы толығырақ ашады. Оған сәйкес, мемлекеттік билік органдарына,
мемлекеттік ұйымдар мен мекемелерге берілген, қорғаныс қажеттіліктеріне
пайдаланылатын, ерекше қорғалатын табиғи аумақтар алып жатқан, сауықтыру
және тарихи-мәдени мақсаттағы, орман және су қорларының, елді мекен
жеріндегі ортақ пайдаланудағы, босалқы жер, оның ішінде арнайы жер қорының
жер учаскелері, кенттер мен ауылдық елді мекендердің маңыздағы жайылымдық
және шабындық алқаптар, сондай-ақ, жеке меншікке берілмеген шалғайдағы
жайылымдар мен басқа да жерлер меншікте болады.
1.2 Жер пайдалану құқығы
Жер учаскесін пайдалану құқығының туындауының негізі болып осындай
құқықты, құқықты иеленуші құқық субъектісін және заңды фактіні белгілеу
мұмкіндігін көздейтін заң формасы табылады.
Заңды фактілер ретінде құқық нормаларына сәйкес белгілі бір құқықтық
салалардың – құқықтық қатынастардың пайда болыуының, өзгеруінің және
тоқтатылуының – туындауына себепкер болатын жағдайлар түсініледі.
Жер учаскесінің пайдалану құқығының негізі болып осы құқықты
орнықтыруға бағытталған тек құқыққа сай әрекет қана табылады. Жер пайдалану
құқығының туындауы негіздерінің тізімі ҚР Жер кодексінің 31-бабында
берілген.
Жер пайдалану құқығы туындау негіздеріне қарай былай бөлінеді:
1) жер пайдалану құқығын тадыстау;
2) жер пайдалану құқығын беру;
3) жер пайдалану құқығының әмбебап құқықтық мирасқорлық тәртібімен
ауысуы.
Сонымен қатар, жер пайдалану құқығы мына негіздер бойынша да
туындайды:
1) мемлекеттік органдар актілерінің;
2) азаматтық-құқықтық мәмлілердің негізінде;
3) ҚР-ның заңдарында көзделген өзге де негіздерде.
ҚР Жер кодексінің 1-бабына сәйкес, ҚР жер қоры нысаналы мақсатына
сәйкес мынадай санаттарға бөлінеді:
1) ауыл шаруашылығы мақсатындағы жер;
2) елді мекендердің жері;
3) өнеркәсіп, көлік, байланыс, қорғаныс жері және өзге де ауыл
шаруашылығы мақсатына арналмаған жер;
4) ерекше қорғалатын табиғи аумақтардың жері, сауықтыру мақсатындағы,
рекреациялық және тарихи-мәдени мақсаттағы жер;
5) орман қорының жері;
6) су қорының жері;
7) босалқы жер.
Құқықтық режимі бойынша жер пайдалану құқығы тұрақты немесе уақытша,
иеліктен шығарылатын немесе шығарылмайтын, ақылы немесе ақысыз алынатын
болуы мүмкін.
Субъектілерінің құқықтық жағдайына қарай жер пайдалану құқығы келесі
түрлерге бөлінеді:
1) мемлекеттік және мемлекеттік емес;
2) ұлттық және шетелдік;
3) жеке және заңды тұлғалар;
4) тұрақты және уақытша, бастапқы және кейінгі.
ҚР Жер кодексінің 30-бабына сәйкес жер пайдалану құқығының
субъектілері кесесі түрлерге бөлінеді:
1) мемлекеттік және мемлекеттік емес субъектілер;
2) ұлттық және шетелдік субъектілер;
3) жеке және заңды тұлғалар;
4) тұрақты және уақытша субъектілер;
5) бастапқы және кейінгі субъектілер.
Жер пайдаланудың бұл түрлеріне ҚР Жер кодексінің 12-бабында қысқаша
сипаттама берілген.
Мемлекеттік жер пайдаланушылар – мемлекеттік республикалық және
коммуналдық заңды тұлғалар.
Шетелдік жер пайдаланушылар – бұл шет мемлекет азаматтары, азаматтығы
жоқ адамдар, шет мемлекет заңдарына сәйкес құрылған заңды тұлғалар, шет
мемлекеттер, халықаралық бірлестіктер мен ұйымдар.
Ұлттық жер пайдаланушылар – ҚР-ның азаматтары, ҚР-ның заңдарына сәйкес
құрылған заңды тұлғалар, соңын ішінде, шетелдік қатысушылары бар
кәсіпорындар.
Мемлекеттік емес жер пайдаланушыларт – азаматтар және мемлекеттік емес
заңды тұлғалар.
Бастапқы жер пайдаланушылар – жер пайдалну құқығын Жер кодексінің 32-
бабында көзделген тәртіппен тікелей мемлекеттен не осы құқықтан айыру
тәртібімен басқа да бастапқы жер пайдаланушылардан алған тұлғалар.
Тұрақты жер пайдаланушылар – жер пайдалану құқығының мерзімі шектеусіз
сипатта болатын тұлғалар.
Кейінгі жер пайдаланушылар - өзінің басапқы жер пайдаланушы мәртебесін
сақтап қалатын жер пайдаланушыдан кейінгі жер пайдалану туралы шарт
негізінде уақытша жер пайдалану құқығын алған тұлғалар.
2 тарау. Жер нарығы және жер мониторингі
2.1 Жер нарығын реформалау мәселелері
Есін енді жинаған халық нарықтың парығын түсінген. Жердің қадірі енді
білінді. Таң атпаймын десе де күн қоймайды емес пе. Жер дегеніміздің
планета үстіндегі адамдар қызметінің, тұрмыс-тіршілігінің өзегі болып
табылатын, ең маңызды табиғи ресурс екенін ескеруіміз керек. Жер-адамзат
күнкөрісінің басты көзі, өндірістің негіздерінің негізі. Қазақта жер дауы
және жесір дауы ежелден бар дүние. Республикамызда жер кодексі жарық
көргеннен кейін көп уақыт өтпей-ақ осы ескі ауру қайта қоза түскендей болып
отыр. Әрине мұны жаңа заңның жамандығы немесе қажетсіздігі деп түсінбеуіміз
керек. Мәселе сол заңның әрекет ете бастауында болып отыр. Өйткені, заң
күшіне енген сәттен бастап жердің қадір-қасиеті артты, экономикадағы ең
басты нысан, мәселелердің мәселесі болып есептелетін жер де енді айналысқа
түсе бастады. Бір есептен алғанда бұған қуатымыз керек. Өйткені мына нарық
заманында дүниедегі барлық заттың иесі болып тұрып, сол барлық затты
өндіретін жердің иесіз қалуы тиісті емес қой. Жер мейлі мемлекеттік
меншіктік нысан болып табылса да оған азаматтардың иелік көзқарасы қажет.
Жер иелігіне құқық беру мәселесі де жаңа заңда осыған орайлас орынды
қозғалған деп ойлаймын. Жаңа заңның тағы бір жағымды жағы, ол Қазақстан
азаматтарына жер иеленуде артықшылық жағдайын берді. Заңда кез келген
кәмелет жасына толған Қазақстан азаматына қолданыстағы заңдылықтарға сәйкес
ауыл шаруашылығына жарамды жерлерден жер бөліп беру мүмкіндігі көзделген.
Ал сол азамат өзіне жер ала-алмай отырса, ол өзінің мүмкіндігін заңды
негізде дұрыс пайдалана алмауынан және жергілікті жерлердегі жерге қатысы
бар мемлекеттік шенеуніктердің тарапынан болатын келеңсіз жағдайлардан
туындайды. Сонда қазіргі даулар біздің байқауымызша, жердің тапшылығынан
немесе жоқтығынан емес, қайта мемлекет су тегін бөліп берген сол жерге
дұрыс иелік жасай алмаудан, әйтпеген жағдайда қолындағы құқықты дұрыс
жүзеге асыра білмеуден келіп туындап отыр.
Қазақстанның саяси және экономикалық құрылысын қайта құру процестері
жер қатынастарын түбегейлі өзгерту және жер реформасын жүргізу қажеттігін
туғызды. Елбасының Жарлығымен 1991 жылы қолға алынған жер реформасын жер
қатынастарын қайта құру және жерге қатысты түрлі нысандардың тиімді жұмыс
істеуі үшін жағдай туғызу, сонымен қатар жер ресурстарын тиімді пайдалану
мен қорғауға мемлекеттік бақылау жасау мақсатында құрылған Қазақстан
Республикасының жер қатынастары және жерге орналастыру жөніндегі
мемлекеттік комитеті басқарады. Жер қатынастарының дамуы мен жер реформасын
шартты түрде бес кезеңге бөлуге болады: Бастапқы кезең (1990-1993 жж.) Жер
кодексі. “Жер реформасы туралы”, “Шаруа қожалықтары туралы”, “Жер салығы
туралы” Қазақстан Республикасының заңдары, сонымен қатар аталған заңдардың
орындалуын жүзеге асыру үшін Министрлер Кабинетінің 11 қаулысы қабылданды.
1992-1993 жылдары шаруа (фермерлік) қожалықтарын және жеке қосалқы
шаруашылықтарды, бау шаруашылығын, бақшашылықты және мал шаруашылығын
дамыту үшін арнайы жер қорын құру мақсатында жерді есепке алу жүргізіледі.
1992-1994 жылдары ауылдық елді мекендерді және кенттерді кеңейту үшін
қосымша жерлерді бөлу жұмыстары жүргізілдеі. Нәтижесінде 7,5 мың елді
мекенге 17,7 млн.-ға жер бөлінді. 1993-1994 жылдары барлық ауылшаруашылық
ұйымдарында жұмыс істейтін жұмыскерлердің жер телімдерінің көлемін анықтау
жұмыстары жүргізілді. Осы, кезеңде қабылданған заңдардың совхоздар мен
колхоздардың мемлекеттік емес болып қайта құрылуына, жерде шаруашылық
жүргізудің жаңа түрлерінің пайда болуына өз әсерін тигізгені сөзсіз. Бірақ,
елде нарықтық қатынастардың одан әрі дамуына жердің тек мемлекеттік
меншікте болуы кедергі келтіре бастады.
Жер қатынастары дамуының екінші кезеңі (1994-1995 жж.) жер заңының
нарық жағдайына бейімделу кезеңі болып табылады. Осы мақсаттарда Қазақстан
Республикасы Президентінің “Жер қатынастарын реттеудің кейбір мәселелері”
және “Жер қатынастарын одан әрі дамыту туралы” Жарлықтары шығып,
республикада алғаш рет мемлекеттің жерге ерекше меншігі жағдайында жерді
пайдалану құқығын сатып алу-сату институты енгізілді. Осы кезеңнен бастап
нарықтық экономика жағдайына бейімділген жаңа жер қатынастарының алғы
шарттары пайда бола бастады. 1994 жылдан бастап Қазақстан Республикасының
Жер қатынастары және жерге орналастыру жөніндегі мемлекеттік комитеті Жер
кодексінің жаңа редакциясы бойынша жұмыстар жүргізіп, нәтижесінде 1995
жылғы 22 желтоқсанда Қазақстан Республикасы Президентінің заң күші бар “Жер
туралы” Жарлығы шықты. Осы Жарлықтың шығуымен жер реформасын жүзеге
асырудың үшінші кезеңі басталды (1995-2002 жж.). Ол негізгі мәселені, яғни
жердің жылжымайтын мүлік ретінде танылуын, құқықтық реттеудің нысаны
ретіндегі заңдық мәртебесін шешті. Жер заңға сәйкес заттық құқық,
сервитуттар тарайтын шаруашылық, меншік және пайдалану нысанына айналды.
Сонымен, республикамыздың өркениетті дамыған нарыққа енуін қамтамасыз ете
алатын жер қатынастарының заңдық негіздерінің бүтін жүйесі құрылды. 1995
жылдан бастап қайта құрылған және қайта ұйымдастырылған шаруашылықтарының
жұмыскерлеріне жер үлесіне құқық беретін куәліктерін рәсімдеу және беру
жұмыстары жүргізілді. Бұл жұмыстар 1997 жылы анықталып, нәтижесінде жер
үлесіне құқық беретін 2,3 млн.-нан астам куәлік берілді. 2000 жылдың
соңында республикада жер үлестерін нақты дербестердіру жұмыстары аяқталды.
2000 жылға қарай “Жер туралы” Жарлықтың жеке нормалары өмір болмысынан
артта қала бастады және өзгертулер мен толықтыруларды енгізу қажеттілігі
туындады.
Жер заңдарын жетілдіру қажеттігіне жерді пайдалану құқығының
институтын қайта құу және ауылшаруашылық мақсатындағы жерлерге жеке
меншікті енгізу мүмкіндігін қарастыру себепші болды. Бірақ, қоғамның жер
меншігіне деген бірыңғай емес көзқарастары жер меншігінің өрісін кеңейтуге
мүмкіндік бермеді. Екі жлдық бүкілхалықтық талқылаудың соңында 2001 жылы
24қаңтарда “Жер туралы” Заң қабылданып, ол жер реформасы дамуының төртінші
кезеңінің бастамасы болды. Ауылшаруашылық мақсатындағы жерлер мемлекеттің
меншігіне жатады және ол жерлерді жалға беру кеңінен қолданылады. Он жыл
бұрын жер пайдаланушылар-негізінен совхоздар мен колхоздар жер ауқымы
бойынша ең ірі шаруашылықтар болып табылатын. 1990 жылдың 1 қаңтарында
совхоздардың орташа саны-2044 болып, колхоздар 407 болды, ал жалпы
ауылшаруашылық өнеркәсіптер саны 3968 болды. Жер реформасын жүргізудің
нәтижесінде шаруашылықтардың жер пайдалану құрылымдары едәуір өзгерістерге
ұшырады. 113,2 мың шаруа (фермерлік) қожалығында, 3,1 мың акционерлік
қоғамдар мен шараушылық бірлестіктерінді, 1,9 мың өндірістік
кооперативтерде жерге орналастыру және жерді пайдалануды қалыптастыру
жұмыстары жасалды. Мемлекеттік ауылшаруашылық кәсіпорындарына берілген
жерлер ауқымы реформа кезеңінде 205 млн. гектар жерден 3,3 млн. гектарға
қысқарды. Елдегі 3,1 млн. жер теліміне меншік иелері мен жер
пайдаланушылардың 2,8 млн.-нан астамына жер теліміне құқығын растайтын
құжаттары берілді. Жер телімін сатып алу-сату құқығының институттары
енгізілгеннен бастап республиканың жерге орналастыру қызметі, мемлекеттік
жер телімдерін немесе жерді пайдалану құқығын сатуы бойынша 58,2 мың
мәмілелерді рәсімдеп тіркеді. Бұл мәмілелердің жалпы құны қазіргі кезде
14,6 млрд. теңгені құрады. Маңызды экономикалық проблема және жер рыногы
дамуының негізгі қозғаушы күші ретінде жерге төлемнің негізделген
нормативтерін-жердің нормативті бағасын, жер салығын, жалдық төлемін,
жердің кепілдік бағасын (ипотек жағдайында) және нақты жер төлемдерінің
әділ құнын жүргізуге беретін басқа да көрсеткіштерін белгілеу болып
табылады.
Сонымен қатар, жер аймақтарға, санаттарға және бағасы бойынша бөлу
жұмыстарын жүргізу керек; шаруашылық субъектілерінің бірігуіне
(кооперациялануына), орналасуына және нығаюына көмек көрсету керек; жерге
орналастыру, бұзылған жерлерді қалпына келтіру, жерлерді игеру және
жақсарту жобалары мен сызбаларын жасау арқылы жерді пайдаланудың жаңа
жүйесін жасауға ғылыми және жобалық-техникалық көмек көрсету қажеттіліктері
де туындап отыр. Жерге орналастыру, жер кадастары, сандық картографиялауды
жасау, мемлекеттік бағдарламаларға және заңды тұлғалар мен азаматтардың
тапсырыстарына сәйкес топырақтық, геоботаникалық, топографиялық-геодезиялық
және басқа да іздестіру жұмыстарды жүргізу мәселелері алға қойылып отыр.
Осы аталған және басқа да шараларды орындау елдің жер ресурстарын тиімдірек
пайдалануға мүмкіндік береді және жер реформасын ойдағыдай жүзеге асыруға
мүмкіндік туғызады деп айтуға болады.
2003 жылы қабылданған Жер кодексі бесінші кезең болып саналады. Бұл
жер кодексінде республикамыздағы осы уақытқа дейін шешімін таппай келген
бірнеше мәселелер осы заңнаманың қабылдануымен жер саласы көптеген
өзгерістерге ұшырап, жер мәселесін дамытуға үлесін қосқан еді. Жер
реформасын жүзеге асыру жылдарында республикада жер меншігінің әр түрлі
нысандарына, жерді пайдалану құқығы түрлерінің әр алуандылығына, жер
телімдерін және жерді пайдалану құқығын нарықтық қатынастарға енгізу, жерді
ақылы пайдалануға негізделген жаңа жер қатынастары қалыптасты.
Республикамыздағы жер заңдарының дамуы және жетілдіру кезеңдері, ТМД
елдерінің ұқсас заңдарымен салыстырғанда нарық жағдайында жердің жеке
сипаттары үшін жеке меншікке өту процестері біртіндеп өрбіді. Елдің жер
заңдары басқа елдердің ұқсас заңдарына жуық немесе толық үйлеседі. Жер
реформасын одан әрі қарай дамуы мен тереңдетілуі жерде тиімді қожалық
етуге, елдің басты байлығы-жер ресурстарын тиімді пайдалануға, оларды
қорғауға тиімді жағдай жасауға бағытталуы керек. Біздің еліміздің соңғы он
жыл ішіндегі жерге орналастыру және топографиялық-геодезиялық қызмет
көрсету жұмыстарын қорытындылай келе, осы саладағы істер белгілі дәрежеде
елімізде нарықтық қатынастардың енгізілуіне және дамытылуына, Қазақстан
Республикасының экономикалық тәуелсіздікке қол жеткізуіне ықпал етті және
біздің Отанымыз-тәуелсіз Қазақстанның одан әрі гүлденуіне бағытталды деген
қорытынды шығаруға болады.
Жеке меншіктегі объектілері болып ҚР Жер кодексінде көзделген тәртіпке
сәйкес елді мекендер, ауыл шаруашылық мақсатындағы, орман және су
қорларының жерлері табылады.
Жер иелену құқығы – жерді іс жүзінде иеленуді жүзеге асырудың заңмен
қамтамасыз етілген мүмкіндігі.
Жер пайдалану құқығы – тұлғаның мемлекеттік меншіктегі жер учаскесін
ақылы және ақысыз негізге шектеусіз мерзімге немесе белгілі бір мерзім
ішінде иелену және пайдалану құқығы.
Жерге билік ету құқығы – мемлекеттің ҚР аумағындағы жердің заңдық
тағдырын айқындаудағы заңмен қамтамасыз етілген құқығы, сондай-ақ жердің
жеке меншік иесінің өз жер учаскесіне қатысты ҚР-ның заң актілерінде тыйым
салынбаған мәмілелер жасауға құқығы.
2.2 Жерге орналастыру, жер мониторингі мен кадастры
Жерге орналастыру жер қатынастарын реттеуге, жерді ұтымды пайдалану
мен қорғауды ұйымдастыруға бағытталған Қазақстан Республикасы жер
заңдарының сақталуын қамтамасыз ету жөніндегі іс-шаралар жүйесі болып
табылады.
Жерге орналастыру мыналарды қамтиды және қамтамасыз етеді:
1) ландшафтық-экологиялық көзқарас негізінде жерге орналастырудың,
жерді аймақтарға бөлудің республикалық, облыстық және аймақтық схемаларын
(жобаларын) және жер ресурстарын пайдалану, жақсарту және қорғау
бағдарламаларын әзірлеу;
2) қолданыстағы жер пайдалануды қалыптастыру және ретке келтіру
жөніндегі шаруашылықаралық жерге орналастыру жобаларын жасауды, белгілі бір
жерде жер учаскелерін бөліп беру мен шекарасын белгілеуді, жер учаскесіне
меншік құқығына және жер пайдалану құқығына құжаттар жасауды;
3) белгілі бір жерде елді мекендердің шекарасын (шегін) анықтау мен
белгілеуді, олардың жер-шаруашылық орналастыру жобаларын жасауды;
4) белгілі бір жерде әкімшілік-аумақтық құрылымдардың, ерекше
қорғалатын табиғи аумақтардың және жерді пайдалану мен қорғаудың ерекше
шарттары бар басқа да жер учаскелерінің шекарасын белгілеуде;
5) жерге орналастыру, бүлінген жерді жаңғырту мен жаңа жерді игеру
жобаларын, сондай-ақ жерді пайдалану мен қорғауға байланысты басқа да
жобалар әзірлеуді;
6) жерді түгендеу ісін жүргізуді, пайдаланылмай жатқан, ұтымды
пайдаланылмай жүрген немесе нысаналы мақсатында пайдаланылмай отырған жерді
анықтауды;
7) топографиялық-геодезиялық, картографиялық, топырақты зерттеу,
геоботаникалық және басқа да зерттеу мен іздестіру жұмыстарын жүргізуді;
8) жер ресурстарының жай-күйі мен пайдаланылуының тақырыптық карталары
мен атластарын жасауды.
Жерге орналастыру атқарушы органдардың шешімі бойынша не жер
учаскелерінің мүдделі меншік иелерінің немесе жер пайдаланушылардың өтінімі
бойынша, сондай-ақ жер ресурстарын басқару жөніндегі аумақтық органдардың
бастамасы бойынша жүргізіледі.
Жерге орналастырудың негізгі міндеттері болып мыналар табылады:
- жерлерді ұтымды пайдалану мен қорғауды жоспарлау және
ұйымдастыру;
- жер ресурстарын ҚР-ғы табиғи жағдайларды кешенді бақылау
жүйесінде зерттеу;
- ғылыми-зерттеу және тәжірибелік-конструкторлық жұмыстарды
орындау, жерге орналастыру, жер кадастры, жер маниторингі және жер-
бағалаушылық жұмыстары бойынша ғылыми-зерттеу бағдарламаларды, әдістерді,
ұсыныстар мен нұсқаулар жасау;
- шекараларда әкімшілік-аумақтық құрылымдарды, меншік
иелерінің, жер пайдаланушылардың жер учаселерін орнықтыра және бікете
отырып жерге орналастыру және тиісті материалдар мен құжаттарды рәсімдеу,
меншікке немесе жер пайдалануға берілген жерлерді пайдалану шарттары мен
режимін белгілеуге байланысты ұсыныстар жасау;
- табиғи ландшафтарды жақсартуға және жетілдіруге, жерлерді қорғауға,
топырақтың құнарлығын сақтау мен арттыруға, жаңа ауыл шаруашылығы
алқаптарын игеруге және қолда бар алқаптардың жағдайларын жақсартуға,
жерлерді эрозиядан және дефляциядан, селден, су басудан, құрғаудан,
қоқыстанудан, кейінгі тұзданудан, шөлденуден, химиялық, радиоактивтік және
өңдірістік қалдықтардан ластанудан және басқа да кері құбылыстардан
қорғауға бағытталған шараларды даярлау;
- жерлердің саны, сапасы туралы ақпаратты дайындау;
- жер-бағалаушылық жұмыстарын және ауыл шаруашылығы алқаптарын аул
шаруашылығын жүргізумен байланысты емес мақсаттарда пайдалану үшін алып қою
кезінде ауыл шаруашылығы өңдірісінің шығындарын анықтау;
- жерді аймақтарға бөлу.
ҚР Жер кодексінің 151-бабына сәйкес жерге орналастыру процесі мынадай
кезендерді қамтиды:
- жерге орналастыру ісін жүргізуді бастау;
- дайындық жұмыстары;
- жерге орналастыру болжамдарын, схемаларын, бағдарламалары мен
жобаларын әзірлеу;
- жерге орналастыру құжаттамасын қарау, келісі және бекіту;
- жерге орналастыру жобасын орындау.
Мемлекеттік жер кадастры ҚР-ның мемлекеттік кадастырлар жүйесінің
құрамдас бөлігі болып табылады және жер ресурстарын басқару жөніндегі
орталық уәкілетті орган өздеріне қатысты алғанда мемлекеттік басқару органы
болып табылатын, мамандандырылған республикалық мемлекеттік кәсіпорындар ҚР-
ның бүкіл аумағында бірыңғай жүйе бойынша жүргізеді.
Мемлекеттік жер кадастырының мәліметтері мемлекеттік ақпараттық ресурс
болып табылады.
Мемлекеттік жер кадастры аэрофототопографиялық, фотограмметриялық,
кадастырлық суретке түсіруді, жобалау-іздестіру, картографиялық және
бағалау жұмыстарын, топырақты зерттеу, геоботаникалық және басқа да
зерттеулер мен іздестірулер, жер мониторингін, жерді мөлшерлік және сапалық
есепке алу жәек мемлекеттікжер кадастрын жүргізуге байланысты басқа да
жұмыстар атқару арқылы жүргізеді. Мемлекеттік және жер кадастрының
деректері жерді пайдалану мен қорғауды жоспарлау кезінде, жерге
орналастыруды жүргізу, шаруашылық қызметті бағалау және жерді пайдалану мен
қорғауға байланысты басқа да іс-шараларды жүзеге асыру кезеніңде, сондай-ақ
жердің біріңғай мемлекеттік тізілімін қалыптастыру, құқықтық және басқа
кадастрларды жүргізу, жер үшін төлем мөлшерін айқындау, жылжымайтын мүлік
құрамындағы жер учаскелерінің құнын және табиғи ресурстар құрамындағы
жердің құнын есепке алу үшін негіз болып табылады.
Мемлекеттік жұмыс кадастры мынадай жұмыс түрлерін қамтиды:
1) жер учаскелерінің кадастрлық ісін қалыптастыруды;
2) жердің мөлшері мен сапасын есепке алу;
3) жер учаскелерінің меншік иелері мен жер пайдаланушыларды, сондай-ақ
жер құқығы қатынастарының басқа да субъектілерін есепке алуды;
4) мемлекеттік тіркеу мақсаты үшін жер учаскелерін есепке алуды;
5) жерді мемлекеттік кадастрлық бағалау мен топырақты бағалауды;
6) жер учаскелері мен олардың субъектілері туралы деректер банкін,
сондай-ақ басқа да жер-кадастрлық ақпаратты қағаз бетінде және электрондық
түрде жинақтауды, өңдеу мен жүргізуді;
7) мемлекеттік жер кадастрының автоматтандырылған ақпараттық жүйесін
құру мен жүргізуді;
8) жер-кадастр карталарын, оның ішінде цифрлық карталарды дайындау
мен жүргізуді;
9) жер-кадастр кітабы мен біріңғай мемлекеттік жер тізілімін
жүргізуді;
10) жер учаскелеріне құқықты куәландыратын құжаттарды дайындауды.
Жер мониторингі болып жатқан өзгерістерді уақытылы анықтау, оларды
бағалау, одан әрі дамуын болжау және кері әсері бар процестерді болдырмау
мен оның зардаптарын жою жонінде ұсыныстар әзірлеу мақсатында жүргізілетін
жер қорының саплық және мөлшерлік жай-күйін базарлық, жедел, мерзімді
байқау жүйесін білдіреді.
Жер мониторингі қоршаған табиғи ортаның жай-күйі мониторингінің
құрамдас бөлігі және сонымен бір мезгілде басқа да табиғи ортаға мониторинг
жүргізу үшін база болып табылады.
Жер мониторингінің міндеттері болып мыналар табылады:
1) жердің жай-күйінің өзгерістерін уақытылы анықтау, оларды бағалау,
болжам жасау және кері әсері бар процестерді болдырмау мен зардаптарын жою
жонінде ұсыныстар әзірлеу;
2) мемлекеттік жер кадастрын жүргізуді, жерге орналастыруды, жерді
пайдалану мен қорғауды бақылауды және жер ресурстарын мемлекеттік
басқарудың өзге де функцияларын ақпараттық қамтамасыз ету.
Жер мониторингінің жердің сипаттарына сәйкес келетін ішкі жүйелері
болады. Аумақты қамтуына қарай республикалық, аймақтық не жергілікті жер
маниторингі жүзеге асырылады.
Нарық қатынастарының пайда болуының ең басты шарты - өндіріс құрал –
жабдықтарына жекеменшік. Ал Қазақстандағы өндірістік қатынастардың негізі
жерге феодалдық меншік болды ірі- ірі мал иелері жердің де аса ірі
меншіктенушілері болды. Көшпелі мал шаруашылығы жағдайында жер өндірістің
шарты ғана емес, сонымен бірге негізгі құралы да болды.
3 тарау. Жер салығы және олардың жергілікті бюджет кірісінің
қалыптастырудағы ролі
3.1 Жер салығының мазмұны, салық салу обьектілері
Жеке тұлғалар мен шаруашылық жүргізуші субьектілердің қаржыларының бір
бөлігін жерге төлем ретінде мемлекеттің өзіне алуын жер салығы деп аталады.
XX ғ. басында Н. Сухановтың жүргізген теориялық зерттеулері өз
мәнділігін әлі күнге дейін жоғалтқан жоқ. Ол ренталық салымдарды сипаттай
отырып: “ренталық салым екіге бөлінеді: біріншіден, қандай салық түрінде
жер рентасын алуға болады және екіншіден, қандай жолмен рентаны қоғамдық
қажеттілікке бағыттау, яғни қалай оны бөлуге болады және тек жер салығын
салу арқылы ғана белгілі бір топ жер иеленушілерінің монополиясымен және
артықшылықтарын басқалардың мүдделері үшін жоюға болады”. [10]
1992 жылы жер салығы енгізіліп, оның көздегені жерді рационалды
қолдану, жердің құнарлығын арттыру үшін түрлі қажетті шараларды жүзеге
асыруды қамтамасыз ету болды. Нарықтық экономикаға көшуге байланысты
Қазақстанда 1995 жылдан бастап жер реформасы іске асырыла бастады. Бұл
реформаның негізгі мақсаты жер қатынастарын өзгерту, жаңа жер
пайдаланушыларын және жер нарығын қалыптастыру. Жер реформасының
нәтижесінде жер қоры қайта бөлініп, жерде әртүрлі шаруашылықтың түрлері
қалыптасты. Бұрынғы колхоздар мен совхоздар акционерлік қоғамдар,
шаруашылық серіктестіктері, шағын кәсіпорындар, шаруа қожалықтары ретінде
қайта қалыптасты.
Жер салығының мақсаты – экономикалық әдістермен жерді ұтымды
пайдалануды қамтамасыз ету және жерді сақтау, құнарлығын арттыру,
территориялардың әлеуметтік – мәдени дамуы үшін қажетті шараларды іске
асыру арқылы бюджетке түсетін табыстарды құрау.
Жер салығы меншікті салықтарға жатады. Салықтың түпкі мақсаты меншікті
тиімді пайдалануға ынталандару. Салықтардың мөлшері меншіктің көлеміне
қарай белгіленеді: меншіктің көлемінің ірі болуы табыстың жоғары болуына
кепілдік бермейді, егер салық жоқ болса, ірі меншік иелері көп
артықшылықтарға ие болып, мүлікті дұрыс пайдалануға ұмтылыс еді. Меншік
салықтары қоғам алдындағы салық жауапкершілігін бірдей көтеруге бағытталған
нақты салықтарға жатады.
Қазіргі іске асырылып жатқан салық заңдарына сәйкес заңды және жеке
тұлғалардың меншігі жыл сайын салық салуға жатады.
Жер салығын төлеушілер болып, Қазақстан Республикасының азаматтары,
ұйымдар, серіктестіктер, мекемелер, сонымен бірге кәсіпорындар, халықаралық
серіктестіктер және ұйымдар, шетел заңды тұлғалары және азаматтары, жер
учаскесін пайдаланатын резидент еместер.
Салық салу мақсатында барлық жерлер олардың нысаналы арналымы мен
тиістілігіне қарай санаттарға бөлді. Жердің белгілі бір немесе өзге
санаттарға жататындығы жер заңнамасымен белгіленетін болды.
Салық салу мақсатындағы барлық жерлер оладың арналған нысанасы мен
тиесілілігіне қарай мынадай санаттарға және салық салу обьектілеріне
бөлінеді:
• ауыл шаруашылық мақсатындағы жерлерге;
• елді мекендер жерлеріне;
• өнеркәсіп, көлік, байланыс, қорғаныс және өзге де шаруашылық
емес мақсаттағы жерлерге;
• ерекше қорғалатын табиғи аумақтар жерлеріне, сауықтыру,
реакциялық және тарихи-мәдени мақсаттағы жерлерге;
• орман қорының жерлеріне;
• су қорының жерлеріне;
• запастағы жерлерге жатқызылуына қарай қарастырылады.
Салық мөлшерлемелері жердің сапасына, тұрған орнына, сумен қамтамасыз
етілуіне қарай сараланған және жер алаңының бір өлшеміне гектарға, шаршы
метрге белгіленген. Базалық мөлшерлемелерге Үкімет жыл сайын
белгілейтін болды. Бюджетке жер салығы жер учаскесінің орналасқан
жері бойынша төленетіні заңмен бекітілді.
Жердің белгілі бір немесе өзге санатқа жататындығы Қазақстан
Республикасының жер туралы заң актілерімен белгіленеді. Елді мекендер
жерлері салық салу мақсаты үшін мынадай екі топқа бөлінген:
1. тұрғын үй қоры, соның ішінде олардың жанындағы құрылыстар мен
ғимараттар орналасқан жерлерді қоспағанда елді мекендер жерлері;
2. тұрғын үй қоры, соның ішінде олардың жанындағы құрылыстар мен
ғимараттар орналасқан жерлер. [6, 171 б.]
Мыналар салық салу объектісі болып табылмайды: елді мекендердің ортақ
пайдалануындағы жер учаскелері, алаңдар, көшелер, жолдар, өткелдер,
жағалаулар, парктер, скверлер, су қоймалары, жағажайлар, зираттар және
халықтың мұқтаждарын қанағаттандыруға арналған өзге де объектілер алып
жатқан және соларға арналған жерлер елді мекендердің ортақ пайдалануындағы
жерлерге жатады. Ортақ пайдаланудағы мемлекеттік автомобиль жолдары желісі
алып жатқан жер учаскелері. Ортақ пайдаланудағы кесіп берілеген белдеудегі
мемлекеттік автомобиль жолдары желісі алып жатқан жерлерге жер алаптары,
көлік жүріп өтетін тарамдар, жол салымдары, жасанды құрылыстар, жол
бойындағы резервтер мен өзге де жол қызметін көрсету жөніндегі құрылыстар,
жол қызметінің қызметтік және тұрғын үй-жайлары, қардан қорғау екпелері мен
жасыл желектер орналасқан жерлер. [2, 70 б.]
Негізінде жер салығының мөлшері жер пайдалану құқығын, өтеусіз уақытша
жер пайдалану құқығын куәландыратын құжаттар және жер ресурстарын басқару
жөніндегі уәкілетті орган әр жылдың 1 қаңтарындағы жағдай бойынша берген
жерлердің мемлекеттік сандық және сапалық есебінің дерекетері негізінде
есептеледі.
Ауыл шаруашылығы мақсатындағы жерлерге салынатын салық- ауыл
шаруашылығының қажеттері үшін берілген немесе осы мақсаттарға арналған жер
ауыл шаруашылығы мақсатындағы жер деп танылады. Ауыл шаруашылығы
мақсатындағы жер құрамына ауыл шаруашылығы алқаптары мен ауыл
шаруашылығының жұмыс істеуіне қажетті ішкі шаруашылық жолдары,
коммуникацилар, тұйық су айдындары, мелиорациялық жүйе, қора-жайлар мен
ғимараттар орналасқан жерлер, сондай-ақ басқа да алқаптар (сор, құм, тақыр
және ауыл шаруашылығы алқаптарынының алабына қосылған басқа да алқаптар)
жатқызылады. Ауыл шаруашылығы алқаптарына егістіктер, тыңайған жерлер, көп
жылдық екпелер егілген жер, шабындықтар мен жайлымдар жатады.
Ауыл шаруашылығы мақсатындағы жерлер:
- жеке меншікке – Қазақстан Республикасының азаматтарына өзіндік
қосалқы шаруашылығын, бағбандықты, саяжай құрылысын дамыту үшін;
- жеке меншікке немесе жер пайдалануға – Қазақстан Республикасының
жеке және заңды тұлғаларына шаруа (фермер) қожалығын жүргізуге, тауарлы
ауыл шаруашылығы өндірісі, орман өсіру, ғылыми зерттеу, тәжірибе жүргізу
және оқыту мақсатында, қосалқы ауыл шаруашылығын, бақша және мал
шаруашылығын жүргізу үшін;
- шетелдіктер мен азаматтығы жоқ адамдарға 10 жылға дейінгі мерзімге
жалдау шарттарымен уақытша жер пайдалануға беріледі.
Ауыл шаруашылығы мақсатындағы арналмаған жерді пайдаланушы заңды
тұлғалар жер салығын ағымдағы жылдың 20ақпанынан, 20 мамырынан, 20
тамызынан және 20 қарашада тең үлеспен төлейді.
Азаматтар мен заңды тұлғаларға жер пайдалануға немесе меншікке
берілетін ауыл шаруашылығы алқаптарының сапасын мемлекеттік бағалау
мақсатында республикалық бюджет қаражаты есебінен топырақты зерттеу,
топырақ-мелиорациялық, геоботаникалық зерттеулер мен топырақты бағалау
материалдары деректерінің негізінде ауыл шаруашылығы мақсатындағы жер
учаскелерінің паспорты жасалады. Жер учаскелері паспортының нысанын жер
ресурстарын басқару жөніндегі орталық уәкілетті орган бекітеді.
Жер учаскесінің паспортын жасау жөніндегі жұмыстарды ұйымдастыру мен
оны беруді жер ресурстарын басқару жөніндегі аумақтық органдар жүзеге
асырады.
Ауыл шаруашылығы мақсатына арналған жерге салынатын жер салығының
базалық ставкалары – азаматтардың жеке қосалқы шаруашылық жүргізуіне, бау-
бақша және сая-жай құрылысына арнап берген жерлерін қоспағанда, 1 гектар
есебімен белгіленіп, топырағының сапалығына қарай белгіленеді. Салық және
бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы Салық кодексінің 329-
шы бабына сәйкес Ауыл шаруашылық мақсатындағы жерлерге салынатын базалық
салық ставкасы төмендегі кестеде көрсетілген.
Арнайы жер қоры. Жерді ауыл шаруашылығы өнімін өндірушілердің арасында
қайта бөлу мақсатымен ауыл шаруашылығы мақсатындағы жермен босалқы жер
есебінен арнайы жер қоры құралады. Санитарлық нормалар мен талаптарға сай
келетін ауыл шаруашылығы өнімін өндіруге мүмкіндік бермейтін жер учаскелері
арнайы жер қорына енгізілмейді.
Шаруа (фермер) қожалығын жүргізуге арналған жер учаскелері. Жер
учаскелері шаруа (фермер) қожалығын жүргізу үшін Қазақстан Республикасының
азаматтарына жеке меншік құқығымен немесе өтеулі уақытша жер пайдалану
құқығымен 49 жылға дейінгі мерзімге, ал шалғайдағы мал шаруашылығын жүргізу
үшін (маусымдық жайылым) уақытша өтеусіз жер пайдалану құқығымен Жер
Кодексіне және Қазақстан Республикасының шаруа (фермер) қожалығы туралы
заңдарына сәйкес беріледі. Жер учаскесін шаруа (фермер) қожалығын жүргізу
үшін алуға басым құқықты жеке еңбегімен қатысу негізінде шаруашылық
жүргізетін, арнаулы ауыл шаруашылығы білімі мен біліктілігі бар, ауыл
шаруашылығында іс жүзінде жұмыс тәжірибесі бар және осы ауданда, қалада,
ауылда, кентте тұратын азаматтар пайдаланады.
Елді мекендер жері. Қалаларды, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КУРСТЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы:
Жер нарығы
Орындаған:
Тексерген:
Орал, 2017ж.
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
1 тарау. ҚР-ның жер нарығы туралы түсінік
1.1 ҚР жерге меншік құқығы мен басқа да
құқықтыр ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..5
1.2 Жер пайдалану
құқығы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ...9
2 тарау. Жер нарығы және жер мониторингі
2.1 Жер нарығын реформалау
мәселелері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...11
2.2 Жерге орналастыру, жер мониторингі мен
кадастры ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...15
3 тарау. Жер салығы және олардың жергілікті бюджет кірісінің
қалыптастырудағы ролі
3.1 Жер салығының мазмұны, салық салу
обьектілері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..18
3.2 Салық төлеушіде басқа да салықтар бойынша қаржылық және
салық есебін
ұйымдастыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ..27
3.3 Жер салығы бойынша бюджетпен есеп
айырысу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 31
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...38
Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ..40
КІРІСПЕ
Қазақстан Республикасының нарықтық экономикаға өту кезеңінде жерге
жеке меншік құқығын кешенді зерттеу, оның ғылыми жетістіктерін жаңадан
қабылданып жатқан заңдарда қолдану – құқық жүйесіндегі аса маңызды
мәселелердің бірі. Мемлекет жер қатынастарын реттеуде, жер ресурстарын
тиімді пайдалану мен қорғауда осы айтылған ғылыми жетістіктерге сүйенеді
және оны алдыңғы қатардағы мәселе деп есептейді.
Ғылыми зерттеулер жерге жеке меншік құқығын реттейтін нормативті-
құқықтық актілердің өрісін жетілдірумен қатар, еліміздегі нарықтық
қатынастардың дамуына ықпал етуі тиіс.
Ауыл шаруашылығында жүргізіліп жатқан реформалар шаруашылық жүргізудің
еркіндігі мен меншік түрлерінің дамуын, жердің меншік иелері мен жерді
пайдаланушылардың құқықтары мен бостандықтарын заңдармен қамтамасыз етуді
талап етеді. Осы тұрғыдан алғанда, жерге жеке меншік құқығын ғылыми түрде
зерттеудің маңызы зор.
Жер-барлық тірі жан иелерінің мекені, өмір азығының негізі. Ал
эволюциялық дамудың барысында “ішім-жем”өнімдерін өндіру ісіне шексіз
дерлік үстем болуға барлық жан иелерінің ішінен адамның ғана қолы жетті.
[1, 21б.].
Жер сияқты сол территорияда тұратын халықтардың өмірі мен іс әрекеті,
қызметінің негізі болатын басқа табиғи ресурстардың жойылуы және қалпына
келтірілуі мүмкін, жер қойнауларының энергетикалық қорлары қайта қалпына
келмейді, бірақ бұл, жел, атом энергиясы сияқты баламалары бар. Бірақ
жердің ең алдымен адамның тіршілік ету орны ретінде, орны толмайды.
Жердің басты қасиеті — адам қоғамының тіршілігінен оның іс-әрекет
қызметінің негізі болу қажеттілігін сақтап қалу. Сонымен қатар, жер өзіне
деген субьективтік заттық құқықтардың іске асырылу ерекшеліктерін қатаң
сақтауды талап етумен қатар, мемлекет пен оның органдарының жерді бөлу
ұтымды пайдалану және қорғауға байланысты іс әрекетінің маңызын анықтайды.
Атап өтетін мәселе, жер туралы заңдарда жер учаскелерін сатып алу-сату
тәртібін реттейтін құқықтық актінің арнайы көрсетілмеуі кейбір құқықтық
ыңғайсыздыққа әкеліп соқтыруы мүмкін. Бүгінгі таңда біздің мемлекетімізде
тек қана мемлекеттік меншіктегі жер учаскелерін сатып алу-сату тәртібі
реттелген. Осыған байланысты, жер учаскелерін мемлекеттік меншіктен ақшаға
сату мәселесі бұл жұмыста қарастырылмайды.
Жерге меншік қатынастарының құқықтық реттеу проблемасы маңызды болды
және маңызды бола бермек Қазақстан Республикасының Президенті
Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстан халқына “Қазақстан-2030” деп аталатын
Жолдауында: “Жеке меншік институттары жерге деген құқықтың, сондай-ақ
меншік құқықтарын және келісім-шарттардың орындалуын қорғайтын заң жүйесін
құрудың есебінен нығайтылады” деп атап көрсетті. [2].
Жер салығын енгізудегі ең бастысы жерді және басқада ресурстарды
ұтымды пайдалана отырып, ауыл шаруашылық өндірісінің тиімділігін арттыру
және шығынға қарсы механизмді құру. Сонымен қатар ол жерде әртүрлі
шаруашылықты жүргізуге мүмкіндік беруі қажет. Рентаны төлеу бұл жер үлесін
пайдалануға төлем емес, ол жақсы учаскесі барлардың ерекше монополиясы мен
артықшылықтарын пайдалануына төлем. Бұл барлық азаматтардың жерге деген
құқықтарын теңестіру құралы болып табылады.
Жер салығын енгізу және өндіріп алу жөніндегі мәселелермен шетелдік,
ресейлік және қазақстандық ғалым экономистер айналысқан. Қазақстандық
авторларды атап өтсек: Ілиясов Қ.Қ., Аубакиров Я.А., Махмудов Ф.О., Алиев
Р., Құлпыбаев С., Нұрғалиева Г.К., Мухитдинов М.Т., Ермекбаева Б.Ж.
Қазақстан Республикасында жер салығы 1992 жылы енгізілді. Жерге
салынатын салықты енгізу мынандай мақсаттарды көздеген: экономикалық
әдістермен жерді ұтымды пайдалану және жерге орналастыру, жердің құнарлығын
арттыру, оны қорғау жөніндегі шараларды жүргізу үшін, сонымен бірге
аумақтың әлеуметтік-мәдени дамуы үшін бюджет кірістерін қалыптастыру. Жер
салығын төлеу барлық жер иелері үшін (бірқатар жағдайларды қоспағанда)
міндетті болды.
Қазақстан тәуелсіздік алғанынан бері жаңа құқықтық-нормативтік
заңнамалар қабылданып, жаңа өзгерістер өріс ала бастады. Оның ішінде жер
мәселесі, оның экономикалық әдістермен жерді ұтымды пайдалану, жерге
орналастыру, жердің құнарлығын арттыру, оны қорғау шараларын т.б. ары қарай
зерттеуді талап етеді. Осы мәселелер тақырыптың өзектілігін көрсетеді
Курстық жұмыстың мақсаты: Жер нарығы туралы түсінік беру, жерге
төленетін салықтардың мәнін ашып көрсету.
Курстық жұмыстң міндеттері:
- ҚР жер қатынастарын туралы мағлұмат беру;
- Жер нарығы ұғымына теориялық сипаттама беру;
- Жерге төленетін салықтардың сипаты.
Курстық жұмыстың құрылымы: кіріспеден, екі бөлімнен және қорытынды мен
пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1 тарау. ҚР-ның жер нарығы туралы түсінік
1.1 ҚР жерге меншік құқығы мен басқа да құқықтыр
Жер рентасы — жерден түсетін тұрақты табыс. Оның дифференциалдық және
абсолюттік түрлері бар. Алғашқысы дифференциалдық І және дифференциалдық ІІ
рента деп ажыратылады. Дифференциалдық І рентаның пайда болуының басты
себебі — жеке жер телімдерінің құнарлылығы мен сол жердің рынокқа қатысты
орналасу ерекшеліктері. Дифференциалдық ІІ рента жерге жұмсалған қосымша
қаржыға тура байланысты. Шаруашылықты қарқынды жүргізу нәтижесінде қосымша
қаржыдан дифференциалдық ІІ рента туындайды. Ол, сондай-ақ, ауыл
шаруашылығы өнімдерін өндіру кезіндегі қоғамдық және жеке баға
айырмашылығынан да туындайды. Абсолюттік Жер Рентасы жерге деген жеке
меншікке байланысты. Орташа пайдадан артық алынған қосымша құн абсолюттік
рентаны алу көзі болып табылады. Ауыл шаруашылығы айналымына кірмейтін
жерден де Жер Рентасы алынады. Оларға:
- тау-кен өнеркәсібі пайдаланып отырған жерден түсетін рента;
- құрылыс учаскелерінен түсетін рента, т.б. жатады. [1]
Жер рентасының табиғаты жердің экономикалық ресурс ретіндегі
ерекшеліктерімен және жерді пайдалану қатынастарымен байланысты. Жер —
бірегей өндіріс құралы: сан жағынан ол шектелген, оны жасанды түрде ұдайы
өндіру мүмкін емес; жер учаскелері құнарлығы жағынан бір-біріне ұқсамайды,
яғни олардың табиғи өндіргіш күштері өзгеше болады.
Жер нарығында тек сұраныс белсенді фактор. Жерге сұраныс
өзгерістерінің нәтижесі шамалы болғандықтан, оны пайдаланғанда осы
ресурстың иесі белгілейтін баға шешуші фактор болып табылады.
Рента меншікке келетін табыстың бір түрі, капиталды жерге пайдалану
құқы үшін меншік иесіне түсетін төлем. Оның көлемі аренда келісімінде
белгіленеді. Жер рентасы – жер учаскесін уақытша қолданғанға төленетін
төлем. Жер рентасының екі түрі бар: дифференциалды және абсолютті.
Абсолюттік рента – бұл жериелерінің иемденетін табыстарының бір
түрі. Оның абсолюттік деп аталатын себебі – ол құнарлылығы мен басқа да
жағдайларға байланыссыз жалға берілген барлық жерлерден алынады. Мұны
жерге меншік монополиясы болу салдарынан, жер иесіне жерге капитал
пайдалану үшін төленетін төлем. Қай елде болмасын, халықты азық-түлікпен
қамтамасыз ету үшін құнарлы жермен қатар өнімділігі төмен жерлерді де
пайдалануға тура келеді. Сондықтан нарық бағасы құнарлылығы төмен жерде
өндірілетін өнімдердің жеке өндірістік бағасымен өлшенеді. Сондықтан
нашар деген жерлерден де орта пайдадан артық пайда алынатын болады.
Мұндай артық пайданы абсолюттік рента түрінде жер иелері иемденді.
Дифференциальды рентаның қайнар көзі құнарлылығы жоғары және нарыққа
жақын жерлерде өндірілетін ауыл шаруашылығы өнімдерінің жеке өндіріс
шығындары қоғамдық өндіріс шығындарынан әлдеқайда кем болады да, сондай
жерлерді пайдаланатын жалгерлердің үстеме пайдасы болып табылады.
1. Жердің табиғи құнарлылығына және жер учаскелерінің нарыққа
жақын орналасуына байланысты алынатын пайданың төлемі ретінде жер
иелеріне көшуін дифференциальдық І рента деп атайды.
2. Жердің құнарлылығын жасанды жолмен жақсарту арқылы алынатын
үстеме пайданы дифференциалдық ІІ рента деп атайды. Екінші дифференциалдық
рента егіншілікті интенсивті жүргізу әдісін және жердің құнарлығын өсіруді,
прогрессивті биотехнология қолдануды, жоғары потенциалы бар тұқымдарды
тілейді.
Жерді пайдалану экономикалық қатынастардың әр түрлі жүйесімен
реттеледі. Экономикалық ресурс ретінде жер еңбек нәтижесі емес, яғни оның
өндіріс шығындары жоқ. Жер табиғаттың сыйлығы. Жердің саны шектелген,
сондықтан жер практикада қайда пайдаланса да, оның ұсынысы мүлде икемді
емес. Бұл жер нарығында тек сұраныс қана белсенді екенін көрсетеді. Жерге
сұраныс өзгерістерінің нәтижесі шамалы болғандықтан, оны пайдаланғанда осы
ресурстың иесі белгілейтін баға шешуші рөл атқарады.
Нарықтық аграрлық экономиканың субъектісіне меншік иесінің екі типі
жатады — толық меншік иесі және тұтыну меншік иесі. Жердің шектелуі және
оны ұдайы өндірудің мүмкін еместігі, жер монополиясының екі түрлі болуын
тудырады. Толық меншік иесі жерге өзінің жеке меншік монополиясын
жүргізеді: кәсіпкерге оның капиталын өз жеріне әкеліп пайдалануға рұқсат
ету-етпеуге ерікті болады. Аренда туралы келісім жасалған соң жерді нақты
пайдаланушы белгіленеді. Оның (арендатордың) жердің осы учаскесінде
шаруашылық жүргізуге монополиялық құқы болады. Жердің меншік иесі мемлекет
болса, жеке иемдену болмайды және монополияның бір түрі орнайды: — жерге
тұтыну жағынан жер иесі жүргізетін, жерге шаруашылық жүргізетін объект деп
монополия орнайды.
Жерге монополия — нарық субъектісінің осы ресурсқа жарлық етуіне
төтенше құқының болуы, иемденушіге үстем табыс әкеледі. Осы табыс жер
рентасының экономикалық нысанын алады. Жеке меншік монополиясы абсолюттік
жер рентасын тудырады, жерге шаруашылық монополиясы — дифференциялық жер
рентасын тудырады. Осы күнгі батыс әдебиеті экономикалық рента терминін
қолданады, рентаны түрлерге бөліп қарамайды, бірақ олардың пайда болуының
екі себебін келтіріледі.
Рента (фр. rente — табыс әкелу) — меншікке келетін табыстың бір түрі,
капиталды жерге пайдалану құқы үшін меншік иесіне түсетін төлем. Оның
көлемі аренда келісімінде белгіленеді. Аренда келісімі арқылы берілген жер
үшін ол арендатор жердің меншік иесіне рента төлеп тұрады. Демек, жер
рентасы жерге меншіктік экономикалық жағынан жүзеге асырылуының нысаны
болып табылады.
Рента— жерді‚ мүлікті‚ мәміледен түскен капиталды меншіктенуші алатын‚
иеленушіден қосымша шығын мен күш-жігерді талап етпейтін табыс. [2]
Жерді пайдалануға беруден алынған табыс — жер рентасы‚ берілген
қарыздан алынған табыс — капиталдан алынған пайыздар‚ т.б. Мүлікті
меншіктенуші бұл ретте рантъе деп аталады.[3]
Жер рентасы меншікке табыс түрінде, бұдан көп ерте заманда пайда
болған. Бірақ тек нарық экономикасында рентаны экономикалық тәсілдер арқылы
иемдену мүмкіндігі туады. Осы жағдайда ол үстем пайда болып табылып, екіге
бөлінеді: кәсіпкер — жер арендаторы ие болатын пайдаға және жерге меншік
иесіне түсетін рентаға.
Дифференциялдық рента монополияланған табиғи күші бар учаскелердегі
индивидуалдық өндірістік баға мен нарықтағы қалыптасқан бағаның айырмасы
болып табылады. Жер меншігі артық пайдаға қатынасы жоқ, бірақ ол оның жер
рентасы нысанына айналуының себебі болып табылады. Сондықтан рентаны
еңбекпен келмеген табыс деп атайды.[4]
Дифференциалдық рентаның екі түрі бар: бірінші дифференциалдық рента
және екінші дифференциалдық рента.
Бірінші дифференциалдық рентаның болуы жердің сапасының әр түрлі
болатынымен байланысты. Осы рента құнарлылығы жоғары жерлерден алынатын,
құнарлылыққа байланысты рента болып және стратегиялық жағынан
материалдарға, еңбекке, тұтынушыларға қолайлы орналасқан жер учаскелерінен
алынатын рента болып бөлінеді.
Екінші дифферендиалдық рента егіншілікті интенсивті жүргізу әдісін
және капиталдың үстеме салымын яғни, жердің құнарлылығын өсіруді,
прогресивті биотехнология қолдануды, жоғары потенциалы бар тұқымдарды т.б.
тілейді. Нәтижесінде өнімділік жоғарылайды, шығындар тез өтеледі. Кәсіпкер
үстем пайда түсіреді.
Екінші дифференциалдық рента егін шаруашылығының стимулын күшейтеді.
Бұл айырмашылық келісім шарттың мерзімі өткенше арендаторға түседі. Ал
аренда мерзімі біткен соң, бұл да жер иесінің қарамағына түседі. Осы жағдай
нарық экономикасын аргарлық секторға енгізудің өте зор кедергісі болып
табылады.
Жерге меншік құқығының түсінігі ҚР Жер кодексінің 3-бабында берілген.
ҚР-да жер мемлекеттік меншікте болады. Жер учаскілері Жер кодексінде
белгіленген негіздерде, шарттар мен шектерде жеке меншікте де болуы мүмкін.
Жер, оның қойнауы, су көздері, өсімдіктер және жануарлар дүниесі,
басқа да табиғи ресурстар мемлекеттік меншікте болады.
Жер учаскілеріне меншік құқығы мына жолдар арқылы туындайды:
1) меншік құқығын табыстау;
2) меншік құқығын беру;
3) меншік құқығының әмбебап құқықтық мирасқорлық (мұраға қалдыру,
заңды тұлғаның қайта ұйымдастырылуы) тәртібі бойынша ауыстыру.
Меншік құқығын табыстау, беру және оның ауысуы жер учаскісінің
нысаналы мақсаты ескеріле отырып жүзеге асырылуға тиіс.
Жер учаскесіне меншік құқығы келесі негіздерде туындайды:
1) мемлекеттік органдар актілер негізінде;
2) азаматтық-құқықтық мәмілелер негізінде;
3) ҚР-ның заңдарында көзделген өзге де негіздерде (ҚР ЖК 22-бабы).
ҚР Жер кодексінің 27-бабына сәйкес, мемлекеттік меншік құқығын жүзеге
асыру мынаны білдіреді: мемлекеттік меншіктегі жерден жер учаскелері:
1) жеке меншікке сатылу немесе ақысыз білдіру;
2) тұрақты немесе уақытша жер пайдалануға берілуі;
3) Жер кодексінде, ҚР-ның өзге де заң актілерінде немесе
халықаралық шарттарда көзделген жағдайларда өзге де құқықтық нысандарда
жүзеге асырылуы мүмкін.
Мемлекеттік меншік құқығының объектілері болып жеке меншікке
берілмеген жерлердің барлығы табылады. Бұл мәселені РК Жер кодексінің 26-
бабы толығырақ ашады. Оған сәйкес, мемлекеттік билік органдарына,
мемлекеттік ұйымдар мен мекемелерге берілген, қорғаныс қажеттіліктеріне
пайдаланылатын, ерекше қорғалатын табиғи аумақтар алып жатқан, сауықтыру
және тарихи-мәдени мақсаттағы, орман және су қорларының, елді мекен
жеріндегі ортақ пайдаланудағы, босалқы жер, оның ішінде арнайы жер қорының
жер учаскелері, кенттер мен ауылдық елді мекендердің маңыздағы жайылымдық
және шабындық алқаптар, сондай-ақ, жеке меншікке берілмеген шалғайдағы
жайылымдар мен басқа да жерлер меншікте болады.
1.2 Жер пайдалану құқығы
Жер учаскесін пайдалану құқығының туындауының негізі болып осындай
құқықты, құқықты иеленуші құқық субъектісін және заңды фактіні белгілеу
мұмкіндігін көздейтін заң формасы табылады.
Заңды фактілер ретінде құқық нормаларына сәйкес белгілі бір құқықтық
салалардың – құқықтық қатынастардың пайда болыуының, өзгеруінің және
тоқтатылуының – туындауына себепкер болатын жағдайлар түсініледі.
Жер учаскесінің пайдалану құқығының негізі болып осы құқықты
орнықтыруға бағытталған тек құқыққа сай әрекет қана табылады. Жер пайдалану
құқығының туындауы негіздерінің тізімі ҚР Жер кодексінің 31-бабында
берілген.
Жер пайдалану құқығы туындау негіздеріне қарай былай бөлінеді:
1) жер пайдалану құқығын тадыстау;
2) жер пайдалану құқығын беру;
3) жер пайдалану құқығының әмбебап құқықтық мирасқорлық тәртібімен
ауысуы.
Сонымен қатар, жер пайдалану құқығы мына негіздер бойынша да
туындайды:
1) мемлекеттік органдар актілерінің;
2) азаматтық-құқықтық мәмлілердің негізінде;
3) ҚР-ның заңдарында көзделген өзге де негіздерде.
ҚР Жер кодексінің 1-бабына сәйкес, ҚР жер қоры нысаналы мақсатына
сәйкес мынадай санаттарға бөлінеді:
1) ауыл шаруашылығы мақсатындағы жер;
2) елді мекендердің жері;
3) өнеркәсіп, көлік, байланыс, қорғаныс жері және өзге де ауыл
шаруашылығы мақсатына арналмаған жер;
4) ерекше қорғалатын табиғи аумақтардың жері, сауықтыру мақсатындағы,
рекреациялық және тарихи-мәдени мақсаттағы жер;
5) орман қорының жері;
6) су қорының жері;
7) босалқы жер.
Құқықтық режимі бойынша жер пайдалану құқығы тұрақты немесе уақытша,
иеліктен шығарылатын немесе шығарылмайтын, ақылы немесе ақысыз алынатын
болуы мүмкін.
Субъектілерінің құқықтық жағдайына қарай жер пайдалану құқығы келесі
түрлерге бөлінеді:
1) мемлекеттік және мемлекеттік емес;
2) ұлттық және шетелдік;
3) жеке және заңды тұлғалар;
4) тұрақты және уақытша, бастапқы және кейінгі.
ҚР Жер кодексінің 30-бабына сәйкес жер пайдалану құқығының
субъектілері кесесі түрлерге бөлінеді:
1) мемлекеттік және мемлекеттік емес субъектілер;
2) ұлттық және шетелдік субъектілер;
3) жеке және заңды тұлғалар;
4) тұрақты және уақытша субъектілер;
5) бастапқы және кейінгі субъектілер.
Жер пайдаланудың бұл түрлеріне ҚР Жер кодексінің 12-бабында қысқаша
сипаттама берілген.
Мемлекеттік жер пайдаланушылар – мемлекеттік республикалық және
коммуналдық заңды тұлғалар.
Шетелдік жер пайдаланушылар – бұл шет мемлекет азаматтары, азаматтығы
жоқ адамдар, шет мемлекет заңдарына сәйкес құрылған заңды тұлғалар, шет
мемлекеттер, халықаралық бірлестіктер мен ұйымдар.
Ұлттық жер пайдаланушылар – ҚР-ның азаматтары, ҚР-ның заңдарына сәйкес
құрылған заңды тұлғалар, соңын ішінде, шетелдік қатысушылары бар
кәсіпорындар.
Мемлекеттік емес жер пайдаланушыларт – азаматтар және мемлекеттік емес
заңды тұлғалар.
Бастапқы жер пайдаланушылар – жер пайдалну құқығын Жер кодексінің 32-
бабында көзделген тәртіппен тікелей мемлекеттен не осы құқықтан айыру
тәртібімен басқа да бастапқы жер пайдаланушылардан алған тұлғалар.
Тұрақты жер пайдаланушылар – жер пайдалану құқығының мерзімі шектеусіз
сипатта болатын тұлғалар.
Кейінгі жер пайдаланушылар - өзінің басапқы жер пайдаланушы мәртебесін
сақтап қалатын жер пайдаланушыдан кейінгі жер пайдалану туралы шарт
негізінде уақытша жер пайдалану құқығын алған тұлғалар.
2 тарау. Жер нарығы және жер мониторингі
2.1 Жер нарығын реформалау мәселелері
Есін енді жинаған халық нарықтың парығын түсінген. Жердің қадірі енді
білінді. Таң атпаймын десе де күн қоймайды емес пе. Жер дегеніміздің
планета үстіндегі адамдар қызметінің, тұрмыс-тіршілігінің өзегі болып
табылатын, ең маңызды табиғи ресурс екенін ескеруіміз керек. Жер-адамзат
күнкөрісінің басты көзі, өндірістің негіздерінің негізі. Қазақта жер дауы
және жесір дауы ежелден бар дүние. Республикамызда жер кодексі жарық
көргеннен кейін көп уақыт өтпей-ақ осы ескі ауру қайта қоза түскендей болып
отыр. Әрине мұны жаңа заңның жамандығы немесе қажетсіздігі деп түсінбеуіміз
керек. Мәселе сол заңның әрекет ете бастауында болып отыр. Өйткені, заң
күшіне енген сәттен бастап жердің қадір-қасиеті артты, экономикадағы ең
басты нысан, мәселелердің мәселесі болып есептелетін жер де енді айналысқа
түсе бастады. Бір есептен алғанда бұған қуатымыз керек. Өйткені мына нарық
заманында дүниедегі барлық заттың иесі болып тұрып, сол барлық затты
өндіретін жердің иесіз қалуы тиісті емес қой. Жер мейлі мемлекеттік
меншіктік нысан болып табылса да оған азаматтардың иелік көзқарасы қажет.
Жер иелігіне құқық беру мәселесі де жаңа заңда осыған орайлас орынды
қозғалған деп ойлаймын. Жаңа заңның тағы бір жағымды жағы, ол Қазақстан
азаматтарына жер иеленуде артықшылық жағдайын берді. Заңда кез келген
кәмелет жасына толған Қазақстан азаматына қолданыстағы заңдылықтарға сәйкес
ауыл шаруашылығына жарамды жерлерден жер бөліп беру мүмкіндігі көзделген.
Ал сол азамат өзіне жер ала-алмай отырса, ол өзінің мүмкіндігін заңды
негізде дұрыс пайдалана алмауынан және жергілікті жерлердегі жерге қатысы
бар мемлекеттік шенеуніктердің тарапынан болатын келеңсіз жағдайлардан
туындайды. Сонда қазіргі даулар біздің байқауымызша, жердің тапшылығынан
немесе жоқтығынан емес, қайта мемлекет су тегін бөліп берген сол жерге
дұрыс иелік жасай алмаудан, әйтпеген жағдайда қолындағы құқықты дұрыс
жүзеге асыра білмеуден келіп туындап отыр.
Қазақстанның саяси және экономикалық құрылысын қайта құру процестері
жер қатынастарын түбегейлі өзгерту және жер реформасын жүргізу қажеттігін
туғызды. Елбасының Жарлығымен 1991 жылы қолға алынған жер реформасын жер
қатынастарын қайта құру және жерге қатысты түрлі нысандардың тиімді жұмыс
істеуі үшін жағдай туғызу, сонымен қатар жер ресурстарын тиімді пайдалану
мен қорғауға мемлекеттік бақылау жасау мақсатында құрылған Қазақстан
Республикасының жер қатынастары және жерге орналастыру жөніндегі
мемлекеттік комитеті басқарады. Жер қатынастарының дамуы мен жер реформасын
шартты түрде бес кезеңге бөлуге болады: Бастапқы кезең (1990-1993 жж.) Жер
кодексі. “Жер реформасы туралы”, “Шаруа қожалықтары туралы”, “Жер салығы
туралы” Қазақстан Республикасының заңдары, сонымен қатар аталған заңдардың
орындалуын жүзеге асыру үшін Министрлер Кабинетінің 11 қаулысы қабылданды.
1992-1993 жылдары шаруа (фермерлік) қожалықтарын және жеке қосалқы
шаруашылықтарды, бау шаруашылығын, бақшашылықты және мал шаруашылығын
дамыту үшін арнайы жер қорын құру мақсатында жерді есепке алу жүргізіледі.
1992-1994 жылдары ауылдық елді мекендерді және кенттерді кеңейту үшін
қосымша жерлерді бөлу жұмыстары жүргізілдеі. Нәтижесінде 7,5 мың елді
мекенге 17,7 млн.-ға жер бөлінді. 1993-1994 жылдары барлық ауылшаруашылық
ұйымдарында жұмыс істейтін жұмыскерлердің жер телімдерінің көлемін анықтау
жұмыстары жүргізілді. Осы, кезеңде қабылданған заңдардың совхоздар мен
колхоздардың мемлекеттік емес болып қайта құрылуына, жерде шаруашылық
жүргізудің жаңа түрлерінің пайда болуына өз әсерін тигізгені сөзсіз. Бірақ,
елде нарықтық қатынастардың одан әрі дамуына жердің тек мемлекеттік
меншікте болуы кедергі келтіре бастады.
Жер қатынастары дамуының екінші кезеңі (1994-1995 жж.) жер заңының
нарық жағдайына бейімделу кезеңі болып табылады. Осы мақсаттарда Қазақстан
Республикасы Президентінің “Жер қатынастарын реттеудің кейбір мәселелері”
және “Жер қатынастарын одан әрі дамыту туралы” Жарлықтары шығып,
республикада алғаш рет мемлекеттің жерге ерекше меншігі жағдайында жерді
пайдалану құқығын сатып алу-сату институты енгізілді. Осы кезеңнен бастап
нарықтық экономика жағдайына бейімділген жаңа жер қатынастарының алғы
шарттары пайда бола бастады. 1994 жылдан бастап Қазақстан Республикасының
Жер қатынастары және жерге орналастыру жөніндегі мемлекеттік комитеті Жер
кодексінің жаңа редакциясы бойынша жұмыстар жүргізіп, нәтижесінде 1995
жылғы 22 желтоқсанда Қазақстан Республикасы Президентінің заң күші бар “Жер
туралы” Жарлығы шықты. Осы Жарлықтың шығуымен жер реформасын жүзеге
асырудың үшінші кезеңі басталды (1995-2002 жж.). Ол негізгі мәселені, яғни
жердің жылжымайтын мүлік ретінде танылуын, құқықтық реттеудің нысаны
ретіндегі заңдық мәртебесін шешті. Жер заңға сәйкес заттық құқық,
сервитуттар тарайтын шаруашылық, меншік және пайдалану нысанына айналды.
Сонымен, республикамыздың өркениетті дамыған нарыққа енуін қамтамасыз ете
алатын жер қатынастарының заңдық негіздерінің бүтін жүйесі құрылды. 1995
жылдан бастап қайта құрылған және қайта ұйымдастырылған шаруашылықтарының
жұмыскерлеріне жер үлесіне құқық беретін куәліктерін рәсімдеу және беру
жұмыстары жүргізілді. Бұл жұмыстар 1997 жылы анықталып, нәтижесінде жер
үлесіне құқық беретін 2,3 млн.-нан астам куәлік берілді. 2000 жылдың
соңында республикада жер үлестерін нақты дербестердіру жұмыстары аяқталды.
2000 жылға қарай “Жер туралы” Жарлықтың жеке нормалары өмір болмысынан
артта қала бастады және өзгертулер мен толықтыруларды енгізу қажеттілігі
туындады.
Жер заңдарын жетілдіру қажеттігіне жерді пайдалану құқығының
институтын қайта құу және ауылшаруашылық мақсатындағы жерлерге жеке
меншікті енгізу мүмкіндігін қарастыру себепші болды. Бірақ, қоғамның жер
меншігіне деген бірыңғай емес көзқарастары жер меншігінің өрісін кеңейтуге
мүмкіндік бермеді. Екі жлдық бүкілхалықтық талқылаудың соңында 2001 жылы
24қаңтарда “Жер туралы” Заң қабылданып, ол жер реформасы дамуының төртінші
кезеңінің бастамасы болды. Ауылшаруашылық мақсатындағы жерлер мемлекеттің
меншігіне жатады және ол жерлерді жалға беру кеңінен қолданылады. Он жыл
бұрын жер пайдаланушылар-негізінен совхоздар мен колхоздар жер ауқымы
бойынша ең ірі шаруашылықтар болып табылатын. 1990 жылдың 1 қаңтарында
совхоздардың орташа саны-2044 болып, колхоздар 407 болды, ал жалпы
ауылшаруашылық өнеркәсіптер саны 3968 болды. Жер реформасын жүргізудің
нәтижесінде шаруашылықтардың жер пайдалану құрылымдары едәуір өзгерістерге
ұшырады. 113,2 мың шаруа (фермерлік) қожалығында, 3,1 мың акционерлік
қоғамдар мен шараушылық бірлестіктерінді, 1,9 мың өндірістік
кооперативтерде жерге орналастыру және жерді пайдалануды қалыптастыру
жұмыстары жасалды. Мемлекеттік ауылшаруашылық кәсіпорындарына берілген
жерлер ауқымы реформа кезеңінде 205 млн. гектар жерден 3,3 млн. гектарға
қысқарды. Елдегі 3,1 млн. жер теліміне меншік иелері мен жер
пайдаланушылардың 2,8 млн.-нан астамына жер теліміне құқығын растайтын
құжаттары берілді. Жер телімін сатып алу-сату құқығының институттары
енгізілгеннен бастап республиканың жерге орналастыру қызметі, мемлекеттік
жер телімдерін немесе жерді пайдалану құқығын сатуы бойынша 58,2 мың
мәмілелерді рәсімдеп тіркеді. Бұл мәмілелердің жалпы құны қазіргі кезде
14,6 млрд. теңгені құрады. Маңызды экономикалық проблема және жер рыногы
дамуының негізгі қозғаушы күші ретінде жерге төлемнің негізделген
нормативтерін-жердің нормативті бағасын, жер салығын, жалдық төлемін,
жердің кепілдік бағасын (ипотек жағдайында) және нақты жер төлемдерінің
әділ құнын жүргізуге беретін басқа да көрсеткіштерін белгілеу болып
табылады.
Сонымен қатар, жер аймақтарға, санаттарға және бағасы бойынша бөлу
жұмыстарын жүргізу керек; шаруашылық субъектілерінің бірігуіне
(кооперациялануына), орналасуына және нығаюына көмек көрсету керек; жерге
орналастыру, бұзылған жерлерді қалпына келтіру, жерлерді игеру және
жақсарту жобалары мен сызбаларын жасау арқылы жерді пайдаланудың жаңа
жүйесін жасауға ғылыми және жобалық-техникалық көмек көрсету қажеттіліктері
де туындап отыр. Жерге орналастыру, жер кадастары, сандық картографиялауды
жасау, мемлекеттік бағдарламаларға және заңды тұлғалар мен азаматтардың
тапсырыстарына сәйкес топырақтық, геоботаникалық, топографиялық-геодезиялық
және басқа да іздестіру жұмыстарды жүргізу мәселелері алға қойылып отыр.
Осы аталған және басқа да шараларды орындау елдің жер ресурстарын тиімдірек
пайдалануға мүмкіндік береді және жер реформасын ойдағыдай жүзеге асыруға
мүмкіндік туғызады деп айтуға болады.
2003 жылы қабылданған Жер кодексі бесінші кезең болып саналады. Бұл
жер кодексінде республикамыздағы осы уақытқа дейін шешімін таппай келген
бірнеше мәселелер осы заңнаманың қабылдануымен жер саласы көптеген
өзгерістерге ұшырап, жер мәселесін дамытуға үлесін қосқан еді. Жер
реформасын жүзеге асыру жылдарында республикада жер меншігінің әр түрлі
нысандарына, жерді пайдалану құқығы түрлерінің әр алуандылығына, жер
телімдерін және жерді пайдалану құқығын нарықтық қатынастарға енгізу, жерді
ақылы пайдалануға негізделген жаңа жер қатынастары қалыптасты.
Республикамыздағы жер заңдарының дамуы және жетілдіру кезеңдері, ТМД
елдерінің ұқсас заңдарымен салыстырғанда нарық жағдайында жердің жеке
сипаттары үшін жеке меншікке өту процестері біртіндеп өрбіді. Елдің жер
заңдары басқа елдердің ұқсас заңдарына жуық немесе толық үйлеседі. Жер
реформасын одан әрі қарай дамуы мен тереңдетілуі жерде тиімді қожалық
етуге, елдің басты байлығы-жер ресурстарын тиімді пайдалануға, оларды
қорғауға тиімді жағдай жасауға бағытталуы керек. Біздің еліміздің соңғы он
жыл ішіндегі жерге орналастыру және топографиялық-геодезиялық қызмет
көрсету жұмыстарын қорытындылай келе, осы саладағы істер белгілі дәрежеде
елімізде нарықтық қатынастардың енгізілуіне және дамытылуына, Қазақстан
Республикасының экономикалық тәуелсіздікке қол жеткізуіне ықпал етті және
біздің Отанымыз-тәуелсіз Қазақстанның одан әрі гүлденуіне бағытталды деген
қорытынды шығаруға болады.
Жеке меншіктегі объектілері болып ҚР Жер кодексінде көзделген тәртіпке
сәйкес елді мекендер, ауыл шаруашылық мақсатындағы, орман және су
қорларының жерлері табылады.
Жер иелену құқығы – жерді іс жүзінде иеленуді жүзеге асырудың заңмен
қамтамасыз етілген мүмкіндігі.
Жер пайдалану құқығы – тұлғаның мемлекеттік меншіктегі жер учаскесін
ақылы және ақысыз негізге шектеусіз мерзімге немесе белгілі бір мерзім
ішінде иелену және пайдалану құқығы.
Жерге билік ету құқығы – мемлекеттің ҚР аумағындағы жердің заңдық
тағдырын айқындаудағы заңмен қамтамасыз етілген құқығы, сондай-ақ жердің
жеке меншік иесінің өз жер учаскесіне қатысты ҚР-ның заң актілерінде тыйым
салынбаған мәмілелер жасауға құқығы.
2.2 Жерге орналастыру, жер мониторингі мен кадастры
Жерге орналастыру жер қатынастарын реттеуге, жерді ұтымды пайдалану
мен қорғауды ұйымдастыруға бағытталған Қазақстан Республикасы жер
заңдарының сақталуын қамтамасыз ету жөніндегі іс-шаралар жүйесі болып
табылады.
Жерге орналастыру мыналарды қамтиды және қамтамасыз етеді:
1) ландшафтық-экологиялық көзқарас негізінде жерге орналастырудың,
жерді аймақтарға бөлудің республикалық, облыстық және аймақтық схемаларын
(жобаларын) және жер ресурстарын пайдалану, жақсарту және қорғау
бағдарламаларын әзірлеу;
2) қолданыстағы жер пайдалануды қалыптастыру және ретке келтіру
жөніндегі шаруашылықаралық жерге орналастыру жобаларын жасауды, белгілі бір
жерде жер учаскелерін бөліп беру мен шекарасын белгілеуді, жер учаскесіне
меншік құқығына және жер пайдалану құқығына құжаттар жасауды;
3) белгілі бір жерде елді мекендердің шекарасын (шегін) анықтау мен
белгілеуді, олардың жер-шаруашылық орналастыру жобаларын жасауды;
4) белгілі бір жерде әкімшілік-аумақтық құрылымдардың, ерекше
қорғалатын табиғи аумақтардың және жерді пайдалану мен қорғаудың ерекше
шарттары бар басқа да жер учаскелерінің шекарасын белгілеуде;
5) жерге орналастыру, бүлінген жерді жаңғырту мен жаңа жерді игеру
жобаларын, сондай-ақ жерді пайдалану мен қорғауға байланысты басқа да
жобалар әзірлеуді;
6) жерді түгендеу ісін жүргізуді, пайдаланылмай жатқан, ұтымды
пайдаланылмай жүрген немесе нысаналы мақсатында пайдаланылмай отырған жерді
анықтауды;
7) топографиялық-геодезиялық, картографиялық, топырақты зерттеу,
геоботаникалық және басқа да зерттеу мен іздестіру жұмыстарын жүргізуді;
8) жер ресурстарының жай-күйі мен пайдаланылуының тақырыптық карталары
мен атластарын жасауды.
Жерге орналастыру атқарушы органдардың шешімі бойынша не жер
учаскелерінің мүдделі меншік иелерінің немесе жер пайдаланушылардың өтінімі
бойынша, сондай-ақ жер ресурстарын басқару жөніндегі аумақтық органдардың
бастамасы бойынша жүргізіледі.
Жерге орналастырудың негізгі міндеттері болып мыналар табылады:
- жерлерді ұтымды пайдалану мен қорғауды жоспарлау және
ұйымдастыру;
- жер ресурстарын ҚР-ғы табиғи жағдайларды кешенді бақылау
жүйесінде зерттеу;
- ғылыми-зерттеу және тәжірибелік-конструкторлық жұмыстарды
орындау, жерге орналастыру, жер кадастры, жер маниторингі және жер-
бағалаушылық жұмыстары бойынша ғылыми-зерттеу бағдарламаларды, әдістерді,
ұсыныстар мен нұсқаулар жасау;
- шекараларда әкімшілік-аумақтық құрылымдарды, меншік
иелерінің, жер пайдаланушылардың жер учаселерін орнықтыра және бікете
отырып жерге орналастыру және тиісті материалдар мен құжаттарды рәсімдеу,
меншікке немесе жер пайдалануға берілген жерлерді пайдалану шарттары мен
режимін белгілеуге байланысты ұсыныстар жасау;
- табиғи ландшафтарды жақсартуға және жетілдіруге, жерлерді қорғауға,
топырақтың құнарлығын сақтау мен арттыруға, жаңа ауыл шаруашылығы
алқаптарын игеруге және қолда бар алқаптардың жағдайларын жақсартуға,
жерлерді эрозиядан және дефляциядан, селден, су басудан, құрғаудан,
қоқыстанудан, кейінгі тұзданудан, шөлденуден, химиялық, радиоактивтік және
өңдірістік қалдықтардан ластанудан және басқа да кері құбылыстардан
қорғауға бағытталған шараларды даярлау;
- жерлердің саны, сапасы туралы ақпаратты дайындау;
- жер-бағалаушылық жұмыстарын және ауыл шаруашылығы алқаптарын аул
шаруашылығын жүргізумен байланысты емес мақсаттарда пайдалану үшін алып қою
кезінде ауыл шаруашылығы өңдірісінің шығындарын анықтау;
- жерді аймақтарға бөлу.
ҚР Жер кодексінің 151-бабына сәйкес жерге орналастыру процесі мынадай
кезендерді қамтиды:
- жерге орналастыру ісін жүргізуді бастау;
- дайындық жұмыстары;
- жерге орналастыру болжамдарын, схемаларын, бағдарламалары мен
жобаларын әзірлеу;
- жерге орналастыру құжаттамасын қарау, келісі және бекіту;
- жерге орналастыру жобасын орындау.
Мемлекеттік жер кадастры ҚР-ның мемлекеттік кадастырлар жүйесінің
құрамдас бөлігі болып табылады және жер ресурстарын басқару жөніндегі
орталық уәкілетті орган өздеріне қатысты алғанда мемлекеттік басқару органы
болып табылатын, мамандандырылған республикалық мемлекеттік кәсіпорындар ҚР-
ның бүкіл аумағында бірыңғай жүйе бойынша жүргізеді.
Мемлекеттік жер кадастырының мәліметтері мемлекеттік ақпараттық ресурс
болып табылады.
Мемлекеттік жер кадастры аэрофототопографиялық, фотограмметриялық,
кадастырлық суретке түсіруді, жобалау-іздестіру, картографиялық және
бағалау жұмыстарын, топырақты зерттеу, геоботаникалық және басқа да
зерттеулер мен іздестірулер, жер мониторингін, жерді мөлшерлік және сапалық
есепке алу жәек мемлекеттікжер кадастрын жүргізуге байланысты басқа да
жұмыстар атқару арқылы жүргізеді. Мемлекеттік және жер кадастрының
деректері жерді пайдалану мен қорғауды жоспарлау кезінде, жерге
орналастыруды жүргізу, шаруашылық қызметті бағалау және жерді пайдалану мен
қорғауға байланысты басқа да іс-шараларды жүзеге асыру кезеніңде, сондай-ақ
жердің біріңғай мемлекеттік тізілімін қалыптастыру, құқықтық және басқа
кадастрларды жүргізу, жер үшін төлем мөлшерін айқындау, жылжымайтын мүлік
құрамындағы жер учаскелерінің құнын және табиғи ресурстар құрамындағы
жердің құнын есепке алу үшін негіз болып табылады.
Мемлекеттік жұмыс кадастры мынадай жұмыс түрлерін қамтиды:
1) жер учаскелерінің кадастрлық ісін қалыптастыруды;
2) жердің мөлшері мен сапасын есепке алу;
3) жер учаскелерінің меншік иелері мен жер пайдаланушыларды, сондай-ақ
жер құқығы қатынастарының басқа да субъектілерін есепке алуды;
4) мемлекеттік тіркеу мақсаты үшін жер учаскелерін есепке алуды;
5) жерді мемлекеттік кадастрлық бағалау мен топырақты бағалауды;
6) жер учаскелері мен олардың субъектілері туралы деректер банкін,
сондай-ақ басқа да жер-кадастрлық ақпаратты қағаз бетінде және электрондық
түрде жинақтауды, өңдеу мен жүргізуді;
7) мемлекеттік жер кадастрының автоматтандырылған ақпараттық жүйесін
құру мен жүргізуді;
8) жер-кадастр карталарын, оның ішінде цифрлық карталарды дайындау
мен жүргізуді;
9) жер-кадастр кітабы мен біріңғай мемлекеттік жер тізілімін
жүргізуді;
10) жер учаскелеріне құқықты куәландыратын құжаттарды дайындауды.
Жер мониторингі болып жатқан өзгерістерді уақытылы анықтау, оларды
бағалау, одан әрі дамуын болжау және кері әсері бар процестерді болдырмау
мен оның зардаптарын жою жонінде ұсыныстар әзірлеу мақсатында жүргізілетін
жер қорының саплық және мөлшерлік жай-күйін базарлық, жедел, мерзімді
байқау жүйесін білдіреді.
Жер мониторингі қоршаған табиғи ортаның жай-күйі мониторингінің
құрамдас бөлігі және сонымен бір мезгілде басқа да табиғи ортаға мониторинг
жүргізу үшін база болып табылады.
Жер мониторингінің міндеттері болып мыналар табылады:
1) жердің жай-күйінің өзгерістерін уақытылы анықтау, оларды бағалау,
болжам жасау және кері әсері бар процестерді болдырмау мен зардаптарын жою
жонінде ұсыныстар әзірлеу;
2) мемлекеттік жер кадастрын жүргізуді, жерге орналастыруды, жерді
пайдалану мен қорғауды бақылауды және жер ресурстарын мемлекеттік
басқарудың өзге де функцияларын ақпараттық қамтамасыз ету.
Жер мониторингінің жердің сипаттарына сәйкес келетін ішкі жүйелері
болады. Аумақты қамтуына қарай республикалық, аймақтық не жергілікті жер
маниторингі жүзеге асырылады.
Нарық қатынастарының пайда болуының ең басты шарты - өндіріс құрал –
жабдықтарына жекеменшік. Ал Қазақстандағы өндірістік қатынастардың негізі
жерге феодалдық меншік болды ірі- ірі мал иелері жердің де аса ірі
меншіктенушілері болды. Көшпелі мал шаруашылығы жағдайында жер өндірістің
шарты ғана емес, сонымен бірге негізгі құралы да болды.
3 тарау. Жер салығы және олардың жергілікті бюджет кірісінің
қалыптастырудағы ролі
3.1 Жер салығының мазмұны, салық салу обьектілері
Жеке тұлғалар мен шаруашылық жүргізуші субьектілердің қаржыларының бір
бөлігін жерге төлем ретінде мемлекеттің өзіне алуын жер салығы деп аталады.
XX ғ. басында Н. Сухановтың жүргізген теориялық зерттеулері өз
мәнділігін әлі күнге дейін жоғалтқан жоқ. Ол ренталық салымдарды сипаттай
отырып: “ренталық салым екіге бөлінеді: біріншіден, қандай салық түрінде
жер рентасын алуға болады және екіншіден, қандай жолмен рентаны қоғамдық
қажеттілікке бағыттау, яғни қалай оны бөлуге болады және тек жер салығын
салу арқылы ғана белгілі бір топ жер иеленушілерінің монополиясымен және
артықшылықтарын басқалардың мүдделері үшін жоюға болады”. [10]
1992 жылы жер салығы енгізіліп, оның көздегені жерді рационалды
қолдану, жердің құнарлығын арттыру үшін түрлі қажетті шараларды жүзеге
асыруды қамтамасыз ету болды. Нарықтық экономикаға көшуге байланысты
Қазақстанда 1995 жылдан бастап жер реформасы іске асырыла бастады. Бұл
реформаның негізгі мақсаты жер қатынастарын өзгерту, жаңа жер
пайдаланушыларын және жер нарығын қалыптастыру. Жер реформасының
нәтижесінде жер қоры қайта бөлініп, жерде әртүрлі шаруашылықтың түрлері
қалыптасты. Бұрынғы колхоздар мен совхоздар акционерлік қоғамдар,
шаруашылық серіктестіктері, шағын кәсіпорындар, шаруа қожалықтары ретінде
қайта қалыптасты.
Жер салығының мақсаты – экономикалық әдістермен жерді ұтымды
пайдалануды қамтамасыз ету және жерді сақтау, құнарлығын арттыру,
территориялардың әлеуметтік – мәдени дамуы үшін қажетті шараларды іске
асыру арқылы бюджетке түсетін табыстарды құрау.
Жер салығы меншікті салықтарға жатады. Салықтың түпкі мақсаты меншікті
тиімді пайдалануға ынталандару. Салықтардың мөлшері меншіктің көлеміне
қарай белгіленеді: меншіктің көлемінің ірі болуы табыстың жоғары болуына
кепілдік бермейді, егер салық жоқ болса, ірі меншік иелері көп
артықшылықтарға ие болып, мүлікті дұрыс пайдалануға ұмтылыс еді. Меншік
салықтары қоғам алдындағы салық жауапкершілігін бірдей көтеруге бағытталған
нақты салықтарға жатады.
Қазіргі іске асырылып жатқан салық заңдарына сәйкес заңды және жеке
тұлғалардың меншігі жыл сайын салық салуға жатады.
Жер салығын төлеушілер болып, Қазақстан Республикасының азаматтары,
ұйымдар, серіктестіктер, мекемелер, сонымен бірге кәсіпорындар, халықаралық
серіктестіктер және ұйымдар, шетел заңды тұлғалары және азаматтары, жер
учаскесін пайдаланатын резидент еместер.
Салық салу мақсатында барлық жерлер олардың нысаналы арналымы мен
тиістілігіне қарай санаттарға бөлді. Жердің белгілі бір немесе өзге
санаттарға жататындығы жер заңнамасымен белгіленетін болды.
Салық салу мақсатындағы барлық жерлер оладың арналған нысанасы мен
тиесілілігіне қарай мынадай санаттарға және салық салу обьектілеріне
бөлінеді:
• ауыл шаруашылық мақсатындағы жерлерге;
• елді мекендер жерлеріне;
• өнеркәсіп, көлік, байланыс, қорғаныс және өзге де шаруашылық
емес мақсаттағы жерлерге;
• ерекше қорғалатын табиғи аумақтар жерлеріне, сауықтыру,
реакциялық және тарихи-мәдени мақсаттағы жерлерге;
• орман қорының жерлеріне;
• су қорының жерлеріне;
• запастағы жерлерге жатқызылуына қарай қарастырылады.
Салық мөлшерлемелері жердің сапасына, тұрған орнына, сумен қамтамасыз
етілуіне қарай сараланған және жер алаңының бір өлшеміне гектарға, шаршы
метрге белгіленген. Базалық мөлшерлемелерге Үкімет жыл сайын
белгілейтін болды. Бюджетке жер салығы жер учаскесінің орналасқан
жері бойынша төленетіні заңмен бекітілді.
Жердің белгілі бір немесе өзге санатқа жататындығы Қазақстан
Республикасының жер туралы заң актілерімен белгіленеді. Елді мекендер
жерлері салық салу мақсаты үшін мынадай екі топқа бөлінген:
1. тұрғын үй қоры, соның ішінде олардың жанындағы құрылыстар мен
ғимараттар орналасқан жерлерді қоспағанда елді мекендер жерлері;
2. тұрғын үй қоры, соның ішінде олардың жанындағы құрылыстар мен
ғимараттар орналасқан жерлер. [6, 171 б.]
Мыналар салық салу объектісі болып табылмайды: елді мекендердің ортақ
пайдалануындағы жер учаскелері, алаңдар, көшелер, жолдар, өткелдер,
жағалаулар, парктер, скверлер, су қоймалары, жағажайлар, зираттар және
халықтың мұқтаждарын қанағаттандыруға арналған өзге де объектілер алып
жатқан және соларға арналған жерлер елді мекендердің ортақ пайдалануындағы
жерлерге жатады. Ортақ пайдаланудағы мемлекеттік автомобиль жолдары желісі
алып жатқан жер учаскелері. Ортақ пайдаланудағы кесіп берілеген белдеудегі
мемлекеттік автомобиль жолдары желісі алып жатқан жерлерге жер алаптары,
көлік жүріп өтетін тарамдар, жол салымдары, жасанды құрылыстар, жол
бойындағы резервтер мен өзге де жол қызметін көрсету жөніндегі құрылыстар,
жол қызметінің қызметтік және тұрғын үй-жайлары, қардан қорғау екпелері мен
жасыл желектер орналасқан жерлер. [2, 70 б.]
Негізінде жер салығының мөлшері жер пайдалану құқығын, өтеусіз уақытша
жер пайдалану құқығын куәландыратын құжаттар және жер ресурстарын басқару
жөніндегі уәкілетті орган әр жылдың 1 қаңтарындағы жағдай бойынша берген
жерлердің мемлекеттік сандық және сапалық есебінің дерекетері негізінде
есептеледі.
Ауыл шаруашылығы мақсатындағы жерлерге салынатын салық- ауыл
шаруашылығының қажеттері үшін берілген немесе осы мақсаттарға арналған жер
ауыл шаруашылығы мақсатындағы жер деп танылады. Ауыл шаруашылығы
мақсатындағы жер құрамына ауыл шаруашылығы алқаптары мен ауыл
шаруашылығының жұмыс істеуіне қажетті ішкі шаруашылық жолдары,
коммуникацилар, тұйық су айдындары, мелиорациялық жүйе, қора-жайлар мен
ғимараттар орналасқан жерлер, сондай-ақ басқа да алқаптар (сор, құм, тақыр
және ауыл шаруашылығы алқаптарынының алабына қосылған басқа да алқаптар)
жатқызылады. Ауыл шаруашылығы алқаптарына егістіктер, тыңайған жерлер, көп
жылдық екпелер егілген жер, шабындықтар мен жайлымдар жатады.
Ауыл шаруашылығы мақсатындағы жерлер:
- жеке меншікке – Қазақстан Республикасының азаматтарына өзіндік
қосалқы шаруашылығын, бағбандықты, саяжай құрылысын дамыту үшін;
- жеке меншікке немесе жер пайдалануға – Қазақстан Республикасының
жеке және заңды тұлғаларына шаруа (фермер) қожалығын жүргізуге, тауарлы
ауыл шаруашылығы өндірісі, орман өсіру, ғылыми зерттеу, тәжірибе жүргізу
және оқыту мақсатында, қосалқы ауыл шаруашылығын, бақша және мал
шаруашылығын жүргізу үшін;
- шетелдіктер мен азаматтығы жоқ адамдарға 10 жылға дейінгі мерзімге
жалдау шарттарымен уақытша жер пайдалануға беріледі.
Ауыл шаруашылығы мақсатындағы арналмаған жерді пайдаланушы заңды
тұлғалар жер салығын ағымдағы жылдың 20ақпанынан, 20 мамырынан, 20
тамызынан және 20 қарашада тең үлеспен төлейді.
Азаматтар мен заңды тұлғаларға жер пайдалануға немесе меншікке
берілетін ауыл шаруашылығы алқаптарының сапасын мемлекеттік бағалау
мақсатында республикалық бюджет қаражаты есебінен топырақты зерттеу,
топырақ-мелиорациялық, геоботаникалық зерттеулер мен топырақты бағалау
материалдары деректерінің негізінде ауыл шаруашылығы мақсатындағы жер
учаскелерінің паспорты жасалады. Жер учаскелері паспортының нысанын жер
ресурстарын басқару жөніндегі орталық уәкілетті орган бекітеді.
Жер учаскесінің паспортын жасау жөніндегі жұмыстарды ұйымдастыру мен
оны беруді жер ресурстарын басқару жөніндегі аумақтық органдар жүзеге
асырады.
Ауыл шаруашылығы мақсатына арналған жерге салынатын жер салығының
базалық ставкалары – азаматтардың жеке қосалқы шаруашылық жүргізуіне, бау-
бақша және сая-жай құрылысына арнап берген жерлерін қоспағанда, 1 гектар
есебімен белгіленіп, топырағының сапалығына қарай белгіленеді. Салық және
бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы Салық кодексінің 329-
шы бабына сәйкес Ауыл шаруашылық мақсатындағы жерлерге салынатын базалық
салық ставкасы төмендегі кестеде көрсетілген.
Арнайы жер қоры. Жерді ауыл шаруашылығы өнімін өндірушілердің арасында
қайта бөлу мақсатымен ауыл шаруашылығы мақсатындағы жермен босалқы жер
есебінен арнайы жер қоры құралады. Санитарлық нормалар мен талаптарға сай
келетін ауыл шаруашылығы өнімін өндіруге мүмкіндік бермейтін жер учаскелері
арнайы жер қорына енгізілмейді.
Шаруа (фермер) қожалығын жүргізуге арналған жер учаскелері. Жер
учаскелері шаруа (фермер) қожалығын жүргізу үшін Қазақстан Республикасының
азаматтарына жеке меншік құқығымен немесе өтеулі уақытша жер пайдалану
құқығымен 49 жылға дейінгі мерзімге, ал шалғайдағы мал шаруашылығын жүргізу
үшін (маусымдық жайылым) уақытша өтеусіз жер пайдалану құқығымен Жер
Кодексіне және Қазақстан Республикасының шаруа (фермер) қожалығы туралы
заңдарына сәйкес беріледі. Жер учаскесін шаруа (фермер) қожалығын жүргізу
үшін алуға басым құқықты жеке еңбегімен қатысу негізінде шаруашылық
жүргізетін, арнаулы ауыл шаруашылығы білімі мен біліктілігі бар, ауыл
шаруашылығында іс жүзінде жұмыс тәжірибесі бар және осы ауданда, қалада,
ауылда, кентте тұратын азаматтар пайдаланады.
Елді мекендер жері. Қалаларды, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz