Жылқыларға арналған қоражайлардың зоогигиеналық негізделуі

Пән: Ауыл шаруашылығы
Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 33 бет
Таңдаулыға:

Қазақстан Республикасының Білім және Ғылым министрлігі
Жәңгір-хан атындағы Батыс Қазақстан Мемлекеттік Университеті

КУРСТЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы:
Жылқыларға арналған қоражайлардың зоогигиеналық негізделуі

Орындаған:
Тексерген:

Орал, 2013ж.
Мазмұны

1. Кіріспе
бөлім ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .3
1.1. Әдебиетке
шолу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... 5

2. Негізгі бөлім
2. 1.Жылқының экстерьері мен
конституциясы ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ...14
2.2. Жылқыларды күту гигиенасының
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ..19
2.3. Жылқыларға арналған қоражайларды зоогигиеналық негіздеу және
қоралардың микроклиматын бақылау әдістері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...22
2.4. Жылқыларды азықтандыру
гигиенасы ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ...25

3. Қорытынды
бөлім ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ...29

4. Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 30

1. Кіріспе бөлім
Жануарларды жаңа климат жағдайларына ауыстырған кезде оларға жерсіну
үшін белгілі бір уақыт аралығы қажет. Жануар организмінің жаңа климат
жағдайларына толығымен бейімделуі– жерсіндірілу деп аталады. Осы кезде
жануарларға ерекше күтім қажет, оларға толыққанды азықтандыру, жақсы бағып-
күту жасалынуы шарт.
Адамның ауылшаруашылық малдарына жабық ғимараттарда жасайтын ауа
ортасы жағдайын микроклимат деп атайды, яғни бұл шектелген кеңістік
климаты.
Мал қораларына жақын орналасқан көң жинайтын орыннан аммиак, күкіртті
сутегі және ішектік газдар түспеуі үшін канализация жүйесіне гидравликалық
қақпалар орнатылған.
Мал қора-жайы ауасының газ құрамын жақсарту немесе жеке улы газдардың
қалыптасқан тыс көбеюінің алдын алу үшін мал өсіретін қорадағы еңбекті
дұрыс ұйымдастырып, еден және жататын орнын жақсы күтіп қора-жайды
канализация және желдету жүйесімен қамтамасыз ету.
Экологиялық шаралар арқасында мал фермалары қалдықтардан тазартылады,
топырақты ластайтын көздері анықталады, көң сақталатын орындар жабдықталып,
тағы басқа жағдайлар жасалады.
Көңді шаруашылықта жердің құнарлығын арттыру үшін тыңайтқыш ретінде
пайдаланады. Ат қорадан шыққан қөңдерге кейбір шаруашылықтартан сұраныстар
болады және оны кезекке тұрып алып кетеді.
Топырақты органикалық қалдықтармен ластанудан және топырақ инфекциясы
қоздырғыштарынан қорғау үшін мал өнімдері, шикізаттары (жүн, сүйек, мүйіз,
тері) сақталатын қоймаларды, сондай-ақ тері зауытты, жүн жуғыштарды, май
зауыты, мал сою алаңдарын және тағы басқа салу, орналастыру және пайдалану
кезінде экологиялық ережелерді сақтау қажет.
Малды дезинфекциялау арқылы біз мал үстіндегі әртүрлі бүрге, бит және
сондай-ақ адам денсаулығына қатер тигізетін шыбын-шіркейден құтылу үшін
сақтандырады. Мал күтудің бастамасы ол қораларды дезинфекциялау.
Мал қорасын дезинфекциялау екі кезеңде жүргізіледі. Біріншісі – қораны
тазалау, екіншісі – дезинфекциялық ерітінді шашу. Объектілерді тазалауға
әртүрлі механикалық әдістерді (күрек, тырма, сыпырғыш) және кешенді
гидротазалағыш технология қолданады. Механикалық тазалау ауру қоздырғыш
микробтың денесіне химиялық заттардың тез енуіне жағдай жасайды.
Дезинфекция жүргізуге жататын нысандар: мал қорасы, құралдар,
жабдықтар және малды күтуге арналған заттар, қора ауасы, ферма территориясы
(серуең алаңы), малды көлікке тиеу және түсіру алаңы, ветеринарлық-
санитарлық нысандар, көлік, малды сауу қондырғысы, сүт ыдыстары, арнайы
киімдер, қи, садыра және лас су.
Тазалау кезінде әсіресе ақырға, науаларға, қабырғаның төменгі жағына,
қабырға ортасындағы қалқандарға, еденнің ашық саңылауына және қи тазалайтын
каналға аса көңіл бөлінуі тиіс. Әсіресе, олардың бетінің ерекшеліктерін
ескерген жөн. Себебі оларда кездесетін кішкентай саңылаулар, темір-бетон
конструкциялары, шыны т.б. беті жылтыр материалдар дезинфекциялық
ерітінділерді ұзақ ұстап тұра алмайды.
Егер объект нашар тазаланса, онда химиялық дезинфекциялық ерітінділер,
нысан бетіндегі жабысып қалған органикалық заттармен адсорбцияға түседі,
соның салдарынан ауру қоздырғаш микробтарға өз әсерін толық тигізе алмайды
немесе бактерицидтік қасиеті едәуір төмендейді.
Ат қорада әр жылқы басына тәулігіне 70 л су кетеді, оның ішінде 45 л
су жылқыны суаруға, ал қалған 25л су ат қорадағы тазалыққа жұмсалады.
Құлындарға тәулігіне 45 л су керек, 35 л суды ішуге, 10 л су тазалық
орнатуға керекті болып табылады.
Курстық жұмыстың мақсаты: жылқыларға арналған қоражайларға қойылатын
ветеринарлық-санитарлық талаптармен танысу.
Курстық жұмыстың міндеттері:
Курстық жұмыстың құрылымы: кіріспеден, әдебиетке шолудан, негізгі
бөлімнен және қорытынды мен пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1.1. Әдебиетке шолу
А.Ф.Кузнецов 2006 деректерінде айтуынша жылқының басқа малдан басты
айырмашылығы бұлшық еттерінің жұмысы болып табылады. Ол қасиеті ас қорытыу
және зат алмасуының ерекшеліктерін анықтайды. Жылқылар көмірсулы
қосылыстарды- углеводты әрбір 3 сағат сайын жұмыстан кейін шығындап
отырады. Сондықтан жұмыс кезінде жылқыларды үстеме қоректендіру өте
маңызды. Жылқылардың қарны бір камералы, күйңс қайыратын малдардан
салыстырғанда ірі азықтарды онша қорытып сіңірмейді. Жылқы асқазанға
қажетті қоректік заттардың пайдалы жұмысқа аз ғана мөлшері шығындалады.
Қоректік заттардың қалған бөлігі (30 %- жуығы) басқа қажеттілікпен
меншікті қозғалысының қажетіне шығындалады. Жылқының тілі жақсы дамыған.
Сондықтан қатты заттарды бөлшектеп уатады. Мүйізді ірі қара қарнына
қарағанда жылқының қарны 7- 8 есе кіші, ішектері қысқа жемді, концентратты
жақсы қорытады. Жылқы азықты баппен өте ұқыпты, мұқият шайнайды. Бір
жұтқанда 15- 20 грамм сабан, топан, сұлы, арпа, кебек және т.б. жұта алады.
[1]
А.П.Онегов 1984 айтуы бойынша қора жай қабырғалары қабырғалардың жылу
және дымқыл өткізбеуін қамтамасыз ету үшін олардың қалыңдығы ескеріледі,
немесе аз күш жұмсай отырып жылу жібермейтін материалдар пайдаланылады.
Гигиеналық жағынан келгенде қабырғалар жылу жібермейтін материалдардан
соғылған жөн. Сондықтан қабырғалардың жылу қорғайтын қасиеті жеткілікті әрі
жылуды аз өткізетін термикалық қарсылық коэффициенті жоғары болуға тиіс.
Жылуға берік және ауаны орташа деңгейде өткізіп тұратын болғаны жөн. Төбе
жапқыштар. Континенталдық климат жағдайында олар қора – жайды сыртқы әуе
кеңістігінің құбылыстарынан сақтайды, қыста да, жазда да, жылу сақтауды
жоғары деңгейде қамтамасыз етеді. Төбе жапқыштар берік, барынша жеңіл,
жылуды аз жіберетін, құрғақ, теп – тегіс, су өткізбейтін, қатты, ұзаққа
шыдайтын болуға тиіс. Еденнің конструкциясы мен материалдары оның ішіндегі
микроклиматқа, санитариялық – гигиеналық жағдайларға, жануарлардың
денсаулығы мен тазалығына, өнім сапасына және өнімділік көрсеткіштеріне
айтарлықтай деңгейде әсерін тигізеді. Құс фабрикаларының едендері мынадай
талаптарға сай келуі керек: жылуды аз өткізетін, берік, қажалмайтын,
жанбайтын, тегіс, тұтас, су өткізбейтін, адамдар мен жануарлардың
денсаулығына зиянсыз, тазартып – жинауға қолайлы, құстың әр түрлі
әрекеттеріне төзімді берік болуы тиіс. [2]
А.Н.Жұмақаева 2006 кітаптарында таңдап алған жер құрғақ, сәл
биіктікте, тасқын не нөсерлі жаңбырдан соң, су баспайтын болуға тиіс. Ол
жер аймағына күн сәулесі мол түсіп тұруға және желдетіліп тұратын, сондай –
ақ, осындай орында қатты желден, құм дауылынан және қарлы бораннан
қорғанған болуы керек. Ол үшін орман – тоғай маңына салынғаны немесе
айналаға ағаш отырғызған жөн. Осы аймақта құрылыс салуға қосымша күш
жұмсауды қажет ететін жер бедерінің кедергісі болмау тиіс. Топырағы құрылыс
салуға қолайлы болғаны қора – жайдың орналасуына жағдай жасайды. Жер
қыртысының құрамы су және ауа өткізгіш, түйіршік топырақты, сүзгіштік
қабілеті төмендеу, өсімдіктерді отырғызуға жарамды болса тіптен жақсы.
Таңдалған жердің топырағындағы дымқыл кемінде 5 м тереңдікте болғаны жөн.
Сонымен қатар жер санитариялық – гигиеналық талаптарға сай кемінде 5 м, ал
су қысымымен шығатын қабаты 12 метрден артық тереңдікте орналасқан және
ауыз суы жеткілікті болуы керек.[3]
А.Н.Ахметов 2010 зерттеулерінде жануарлардың жұмыс өнімділігі оның
тарту күшімен, қуаттылығы және төзімділігімен, атқарылған жұмыс көлемімен
оны атқарудағы қозғалыс жылдамдығымен және атқару жағдаймен сипатталады.
Тарту күшін серіппелі таразы тәріздес тартылатын жүкке ілінген күш өлшеуіш
динамометр немесе динамограммамен өлшейді. Динамограмма серіппесін 1 мм-ге
қысу не созу үшін белгілі күш көлемі қажет. Сол жұмсалған күштің әсерінен
серіппенің созылып қысылғанын оған жалғанған тілі арқылы мм қағазға
динамограмма ретінде автоматты түрде түсіріледі [4]
Р.К.Туякова 2007 айтуы бойынша мал шаруашылығы қора – жайларын салу
үшін жер таңдаған кезде оның табиғи ауа райына да назар аудару керек. Жер
көлемін айқындау құс фабрикаларының кеңейтілуін және оны азықпен қамтамасыз
ету мүмкіндігін ескере отырып жүргізіледі. Жер көлемі 300 мыңнан астам құсы
бар шаруашылықтарда – 0,4 – 0,5 м2 болуға тиісті.Құсты бағып – күтетін қора
– жайлар тұрғын үйлерден төменгі жақта және олардың ық жағында орналасады
[5]
В.И.Гершун, Б.М.Муслимов 1994 деректерінде қандайда бір
шаруашылықтың обьектілері елді мекен жерлерден белгілі бір қашықтықта
орналасуы қажет. Бұл арақашықтық санитарлық – қорғау аймағы деп аталады.
Санитарлық – қорғау аймағы (СҚА) мал қораларының қабырғасымен немесе
олардың ауласымен елді мекеннің арасындағы территориялары қамтиды. Бұл
аймақтың негізгі міндеті – ферманы елді мекенде болатын жұқпалы аурулардан
сақтау әрі құс фабрикасындағы кейбір зиянды факторлардан (жағымсыз иістер,
шаң – тозаң, микроорганизмдер және т.б.) елді мекенді сақтау болып
табылады. Мал шаруашылығының қора – жайлары негізінде елді мекендерден
кемінде 3 км, қалалардан – 5 км, өзендер мен су қоймаларынан кемінде 2 км
қашықтықта болу керек. Таңдалған жер сонымен бірге, басқа фабрикалар мен
кешендерден бөлек белгілі бір зооветеринариялық ара қашықтықта болуы керек.
Зооветеринариялық ара қашықтық – ол әр түрлі мал шаруашылығы қора –
жайларының өзара ең аз ара қашықтығы. Оның ең негізгі мкқсаты – әр
кәсіпорындарда байқалатын жарамсыз зиянды әсерлерін бір – біріне таратпау
(шаң – тозаңды, микробтарды, газдарды және т.б.) Жеке жәнебіріктірілген
шаруашылықтарында бір жерге 10 мың құсты ұстауға болады [6]
Ж.Б.Мырзахметов, Б.А.Асылбеков 1992 зерттеулерінде Қораны үнемі
желдетіп, мал ауруында жүргенде ішін кептіріп отыру. Оның ішкі ауасының
таза болуына жағдай жасайды. Бірақ қорада ызғырың болмауы тиіс. Сондай-ақ
қораның терезелерін қоршауға және көлеңкелеуге болмайды. Қораның ішіне күн
сәулесі өтуі үшін керегі әйнектерін үнемі сүртіп тұрған жөн. Төсеніш
қорадағы малдың санитарлық – гигиеналық талаптарын жақсартуға, олардың
жақсы жайғасуына, ауыз тиюден әртүрлі тері ауруларынан, жарақаттанудан
қорғауға арналған. Төсеніш жақсы ылғал тартып көмір қышқылын, аммиакты,
күкіртті су тегін және басқа да зиянды газдарды сіңіретін малдың терісі мен
түгін ластамайтын, жұмсақ әрі серпімді, улы және тікенекті шөптерден таза
болуы тиіс. [7]
Волков Г.К., Репин В.И. 1986 деректері бойынша малшаруашылық
ғимараттарының жылу режиміне климаттық жағдайлар, құрылыс материалының
сипаттамасы, жануарлардың түрі, жасы, салмағы, физиологиялық жағдайы мен
өнімділігі, орналасу тығыздығы, ауа алмасуы деңгейі тәрізді көптеген
факторлар әсерін тигізеді.Жылытылмайтын малшаруашылық ғиамарттарында
температура жануарлар бөлетін жылу арқылы ғана ұсталынады, ал жылытылатын
ғимараттарда жылыту қондырғылары мен күн сәулесіне байланысты болады. Жылу
шығыны мыналардан құралады: қоршаған құрылымдар арқылы жылу шығыны; ауаны
жылытуға шығындалатын жылу; ылғал булауға кететін шығындар (еденнен,
төсеніштер, жемсауыттардан). Тәжірибе көрсетуінше, жануарлар бөлетін жылу
сыртқы ауа температурасы - 20°С төмен кезде ересек жануарлар үшін - 10°С
төмен емес болғанда ғимарат іші қалыпты температурасын ұстау үшін
жеткілікті. [8]
Мырзабеков Ж.Б., Сағындықов К.А. 2006 зерттеулерінде С витаминінің
мөлшеріне табиғи жағдайлар (жайылым, жарық, ауа т.б.) әсер етеді екен.
Сүттен қымыз ашытқанда А витаминінің мөлшері өзгермейді, ал С витамині
біршама азая түседі, мұның өзі қымызды піскен кезде аудағы оттегінің
әсерінен болуы мүмкін. Көптеген зерттеушілер қымыздың дәрілік қасиетін,
онда С витаминінің көп болуымен байланыстырады. [9]
Храбустовский И.Ф., Демчук М.В. 1984 деректерінде көпшілік жағдайда
малдың ауруға шалдығуы мен өлім-жетімге ұшырауы, оны дұрыс азықтандырып,
күтіп бақпаудың салдарынан болады. Малға құнарлы азық беріп, қора-жайын
зоогигиеналық талапқа сай таза ұстау, әрі күнделікті жұмыс тәртібін
бұлжытпай орындап отыру оның ауруға шамдықтауының және өнімін мол беруінің
негізгі кепілі [10]
Ж.Б.Мырзахметов, К.А.Сағандықов 1994 айтуы бойынша жануарлардың
қандай да бір тұқымын жетілдіру барысында бір жетістікке жетумен қатар жаңа
қиындықтар пайда болуын, сонымен қатар іріктеу мен жұптаудың әдістерін
жетілдіру және тереңдету қажеттілігін селекцияның алдында тұрған үлкен
сұраныс нұсқайды [11]
З.И.Ануш 1979 деректерінде жануарларға өсіруде вет - санитарлық
нысандарға қойылатын өлексені өтелдейтін орын және т.б. олардың санитарлық
беріктігін сақтайтын шараларды белгілеу. Мысалы мал өлгенннен кейін оларды
жинап алып өртеп жіберуі керек. Олардан аққан слекей т.б. ларлың болмауын
қадағалау, орнын дизенфекциялау. Егер орнын дұрыс залалсыздандырмаса түрлі
шыбын – шіркей арқылы жұқпалы аурулар тарауы мүмкін. Тасыған машина, орнын
бәрін залалсыздандыру. Әр алуан мал шаруашылығының нысандарын инфекциялық
және инвазиялық аурулардан сақтаудағы профилактикалық санитарлық-гигиеналық
жұмыстарын уақыты жүргізіп тұруымыз керек. Профилактикалық дезинфекцияны
қораға басқа жақтан таралған індетті ауру қоздырғыштарды, сонымен қоса
шартты ауру қоздырғыш микробтарды да жою мақсатымен жүргізіледі. Жылқы
шаруашылықтары айнала қоршалып жел өтіне қарсы ағаштар егілгені дұрыс.
Сонымен қатар құлын өсіретін қора және оның ішіндегі жабдықтар
технологиялық жобалау нормасына сәйкес болуы тиіс. Ат қора тік бұрышты, Г
бейнелі (кескінді) және П кескінді формада салынады. Ат қорада мал орны
және әжіре екі қатар орналасады; қораның орталығында жем-шөп тарататын және
қи шығаратын ені 2,6-3 м жол өткелі болуы тиіс. Жылқы зауыттарында бие үшін
әжірелер кораның ортасында орналасады (әжіре саны әр қатарда 12 пайыздан
көп болмау керек), ал қабырғаның екі шетінен ені 2 м жүретін жол қалдырады
[12]
Г.К.Волков айтуы бойынша 1980 қорада бордақыланатын малға белгілі
микроклимат жағдайын жасайды. Ол мал шаруашылығын, соның ішінде ірі қара
шаруашылығын шоғырландыру, интенсивтендендірудеге байланысты қорадағы
қолайлы микро климаттың маңызын арттырады. Ал еденге қойылатын санитарлық –
гигиеналық талаптардың мәнісі мынада: олар аздаған жылу өткізгіш, жылу
сыйымды құрғақ, түзу, су сормайтын, тазалауға пайдалануға сенімді, желі
жөндеуге қажет етпейтіндей болуы керек. [13]
Г.К.Волков, В.Н.Гущин 1980 деректерінде мал кешендері мен
фермалары ауылдық жерлердегі ауаның, топырақтың, су қоймаларының ластануына
себеп болатын аса ірі қайнар көзі болып есептеледі. Ал оның қуаты мен
ауқымы жағынан оларды ірі өндіріс орындары – зауыт, комбинаттармен
салыстыруға болады. Санитариялық – гигиеналық жағдайларды жақсартып, мал
кешендері мен құс фабрикаларын оқшаулап және қорғау үшін оларды салу
кезінде елді мекендердің, ветеринариялық объектілер мен жолдардың ара
қашықтықтарын ескерген жөн. Мал шаруашылығы объектілерінің ауаға тарататын
зиянды қалдықтары, өсімдіктер дүниесінің шартты түрде немесе тым асқынған
зиянды әсерлерін ауа арқылы жайып жіберуі, жұқпалы ауруларды бір
нысандардан екіншісіне тарату қаупін туғызуы мүмкін және жағымысз әр түрлі
иістің таралуына жол бермеу де маңызды роль атқарады [14]
Антонов П.П. 19750 мағлұматы бойынша мал қора-жайларында, сол сияқты
фермалар мен кешендер аймағында да ауаның тазалығын қорғау шараларын
тұрақты жүргізу аса қажет. Бұл тұрғыда, әсіресе, мал шаруашылығын жүргізу
мәдениетін сақтау және ветеринариялық-санитариялық және жануарларды ұстау
мен азықтандыру жөніндегі гигиеналық ережелерді сақтау өте маңызды. Әрбір
мал қораларында микроклиматты сақтау үшін тыңғылықты да ұдайы жұмыс жасап
отыру, мал қиларын уақтылы шығарып тұру, қора ішін тазалап және сақтық
шараларын жасап отыру керек. [15]
Баланин В.И. 1988 деректерінде мал шаруашылығының қайта өркендеуіне,
сондай-ақ жекеменшік көшірілуіне байланысты малмен айналысатын, жеке
қожалықтардың территорияларында және жайылымдарында жұқпалы індеттердің
әсіресе сарып ауруының қадағалайтын мал дәрігерлік ережелерді қатаң сақтап,
фермаларда зоогигиеналық-санитарлық жұмыстарды әрдайым уақтылы жоғарғы
санада жүргізіп отыру қажет. [16]
Голосницкий А.К. 1979 айтуы бойынша фермалар аумағындағы ауаның
шаңданып, ластануынан және микробтардан, жағымсыз иістерден сақтау
мақсатында мал қоралары аралығына, аймақтар арасында ағаштар өсіріледі.
Олар елді тұрғын мекендерден оқшауланып тұруға тиіс. Ауаны механикалық
әдіспен тазартып тұру микроклиматтың параметріне айтарлықтай әсер етеді.
Бұл жағдайда қора-жайлар шаң мен микроорганизмнен тазартылып, ауа оттегімен
байытыла түседі. Ауаны шаң мен тозаңнан тазарту үшін сүзбелер мен сүзбелі
қондырғылар жасалған. Канализация – жануарлар тұрған орындардан сұйық
нәжіс, зәрлерді шығаруға арналған зәр ағуы үшін едендер 1м тұрақ ұзындығына
2-3см еңкіш болуы керек, сондықтан тұрақ бойымен сұйық нәжіс, зәрлер ағуы,
жиналуы үшін қи жинағыш өзектері жабдықталады, олар да еңкіш орналасады.
Сұйық фракция тұрбалар арқылы жинақталу орындарына түседі, олар ғимараттан
тыс жерде болады. Сұйық нәжіс, зәр жинағыштарында гидравликалық жабындылар
болуы керек, олар қора-жай ауасына улы газдар түсуін болдырмайды. Қи
науаларынан қиды транспортерлер көмегімен шығарады.Торлы едендер
пайдаланған кезде, астынан қи каналдары жабдықталады. Зәр мен нәжіс еден
саңылаулары арқылы каналға түсіп, жинақталады да бірер уақыттан соң
шығарылады. Малдарды терең, ауыстырылмайтын төсеніште ұстағанда (яғни,
ескісін жинамай, үстіне жаңасын салып отырғанда) канализация жасалмайды. Қи
сақтау үшін ферма маңы және далалық қи сақтағыштары пайдаланылады.Ферма
маңы қи сақтағыштары тереңдетілген және жерүсті түрінде болуы мүмкін.
Тереңдетілген қи сақтағыштары – тереңдігі сұйық қи үшін 5м дейін, ені 12-
20м кем емес, көлбеу түсімі мен түбі қатты беткейлі.Қиды арнайы қойғыштарға
қалар алдында, қи сақтағыш түбіне сабан, шымтезек немесе инфицирленбеген
жартылай сабан аралас қи қабатын 20 см етіп төсейді. Қиды баспай, биіктігін
2м, енін 2,5 метрге дейін қалайды, ұзындығы қалауынша, бүйірлерінің
көлбеулігі 70°С. Төсенішсіз нәжістен тұратын қиды қалау барысында сабан,
шымтезек, ағаш үгінділерімен 4:1 қатынасы есебінде араластырылады. Құрғақ
қиды сұйық қимен немесе сумен 50 метрі 4м3 есебінде сулайды. Қаланған қиды
1 ай ұстайды. Залалсызданған қиды өзге қаланымдарды үю, бастыру үшін және
тыңайтқыш ретінде пайдалануға болады [17]
Данилова А.К., Найденский М.С. 1987 деректерінде жылқы астық
тұқымдастары басым шалғын және дала пішені мен бұршақ тұқымдастардың аралас
пішенін сүйсініп жегенмен беде пішенін онша жаратпайды. Жылқының сүйікті
азығы — сұлы дәні. Оны жылқыға шектемей жегенінше беруге болады. Басқа
дәндерден жүгері мен арпаны жақсы жейді. Оларды бұршақ тұқымдастар
пішенімен араластырып берген дұрыс. Ал ауыз қуысында нашар шайналып,
қарында бөртіп, ұлғайып, ішті кептіру қаупін тудыратын қара бидай дәнін тек
ұнтақтап, туралған сабанмен араластырып жегізуге болады. Жылқының ас
қорытуына бидай кебегі көмектеседі. 4—5 л жылы суға ерітілген 1,5 кг
азықтық сірне ерітіндісімен туралған пішен мен сабан кесіндісін бүркіп,
жылқының ас қорытуының бұзылуынан туындайтын өлі тиюін (колики лошадей)
тоқтату үшін жегізеді. Жылқының басқа малдан айырмашылығы бұлшық еттерінің
жұмысы болып табылады. Ол қасиеті ас қорыту мен зат алмасуының
ерекшеліктерін анықтайды. Жылқылар көмірсулы қосылыстарды углеводты әрбір
3сағат жұмыстан кейін шығарып отырады. Сондықтан жұмыс кезінде жылқыларды
үстеме қоректендіру өте маңызды. Жылқының әскер мен спортқа пайдаланылуы
да оның маңызының күшейіп, мәнінің артуына зор ықпалын тигізді. Бұл салада
өндірілетін бағалы тағамдармен қатар, жылқы терісі жеңіл өнеркәсіптік
былғары бұйымдарына, вакцина және қан сарысуын (сыворотка) жасауға кеңінен
пайдаланьшады. Халықаралық көрмелерде де жылқыға деген талап-тілек артып
отыр. [18]
Долгов В.С. 1984 айтуы бойынша жұтылған азық қарынға сүйір
бұрыштанып жалғасқан өңеш арқылы өтеді. Егерде қарынға енген азық қоректік
заттарының жедел түрде ашуынан (брожение) кеп көлемде ішек газдары пайда
болса, олар қарын аумағын керіп жанай қосылған өңеш тесігін бекітеді де,
өңеш арқылы кері ауыз қуысына кекіріліп шығуына жол бермейді. Кекіре
алмаған жылқы қарны кернеп, қатты түйнеуінен (колики) ол тіпті өліп кетуі
мүмкін. Жылқының желінетін жемшөп пен суарылар судың тазалығы мен сапасына
аса сезімталдық, талғампаздықпен қарайтыны осындай морфо-физиологиялық
ерекшеліктеріне байланысты. Эволюция бойында дамыған иіс сезгіштігінің
арқасында жылқы бүлінген сапасыз жемшөпті жемейтін лайланып, ластанған суды
ішпейтін текті жануар. [19]
Закомырин И.А. 1987 зерттеулерінде айтуы бойынша жылқыларды күту
және оларды жұмысқа пайдалану техникасын ұйымдастыру жөніндегі практикалық
сабақтар оқу шаруашылықтарында, колхоздар мен совхоздарда және өндірістік
практика кезінде өткізіледі, жылқышы, шабандоз, бригадир және зоотехниктің
көмекшілерімен жұмыс істей отырып, жылқылармен жақынырақ танысулары қажет.
Оларды тазалауды, азықтандыруды, тағалауды, бағу мен жұмыста дұрыс
пайдалануын ұйымдастыруды үйренулері керек. Жылқыларды дұрыс жұмыс
қабілеттіктеріне қарай топқа бөлуді, іріктеп жүріп жұптауды, жылқылардың
жұмсалуы мен жұмыстан соң қабылдануын бақылауды, жұмыс күнінің тәртібін
белгілеу және оның орындалуын қадағалауды, жұмысты есепке алып, оны
жоспарлауды үйренулері қажет. Жылқыны күтудің негізгі ережелері. Жылқының
темпераметін ескере отырып, оған батыл әрі жылы шыраймен қарай білген жөн.
Жылқыға жақындар алдында үркітіп алмау үшін оны шақыру керек. Жылқыны
кермеде тұрғанда бұруға болмайды, оны кермеден артқа шегіндіріп алып
шығады. Жылқы күтімі үшін щетка, мауыт (түкті шүберек), ат тарақ (щетканы
тазалау үшін), ағаш қалып (ат тарақты тазалау үшін) үгілген сабан (қатып
қалған ласты тазалау үшін), ағаш пышақ немесе тұяқ тазалайтын ілмек және
тұяқтарын тазалау үшін 3— 4 жылқыға бір шелек қажет екендігі жазылған.
[20]
Испенков А.Е. 1984 басқа мал түлігінің ішінде жылқының алатын орны
ертеден-ақ ерекше болатын. Өндіргіш күштер мен техниканың мыңдаған жылдар
бойы жетілуіне орай жылңының мән маңызы да өзгерді. Жылқы шаруашылығы
бұрынғыдан да жетілдіріле түсті. Жылқының шаруашылыққа пайдалы қасиеттері
ұшан-теңіз. Ол мінсе - көлік, сүті - қасиетті диеталық сусын, еті – дәмді
тағам. Осы қасиеттерін былай қойғанда ертедегі диқандар оны жер өңдеуге
пайдаланып, еңбек өнімділігін арттырған. Еліміздің ерте кезден-ақ жылқы
тұқымымен даңқы шыққан. Қарын сөлі ферменттерінің әсерімен қорытыла
бастаған азық қоректік заттары жылқы ішегінің күшті дамыған, химусының
реакциясы сәл сілтілі айналмалы (ободочная) тоқ және аумақты (сыйымдылығы
20—70 л) соқыр ішегінде микробиологиялық өңдеуден өтеді. Азықтандыру -
олардың рациондары күнделікті жегілетін жұмыс ерекшеліктері ескеріле отырып
жасалады. Жұмыс неғұрлым ауыр, аса жылдамдықты талап ететін болса, азық
рационының құнарлығы да жем арқылы соғұрлым жоғарыл атылады. Жұмысшы аттар
үнемі қимыл үстінде болғандықтан, оларды тым тойдыра азықтандырмаған дұрыс.
Әрбір жылқыға 100 кг тірілей салмағына орта есеппен 3-4 кг ірі азық, 1,5-2
кг жем беріледі. Ал түйнек тамыр жемістерді жұмысшы аттарға мынадай
мөлшерде беруге болады: картоп - 10-12 кг, сәбіз -8-12 кг, сүрлем - 10-15
кг. Бұл норма жұмысқа әбден үйренген, қоңды жылқыға есептелген. Ал жылқының
қоңдылығы төмен болған жағдайда нормасында 3-4 азық өлшемінде 150 г протеин
болуы керек. Құнарлы азықтардан тары, бидай, бидай кебегі, бұршақ ұнтағы
ұрық сапасына әсер етеді. Әсіресе ұнтақталған бүршақты сәл ылғалдандырылған
кебекпен араластырып берсе, жылқы сүйсініп жейді. Асыл-тұқымды айғыр қүрама
жемінің 5—10 проценті протеиннің биологиялық сапасы жоғары жануар тектес
азықтардан тұруы керек. Көлік аттарын тәулігіне үш рет азықтандырады. Ең
алдымен, ірі азық, онан кейін жем беріледі. Жұмысшы аттар тек суытылғаннан
кейін ғана суарылады. Жылқы тәулігіне 20-25 литрге дейін, ал өте ыстықта 60
литрдей су ішеді. Жылқының басқа малдан айырмашылығы бұлшық еттерінің
жұмысы болып табылады. Ол қасиеті ас қорыту мен зат алмасуының
ерекшеліктерін анықтайды. Жылқылар көмірсулы қосылыстарды углеводты әрбір
3сағат жұмыстан кейін шығарып отырады. Сондықтан жұмыс кезінде жылқыларды
үстеме қоректендіру өте маңызды. [21]
Канаев А.И. 1985 деректерінде құлын жемінің жартысына жуығын
(қоректілігі бойынша 40—45%) протеинінің биологиялық құндылығы жоғары,
қорытылуы жеңіл сұлы мен арпа дәнінің жармасы құрайды. Олармен қатар жеңіл
қорытылатын жүгері мен бидай дәні ұнтағын қосады. Қазақстанда жылқы
шаруашылығы ет, сүт өндіру, спортта пайдалану бағыттарында дамуда. Сонымен
қатар жылқыны кез келген шаруашылықтың күнделікті қажетін өтеу үшін салт
мінуге, жүк тасуға т.б. жұмыстарды аткаруға пайдаланады. Асыл тұқымды жылқы
өсірумен арнайы мемлекеттік жылқы зауыттарымен қатар, соңғы уақытта жеке
азаматтар мен шаруашылықтар да айналысады. [22]
Карелин А.И.1979 айтуы бойынша азықтандыру туралы ілім азық
нәрлілігінің жүйесін және оның себептерін анықтайды. Малға тиісті
энергияны, қоректі биологиялық дарығыш заттарды өңдеп зерттеп, осының
негізінде азықтандыруды мөлшерлейді және азықтандыру шарттарын белгілейді.
Малды ғылыми негізде азықтандыру оның тіршілігін қамтамасыз етуге және өнім
өндіруге қоректік заттар қажеттілігі мұқият ескерілуі керек.Қажеттілік
мөлшерден көп не аз берілген болса зиян.Жем шөп нормадан аз берілсе, осы
мал денесіндегі зат алмасуын толық қамтамасыз ете алмайды да төлдің өсіп
жетілуі тежеледі, сақа малдың өнімділігі азаяды.Керісінше, нормадан көп
берілсе шамадан тыс енген қоректік заттар қорытылымы төмендеп, олар толық
игерілмей пайдасыз шығындалады. [23]
Маравин Б.А. 1987 мағлұматы бойынша жылқы шаруашылығынан өркендету
жөнінде келгенде бұл салада атқарылар істің көп екенін және бұл салада
тиімді жүргізуіне республикамызда толық мүмкіндік бар. [24]
Кожевникова Н.Ф. 987 деректерінде қазақы тұқымды жылқыларды ауа –
райының қолайсыздығына қарамастан жыл бойы жайылымда ұсталып, қандай
өзгеріске де болса да төзімділік қасиеттері қалыптасқан. Қазақ жылқысының
биелері будандарға қарағанда 2005 жыл шаруашылықта 100 биеден 89 құлын
алынды, ал будан биелер 67 құлын берді, яғни қазақ жылқыларын өсіргенде
өркендеу өте тиімді болып келеді. Жылқы тұқымының көптігі оны топтастыруды
қажет етеді. Ол үшін жылқының тегі, тараған жері, морфологиялық,
биологиялық қасиеттері, шаруашылықтың және тұқымдылық пайдасы ескерілуі
тиіс. [25]
Кондратьева М.И., Кельдюшева И.Я. 1983 айтуы бойынша мал
шаруашылықтарының және құс фабрикаларының ветеринариялық жағынан
қауіпсіздігі көбінесе, тұрған жеріне дер кезінде және мұқият санитариялық-
гигиеналық шараларды жүзеге асыруға байланысты. Осы ветеринариялық –
санитариялық шаралардың ішінде малдың арасында індет ауруларын болдырмауда
және оларға қарсы күрес жүргізуде дезинфекция аса маңызды орын алады.
Дезинфекция – (франц.des – жоямын, лат. Infectio – жұқтыру) - зардапты
және шартты зардапты микроорганизмдерді жоюға, малдың арасында індет
ауруларын болдырмау шараларына бағытталған іс-әрекеттердің бірлестігі деп
түсінуге болады. Осы дезинфекциялық шаралар зардапты және шартты зардапты
микробтарды зарарсыздандыруға және жоюға бағытталған.[26]
Кулакбаев К.К. 1985 мағлаұматында мал шаруашылығында профилактикалық
(сақтық) дезинфекциясының басты міндеті – ол малдан алынатын өнімнің
айналымын орындауды қамтамасыз ету. Мал қорасын дезинфекциялау екі кезеңде
жүргізіледі. Бірінші – қораны тазалау, екінші дезинфекциялық ерітіндіні
шашу. Объектілерді тазалау әртүрлі механикалық құралдарды (күрек, тырма,
сыпырғыщ) қолдану және кешендегі гидротазалағыш технологиясы арқылы
жүргізіледі. Осы механикалық тазалау ауру қоздырғыш микробтардың денесіне
химиялық заттардың тез енуіне жағдай жасайды. [27]
Кузнецов А.Ф. 1989 зерттеулерінде қораларға дезинфекция жүргізуге
жататын нысандар: мал және құс қорасы, құралдар, жабдықтар және малды
күтуге арналған заттар, қора ауасы, ферма территориясы (серуен алаңы),
малды көлікке тиеу және түсіру алаңы, ветеринариялық-санитариялық нысандар,
көлік, малды сауу қондырғысы, сүт ыдыстары, арнайы киімдер, қи, садыра және
лас су. Тазалау кезінде, әсіресе ақырға, суарғыштарға, қаьырғаның төменгі
жағына, қабырға ортасындағы қалқандарға, еденнің ашық саңылауына және қи
тазалайтын каналға аса көңіл бөлінуі тиіс. Қазіргі кездегі мал қорасының
бөлшектерінің үстіңгі қабаттарының ерекшеліктерін ескерген жөн. Себебі
оларда кездесетін кішкентай саңылаулар, құрылыс материалдарының ылғал
өткізгіштігінің төмендегі, темір-бетонды конструкцияны кең түрде қолдану,
беткі қабаты жылтыр материалдар, шыны, тағы басқа материалдар өзінің тегіс
тайғанақ бетіне дезинфекиялық ерітінділерді көп мезгілге ұстап тұра
алмайды. [28]
Лебедев П.Т. 1986 деректерінде жылқыларға арналған қора-жай нашар
тазаланса онда химиялық дезинфекциялық ертінділер, нысанның бетіндегі
жабысып қалған органикалық заттармен бірігіп олармен адсорбцияға
(сіңіріледі) түседі, осының салдарынан ауру қоздырғыш микробтарға өз әсерін
толық тигізе алмайды немесе оған тән бактерицидтік қасиеті едәуір
төмендейтіндігі жазылған. [29]

2. Негізгі бөлім
2. 1.Жылқының экстерьері мен конституциясы
Малдың конституциясының сыртқы көрінісі, оның денесінің түрі –
экстерьер болады.
Малдың сыртқы көрінісі оның физиологиялық сипаты мен өнімділік типін
бейнелейді, ал жеке органдарының, тканьдерінің және дене бөлшектерінің,
сүйектің, бұлшық еттердің, терінің, көк еттің даму дәрежесі оның берік
типін немесе босаңдығын көрсетеді. Жануарлардың өнімділік дәрежесі оның
экстерьеріне қарай анықталады.
Мал шаруашылығында экстерьерді бағалаудың бірнеше тәсілдері бар.
Бұлардың ішінде ең негізгісі – көзбен көріп шамалау, мұнда жылқының
экстерьеріне қарай үйлесімсіздігі және тұқым типінің айқындылығы
бағаланады. Мысалы, етке бейімделген болса, дене бітімі шомбал, кеудесі кең
және көлемді, сирақтары қысқа, жұмыр, мойыны қысқа болуға тиісті, егер
шабысты немесе желісті жылқы болса, оның денесі керісінше болады.
Белдің және арқаның қайқандығы, көкіректің тар және аяқтарының
нашарлығы экстерьер кемістіктерінің ең негізгілері болып саналады. Бұл
сияқты кемшіліктер көбінесе малдарды дұрыс бағып-күтпегендіктен, жеткілікті
азықтандырмағандықтан және дұрыс пайдаланбағандықтан болатын кемшіліктер.
Төлді жақсы өсіргенде және оларды дұрыс пайдаланғанда экстерьерді
жақсартуға болады.
Қазір біздің елімізде жергілікті жылқыларды асыл тұқымды малдармен
шағылыстырып оның сапасын жақсарту жөнінде көптеген жұмыстар жүргізіліп
жатыр. Жылқының мүшелері төмендегінше сипатталады:
Басы. Жылқының басы етті және етсіз ашаң деп бөлінеді. Басы етсіз
жылқының қан тамырлары, әсіресе көзінің алдындағы және танауының үстіндегі
тамырлары білеуленіп тұрады. Ондай жылқының көзі үлкен, танауы кең, құлағы
қайшыланып тұрады. Осының бәрі жылқы денесінің ширақ, күшті әрі төзімді
екендігін білдіреді.
Сағақ арасының, яғни екі жағының арасының кеңдігі де жұдырық сиятындай
болуы керек, сағағы тар жылқының тыныс алысы да нашар болады.
Көзі. Ауыр жүк тартатын жылқыға қарағанда, салт мінетін жылқы көзінің
аясы үлкен, шығыңқы келеді, көзінің кемістігіне жататындар: соқырлығы, ақ
түсуі, ноғала, көзінің қабынуы.
Танауы. Жылқының танауы дем алғанда делдиіп, тынысы тарыла берсе, онда
өкпесі аурулы болғаны.
Жылқының аузын ашып қарағанда жағы дұрыс қабысып тұруы керек, сондай-
ақ жағы, ерні, тілі дертке шалдықпай, сау болуына зер салу керек.
Құлағы. Салт мінетін қағылез жылқының құлағы жұқа, біркелкі, ал
жұмысқа жегілетін жылқының құлағы кішірек әрі қалың келеді.
Желкесі. Желке сүйек тұтас, кең, ұзын болады. Егер жараланғаны
байқалса, ол дұрыс жүгенделмегендіктен болған.
Сағағы. Кең немесе тарлау болады, егер салт мінетін жылқының жақ
сүйектері тар тұрса, онда жылқының тыныс алуы ауыр соғады.
Мойыны. Мойын сүйек жеті омыртқадан тұрады. Басы мен мойын
сүйектерінің өзгеруі малдың ауыртпалық түсетін орнына әсер етеді. Ауыр жүк
тартатын жылқы шұлғыса жұмысын жеңілдеткені. Салт мінетін аттың жалт
бұрылғанда, секіргенде салмақ түсетін денесі өзгеріп, басы мен мойыны
арқылы теңселісін түзетеді. Демек, мойынының ұзындығы мен икемділігі мұндай
жағдайда ерекше қызмет атқарады. Жылқының мойны үшке бөлінеді: орташа, ұзын
және қысқа мойын. Салт мінілетін жылқы мен желгіш жылқының мойны ұзынырақ
және икемдірек, ал ауыр жүк тартатындарының мойыны бір қалыпты жалпақ,
бұлшық етті келеді, соңғыларының бұл белгілері олардың күштілігін
көрсетеді. Жылқының мойны әр түрлі болады: әдемі имек мойынды (мұны қаз
мойын дейді), тамағы шығыңқы (мұны бұғы мойынды дейді.
Дұрыс жетілмей, жас кезінде нашар азықтанған жылқының басы етті әрі
үлкен, мойыны қысқа әрі салыңқы келеді.
Шоқтығы. Шоқтықтың негізі – білікті ұзын сербегі бар төс сүйек.
Шоқтығы бұлшық етті, биіктеу, кеңірек келсе жақсы болғаны. Құшық, шошақ
шоқтысы жарамсыз мал, өйткені шоқтығы ондай жылқының арқасы мен иығының
бұлшық еттері нашар бітіп жетіледі. Шошақ шоқтық ерге қажалғыш келіп, тез
жауыр болады. Шоқтығы аласа келсе, ол да жаман, себебі бұлшық етінің берік
бітуіне жөнді тірек бола алмайды, мұндай шоқтықтың жауырыны қысқа келеді.
Арқасы. Дененің шоқтықтан бастап белге дейінгі үстіңгі қырын арқа
дейді. Атты бүйірінен қарағанда арқаның қысқа, орташа, ұзын, ал сырт пішіні
түзу, бүкір, қайқы, салыңқы болуы ықтимал.
Жылқының арқасы түзу болғаны дұрыс. Арқасы бүкір, қайқы не салыңқы
келсе, жылқының қай тұқымы болмасын, оның арқа бітісінің кемшілігі деп
саналады, мұндай кемістік әсіресе кәрі жылқыда көбірек кездеседі.
Белі. Белдің негізі – арқа омыртқалары. Белі кеңдеу келіп, сауырға
жалғасып жатса, жылқының қай тұқымында да жақсы бітіс деп есептелінеді.
Белі босаң, бұлшық еті осал өсіп жетілсе, жылқының сауыры мен белінің
түйісетін жері шұқыр келеді. Бұл –жақсылығы емес, экстерьерінің кемістігі.
Бел омыртқа сербігі шығыңқы кесте кемістігі. Ол – жылқыны жөнді
азықтандырмаудың салдары. Салт мінілетін және жүк тартатын жылқыларды
іріктегенде, олардың арқасы мен белінің көңілдегідей бітуіне айырықша назар
салу керек.
Кеуде. Кеуденің таянышы – қабырға, төс, омыртқа және төс сүйегі.
Кеуденің кеңдігі көбінесе қабырғаның ұзындығына байланысты. Қабырға
неғұрлым иілліп келсе, кеуде солғұрлым кең болады. Қабырғасы жөнді иіліп
бітпесе, жылқының омырауы тар жаралады.
Кеудесі кеңірек ойымды келсе – жоғары бағаланалды. Ал кеудесі тар
жылқының өкпесі мен жүрегінің көлемі де шағын келеді. Мұндай жылқы әлсіздеу
болады, алдыңғы аяғы бір-біріне жақын тұрады да, жүргенде қағыса береді.
Ауыр жүкті тартатын жылқының кеудесі кең жатады.
Шап. Жылқының ең соңғы бұғана қабырғасынан сербекке дейінгісі – шап.
Ол үлкен және кішкене шап деп екіге бөлінеді. Салт мінілетін аттың шабы тым
кең келгенмен, ұзын болмайды, жегін жылқының шабы ұзын болса жақсы.
Иық. Иықтың негізі – жауырын мен тоқпан жілік. Иықтың аласа- биік
болуы жауырынының ұзын-қысқалығына және еңкіштігіне байланысты. Салт
мінілетін және желгіш аттардың жауырыны қиғаштау әрі ұзын келеді. Мұндай
жылқы ұшқыр болады. Ауыр жүк тартатын жылқының жауырыны – орташа және
тіктеу. Мұндай ат ауыр жүк тартқанда күшін көп жұмсайды.
Алдыңғы аяқ. Алдыңғы аяққа жататындар: шынтақ буыны, жілік, тізе,
тұсаулық, бақай, құндыздық, тұяқ. Жылқының алдыңғы аяғының бұлшық етінің
осал бітуі – үлкен кемшілік, ондай жылқы әлсіз болады.
Сауыр. Жамбас пен құйымшақ – сауырдың негізі. Сауыр ұзын, жалпақ, етті
болуға тиіс. Сауыр былайша ажыратылады: сербекті, дөңес, түзу, салыңқы.
Ауыр жүк тартатын жылқының сауыры түзеулеу, дөңгелек болғаны жақсы. Ал
жылқының сауыры шатырша, салыңқы болса-кемістігі. Сауырдың мұндай болып
бітуі бұлшық етінің жөндеп жетілмегендігінен және малды дұрыстап
жемдемегендіктен болады.
Жіліншек. Ол тізе буынынан, өзара тарамыспен тіркескен жеті сүйектен
құралады. ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.