Бастауыш сыныптарда зат есімді оқытудың тиімді жолдары

Пән: Педагогика
Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 27 бет
Таңдаулыға:

Мазмұны

Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3

1. Бастауыш сыныптарда зат есімді оқытудың тиімді жолдары
1.1. Зат есім туралы жалпы
түсінік ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...6
1.2. Зат есімнің грамматикалық категорияларын
оқыту ... ... ... ... ... ...10

2. Зат есімді оқытуға арналған сабақ жоспарлары
2.1. Зат
есім ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ...18
2.2. Зат есім және оның
түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..2 5

Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... .30

Пайдаланылған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
...32
Кіріспе
Өзектілігі: Тілді, оның ішінде оқушылардың ана тілін оқыту барысында
балалардың сөйлеу дағдысын дамытуға көп көңіл бөлу керек пе, болмаса қалай
дұрыс сөйлеу қажеттігі туралы ғылыми ұғымдар немесе грамматиканы меңгертуге
көп назар аудару қажет пе деген мәселенің айналасындағы бір-біріне кереғар
пікірлер бұрынғы кеңес мектебінің 70 жылдан астам тарихының өн бойында
үнемі жалғасып келді. Мәселен, 20-жылдары грамматиканы арнайы оқытудың
қажеті жоқ, ол сөйлеу барысында оқушылардың өздері-ақ үйренеді деген
көзқарас үстем болса, 30-жылдардың бас кезіннен бастап кеңес мектептерінде
оқушыларға сөйлеу, жазу дағдыларын үйрету тілдің лексикалық, фонетикалық,
морфологиялық, синтаксистік жүйелерін меңгертумен қатар жүргізіле бастады.
Ал 50-жылдары оқушылардың сөйлеу және жазу дағдыларындағы ол қылықтар
сөздердің лексикалық мағыналарын үйретуге аз көңіл бөлгендігінен деп
табылды. Осы жағдай 60-жылдары бастауыш мектептерде берілетін білім
мазмұнымен оқыту әдістерін жаңарту жұмысын іске асыруға алып келді.
Бастауыш мектептерді тілді оқыту барысы мынандай мәселелерді қамтиды:
а) оқуға үйрету;
ә) сөздік қорын, стилистикалық дәлдіті, мазмұндылықты, логикалық
жүйелілікті қамтитын оқушылардың байланыстырып сөйлеуін дамыту;
б) фонетиканы, сөз құрамын және грамматиканы (морфология, синтаксис)
меңгерту;
в) графикалық, пунктуациялық дағдыларды қалыптастыру.
Жаңа бағдарлама бойынша осы аталған мәселелердің арасында тығыз
байланыс орнату қажет деп табылды. Бұрын балалардың орфографиялық дағдысын
қалыптастыру грамматикалық ұғымдарды меңгертуге, байланыстырып сөйлеуді
дамытуға бағытталған жұмыстармен байланыссыз жүргізілсе, немесе
грамматикалық ұғымдарды меңгерту тілдің лексикалық және синтаксистік
жүйесін оқытумен ұштастырылмаса, енді мұның бәрін бір мақсатқа оқушылардың
өз ойларын мазмұнды, грамматикалық тұрғыдан сауатты, стильдік жағынан ойын
дәл бейнелеп айта және жаза білу дағдыларын қалыптастыруға бағындыру қажет
болды.
Бұл тұста орыс ғалымдары Д.Н.Богоявленскийдің, Н.Ф.Жуйковтың, Н.С.
Рождественскийдің, Е.Г.Шашкованың және т.б. бастауыш сынып оқушыларына
грамматикалық ұғымдарды беру негізінде олардың дұрыс сөйлеу әрі жазу
дағдыларын қалыптастыру мәселелерін қарастырған құнды зерттеулері болғаны
белгілі. 60-70- жылдары бастауыш кластарда қазақ тілін оқыту әдістемесін
жетілдіру мәселелерін қарастырған әдіскер-ғалымдар да (М.Балақаев,
Р.Әміров, С.Рахметова, Ш.Әуелбаев, А.Асқарбаева, О.Байқуатова т.б.) өз
еңбектерінде оқушылардың дұрыс сөйлеу және жазу дағдыларын қалыптастыру мен
оларға грамматикалық ұғымдар беру жұмыстарының тиімді үйлесімін табу,
оңайлы әдіс-тәсілдерін жүйесін қолдану мәселелері әр түрлі ыңғайда
қарастырылды. Алайда бұл мәселелер 80-жылдардың аяқ кезіндегі балаларды 6
жастан бастап оқытуға көшкен төрт жылдық бастауыш сыныптарында өз шешімін
әлі толық тапқан жоқ деуге болады. Біздің қазіргі жаңартылған бағдарлама
бойынша оқып жатқан бастауыш мектептепде жүргізілген бақылауларымыздың
қорытындысы мынаны көрсетті: оқу бағдарламасында берілетін білім мазмұнын
әдістемелік-психофизиологиялық тұрғыдан негізделгеніне қарамастан, бастауыш
класс оқушыларының бәрі бірдей тиісті дағдыларды меңгере алмаған. Олардың
бәрі бірдей өз ойын грамматикалық тұрғыдан сауатты бейнелеп, айтып, немесе
жазып бере алмайды. Әсіресе қазақ тілінің морфологиялық жүйесінен берілетін
ұғымдарды өз тарапынан іс жүзінде қолдана алмайды. Грамматиканы оқытуда
басты назарды зат есімді оқытуға аударған жөн. Себебі, бастауыш мектепте
зат есімді басқа сөз таптарымен байланыстыра оқытады. Сондықтан тақырып
өзекті.
Мақсаты: Бастауыш мектеп оқушыларына сөз таптары туралы ұғым беру.
Бастауыш сыныптарда зат есімді оқытудың тиімді жолдары қарастыру.
Міндеттері:
1. Бастауыш мектепте зат есімді оқыту тәжірибесімен танысу;
2. Тақырыпқа сәйкес әдістемелік, педагогикалық еңбектерге сараптама
жасау;
3. Оқушылардың зат есім жөнінде білімдерін жетілдіру.
Теориялық маңызы: Бастауыш мектеп қазақ тілі сабағында оқушыларға зат
есімді оқытуға байланысты алынған ғылыми қағидалар мен тұжырымдар қазақ тіл
білімі мен қазақ тілін оқыту әдістемесін теориялық тұрғыдан толықтырады.
Практикалық маңызы: Бұл әдістеме оқушылардың қазақ тілінің сөйлем
жөнінде алған білімін тереңдетуге және тілдік материалдарды дұрыс игеруіне
ықпал етеді.
1. Бастауыш сыныптарда зат есімді оқытудың тиімді жолдары
1.1. Зат есім туралы жалпы түсінік
Зат есім - заттың, құбылыстың атын білдіріп, кім? не? деген сұраққа
жауап беретін сөз табы. Күнделікті өмірде кездесетін әдеттегі жай
нәрселерді ғана емес, табиғат пен қоғамдық өмірдегі ұшырасатын әр алуан
құбылыстар мен уақиғаларды, ұғымдар мен түсініктерді де қамтиды.
Мысалы: құс, тас, су, шыны, адам, қол деген сөздермен қатар, жаңбыр,
найзағай, сайлау, жүріс, капитализм, эволюция, ұғым, ақыл, сана деген
сөздер де зат есімге жатады.
Адамзат және ғаламзат есімдері
Кім? деген грамматикалық сұрауға жауап беретін зат есімдерге жалпы
адам атаулары жатады. Адам атаулары деп жалпы адамға тән атауларды (кісі,
бала, қыз, бөпе, шал, кемпір, келіншек, еркек, әйел т. б.) туыс атауларын
(әке, шеше, әже, ата, аға, іні, апа, сіңлі, немере т. б.), іс-әрекет пен
кәсіп-мамандық иелерінің атауларын (әнші, атшы, арбашы, ғалым, мұғалім,
сатушы т. б.), әр алуан қызмет баптары мен лауазым атауларын (директор,
лейтенант, бастық, мырза, ханым т. б.), кісі аттарын (Асан, Әсет, Иса,
Алма, Рабиға, Жәмила, Гүлсім, Жанна т. б.) және басқа да осылар сияқты
адамға тән атауларды айтамыз.
Не? деген грамматикалық сұрау, әдетте, адамнан өзге барлық жан-
жануарлардың және күллі заттар мен нәрселердің атауларына қойылады.
Жалпы және жалқы есімдер
Жалпы есімдер деп тілдегі әр алуан деректі және дерексіз заттар мен
ұғымдарды білдіретін зат есімдер аталады.
Мысалы: ағаш, ат, ас, арал, арба, бас, бала, ақыл, сана, түсінік, ер,
ес, ет, дала, су, отін, көмір, кеңсе сияқты зат есімдердің бәрі де жалпы
есім болады.
Жалқы есімдер деп белгілі бір ғана затты арнай, даралай атайтын зат
есімдерді атаймыз.
Мысалы:
кісі аттары (Асқар, Арлан, Ағыбай т. б.)
үй хайуандарына берілген арнаулы аттар (Тайбуырыл, Теңбілкөк, Ақтабан,
Таймас т. б.)
өндіріс, мекеме, ұйым аттары ("Еңбек", "Қайрат", "Түрксіб" т. б.)
газет, журнал, фильм, кітап аттары мен жеке шығармалардың аттары
("Егемен Қазақстан", "Өркен", "Менің атым Қожа", "Қан мен тер" т. б.)
географиялық атаулар (Алатау, Қаратау, Іле, Ертіс т. б.)
қала, көше, алаң аттары (Теміртау, Абай даңғылы, Республика алаңы т.
б.)
тағы басқа жалқы атаулар жатады.
Жалқы есімдер мағына жағынан белгілі бір ұғымды білдірмейді, тек бір
жеке-дара затты басқа заттардан ажырату үшін қойылған белгі - ат ретінде
ғана жұмсалады.
Ішіндегі әр қилы ұсақ топтарды сөз етпегенде, жалқы есімдер ең әуелі
үлкен-үлкен екі салаға бөлінеді: оның біріншісі - кісі аттары (ономастика),
екіншісі - географиялық атаулар (топонимика).
Көптік мәнді есімдер
Көптік мәнді есімдер деп затты жеке-даралап атамай, оның жиынын
тобымен атайтын зат есімдерді атайды.
Мысалы: сүт, ұн, жүн, алма, ақыл, өмір, шындық, алтын, жел, құйын
деген сияқты зат есімдерді алсақ, бұлардың әрқайсысы белгілі бір жекедара
затты ғана атамайды, оны тобымен атайды.
Көптік мәнді есімдердің ерекшеліктері тек семантикаларында ғана,
демек, затты жекелеп атамай, топтап атауларында ғана емес, грамматикалық
сипаттарында да бар. Мысалы, сол аталған ұн, алтын, жел, ақыл тәрізді
көптік мәнді есімдерді алсақ, осылардың бәрі де практикалық тілде көптік
жалғауы жалғанбай жұмсалады.
Көптік мәнді есімдерге мынадай зат есімдер жатады:
Сұйық заттардың атаулары: айран, арақ, боза, шай, тұздық т. б.
Газ тектес заттардың аттары: азон, бу, түтін, тұман т. б.
Уақ, ұнтақ заттардың, ұйысқан майда заттар мен бытыранды, таранды,
үгітінді заттардың атаулары: ұн, шаң, тозаң, бетеге, жусан, жүн, түбіт,
шаш, кірпік, жиде, алша т. б.
Дерексіз ұғымдарды білдіретін заттардың атаулары: айла, алғыс, ақыл,
дау, қайғы, қасірет, сүйеніш, шындық т. б.
Өздігінен табиғи бөлшектенбейтін кесек заттардың атаулары: алтын,
қола, құрыш, шойын т. б.
Жаратылыс құбылыстарының атаулары: боран, жаңбыр, қар, жел, құйын т.
б.
Бұлардан басқа да өздері түпкі табиғаты жағынан көптік мәнді
білдіретін зат есімдер бар. Мысалы, табиғи жұп болып келетін зат есімдер де
(аяқ, көз, құлақ, етік, байпақ, кебіс, бәтеңке, шаңғы т. б.), сондай-ақ,
нәрсенің я заттың бөлінбейтін табиғи бөлімі я бөлшегі ретінде түсінілетін
субстантивтік ұғымдардың атаулары да (көбінесе, көмекші есімдер,
мысалы:асты, үсті, жаны т. б.) негізінде осы топқа жатады.
Көмекші есімдер
Көмекші есімдер деп лексикалық мағыналары бірде бүтіндей сақталып,
бірде солғындап, өзге сөздермен тіркесу ерекшеліктеріне қарай, синтаксистік
жағынан кейде жеке-дара мүше есебінде, кейде күрделі мүшенің құрамындағы
дәнекер элемент есебінде қолданылып, морфологиялық жағынан зат есімдерше
түрленіп отыратын жәрдемші сөздерді айтамыз.
Көмекші есімдер сан жағынан соншалықты көп емес, оларға алды, арты,
асты, үсті, жаны, қасы, арасы, ортасы, іші, сырты, басы, беті, шеті, түбі,
төбесі, тұсы, маңы сияқты сөздер жатады.
Зат есімнің морфологиялық сипаттары
Зат есімнің құрылымы
Құрылымы жағынан зат есім жалаң да, күрделі де болады.
Жалаң зат есімдер екі салаға бөлінеді: біріншісі - түбір зат есімдер,
екіншісі - туынды зат есімдер.
Түбір зат есімдер деп қазіргі кезде тиісті морфемаларға (түбірге және
жұрнаққа) бөлшектенбейтін, тек бір ғана түбір морфема (сөз) ретінде
қабылданатын заттық атауларды айтамыз.
Туынды зат есімдер деп қазіргі кезде түбір морфемаға және қосымша
(жұрнақ) морфемаға бөлшектенетін, демек, түбір сөзден жұрнақ арқылы
жасалған заттық атауларды айтамыз.
Күрделі зат есімдерге кемінде екі я онан да астам түбір морфемадан
құралған формалар жатады. Ондай зат есімдер қазіргі қазақ тілінде төрт
түрлі:
Толық мақаласы: Күрделі зат есім
Біріккен зат есімдер,
Қосарлаған зат есімдер,
Тіркес (құрама) зат есімдер,
Қысқарған зат есімдер.
Зат есімдердің жасалу тәсілдері
Зат есімдер лексикалық, морфологиялық, синтаксистік тәсілдер арқылы
жасалады.
Лексикалық тәсіл арқылы жасалған зат есімдерге байырғы зат есімдер,
сондай-ақ, басқа тілдерден енген зат есімдер, бастапқы семантикалық
мағынасы не кеңею, не тартылу, не ауысу арқылы туған жаңа зат есімдер мен
өзге сөз таптарынан субстантивтену арқылы пайда болған зат есімдер жатады.
Синтаксистік тәсіл арқылы жасалған зат есімдерге кемі екі я онан астам
түбірлердің бірігуі, қосарлануы, тіркесіп құралуы, қысқарып құралуы арқылы
және лексикалану негізінде пайда болған күрделі зат есімдер жатады.
Морфологиялық тәсіл арқылы жасалған зат есімдерге зат есімнің өзінен,
өзге сөз таптарынан тиісті жұрнақтар арқылы туған туынды зат есімдер
жатады.
Мысалы: атшы, басшы деген туынды зат есімдер ат, бас деген зат есім
түбірлерінен жасалса, атшылық, басшылық деген туынды зат есімдер атшы,
басшы деген зат есім негіздерінен (туынды зат есімдерден) жасалған. Ал,
жақсылық, үлкендік деген зат есімдер -лық (-дік) жұрнағы арқылы жақсы,
үлкен деген сын есімдерден туған.
Сондай-ақ, егін, сауын туынды зат есімдері ек, сау деген етістік
түбірлерінен жасалса, олардан -шы (-ші) жұрнағы арқылы егінші, сауыншы
деген туынды жаңа зат есімдер жасауға болады т. б.[2]

1.2. Зат есімнің грамматикалық категорияларын оқыту
Зат есімнің грамматикалық категорияларын оқыту принципі педагогиканың
дидактикалық принциптеріне негізделіп оқытылады. Мәселен, дидактиканың
берілетін сабақ тақырыбы өткен тақырыппен байланыстырылып отырылуы керек
және өтілетін материалдар бірімен-бірі тығыз байланысты болсын деген
ережесіне негізделіп отыратын болса, зат есімнің грамматикалық
категорияларын оқыту оның алдында өтілген сөз құрамымен байланысты өтіледі.
Зат есімнің басқа сөз таптарынан ерекшеленетін бір белгісі – көптік,
тәуелдік, септік, жіктік категорияларының болуы. Зат есімнің грамматикалық
категорияларын шығармашылық тұрғыда жүйелі оқыту және оны оқушыларға сапалы
білгізіп, тиянақты меңгерту оған керекті әдістемелік әдіс-тәсілдерді дұрыс
қолданып отыруға бойланысты. Ол үшін мұғалім зат есімнің грамматикалық
категорияларына тән белгілерін бағдарлама бойынша жоспарлап, одан
ұйымдастырылатын сабақ түрлері мен өтілетін иатериалдардың көлеміне қарай
әдістерін белгілейді. Ол әдістердің жеке тәсілдерін ұтымды қолданудың
нәтижесінде зат есімнің грамматикалық категорияларына тән белгілері
шығармашылық тұрғыда түсіндіріледі.
Алдымен көптік жалғау деген тіркеске түсінік беріледі. Көптік жалғауы
жалғанған сөзіне көптік мағына беріп, оны екінші бір сөзбен жалғастыратын
болғандықтан, бұл қосымшаға берілген атау өзінің атқаратын қызметіне толық
сай келіп, өзінің мазмұнының қандай екенін бірден-ақ аңғартып тұрғанын
ескертеміз.
Екінші ретте, көптік жалғауының арнаулы –лар, -лер, -дар, -дер, -тар,
-тер тұлғалы жалғауының барын және бұлардың буын үндестігіне байланысты
жуан, жіңішке вариантта айтылатынын, сол тұлғада жазылатынын балалар,
кемелер, көлдер, кітаптар, мектептер сөздері арқылы түсіндіреміз.
Үшінші ретте, көптік жалғауының қосымшаларының басқы дыбыстарының л,
д, т, дыбыстарынан басталатын септерінің сырын ашамыз. Бұл жайды мұғалім
көрнекіліктегі үшкіл сызық арқылы түсіндіреді. Көптік жалғауы жалғанатын
сөздердің соңы дауысты, сонор р, у, й дыбыстарының біріне аяқталса, көптік
жалғауы үнді л дыбысынан басталып, -лар, -лер тұлғасында жалғанатындығын
сұрақ-жауап әдісімен өздеріне жинақтатып, осы тәрізді мысалдар айтқызамыз.
Міне, осындай жолмен көптік жалғауының д, т дыбыстарынан басталатын себебін
түсіндіріп, мысалдарды өздеріне тапсырамыз. Осы жолмен түсіндірілген жаңа
материалды оқушылардың қаншалықты дәрежеде түсінгендіктерін байқау үшін,
магнитофонды пайдалана отырып, мынадай жаттығу жұмыстарын жүргізуге болады:
Біріншіден, оқушыларға мынадай мазмұнда жазылған кеспе қағаздарын
үлестіріп береміз:
1. Дауысты дыбысқа біткен екі сөз ойлап, оған көптік жалғауын жалға.
2. Өнерпаздар, егіншілер сөздеріндегі көптік жалғауы неліктен –дар,
-лер болып тұр?
3. Күректер, кілемдер сөздеріндегі көптік жалғауының түрлеріне талдау
жаса.
4. Көптік жалғауы қандай жағдайда д дыбысынан басталады, мысал келтір.
5. Көптік жалғауы қандай жағдайда т дыбысынан басталады, мысал келтір.
Сондай-ақ, зат есімнің сөздерінің кейбір тобы лексика-семантикалық
мағынада қолданылып, оларға көптік жалғауы жалғанбайтынын да ескеру керек.
Көптік жалғауда қолданбайтын зат есімдер нақты мысалдар төңірегінде мынадай
жүйемен түсіндіріледі:
1. Сұйықтық ұғымды білдіретін зат есімдердің атаулары: су, шай, сорпа.
2. Газ тектес зат есімдердің атаулары: бу, түтін, шаң.
3. Уақ, ұнтақ, майда зат есімдердің атаулары: қант, ұн, құм.
4. Дерексіз зат есімдердің атаулары: қуаныш, шындық, өкініш.
5. Табиғат байлығы, кен атаулары: алтын, мыс, алмас.
6. Табиғат құбылыстарының атаулары: жел, боран, қар.
7. Жұптық ұғымды білдіретін затесім атаулары: көз, қол, аяқ.
Көптік категориясының негізгі грамматикалық мағынасы – заттың көптігін
білдіру. Осы негізгі мағыналарымен бірге көптік жалғау басқа да мағыналық
реңктерді, мәндерді білдіруі мүмкін екендігін мысалдар арқылы түсіндіру
керек. Мысалы, көптік жалғауы сан есімге, үстеуге жалғанып, сол сөз
білдіретін ұғымның жалпы мөлшерін, болжамын білдіреді: жасы қырық-тарда.
Абстракты зат есімдерге жалғанып, оның көптігін емес, әр түрлілігін немесе
салмақ, мөлшер, көлем есебін білдіреді: ой-лар, су-лар. Даралық мәндегі зат
атауларына, жалқы есімдерге жалғанғанда, олардың өзінің көптігін емес,
көпке ортақ екенін және онымен бірге топтау ұғымын білдіреді: әке-лер, шеше-
лер. Заттың өзінің көптігін емес, көпке ортақтықты да білдіреді: ас-тарыңды
ішіңдер дегенде астың көптігі емес, оны ішетін адамның көптігін білдіреді.
Осындай әр жақтық мағынада, мағыналық реңкте жұмсалатындықтан, көптік
жалғауы әр түрлі стильдік қызмет атқаратындығын да айта кеткен жөн.
Көптік жалғауы кейде зат есімнен басқа да сөз таптарына жалғанса,
оларға заттық мағына үстеп, заттандырып тұрады. Көптік жалғаудың бұл
қасиеті әрқашан дұрыс түсініле бермейді. Бұл Көптік жалғауының бұл жердегі
қызметі жұрнақ қызметімен пара-пар дерлік - деп жалпы жалғаудың табиғатына
терең үңілмегендіктен туып отыр. Біріншіден, басқа сөз таптарын заттандыру
қасиеті тек көптік жалғауда емес, септік, тәуелдік жалғауда да жиі кездесіп
отырады: Еріншектің ертеңі таусылмас, Білімдіден шыққан сөз, талаптыға
болсын кез.(Абай). Екіншіден, көптік, тәуелдік және септік жалғауларының
бұндай қасиеті, басқа сөз таптарынан жасалғанда, оларды заттандырып жіберу
қасиеті, бұл тұлғалардың зат есімге тән түрлену жүйесі екендігін, зат
есімнің таза грамматикалық категориясы екендігін дәлелдейді.
Бір заттың екінші бір затқа тәуелді, меншікті, қатысты болуы – тілдегі
ақиқат құбылыс. Бұндай заттар арасындағы меншіктілік-тәуелдік қатынас
қандай тілде болса да бар. Бірақ ондай ұғымдардың грамматикалық мәні мен
сипаты, берілу амал-тәсілдері барлық тілдерде бірдей, біркелкі бола
бермейді. Қазақ тілінде бұл мән тәуелдік жалғау арқылы және меншіктелуші
зат атауы мен буын үндестігіне бағынбайтын –нікі, -дікі, -тікі қосымшалы
сөздің тіркесі арқылы беріледі. Осы арқылы, яғни, жақ түрлеріне байланысты
тәуелділік грамматикалық формалар негізінде берілуі арқылы қазақ тілінде
тәуелдік категориясы грамматикалық категория болып қалыптасқан.
Атау септік. Атау септігі сырт тұлғасы жағынан да зат есімнің түбірі
тұлғасымен ұқсас, арнайы грамматикалық көрсеткіші жоқ болып келсе де, басқа
септік түрлерімен бірдей арнайы грамматикалық мағынасы бар, басқа септік
тұлғаларындай сөз байланыстырғыш қызметі бар, олармен тепе-тең, бірақ
нольдік формалы септік жүйесінің бір түрі болып табылады. Атау септігі
белгілі бір заттарды атап көрсетеді, сондықтан атау септігіне қойылатын
сұрақтар кім? не? деген жалғаусыз формада жұмсалады.
Ілік септік. Ілік септігіндегі сөз үнемі тәуелдік жалғаулы сөзбен
байланысты болады. Ілік септіктің білдіретін басты мағынасы – грамматикалық
меншіктілік, иелікті, меншіктілік-қатыстықты көрсету. Ілік септігі кімнің?
ненің? қай? деген сұрақтарға жауап болады. Ілік септігінің қосымшалары ашық
та, жасырын да қолданылатыны өзара салыстырыла әңгімеленуі керек.
Барыс септік. Барыс септігінің де өзіндік ерекшелігі бар. Барыс
септігі сөз бен сөзді байланыстырып, мекенді, бағытты, мақсатты, мезгілдік
ұғымдарды білдіреді. Барыс септігінің сұрағы мен қосымшаларын түсіндірген
соң, дейін, шейін, тарта, қарай, жуық сияқты шылау сөздер өзінің негізгі
сөздердің үнемі барыс септікте тұруын керек ететіні аңғартылады. Мысалы:
үйге дейін.
Табыс септік. Табыс септігі зат пен қимылды ұштастырып, өзара
байланыстырып тұрады. Табыс септігі қимылдық ұғымды білдіретін кейбір
етістіктердің лексикалық мағыналарымен тікелей байланысты болып, олармен
табиғи жағынан да қарым-қатынаста келеді. Мысалы, Тақтаны сулы шүберекпен
сүрту керек деген сөйлемді тақтаға жазып, сүрту керек деген тіркестің
баяндауыш екенін, оған нені? деген сұрақтың тікелей қойылатыны аңғартылады.
Демек, сүрту керек деген сөз тіркесі тақтаны деген сөздің табыс септікте
тұруын қалайтыны ескертіледі. Табыс септігі ілік септігі сияқты ашық түрде
де, жасырын түрде де қолданылатыны ескеріліп, үнемі ашық түрде айтылатыны
нақты мысалдар келтіріле отырып әңгімеленеді. Мынадай табыс септігі ашық
қолданылады.
Жатыс септік. Жатыс септіктегі сөздер де етістіктен болған сөйлем
мүшелерімен байланысып, мекендік, мезгілдік мағыналарды білдіреді. Мысалы:
ол мектепте болды.
Шығыс септік. Шығыс септігі – септік жалғауларының ішіндегі оңай
меңгерілетін категориясының бірі. Шығыс септіктегі сөздер де етістікпен
байланысып, қимылдың болған орнын, мезгілін, себебін, нәрсенің неден
істелетінін білдіреді.
Көмектес септік. Көмектес септік сөздер де етістіктен болған мүшемен
байланысып, іс-әрекеттің құралын, тәсілін және амалын білдіреді. Демек,
көмектес септігі бір заттың екінші бір затқа көмекшілік қызметінде
жұмсалатынын білдіреді.
Сөйтіп, оқушыларға түсіндірген септік жалғауының түрін, сұрағын,
мағынасын, қосымшаларын жинақтап, өздеріне бала, шеге деген екі сөзді
ауызша септетіп, олардың жауабын ақ, қызыл бормен әр септіктің тұсына жазып
тұру керек. Осындай жұмыстың нәтижесі тақтада мына түрде көрінуі тиіс:
1. Атау кім? не? бала шеге
2. Ілік кімнің? ненің? баланың шегенің
3. Барыс кімге? неге? балаға шегеге
4. Табыс кімді? нені? баланы шегені
5. Жатыс кімді? неде? балада шегеде
6. Шығыс кімнен? неден? баладан шегеден
7. Көмектес кіммен? немен? баламен шегемен
Бұл көріністен жоғарыда айтылғандардан басқа бала, шеге сөздеріндегі
септік жалғауларының дәл кім? не? сұрақтарындағыдай түрленіп тұрғанын, буын
үндестігіне байланысты қосымшалардың жуан, жіңішке түрлерге варианттанып
тұрғанын айту қажет. Бұдан соң дыбыс үндестігіне ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.