ҚАЗАҚ ӘДЕБИЕТІНДЕГІ ЭПИСТОЛЯРЛЫҚ ЖАНР ДӘСТҮРІ
КІРІСПЕ
Диплом жұмысының өзектілігі.Хат - көне заманнан бері адамдардың қарым-қатынас жасау құралдарының бірі болған. Ел билеушілері арасында жазылған хаттардан, тарихи деректерді білуге болатыны айтпасақ та түсінікті. Хаттарды жекелеген адамдар да жиі жазатыны белгілі. Әйгілі адамдардың жазған хаттары, олардың өмірлерін тереңірек танып-білуге болатын нақты құжат болмақ. Ағайын-туғандар, дос-жарандар арасында жазылған хаттар, олардың ұрпақтары үшін асыл мұра ретінде сақталатын оқиғалар да аз ұшыраспайды. Мұндай хаттарда, жеке тұлғалардың ауызша айтыла бермейтін көңіл-сырларын білдіретіні, сол кездегі өмір мен өмір-тірліктерін сипаттайтынын ұғыну қиын емес. Осы тұрғыдан қарастырғанда хаттар дегені - міз, зерттеуге лайық өз алдына бір жанр (эпистолярлық) деп тұжырымдауға да болады. Бұлай дейтініміз жазысқан хаттары арқылы әйгілі адамдардың ішкі жан-дүниесін, болмыс-бітімін, оның нақты тұлғасын тереңірек білуге хаттардың көмегі зор болмақ. Өйткені, олардың айтылмаған сырлары, ашылмаған құпиясы хат жолдарында өрнектеліп, олардың адам ретінде қандай болғанын, шынайы мақсаты мен мүддесі, ойы мен арманы, күйініші мен сүйініші, өкініші, өмірге, саясатқа деген көзқарасы да бүкпесіз ақтарыла айтылады. Мұны ешқандай естеліктерде, әдеби шығармаларда, не болмаса мақалаларда қамтылмайтын, шынайы ақиқатты көрсететін нақты құжат деп тануға болады. Демек, хат дегеніміз нақты шындықты бұлтартпай көрсететін құжат. Осы тұрғыдан қарастырсақ, хатты өз алдына жеке жанр (эпистолярлы) деп зерделегеніміз жөн болар. Көптеген ғалымдар хатты Эпистолярлық стиль, Эпистолярлық әдебиет, Эпистолярлық жанр деп атап жүр. Эпистолярия сөзі гректің эріstole, яғни хат деген мағынадан шыққан ұғымды білдіреді. Эпистолярлық - хатқа тән; хат түрінде жазылған; хаттан тұратын деген ұғымдарды береді. Эпистолярлық жанрды кең мағынасында алғанда ақын-жазушылардың, қоғам қайраткерлерінің, ғалымдардың хат арқылы жауаптасуын айтамыз. Әдеби шығармаларда өлеңмен хат жазысып хабарласу да дәстүрге айналған. Бұл дәстүр әдебиетте берік қалыптасып, хат өлеңдер деп аталған. Әдеби шығармаларда өлеңмен хат жазысып хабарласу дәстүрге айналғандығын сонау X-XIV ғасырлардан басталғандығын көре аламыз. Сонда, Алтын орда дәуірінде біздің зерттеу объектіміздің дәуірі X-XIV ғасырларға сыйяды. Осы ғасырда да эпистолярлық жанрдың дамып, өркендегенін көзімізді жеткіземіз. Сонымен қатар, осы хаттар арқылы сол дәуірдің тұрмыс- тіршілігімен, мәдениетімен, тілімен таныса аламыз. Яғни, X-XIV ғасыр әдебиетіне саяхатқа сапар шеге аламыз,бұл саяхат эпистолярлық жанрдың арқасында болмақ. Зерттеудің нысанына айналып отырған эпистолярлық жанры, соның ішінде X-XIV ғасыр әдебиетіндегі жәдігерлерді оқып зерттеу - ерекше маңызы бар өзекті мәселе.
Диплом жұмысының нысаны.X-XIV ғасырдағы әдебиетіндегі эпистолярлық жанрдың негізгі көрінісін - Алтын Орда дәуір хандарының жазған хаттарымен, Алтын Орда дәуірінде жазылған көне дәуiрдегi жазба ескерткiштердiң iшiндегi ең iрi әрi мәндi, қызғылықты дастан - Мұхаббат-наме дастаны негізгі нысаны болып табылады. Сонымен қатар, қазақ әдебиетіндегі классик жазушыларымен ұлт зиялыларының жазған хаттарына шолу жасап, әлемге танымал тұлғалардың жазған хаттарының тәрбиелік мәнін ашу.
Диплом жұмысының мақсаты мен міндеттері. Жұмыстың негізгі мақсаты - Алтын Орда дәуірінде жазылған хандардың хаттарын саралай отырып, сол дәуірдегі жазылған, эпистолярлық жанрдың тамаша көрінісі - Хорезмидің Мұхаббат-наме дастанын талдау. Алға қойған мақсатымызға байланысты мынадай міндеттер туындады:
oo Эпистолярлық жанр туралы зерттеушілердің пікірлерін саралау;
oo Алтын Орда хандарының хаттарының ерекшеліктеріне назар аудару;
oo Мұхаббат-нама дастанның тарихына үңілу;
oo Мұхаббат-нама дастанын эпистолярлық жанрдың белгілерімен салыстыру, ұқсастықтары мен ерекшеліктер, көркемдік жағынан талдау;
oo Әлемге танымал тұлғалардың жазған хаттарынан тәрбиелік мәніне назар аудару;
Диплом жұмысының ғылыми жаңалығы.X-XIV ғасырда жазылған хаттарды, сонымен қатар өлең түріндегі хаттар жан - жақты сипатталды. Зерттеліп отырған тақырыпқа байланысты талданған нақтылы мысалдар реттелініп, белгілі әдістер бойынша жеке сұрыпталды. Диплом жұмысының зерттеу әдістері. Жұмыста көркемдік ерекшелікті талдау әдісі,сауалнама нәтижесінде пайыздық көрсеткіш қолданылып, сонымен бірге түрлі мәселелерді анықтау үшін тарихи зерттеуге қосымша ретінде салыстырмалы тарихи әдіс пен сипаттамалы әдіс те пайдаланылған.
Диплом жұмысының теориялық және практикалық мәні:Тарихымызды зерттеу үшін белгілі бір фактіге жүгінеміз, сол фактіден тұратын тарихтың беттерін - хаттардан көре аламыз. Сондықтан да, тарихи оқиғаларды нақты зерттеу үшін эпистолярлық жанрға сүйенеміз, өйткені адресант пен адресаттың алысқан хаттарынан, жазысқан мәселелерінен, жазған хаттың мерзімінен тарихқа бір табан жақын боламыз. Қазіргі таңда, ұялы телефон мен ғаламтор келгелі хат жазуды да ұмытып қалдық. Соның салдарынан бүгінгінің адамдары ойларын сауатты жеткізуден қалып барады. Ал негізінде хат жазудың өзі өнер. Сондықтан,оқушылардың жазу сауатын, ойын жеткізу дәрежесін көтеру үшін хатты мектептен бастап дұрыс жазып үйрету керек. Эпистолярлық жанрды әдебиет пәніне бір тарау ретінде оқу бағдарламасына енгізіп, қазақ классиктерінің және ұлт зиялыларының хаттарын оқытып, тәрбиелеуге болады.
Диплом жұмысының құрылымы. Диплом жұмысы екі тараудан, кіріспе мен қорытынды және пайдаланған әдебиет тізімінен тұрады
I ТАРАУ. ҚАЗАҚ ӘДЕБИЕТІНДЕГІ ЭПИСТОЛЯРЛЫҚ ЖАНР ДӘСТҮРІ
1.1. Қазақ әдебиетінде эпистолярлық жанр дәстүрінің пайда болуы, қалыптасуы және даму үдерісі
Хат - адамдар арасын жалғастыратын байланыс құралы. Оның ғылым тілімен айтқанда паблик рилейшиздің (қоғаммен байланыс) бір тармағының рөлін атқаратындығын өмірдің өзі көрсетіп отыр. Хаттың жанрлық сипатына келер болсақ, оның эпистолярлық жанрдың бастау көзі екендігі дәлелденген. Ал хаттың тек қана қара сөзбен емес, өлең түрінде де, аралас жазылатындығын ескерсек, оның өзіне ғана тән ерекшелігі болатындылығы да - заңдылық. Хаттың қара сөзбен жазылатын түрінен бөлек өлең түріндегі нұсқалары да ежелден (алғашқы грек оқымыстылары, шығыс шайырларының хаттары, т.б. мен халықтық көне жазбалар (Орхон-Енисей, Тоныкөк, Күлтегін, т.б.)) қоғамдық, әлеуметтік мәселелерді шешуде зор рөл атқаратындығы белгілі. Ел билеушілері арасында жазылған хаттардан, тарихи деректерді білуге болатыны айтпасақ та түсінікті. Хаттарды жекелеген адамдар да жиі жазады. Әйгілі aдамдардың жазған хаттары, олардың өмірлерін тереңірек танып-білуге болатын нақты құжат болмақ. Ағайын-туғандар, дос-жарандар арасында жазылған хаттар, олардың ұрпақтары үшін асыл мұра ретінде сақталатын оқиғалар да аз ұшыраспайды. Мұндай хаттарда, жеке тұлғалардың ауызша айтыла бермейтін көңіл-сырларын білдіретіні, сол кездегі өмір мен өмір-тірліктерін сипаттайтынын ұғыну қиын емес. Ұлы Отан соғысы кезеңінде майданнан ата-анасына, туыстарына жауынгерлер жиі хат жолдайтын еді. Мұндай хаттардың кейінгі кезде құнды дүниеге айналғаны да мәлім. 1980-90 жылдары Мaйданнан жазылған хаттар деген жауынгерлердің жазған хаттары кітап болып шыққаны осының айқын дәлелі болса керек. Сондай-ақ, қыз-жігіттер арасында жазылған ғашықтық сезімдерін білдіретін хаттардан, олардың таным-түсіні - гін, ой-өрісін, тіл байлығын білеміз. Тіпті, ақындардың кейбір өлең-жырлары хат ретінде жазылған. Ал, әйгілі адамдардың бір-біріне жолдаған хаттарында ауызша айты - ла бермейтін көңіл сырларын ашып айтатын көрінеді. Осындай хаттарды оқып отырғанда әдеби шығармаларда, естеліктерде, баспасөзде жарияланған мақалаларда айту - ға болмайтындай құпиялы жәйттердің өзін, хат арқылы білдіретінін аңғару қиын емес. Осы тұрғыдан қарастырғанда хаттар дегені - міз, зерттеуге лайық өз алдына бір жанр (эпистолярлық) деп тұжырауға да болады. Бұлай дейтініміз жазысқан хаттары арқылы әйгілі адамдардың ішкі жан-дүниесін, болмыс-бітімін, оның нақты тұлғасын тереңірек білуге хаттардың көмегі зор болмақ. Өйткені, олардың айтылмаған сырлары, ашылмаған құпиясы хат жолдарында өрнектеліп, олардың адам ретінде қандай болғанын, шынайы мақсаты мен мүддесі, ойы мен арманы, күйініші мен сүйініші, өкініші, өмірге, саясатқа деген көзқарасы да бүкпесіз ақтарыла айтылады. Мұны ешқандай естеліктерде, әдеби шығармаларда, не болмаса мақалаларда қамтылмайтын, шынайы ақиқатты көрсететін нақты құжат деп тануға болады. Демек, хат дегеніміз, нақты шындықты бұлтартпай көрсететін құжат. Осы тұрғыдан қарастырсақ, хатты өз алдына жеке жанр (эпистолярлы) деп зерделегеніміз жөн болар. Сөздіктер мен энциклопедияларға көз жүгіртетін болсақ, эпистолярлық деген сөздің мағынасын Қазақ әдеби тілінің сөздігінде: эпистолярлық сын.әдеб.хат түрінде жазылған шығармаларға, сондай-ақ әдеби мұраға айналған хаттарға қатысты деген мағына береді[1,794]. Ал, әдебиеттану терминдер сөздігінде: Эпистолярлық әдебиет: хат түрінде жазылған көркем шығармалар. Хат өлеңдермен қатар, көлемді прозалық шығармалар да (поветь, роман) негізінен хат түрінде жазылатын болады. Кейде көркем шығармада кейіпкерлердің өзара жазысқан хаттарына үлкен орын беріледі. Бұл үлгіні қолдану шығармада адамның көңіл-күйін, ішкі сезім толғанысын тереңірек ашып көрсетуге мүмкіндік береді. Эпистолярлық әдебиетке кең мағынасында алғанда жазушылардың, қоғам қайраткерлерінің, ғалымдардың хаттарын да жатқызамыз. Жазушылардың сақталып бүгінге жеткен хаттарын зерттеудің әдебиет тарихын тануға септігі зор[2,375-377]. Ал Қазақ Совет энциклопедиясында эпистоляр сөзіне мынандай анықтама беріледі. Эпистолярлық әдебиет, эпистолография (грекше жолдау, үндеу) - сан алуан хат түрінде жазылған шығарма. Эпистолярлық әдебиетке жеке адамдардың бір-біріне жазған, мәдени маңызы бар, әдеби мұраға айналған хаттары да жатады деген түсінік беріледі [3,453].Орыс тіл білімінде Функционалдық және құрылымдық белгілері бар кез-келген мәтінді эпистолярлық деп тұжырымдаған ғалымдардың пікірлерін кездестіреміз[4,16].Мәселен, Н.М.Кожина эпистолярлық стильге мынадай сипаттама берген: Эпистолярный стиль - это исторически сложившаяся разновидность письменной речи, в которой используется несколько моделей структурной организации корреспонденции между учасниками общения, в том числе - письма и послания. Каждый стиль - это модель коммуникации, блогадаря которой информация не просто передается как высказывание сообщение источника речи, направленное к ее получателю; этот процесс является гораздо большей сложностью. Так, информирование в том или ином стиле характеризуется тем что осуществляется наилучшим для данной ситуации общения образом: выразительно, экспрессивно, в соответствии с целями и задачами общения,т.е. при помощи релевантных языковых средств[5, 56]. Эпистолярлық деп хат белгілеріне тән және оның бейнелеуі үшін шынайы эпистолярлық коммуникация қызметіне және құрылымдарына ие әртүрлі мәтіндерді айтамыз. Эпистолярлық қызмет жеке коммуникативті актіге (хатқа), сол сияқты тұтас интеракция (әртүрлі хаттар жиынтығы) үшін спецификалық композициялық - тілдік форма құрастыратын тілдік қызметтің ерекше түрі болып табылады. Бұл мәтіннің макроқұрылымы деңгейін құрайтын немесе мәтіннің микроқұрылымы деңгейін құрамайтын форма түрінде қолданылады. Эпистолярлық коммуникативтік жағдай - бұл уақытша-кеңістікте ажыратылған нақты қатысушылар арасындағы тілдесудің, сөйлесудің жазба түрі арқылы жеке тұлғалардың көп аспектілі әрекеттестіктігін жүзеге асыратын және адресат пен адресант арасындағы тұрақты емес ассимметриялық қызметпен сипатталатын тілдік коммуникация түрі болып табылады. Эпистолярлық коммуникация жалпы түрге тән коммуникацияға қосу арқылы жүзеге асырылады. Мысалы, почта қызметі типін алатын болсақ, почта қарым-қатынас құралы түрінде емес, жеткізу объектісі ретінде болады. Осы мақсатта хаттың ерекше сыртқы кеңістік аясы - конверт болып табылады. Ол хатты қорғаушы қызметін атқарады: эпистолярлық коммуникацияға қатысы жоқ адамдардан бөледі немесе олардың қол жеткізуінен қорғайды. Осылайша конверт, тыңдаушының екі тобына арналып бағытталған жанама тілдік акт ретінде қызмет атқарады. Эпистолярлық коммуникацияның нақты мазмұны оған қатысушылардың мәдени-әлеуметтік деңгейі мен қажеттілігіне қарай өзгеріп отырады. Осы негізде тұрақты тілдік құрылымдардың типтері, тілдік, сөйлеу жанрлары қалыптасады.Эпистолярлық коммуникация нысанының спецификасы хат мәтінінің түрлілігі мен өрнектілігінен, сол сияқты объект тілінің оның субъектісіне жақындығынан байқалады. Эпистолярлық интеракция үшін коммуникативтік қызметінің жиілік, сирек белгілері тән.Эпистолярлық коммуникативтік жағдайдан туындайтын эпистолярлық жанрлардан тек әдеби коммуникация саласында қызмет ететін жанрларды айыруға (эпистолярлық сатиралық журнал, эпистолярлық саяхат, эпистолярлық повесть, жолдау және т. б.) болады. Эпистолография (грек - жолдау) - хат немесе жолдау түрлері қолданылатын шығармалардың тектері мен түрлері болып табылады. Олар тұрмыстық хат алмасулар негізінде дамыды, хаттар айналымын әңгіме түрінде баяндалатын нысанға айналдырып, хатты шығармашылық шарттылықтардың негізгі заңдарына бағындырды.Сондай-ақ, эпистолярлық әдебиетке тарихи-мәдени маңызы бар көрнекті қайраткерлердің хаттары енеді.Эпистолярлық стиль жөнінде, Аристотельдің айтуынша, авторға өз қалпында қалуына мүмкіндік береді. Олар - қоғамда таралған сыр білдіру хаттары, жолдау хаттары. Хаттар құжаттық әдебиетке жатады, сонымен қатар деректілік әсерін пайдаланатын тікелей куәліктер, хабарлаулар болып табылады және осыған байланысты аса бір сендірушілік қасиетке ие болады. Ғалым Ю. С. Степановтың пікірі бойынша эпистолярлық жанр мен стиль шегінде түрлі жанрлар мен стильдер көрініс табады. Жанр деген түсінікке тоқталсақ, жанр - өте айқын композициялық құрылым, жанр- композициялық бірлік, жанр - мәтіннің біртұтас жүйелі құрылымдық ұйымдасуы [6, 247]. Бұл анықтамаларға сүйенсек, түрлі хат топтарын олардың композициялық құрылымы ортақ принципке біріктіреді, жанр ретінде қарауға мүмкіндік береді. Эпистолярлық жанрды кең мағынасында алғанда ақын-жазушылардың, қоғам қайраткерлерінің, ғалымдардың хат арқылы жауаптасуын айтамыз. Әдеби шығармаларда өлеңмен хат жазысып хабарласу да дәстүрге айналған. Бұл дәстүр әдебиетте берік қалыптасып, хат өлеңдер деп аталған.ХІХ ғасырдың аяғы мен ХХ ғасырдың басында Сыр бойында өмір сүрген ақындар да хат арқылы поэзияда өз өлең кестесін жасаған. Олар бір-бірімен хат арқылы хабарласқан және қыз бен жігіт арасындағы әзіл-қалжыңға құрылған хаттар мен жазба айтысында хат өлеңдерді дәстүрге айналдырған. Деректі-зерттемелік жанрлар тобына жататын хат түрлері туралы ғылыми тұжырымдар да жасалған.Мәселен, академик М.Қаратаев:Жанр проблемаларына байланысты мәселелерді ғылыми жолмен шешудің басты бір шарты әрбір жанрдың тарихы мен табиғатын жан-жақты зерттеп, әрқайсысының нақты шығармаға байланысты эстетикалық мүмкіндігін анықтау керек екендігін айтқан.Жанр - тарихи категория. Сондықтан ол барлық заманда бірдей бола бермейді. Заман талабына сай өзгеріп, жаңарып отыратын құбылыс. Шығарманы белгілі бір жанрға жатқызудың бірінші сипаты - оның қай текке қатысты екендігі болса, екінші сипаты - қандай сарынмен жазылғандығы, ал үшінші сипаты - қандай көлемде, қалай құрылғандығы деуге болады,- деп жазған еді[7, 272]. Көркем әдебиеттің жанрына байланысты айтылған бұл байламның тұжырымы: әр жанрдың тарихы бар, ол уақыт пен кеңістік, қоғамдық ортамен, көркемдік талғаммен астарласып жатады. Оған қоса, кез келген шығарманың белгілі бір жанрда жазылатындығын ескерсек, хат өлеңдер де әдеби жанрдың бір түріне лайықталған.Эпистолярлық хат өлеңдер тарихы өте ертеден бастау алған. Алғашқы қоғамның өзінде адамдар бір-бірін түсінісіп, хабар алмасу үшін, мәселен, аң аулауға бара жатса тасқа садақтың суретін салған яғни түрлі суреттер арқылы байланыс жасаған. Орхон, Енисей, Талас ескерткіштеріндегі жазбаларда да хат үлгілері байқалады. Зерттеуші ғалым Б.Жақыптың айтуы бойынша:Ежелгі замандардағы жазба мәдениеттің көп тараған ертедегі көріністерінің бірі - шаруашылық, дипломатиялық және жеке жолдаулар мен хаттар болды. Бұл тарихи ескерткіштердің бір тобы - ресми сипаттағы қызметтік құжаттар болса, енді бір парасы - тұрмыстық, отбасылық, достық сипаттағы жеке адамдар арасындағы хаттар болды. Кейбір хаттарда қоғамдағы маңызды мәселелер қозғалып, саяси көзқарас, әлеуметтік идеялар көрініс тапты. Міне, дәл осындай жолдардан кейін публицстикалық эпистолографияның алғашқы көріністері туды, - деп жазады[8, 486]. Ғалымдардың эпистолярлық жанр мәселесі жайында айтылған пікірлері және оның маңыздылығы турасында әлі де айтылар, қаузар тақырыптар баршылық. Бұл, әрине алдағы күннің еншісіндегі жұмыс.
Хат жанрына бүгінгі күннің көзқарасымен қарастыру осы тарауда белен алмақшы. Сондықтан да, бірінші кезекте хат жазу үрдісі осы уақытқа дейін сақталып келгендіктен, қазіргі қоғам X-XIV ғасыр тіптен XVIII-XX ғасырдан да бөлек екендігін мойындай отырып, бүгінгі күннің XXI ғасырдағы қоғаммен санасамыз. XXI ғасырдың қоғамы хат туралы не айта алады екен? Кішігірім сауалнама арқылы осы сұраққа жауап іздеп көрсек : (1 сурет)
Халыққа төмендегідей 5 сұрақ қойылды, сауалнамаға 10 адам қатысты: Бірінші сұрақ : Хат жазу керек пе? Екінші сұрақ:Хатты жиі жазасыз ба? Үшінші сұрақ:Хатты қандай түрде жазған қолайлы? жазбаша әлде электонды; Төртінші сұрақ: Электронды хат жазысу сіздің сөйлеу және жазба мәдениетіңізге әсер ете ме? Бесінші сұрақ:Келешекете хат жазу бола ма?
Сауалнама нәтижелері:
1.Хат жазу керек пе?
2.Хатты жиі жазасыз ба?
3.Сізге хатты қандай түрде жазған қолайлы ?
а)жазбаша түрде ә)электронды түрде
4.Электронды хат жазу сізді сөйлеу және жазбаша мәдениетімізге әсер ете ме?
5. Келекшекте хат жазу бола ма?
Сонымен, хат жазу көрсеткішіне назар салатын болсақ, 1916 жылдан бастап 2017 жылға дейінгі хат жазу көрсеткіші мынандай сай келеді:
Хаттың жазылу үлгісін кешегісі мен бүгінгісінің айырмашылығын салыстырып қарасақ (1 кесте)
Бұрынғы
Бүгінгі
-Аса құрметті Апаллон Николаевич! (А.Н.Майкова Ш.Уәлиханов)
-Сүйікті досым Федор Михайлович!
(Ф.М.Достаевскийге Ш.Уәлихановтан)
oo Сәлем )
-Өзіңнен көптен ешбір хат-хабар болмады: ауыр-сырқау душар болмасаң болады -дағы, шаруашылық жұмыстан да қолың тимейтін шығар. Сөйтсе де, уақыт тауып, есендігіңді білдіргейсің.
oo Қалайсың? =)))
-Сен мені әлдеқашан өліп қалды деп ойлап жүрген шығарсың, сөйтсе де мен әлі тірімін, оған менің осы хатым айғақ болып табылады. Мен саған осы уақытқа шейін әртүрлі елеулі себептермен хат жаза алмай келдім ...
(Ф.М.Достаевскийге Ш.Уәлихановтан)
oo Менде бәрі ОК*)
1.2 Эпистолярлық жанрдың өзінік ерекшелігі
Даму сатысының алғашқы кезеңдеріндегі хат жазудың ең негізгі материалы ретінде пайдаланылған папирус біздің жыл санауымызға дейінгі үшінші мыңжылдықтан басталып өз мәнін біздің дәуірімізге дейінгі IV жүзжылдықтың классикалық және эллиникалық кезеңдеріне дейін сақталғанын Кітаптың шығу тарихына байланысты зерттеу жұмыстарынан көреміз. Хат көне уақыттардан бері Грек, әсіресе Рим әдебиеттерінен бастау алады. Цицерон, Гораций, Сенека, кіші Плиний хаттары (өлең жолдаулары) - ерте эпистолярлық әдебиеттің үлгілері болып саналатындығы белгілі. Мысалы, әлемдегі эпистолярлық жанр сипатын танытатын, құнды жазбалар сырына үңілсек, хат мәтінінің тарихи даму жолын аңғаруға болады. Цицерон хаттары сақталған, хаттарында қоғамдық мәселелерді талқылайды. Ол ашық хаттар - хат түріндегі публицистиканың қайнар бастауы. Кіші Плиний, керісінше өз хаттарына жеке мән береді, күнделікті өмірдегі қызық құмар эпизодтар, өзі туралы мәліметтер, кез келген оқиғалар туралы жазады, бірақ Плинийдің хаттары көбінесе хат сияқты шығарылған әдебиеттік миниатюралар түрінде жазылған. Хат жазу үшін өсімдіктің талшығының өзекшесі қолданылды. Өзекшелер жұқа кесіктерге бөлініп, қатты тақтаға салынып бір-біріне желімделді. Осылайша жұқа ұзынша келген орамдардың ішкі жағы хат жазу құралына айналды. Плинийдің айтуы бойынша орамдар жиырмадан аспайтын парақтардан тұрды. Папирус дайындау Грецияда, Арабияда пайда бола бастады. Гректер папирусты біздің дәуірімізге дейінгі Х ғасырдан бастап пайдаланған, VІІ ғасырда папирус орамдары кітап дайындау, жазу, сызудың негізгі материалына айналды. Папирустың ең көп көлемі 1877 жылы фаюмадағы ежелгі Арсинада және Ашмунинада табылған. Ал Арабияда бүкіл әлемдік кітапханалар мен музейлерде сақталған араб папирустарының жиынтығы және қамту кезеңі 700 жылға жуық. Әлем бойынша бұл жиынтық Орта ғасырлардағы араб тарихын зерттеу жұмыстарындағы атқаратын рөлі мен маңызы ерекше [9, 112].ХVІІІғ. еуропалықтар хатты кеңінен жаза бастады: көп елдерде пошталық байланыс тәртіпке келді, хат жалпыға қолайлы ақпарат құралына, сондай-ақ бос уақытты өткізудің құралына айналды. Хат мәнеріндегі роман - психологиялық және әлеуметтік роман реализмнің даму жолында маңызды роль атқарды. Бірақ ХІХ ғ. роман тарихи хабарлау, жанұялы хроника негізінде дамыды, оған біз мысал келтіретін болсақ, А.С.Пушкиннің Роман в письмах (1829), Ф.М.Достоевскийдің Бедные люди (1845) сияқты романдарды жатқызамыз. Эпистолярлық әдебиет сол негізгі екі бағыт бойынша дамиды: ашық хаттар - памфлеттер және новелла-хаттар, тұрмыстық хаттар мен сыр ашу хаттары. Хаттың даму сатысына тікелей байланысты түрлеріне назар аударсақ, инициативтік хат сол кезеңдегі жеке хаттың үлгісі ретінде бірқатар жағдайлар мен себептермен айқындалады. Сол себептерге байланысты инициативтік хаттың ішінде мынадай түрлерін бөлуге болады: Мысалы, Қайыпхан елшілерінің Ресеймен тату тұру тілегі туралы мәлімдемесі:
а) императивті-түрткі хаттар, олардың негізінде бұйрықтар, өтініштер жатады. Кіші жүз ханы Әбілхайырдың өзінің қол астындағы адамдарымен бірге Ресей бодандығына алуды сұрап әйел патша Анна Ионновнаға жазған хаты т.б. Бұл хаттарда тұрақты эпитеттер қолданылады, биік, зор, асқар, жоғары деген ұғымды беретін ғали сөзі жиі жұмсалған. Ғали хазіретлеріңіз дегеніміз - ұлы мәртебелілігіңіздеген мағына береді. Бір нәрсені сұрай, өтіне жазылған хаттар ғарыз, ғарыз наме, ғарыз ахуал, ғарыз хал деп беріліп отырылатын болған.
б) Ақпараттық-инициативтік хат, оқиға, факті, іс туралы хабарлайды; хат алушыны хабардар ету, немесе хат алушыға коммуникативтік актінің екі мүшесіне маңызды ақпарат жіберу. Аталған хаттың грамматикалық құрылысында кездесетін қазіргі әдеби тілмен салыстырғандағы ерекшеліктер қосымшалардан байқалады. Мысалы, дүр, мыш, лар қосымшаларымен қоса, уа, һәм, бірлән шылауларының қолданылуын атауға болады. Инициативтік хаттардың арасында көбінің себептері имплицитті көрсетілген. Ондай хаттар экспрессивтік императивтік-түрткі хаттардан, ойдың сабырлы-эпикалық баяндау мәнерімен ерекшеленеді. Мысалы, Сәлемнің бағдыда біздерден есендік сұрасаңыз алхамдилла ифтиля деп білесіз.
в) Қайталау-инициативтік хаттар хат жазушымен хат алушыға бір рет айтылған, бірақ белгісіз себептер бойынша хат жіберушінің бұйрық, өтініштері хат алушымен орындалмаған. Ондай хаттың лингвистикалық белгілері болып табылатын формула: бұрын + жазғам. Қайталау-инициативтік хаттың экспликациясын оларда кездесетін формулалар күшейтеді - растаймын, сондай-ақ хат жазушы өзінің хат алушысына хатты бірнеше рет жазғаны және оларға жауап алмағаны туралы хабарлайтын.
г) Орталанған-инициативтік хаттар, сол хаттарға себеп болған эпистолярлық емес, қосымша көздер:
1) эпистолярлық мәтінді жасау үшін себеп болған нақтылы тұлға, факті, оқиғалар. Хаттарда сол ақпарат көздеріне сілтеме төмендегідей сөздермен берілген: оның айтуы бойынша, бізге хабарлағандай, бұрынғы алынған мәліметтер бойынша.
2) Ұқсас инициативтік хаттың жақсыз аталған көзі жақсыз немесе белгісіз-жеке лингвистикалық жасаумен тірек етістіктер арқылы жасалады. Көрсетілген хат түрлері кіріспе сөз, сөз тіркестері және сөйлемдерді зерттеу үшін қызықты, арнайы зерттеу тақырыбы болуы мүмкін. Осы жұмысқа қойылған мақсаттарға байланысты қазақ әдеби тілінің ұлттық тілі ретінде бастапқы қалыптасу кезеңінде эпистолярлық стильдің типологиялық байлығын белгілеу үшін қызмет ететін функционалдық формулалар ретінде қарауды керек етеді.
3)Жауап хаттары. Олардың жазылу себебі бір - алынған хатқа жауап беру немесе хабар беру. Бұл хаттарда: Сіздің хатыңыз, менің хатым, Сізден алынған хат, мен алған хат және т.б. сөздер жиі қолданыладыҚызметтік хат жазу мәдениетінде әлі этикет формаларын қолдану, дұрыс қолдану бірден қалыптаса қойған жоқ. Мысалы: ресми қарым-қатынас барысында жазылған түрлі хаттарда дер кезінде жауап қайтарғаны үшін немесе дер кезінде шара қолданғаны үшін, мекемеде орын алған келеңсіз жағдайдан шығуға көмек көрсеткені үшін бір-екі ауыз рахмет айту дәстүрі қалыптаса қойған жоқ. Қызметтік хаттар қаншама бейтарап тонмен, ресми түрде жазылса да қарым- қатынасты реттеу, сақтау үшін қысқа, нұсқа, жылы реңкті тілдік этикет формаларын қолдану басымдау болып келеді. Қызметтік хаттардың құрылымы жайлы ғалым Л.Дүйсембекованың еңбегінде талданады және олардың төмендегідей сипаттары анықталған: тақырыбы, датасы, адресаттың аты-жөні, кіріспе сөз, хаттың мазмұны, негізгі мәтін, хат соңындағы сыпайыгершілік лексемалардың сақталуыт.б [10, 125]. XVІІІ ғасырда қазақ даласында қолданылған ресми хаттарда түрлі дәрежедегі лауазымды адамдарды, әкімдерді дәріптейтін тұрақты эпитеттердің қолданылуы шартты және эпитеттерді қолдану сол кезеңдегі ресми хаттар тіліне тән. Мысалы: 1694 жылы қазан айында қазақ ханы Тәукенің Ресеймен достық қарым-қатынастарды жаңғырту туралы және Тобольскіде ұсталған Келдей мырзаны Қазақстанға жіберу туралы өтініш І Петрға жазған хатында: ...Асқан мәртебелі тақ иесі және аса жоғары мәртебелі әрі ұлы өкіл және ие әрі құдіреті күшті ұлы ақ патшаға немесе осы хаттағы ...Барынша басымды иіп тағзым етемін, ал Сіздің аса қасиетті ұлы мәртебеңіздің қайырымдылығына тағзым еткеннен кейін мынаны хабарлағым келеді деген дәріптеу эпитеттерін көреміз [11, 23].Тілдік этикет формалары сөз ситуациясына тәуелді болады. Ал сөз жағдаят күрделі экстралингвистикалық фактор екені белгілі. Тілдік этикет формаларының стильдік жағынан бір-бірінен айырмашылығы болады. Бұл құрылымдардың стильдік даралануы олардың өзіндік микрожүйе екендігін көрсетеді. Жалпы ресми хаттарда хат арналатын адамға қаншалықты таныс болса да сен деген сөз қолданылмайды.Бұрынғы қазақ қоғамында әлеуметтік жікті саралап көрсетудің өзіндік жүйесі болған. Мысалы: ханның әйелін - ханым, қызын - ханша, ұлын - ханзада, бидің әйелін - бекбике, қызын - бикеш, баласын - шора деген сөздер арқылы болса, қазіргі таңда азаматтарға қаратпа ретінде, олардың лауазымын, түрлі атақ, дәрежесін эпитет түрінде айту мысалы, жолдас, мырза, ханым сөздері қазіргі тіл этикетінде қолданыс тауып отыр. Осыдан біз, әр кезеңдерде жазылған хаттардың өзіндік дараландыратын ерекшеліктері бар екендігін көре аламыз. Ғалым Н.И. Гайнуллина эпистолярлық жанрдың әр кезеңге тән табиғатын қоғаммен тығыз байланысты қарайды. Әлеуметтік жағдай, қоғамдағы өзгерістердің эпистолярлық жанрға, эпистолярлық жазбалардың әдеби тілдің дамуына ықпал еткендігі жайлы айтады. Мысалы, Эволюция эпистолярного жанра непосредственно связана с групповой дифференциацией общества, его сословным делением и общественно-политическими установками пишущего. И не последнее место в этом наборе причин занимает отдельная языковая личность, ее жизненная и общественная позиция, ее влияния на общий ход развития не только в обществе, но и в языке в целом [12, 428]. Ғалымның бұл пікірі жанрдың табиғаты белгілі бір дәуірге, қоғамға тікелей қатысты екендігін растайды. ХХ ғасыр басында публицистикалық жанрдың өркендеуі, көркем әдебиеттегі проза жанрының қалыптасуы, ғылым мен техниканың дамуына байланысты әдебиеттердің жазылуы, ресми іс қағаздарының, құжаттардың жүйелі қалыптасқан тілде берілуі қазақ тілінің ресми стилін қалыптастырып, жеке стильдік тармақ деп тануға негіз болды. Қазақ халқы ХХ ғасырдың басында саяси-әлеуметтік дамуға, ғылым мен жалпы мәдениеттегі әр алуан өнер білім саласындағы өз даму тарихының әр кезеңінде түрлі елдермен араласып, әр түрлі қарым-қатынас жасағаны белгілі. Бұл қарым-қатынас нәтижесінде қазақ тілінің сөздік құрамына бірқатар кірме сөздер, сондай-ақ орыс тілінің әсерінен де түрлі жаңа атаулар, ұғымдар, терминдер, терминдік сөз орамдары, аударма ыңғайында баламалар пайда болды. Аталған кезеңдегі эпистолярлық жазбалардың тілінде кірме сөздер кеңінен қолданылуы өріс алды. Кезең-кезеңге орыс әдебиетінде қарапайым бұқара хатынан мемлекетаралық саяси мәні бар хаттарға дейін сақталған. Әсіресе, әдебиет пен өнер қайраткерлері жазысқан хаттарға ерекше назар аударған. Жазушылар шығармашылығын өмірбаяндық жазбалары, эпистолярлық мұрасы негізінде зерттейтін филологиялық мектеп өмірге келді. Эпистолярлық жанрдың қазақ әлеуметіндегі, әдебиетіндегі кейбір заңдылықтары, алатын орны жөнінде пайымдау жасауға болатын болды.Сонымен қатар, басқа ұлт қоғамының эпистолярлық жанрға ұқыптылығы қазақ ғылымына құт әкелген сәттер бар. Атап айтқанда, қазақ халқының өткен ғасырдағы ұлттық салт-санасы, тұрмысының дәйекті құжатына айналып отырған. А. Янушкеевич хаттарының сақталуы, 1861 жылы Парижде кітап болып басылуы - француздардың хат сақтау дәстүрінің игі әсері. Француздар сақтап, бүгінге жеткізген А.Янушкеевич хаттары, Зелинскийдің Қазақ дала поэмалары, академик Алексеев ашқан алғаш Владимир мен Зара бар. Орыс халқында да эпистолярлық мұраға бай орыс жазушыларының бірі - М.Горькийді айтамыз. Пролетариат әдебиетінің атасы өзі де хатты көп жазған, өзіне жолданған хаттарды да сақтай білген. Ол тек қана совет жазушыларының өзінен 13 мыңнан астам хат алыпты[13, 93]. Ф.М.Достоевскийдің махаббатқа толы хаттары сақталғандықтан - Шоқандай халық перзентінің мәдени-рухани ортасын терең пайымдауға мүмкіндік туды. М.Сералиннің Айқап журналына жазған беташар сөзі жайлы айтып кетер болсақ, Талапкерге жауап деп аталатын хаты - эпистолярлық жанрдың жазушы мен оқырман арасын баспасөз арқылы жалғайтын журналистикаға қызмет етуінің көрінісі. Баспасөзде жарияланған хат үлгілерін ХХ ғасыр басындағы газет-журнал бетінен жиі кездестіруге болады. Айтылған жайлар - хаттың қазақ халқы өміріне қатынас құралы ретінде, әрі мәдениет үлгісі райында дендеп енуін айғақтайтын деректер. С.Торайғыров жазған кейбір хаттар ақынның екі томдық шығармалар жинағында жарияланды. Ақынның эпистолярлық мұрасы жинақталған. Ал С.Мұқановтың хат формасында жазылған Қандас досыма хат (М.Шолоховқа), Досыма хат(Ү.Балқашевқа) т.б. сын мақалалары әдебиет мәселелерін терең толғайтындығымен қатар, халық тарихын шежіредей тарататындығымен құнды. Бұл хат - мақалалар да С.Мұқановтың эпистолярлық жанрға ерекше құрметпен қарағанының белгісі.Жалпы, ХІХ ғасырдың ІІ жартысы мен ХХ ғасыр басында жазылған хаттар сол кезеңдегі тілді көрсететін нұсқаларға жатады. Бұл кезеңдегі хаттардың көпшілігі шағатай тілінде жазылған ескерткіштер.Тарихты танытатын эпистолярлық жанрдың туындысы ретінде Янушкеевич хаттарын атауымызға болады. Хат қазақ тілінде жазылмағанмен сол кезеңдегі эпистолярлық жанрдың сипатын береді. Хат мәтіні төмендегідей. Біз енді бірнеше минуттан кейін жол үстінде боламыз. Нөкер, жүк аттары, қазақтардан құралған жасауыл - бәрі сақадай сай. Тек сапарлас серігімнің әйелі, балалары мен қызметкерлерінің жылап-сықтауларымен өзінің де көз жасын құрғата алмай тұрғаны ғана бізді Омбыда сәл кідірте түсуде.Жанұялы адамның өз отбасынан ұзап шығардағы осы қоштасу сәтінде, мен де қымбатты анашым, саған аманшылық тілеген сәлемімді тағы да жолдай отырып, өзіңнің тілеулі батаңның шапағатында болатындығымды айтқым келеді.Мені алда қиындығы мен қолайсыздығы мол ұзақ сапар күтіп тұр. Мүмкін, оның қауіпті болуы да ықтимал. Бұл менің бұдан бірнеше жыл бұрын өркениетті Еуропаны аралаған саяхатыма мүлдем ұқсамайды. Мен енді, тіпті, белгісіз ел, қазақ даласын бойлай сапар шегемін. Қолыма қару алып, асау ағатын өзендерді кешіп, бұған дейін ешбір поляктың аяғы тимеген тау шыңына шығамын. Көшпелі халық ортасында болуға бел байладым. Сөйтсе де бұл сапар мені ешбір үрейлендірмейді. Алдағы сапарымды бір тәңіріге сыйына отырып қабылдадым. Демек, бұл менің осы жолдағы әр қадамымды ақ тілеу - анамның дұғасы да қорғар деп сенемін.Сен менің арғымақ пен қайығым бол, сен маған жол көрсетер жұлдызым бол!Тағы да қайталап айтамын, қош сау тұрыңыз, сүйікті анашым! Баршаңызбен қоштасамын, аман болыңыздар. Хат поляк жігітінің қазақ даласына келуінің мақсатын баяндай отырып, оның қазақ даласындағы қазақ халқымен бірге сапарға шығар алдындағы көңіл-күйін жеткізеді.Хат әдеби шығарма сияқты жанама, жазба түр ретінде болады, бірақ та әдеби шығармадан өзгеше бір ерекшелігі тек нақты бір адамға арналған, әрі хатта ауыспалы мағынадағы сөздер, айқындауыш тілдік бірліктер жұмсалмайды. Болған оқиға шынайы өмірден алынып баяндалады. Хатта ауызекі тіл, тұрмыстық лексика көбірек қолданылады.Дегенмен, хат мәтінінде автор баяндаған қоршаған ортада, болмыста, жүзеге асатын құбылыстар жылап-сықтауларымен өзінің де көз жасын құрғата алмай; қазақ даласының құрғақ мұхитындағы деген сөз тіркестері арқылыкөркемдеп жеткізу орын алған.Хат мәтінінде хат жазылған шынайы уақыт көрсетілген. (Омбы. 1846 жылдың 8 мамыры). Хат жоғарыда айтып өткеніміздей, халқымыздың тарихын, әдет-ғұрпы мен салт-санасын танытуға да қызмет атқарады. Хат арқылы халқымыздың өткенімен таныс боламыз. Семей. 14 мамыр.
П., М., П. достарыма Буырқансам мен егер, атасындай мұхиттың.Жүрегімде ұзақ жылдар сақталып, түн баласында ұйқыма маза бермес осы бір тілегім ақырында орындала бастады ғой деймін. Орындала бастады деуімнің себебі сол, дәл қазір осы мақсаттың шетіне бір аяғым ілінгендей. Алайда, өз басымнан өткізген тәжірибеме қарағанда, көп реттерде бар тілегімді, мақсатым мен үмітімді құйын көтеріп әкете беретін. Сөйтіп, бұл жолы да, бесікті шайқалтар жазмыштың желі (өздеріңізге аян Голуховскийдің сапырма сөздері) Омбыға кері оралта ма деп те қорқамын. Ол мейлі болсын, мейлі болмасын, әйтеуір, бір кезде Нұхтың суда жүзгені сияқты, менің енді бірнеше күннен кейін қазақ даласының құрғақ мұхитындағы сапарым басталмақ. ...Сіздер Рубругиз немесе Рюбригиз бен Плано Карпинидің естеліктері мен күнделіктерінде (әділі мен оларды оқымаған едім, мүмкін келешекте де оқуға мүмкіндігім болмас та (баяндағандарын (бұл жайында маған Омбылық қазақ, татар, монғол тегінің шығуын зерттеп жүрген бір зиялысы сендірді): Еділден ары атпен жүргенде отыз күндік жерде Шыңғысханның астанасы, монғолдардың басты қаласы Қарақорым барлығын, онда өздерінің болғандығын, қымыз, тіпті, қарақымыз да ішкендері жайлы білулеріңіз керек шығар. Бүгінде еуропалық ғалымдар осы бір мәселенің түйінін шешу үшін бастарын қатыруда. Олимптен Юпитерге найзағай отындай күйреткіш Азия әміршісінің бұл қаласы қай жерде болды екен. Кейбіреулер Қарақорымды Енисей жағалауларында болар деп болжам жасаса, басқа біреулер Сырдария, Геродоттар мен Страбондардың ескі Яксартында болар деп есептейді. Ғалымдар болса сол қаланы Гоби шөлінен іздеуге кеңес береді, тіпті. Онда болмаса ол қала Байкалдың терең түбінде қалған болар дейді. Сөйтіп, осындай сан қилы даурықпа таластар мен бос болжамдар әлемнің бес құрлығына қауесеттене тарап кетсе керек. Бекер қан төктіруден және сияны бос шығындаудан сақтандыратын, сондай-ақ, моңғол мемлекеті бөлігінің мұрагерлері ретінде саналатын қазақтардың пайымдаулары мен сенімдеріне сүйенсек, Шынғысханның мекені солардың даласында болғанын бекіте түседі. Мен сол бір қуатты қаланың орны мен тыныштықтың қас жауының тақ қалдығын іздеуге кетіп барамын. Бұған қарап, сіздер мені адамзат сүйіспеншілігі үшін өзін-өзі құрбандыққа ұшыратар, болмаса жапа шегуге құмар жан деп ойламаңыздар. Сібір астанасындағы кітапханалар тек Париж құпиялары, Мәңгілік Жид, Преферанс философиясының курсы сияқтыларға бай болса да, болашақ ұрпақ үшін жалбарынамын - Тобыл кітап қоймаларында болса дон Рубруиздің, немесе синьор Карпинидің күнделіктеріндегі Шыңғысханның мекен-жайы туралы дерек көшірмелерін әлдебір мамонт тапқандай маған тездетіп жіберсеңіздер екен. Несі бар, Ниневия да табылды ғой, ал маған неге Қарақорымды таппасқа! Сау болыңыздар! Хатта жазушының стиліне тән мақсатым мен үмітімді құйын көтеріп әкете беретін, бесікті шайқалтар жазмыштың желі, қазақ даласының құрғақ мұхитындағы сапарым басталмақ, найзағай отындай күйреткіш Азия әміршісі, әлдебір мамонт тапқандай тәрізді образды суреттеулер, фразеологизмдер жұмсалған. Әдеби шығармалардан өзгешелігі - адресатқа бағытталуы, адресанттың тікелей хабарлауы, тарихи шынайылықтың (әсірелеу, құбылту жоқ) басым болуы, тарихи деректердің қолданылуы, хат жазылған мерзімнің көрсетілуі (Семей. 14 мамыр) т.б.
Екінші хатында:
Қымбатты інім! Міне, біздер бірнеше күн бойы Семейдеміз. Бізді қазақтардан тек Ертіс қана бөліп тұр. Ол ағыны қатты өзен. Атам замандағы жаулардың қалдықтары батқан оның жағасында суық үзілмейтін Тобыл мен желі басылмайтын Омбы қалалары орналасқан. Гумбольттің болжауынша, Сібірдің бұл әйгілі екі қаласының астын бір кезде мұхит толқындары шайып жатыпты. Менің осы өзеннің жағаларынан жазған көптеген хаттарым сені бұдан үш жүз жыл бұрын қарапайым қазақтың найзасының ұшымен Кешімхан иелігіндегі жерлерді тартып алғандығымен, сондай-ақ, қазіргі Батыс Сібір генерал-губернаторының астанасымен жетік таныстырған-ақ шығармын деймін. Саған әлі де бейтаныс Семей өзінің тарихи ескерткіштері мен саяси мәні жағынан Тобыл мен Омбыдан шағындау болса да Сібірдің Қытаймен, Ташкентпен, Қоқанмен, Бұхармен, сондай-ақ, Орта және Ұлы жүздермен кең көлемде сауда жасауда маңызды қызмет атқаратын орын. Бір кездегі Омбы облысының орталығы болған Семей қазір Томск губерниясының округіне қарайды. Ол Тобылдан 1300 шақырым қышықтықта болса, Омбыдан 700 шақырымдай алшақтықтағы Семей өзеншігінің Ертіске құяр аңғарында тұр. Ол бұл жерге ХVІІІ ғасырдың ІІ жартысында, яғни, 1716 немесе 1726 жылы осы аттастықпен кішігірім бекініс қамалы ретінде, 20 шақырым төменде қоныс тепкен. Жоңғарлардың қираған ескі қорғандары орнына салынған бүгінгі Семейде 7000 тұрғын бар. Мұның басым көпшілігі татарлар, ташкенттіктер мен бұхарлықтар. Сондықтан да болар, Семейде бір ғана шіркеу бар. Оның есесіне алты немесе жеті мешіт болса керек... Семейдің ауа-райы таза. Қысы аязды болса да Омбыдағыдай өте суық және ұзаққа созыла бермейді. Қала көшелерін сусыма құм алып жатқандықтан мұндағы ыстық африкалық жақты еске түсіреді. Бұл қолайсыздықты, кейде, тіпті, Сібірде кездесетін қарбыздар ұмыттырып жібереді. Қарбыз болғанда қандай! Мұндай келісті қарбыздар тиелген бірнеше кемелер сүйретпелерімен тамыздың аяғында картобы мен шалқаны мол біздің Омбыға ат басын тірейді. Семейдің Омбыдан тағы бір артықтығы- оның айналасын қарағайлы орман қоршап тұратындығында. Бұл әрине тұрғындарды отын мен құрылыс мұқтажына ұрындырмайды. Ал аң мен құста есеп жоқ. Бұл жақта тек астық қымбаттау, себебі, айналаның бәрі орман мен құм. Қаланың өнеркәсібі деген де көзге ілінетіні - тек бірнеше тері зауыттары мен ұн тартатын диірмендер...Менің назарыма сирек кездесетіндерден іліккені мыналар:Белгілі саяхатшы Палластың Сібір бойын аралаған кезде буряттармен киіз үйде әңгімелесу сәтін бейнелейтін сурет.Мұны саяхатшы өз қолымен салған;Гумбольтың осы қалада болған кезінде бір альбомға жазып қалдырған шағын пікірлері;Балқаш жағалауының бірнеше қырғауылы;Арқат тауларының аңдары;Хрисиан дәуірінің 101 жылы шығарылған ұсақ рим теңгесі.
Жақын маңдағы қазақ ауылдарынан айдап әкелінген аттар бізді Ертістің арғы жағында күтіп тұрса керек. Сөйтіп, біз ертең өркениеттіліктің бетін уақытша жаба тұрып, өзімізді көшпенді өмірдің қым-қиғаш оқиғалары мен қауіп-қатеріне душар етеміз ғой.
Сау сәлемет бол![14, 204].Бұл хатта ғылыми информация көп. Осыдан хаттың басқа стильдермен ұқсастығымен қатар өзіне тән айырмашылығы айқындала түседі. Мұнда: коммуникация хат мәтінінде тікелей жүзеге асады. Хаттардың адресаты нақты, баяндалған хабар адресатпен байланысты, яғни, А.Янушкеевич пен достары, інісі хат жазысу арқылы арада белгілі бір коммуникация, яғни, хат жазудағы байланыс бар.Хатта көтерілген тақырыпқа байланысты деректер, құбылыс ойдан шығарылмай, шынайы баяндалған.Атам замандағы жануарлардың қалдықтары батқан оның жағасында суық үзілмейтін Тобыл мен желі басылмайтын Омбы қалалары орналасқан; Еділден ары атпен жүргенде отыз күндік жерде Шыңғысханның астанасы, монғолдардың басты қаласы Қарақорым барлығын; Міне, біздер бірнеше күндер бойы Семейдеміз. Бізді қазақтардан тек Ертіс қана бөліп тұр. Ол ағыны қатты өзен; Омбы облысының орталығы болған Семей қазір Томск губерниясының округіне қарайды...; Киев түбінен жеткізілген тастарды көрдік. Бұл тас үшін диірмен иесі, сол жерде 500 сом төлесе, оның ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Диплом жұмысының өзектілігі.Хат - көне заманнан бері адамдардың қарым-қатынас жасау құралдарының бірі болған. Ел билеушілері арасында жазылған хаттардан, тарихи деректерді білуге болатыны айтпасақ та түсінікті. Хаттарды жекелеген адамдар да жиі жазатыны белгілі. Әйгілі адамдардың жазған хаттары, олардың өмірлерін тереңірек танып-білуге болатын нақты құжат болмақ. Ағайын-туғандар, дос-жарандар арасында жазылған хаттар, олардың ұрпақтары үшін асыл мұра ретінде сақталатын оқиғалар да аз ұшыраспайды. Мұндай хаттарда, жеке тұлғалардың ауызша айтыла бермейтін көңіл-сырларын білдіретіні, сол кездегі өмір мен өмір-тірліктерін сипаттайтынын ұғыну қиын емес. Осы тұрғыдан қарастырғанда хаттар дегені - міз, зерттеуге лайық өз алдына бір жанр (эпистолярлық) деп тұжырымдауға да болады. Бұлай дейтініміз жазысқан хаттары арқылы әйгілі адамдардың ішкі жан-дүниесін, болмыс-бітімін, оның нақты тұлғасын тереңірек білуге хаттардың көмегі зор болмақ. Өйткені, олардың айтылмаған сырлары, ашылмаған құпиясы хат жолдарында өрнектеліп, олардың адам ретінде қандай болғанын, шынайы мақсаты мен мүддесі, ойы мен арманы, күйініші мен сүйініші, өкініші, өмірге, саясатқа деген көзқарасы да бүкпесіз ақтарыла айтылады. Мұны ешқандай естеліктерде, әдеби шығармаларда, не болмаса мақалаларда қамтылмайтын, шынайы ақиқатты көрсететін нақты құжат деп тануға болады. Демек, хат дегеніміз нақты шындықты бұлтартпай көрсететін құжат. Осы тұрғыдан қарастырсақ, хатты өз алдына жеке жанр (эпистолярлы) деп зерделегеніміз жөн болар. Көптеген ғалымдар хатты Эпистолярлық стиль, Эпистолярлық әдебиет, Эпистолярлық жанр деп атап жүр. Эпистолярия сөзі гректің эріstole, яғни хат деген мағынадан шыққан ұғымды білдіреді. Эпистолярлық - хатқа тән; хат түрінде жазылған; хаттан тұратын деген ұғымдарды береді. Эпистолярлық жанрды кең мағынасында алғанда ақын-жазушылардың, қоғам қайраткерлерінің, ғалымдардың хат арқылы жауаптасуын айтамыз. Әдеби шығармаларда өлеңмен хат жазысып хабарласу да дәстүрге айналған. Бұл дәстүр әдебиетте берік қалыптасып, хат өлеңдер деп аталған. Әдеби шығармаларда өлеңмен хат жазысып хабарласу дәстүрге айналғандығын сонау X-XIV ғасырлардан басталғандығын көре аламыз. Сонда, Алтын орда дәуірінде біздің зерттеу объектіміздің дәуірі X-XIV ғасырларға сыйяды. Осы ғасырда да эпистолярлық жанрдың дамып, өркендегенін көзімізді жеткіземіз. Сонымен қатар, осы хаттар арқылы сол дәуірдің тұрмыс- тіршілігімен, мәдениетімен, тілімен таныса аламыз. Яғни, X-XIV ғасыр әдебиетіне саяхатқа сапар шеге аламыз,бұл саяхат эпистолярлық жанрдың арқасында болмақ. Зерттеудің нысанына айналып отырған эпистолярлық жанры, соның ішінде X-XIV ғасыр әдебиетіндегі жәдігерлерді оқып зерттеу - ерекше маңызы бар өзекті мәселе.
Диплом жұмысының нысаны.X-XIV ғасырдағы әдебиетіндегі эпистолярлық жанрдың негізгі көрінісін - Алтын Орда дәуір хандарының жазған хаттарымен, Алтын Орда дәуірінде жазылған көне дәуiрдегi жазба ескерткiштердiң iшiндегi ең iрi әрi мәндi, қызғылықты дастан - Мұхаббат-наме дастаны негізгі нысаны болып табылады. Сонымен қатар, қазақ әдебиетіндегі классик жазушыларымен ұлт зиялыларының жазған хаттарына шолу жасап, әлемге танымал тұлғалардың жазған хаттарының тәрбиелік мәнін ашу.
Диплом жұмысының мақсаты мен міндеттері. Жұмыстың негізгі мақсаты - Алтын Орда дәуірінде жазылған хандардың хаттарын саралай отырып, сол дәуірдегі жазылған, эпистолярлық жанрдың тамаша көрінісі - Хорезмидің Мұхаббат-наме дастанын талдау. Алға қойған мақсатымызға байланысты мынадай міндеттер туындады:
oo Эпистолярлық жанр туралы зерттеушілердің пікірлерін саралау;
oo Алтын Орда хандарының хаттарының ерекшеліктеріне назар аудару;
oo Мұхаббат-нама дастанның тарихына үңілу;
oo Мұхаббат-нама дастанын эпистолярлық жанрдың белгілерімен салыстыру, ұқсастықтары мен ерекшеліктер, көркемдік жағынан талдау;
oo Әлемге танымал тұлғалардың жазған хаттарынан тәрбиелік мәніне назар аудару;
Диплом жұмысының ғылыми жаңалығы.X-XIV ғасырда жазылған хаттарды, сонымен қатар өлең түріндегі хаттар жан - жақты сипатталды. Зерттеліп отырған тақырыпқа байланысты талданған нақтылы мысалдар реттелініп, белгілі әдістер бойынша жеке сұрыпталды. Диплом жұмысының зерттеу әдістері. Жұмыста көркемдік ерекшелікті талдау әдісі,сауалнама нәтижесінде пайыздық көрсеткіш қолданылып, сонымен бірге түрлі мәселелерді анықтау үшін тарихи зерттеуге қосымша ретінде салыстырмалы тарихи әдіс пен сипаттамалы әдіс те пайдаланылған.
Диплом жұмысының теориялық және практикалық мәні:Тарихымызды зерттеу үшін белгілі бір фактіге жүгінеміз, сол фактіден тұратын тарихтың беттерін - хаттардан көре аламыз. Сондықтан да, тарихи оқиғаларды нақты зерттеу үшін эпистолярлық жанрға сүйенеміз, өйткені адресант пен адресаттың алысқан хаттарынан, жазысқан мәселелерінен, жазған хаттың мерзімінен тарихқа бір табан жақын боламыз. Қазіргі таңда, ұялы телефон мен ғаламтор келгелі хат жазуды да ұмытып қалдық. Соның салдарынан бүгінгінің адамдары ойларын сауатты жеткізуден қалып барады. Ал негізінде хат жазудың өзі өнер. Сондықтан,оқушылардың жазу сауатын, ойын жеткізу дәрежесін көтеру үшін хатты мектептен бастап дұрыс жазып үйрету керек. Эпистолярлық жанрды әдебиет пәніне бір тарау ретінде оқу бағдарламасына енгізіп, қазақ классиктерінің және ұлт зиялыларының хаттарын оқытып, тәрбиелеуге болады.
Диплом жұмысының құрылымы. Диплом жұмысы екі тараудан, кіріспе мен қорытынды және пайдаланған әдебиет тізімінен тұрады
I ТАРАУ. ҚАЗАҚ ӘДЕБИЕТІНДЕГІ ЭПИСТОЛЯРЛЫҚ ЖАНР ДӘСТҮРІ
1.1. Қазақ әдебиетінде эпистолярлық жанр дәстүрінің пайда болуы, қалыптасуы және даму үдерісі
Хат - адамдар арасын жалғастыратын байланыс құралы. Оның ғылым тілімен айтқанда паблик рилейшиздің (қоғаммен байланыс) бір тармағының рөлін атқаратындығын өмірдің өзі көрсетіп отыр. Хаттың жанрлық сипатына келер болсақ, оның эпистолярлық жанрдың бастау көзі екендігі дәлелденген. Ал хаттың тек қана қара сөзбен емес, өлең түрінде де, аралас жазылатындығын ескерсек, оның өзіне ғана тән ерекшелігі болатындылығы да - заңдылық. Хаттың қара сөзбен жазылатын түрінен бөлек өлең түріндегі нұсқалары да ежелден (алғашқы грек оқымыстылары, шығыс шайырларының хаттары, т.б. мен халықтық көне жазбалар (Орхон-Енисей, Тоныкөк, Күлтегін, т.б.)) қоғамдық, әлеуметтік мәселелерді шешуде зор рөл атқаратындығы белгілі. Ел билеушілері арасында жазылған хаттардан, тарихи деректерді білуге болатыны айтпасақ та түсінікті. Хаттарды жекелеген адамдар да жиі жазады. Әйгілі aдамдардың жазған хаттары, олардың өмірлерін тереңірек танып-білуге болатын нақты құжат болмақ. Ағайын-туғандар, дос-жарандар арасында жазылған хаттар, олардың ұрпақтары үшін асыл мұра ретінде сақталатын оқиғалар да аз ұшыраспайды. Мұндай хаттарда, жеке тұлғалардың ауызша айтыла бермейтін көңіл-сырларын білдіретіні, сол кездегі өмір мен өмір-тірліктерін сипаттайтынын ұғыну қиын емес. Ұлы Отан соғысы кезеңінде майданнан ата-анасына, туыстарына жауынгерлер жиі хат жолдайтын еді. Мұндай хаттардың кейінгі кезде құнды дүниеге айналғаны да мәлім. 1980-90 жылдары Мaйданнан жазылған хаттар деген жауынгерлердің жазған хаттары кітап болып шыққаны осының айқын дәлелі болса керек. Сондай-ақ, қыз-жігіттер арасында жазылған ғашықтық сезімдерін білдіретін хаттардан, олардың таным-түсіні - гін, ой-өрісін, тіл байлығын білеміз. Тіпті, ақындардың кейбір өлең-жырлары хат ретінде жазылған. Ал, әйгілі адамдардың бір-біріне жолдаған хаттарында ауызша айты - ла бермейтін көңіл сырларын ашып айтатын көрінеді. Осындай хаттарды оқып отырғанда әдеби шығармаларда, естеліктерде, баспасөзде жарияланған мақалаларда айту - ға болмайтындай құпиялы жәйттердің өзін, хат арқылы білдіретінін аңғару қиын емес. Осы тұрғыдан қарастырғанда хаттар дегені - міз, зерттеуге лайық өз алдына бір жанр (эпистолярлық) деп тұжырауға да болады. Бұлай дейтініміз жазысқан хаттары арқылы әйгілі адамдардың ішкі жан-дүниесін, болмыс-бітімін, оның нақты тұлғасын тереңірек білуге хаттардың көмегі зор болмақ. Өйткені, олардың айтылмаған сырлары, ашылмаған құпиясы хат жолдарында өрнектеліп, олардың адам ретінде қандай болғанын, шынайы мақсаты мен мүддесі, ойы мен арманы, күйініші мен сүйініші, өкініші, өмірге, саясатқа деген көзқарасы да бүкпесіз ақтарыла айтылады. Мұны ешқандай естеліктерде, әдеби шығармаларда, не болмаса мақалаларда қамтылмайтын, шынайы ақиқатты көрсететін нақты құжат деп тануға болады. Демек, хат дегеніміз, нақты шындықты бұлтартпай көрсететін құжат. Осы тұрғыдан қарастырсақ, хатты өз алдына жеке жанр (эпистолярлы) деп зерделегеніміз жөн болар. Сөздіктер мен энциклопедияларға көз жүгіртетін болсақ, эпистолярлық деген сөздің мағынасын Қазақ әдеби тілінің сөздігінде: эпистолярлық сын.әдеб.хат түрінде жазылған шығармаларға, сондай-ақ әдеби мұраға айналған хаттарға қатысты деген мағына береді[1,794]. Ал, әдебиеттану терминдер сөздігінде: Эпистолярлық әдебиет: хат түрінде жазылған көркем шығармалар. Хат өлеңдермен қатар, көлемді прозалық шығармалар да (поветь, роман) негізінен хат түрінде жазылатын болады. Кейде көркем шығармада кейіпкерлердің өзара жазысқан хаттарына үлкен орын беріледі. Бұл үлгіні қолдану шығармада адамның көңіл-күйін, ішкі сезім толғанысын тереңірек ашып көрсетуге мүмкіндік береді. Эпистолярлық әдебиетке кең мағынасында алғанда жазушылардың, қоғам қайраткерлерінің, ғалымдардың хаттарын да жатқызамыз. Жазушылардың сақталып бүгінге жеткен хаттарын зерттеудің әдебиет тарихын тануға септігі зор[2,375-377]. Ал Қазақ Совет энциклопедиясында эпистоляр сөзіне мынандай анықтама беріледі. Эпистолярлық әдебиет, эпистолография (грекше жолдау, үндеу) - сан алуан хат түрінде жазылған шығарма. Эпистолярлық әдебиетке жеке адамдардың бір-біріне жазған, мәдени маңызы бар, әдеби мұраға айналған хаттары да жатады деген түсінік беріледі [3,453].Орыс тіл білімінде Функционалдық және құрылымдық белгілері бар кез-келген мәтінді эпистолярлық деп тұжырымдаған ғалымдардың пікірлерін кездестіреміз[4,16].Мәселен, Н.М.Кожина эпистолярлық стильге мынадай сипаттама берген: Эпистолярный стиль - это исторически сложившаяся разновидность письменной речи, в которой используется несколько моделей структурной организации корреспонденции между учасниками общения, в том числе - письма и послания. Каждый стиль - это модель коммуникации, блогадаря которой информация не просто передается как высказывание сообщение источника речи, направленное к ее получателю; этот процесс является гораздо большей сложностью. Так, информирование в том или ином стиле характеризуется тем что осуществляется наилучшим для данной ситуации общения образом: выразительно, экспрессивно, в соответствии с целями и задачами общения,т.е. при помощи релевантных языковых средств[5, 56]. Эпистолярлық деп хат белгілеріне тән және оның бейнелеуі үшін шынайы эпистолярлық коммуникация қызметіне және құрылымдарына ие әртүрлі мәтіндерді айтамыз. Эпистолярлық қызмет жеке коммуникативті актіге (хатқа), сол сияқты тұтас интеракция (әртүрлі хаттар жиынтығы) үшін спецификалық композициялық - тілдік форма құрастыратын тілдік қызметтің ерекше түрі болып табылады. Бұл мәтіннің макроқұрылымы деңгейін құрайтын немесе мәтіннің микроқұрылымы деңгейін құрамайтын форма түрінде қолданылады. Эпистолярлық коммуникативтік жағдай - бұл уақытша-кеңістікте ажыратылған нақты қатысушылар арасындағы тілдесудің, сөйлесудің жазба түрі арқылы жеке тұлғалардың көп аспектілі әрекеттестіктігін жүзеге асыратын және адресат пен адресант арасындағы тұрақты емес ассимметриялық қызметпен сипатталатын тілдік коммуникация түрі болып табылады. Эпистолярлық коммуникация жалпы түрге тән коммуникацияға қосу арқылы жүзеге асырылады. Мысалы, почта қызметі типін алатын болсақ, почта қарым-қатынас құралы түрінде емес, жеткізу объектісі ретінде болады. Осы мақсатта хаттың ерекше сыртқы кеңістік аясы - конверт болып табылады. Ол хатты қорғаушы қызметін атқарады: эпистолярлық коммуникацияға қатысы жоқ адамдардан бөледі немесе олардың қол жеткізуінен қорғайды. Осылайша конверт, тыңдаушының екі тобына арналып бағытталған жанама тілдік акт ретінде қызмет атқарады. Эпистолярлық коммуникацияның нақты мазмұны оған қатысушылардың мәдени-әлеуметтік деңгейі мен қажеттілігіне қарай өзгеріп отырады. Осы негізде тұрақты тілдік құрылымдардың типтері, тілдік, сөйлеу жанрлары қалыптасады.Эпистолярлық коммуникация нысанының спецификасы хат мәтінінің түрлілігі мен өрнектілігінен, сол сияқты объект тілінің оның субъектісіне жақындығынан байқалады. Эпистолярлық интеракция үшін коммуникативтік қызметінің жиілік, сирек белгілері тән.Эпистолярлық коммуникативтік жағдайдан туындайтын эпистолярлық жанрлардан тек әдеби коммуникация саласында қызмет ететін жанрларды айыруға (эпистолярлық сатиралық журнал, эпистолярлық саяхат, эпистолярлық повесть, жолдау және т. б.) болады. Эпистолография (грек - жолдау) - хат немесе жолдау түрлері қолданылатын шығармалардың тектері мен түрлері болып табылады. Олар тұрмыстық хат алмасулар негізінде дамыды, хаттар айналымын әңгіме түрінде баяндалатын нысанға айналдырып, хатты шығармашылық шарттылықтардың негізгі заңдарына бағындырды.Сондай-ақ, эпистолярлық әдебиетке тарихи-мәдени маңызы бар көрнекті қайраткерлердің хаттары енеді.Эпистолярлық стиль жөнінде, Аристотельдің айтуынша, авторға өз қалпында қалуына мүмкіндік береді. Олар - қоғамда таралған сыр білдіру хаттары, жолдау хаттары. Хаттар құжаттық әдебиетке жатады, сонымен қатар деректілік әсерін пайдаланатын тікелей куәліктер, хабарлаулар болып табылады және осыған байланысты аса бір сендірушілік қасиетке ие болады. Ғалым Ю. С. Степановтың пікірі бойынша эпистолярлық жанр мен стиль шегінде түрлі жанрлар мен стильдер көрініс табады. Жанр деген түсінікке тоқталсақ, жанр - өте айқын композициялық құрылым, жанр- композициялық бірлік, жанр - мәтіннің біртұтас жүйелі құрылымдық ұйымдасуы [6, 247]. Бұл анықтамаларға сүйенсек, түрлі хат топтарын олардың композициялық құрылымы ортақ принципке біріктіреді, жанр ретінде қарауға мүмкіндік береді. Эпистолярлық жанрды кең мағынасында алғанда ақын-жазушылардың, қоғам қайраткерлерінің, ғалымдардың хат арқылы жауаптасуын айтамыз. Әдеби шығармаларда өлеңмен хат жазысып хабарласу да дәстүрге айналған. Бұл дәстүр әдебиетте берік қалыптасып, хат өлеңдер деп аталған.ХІХ ғасырдың аяғы мен ХХ ғасырдың басында Сыр бойында өмір сүрген ақындар да хат арқылы поэзияда өз өлең кестесін жасаған. Олар бір-бірімен хат арқылы хабарласқан және қыз бен жігіт арасындағы әзіл-қалжыңға құрылған хаттар мен жазба айтысында хат өлеңдерді дәстүрге айналдырған. Деректі-зерттемелік жанрлар тобына жататын хат түрлері туралы ғылыми тұжырымдар да жасалған.Мәселен, академик М.Қаратаев:Жанр проблемаларына байланысты мәселелерді ғылыми жолмен шешудің басты бір шарты әрбір жанрдың тарихы мен табиғатын жан-жақты зерттеп, әрқайсысының нақты шығармаға байланысты эстетикалық мүмкіндігін анықтау керек екендігін айтқан.Жанр - тарихи категория. Сондықтан ол барлық заманда бірдей бола бермейді. Заман талабына сай өзгеріп, жаңарып отыратын құбылыс. Шығарманы белгілі бір жанрға жатқызудың бірінші сипаты - оның қай текке қатысты екендігі болса, екінші сипаты - қандай сарынмен жазылғандығы, ал үшінші сипаты - қандай көлемде, қалай құрылғандығы деуге болады,- деп жазған еді[7, 272]. Көркем әдебиеттің жанрына байланысты айтылған бұл байламның тұжырымы: әр жанрдың тарихы бар, ол уақыт пен кеңістік, қоғамдық ортамен, көркемдік талғаммен астарласып жатады. Оған қоса, кез келген шығарманың белгілі бір жанрда жазылатындығын ескерсек, хат өлеңдер де әдеби жанрдың бір түріне лайықталған.Эпистолярлық хат өлеңдер тарихы өте ертеден бастау алған. Алғашқы қоғамның өзінде адамдар бір-бірін түсінісіп, хабар алмасу үшін, мәселен, аң аулауға бара жатса тасқа садақтың суретін салған яғни түрлі суреттер арқылы байланыс жасаған. Орхон, Енисей, Талас ескерткіштеріндегі жазбаларда да хат үлгілері байқалады. Зерттеуші ғалым Б.Жақыптың айтуы бойынша:Ежелгі замандардағы жазба мәдениеттің көп тараған ертедегі көріністерінің бірі - шаруашылық, дипломатиялық және жеке жолдаулар мен хаттар болды. Бұл тарихи ескерткіштердің бір тобы - ресми сипаттағы қызметтік құжаттар болса, енді бір парасы - тұрмыстық, отбасылық, достық сипаттағы жеке адамдар арасындағы хаттар болды. Кейбір хаттарда қоғамдағы маңызды мәселелер қозғалып, саяси көзқарас, әлеуметтік идеялар көрініс тапты. Міне, дәл осындай жолдардан кейін публицстикалық эпистолографияның алғашқы көріністері туды, - деп жазады[8, 486]. Ғалымдардың эпистолярлық жанр мәселесі жайында айтылған пікірлері және оның маңыздылығы турасында әлі де айтылар, қаузар тақырыптар баршылық. Бұл, әрине алдағы күннің еншісіндегі жұмыс.
Хат жанрына бүгінгі күннің көзқарасымен қарастыру осы тарауда белен алмақшы. Сондықтан да, бірінші кезекте хат жазу үрдісі осы уақытқа дейін сақталып келгендіктен, қазіргі қоғам X-XIV ғасыр тіптен XVIII-XX ғасырдан да бөлек екендігін мойындай отырып, бүгінгі күннің XXI ғасырдағы қоғаммен санасамыз. XXI ғасырдың қоғамы хат туралы не айта алады екен? Кішігірім сауалнама арқылы осы сұраққа жауап іздеп көрсек : (1 сурет)
Халыққа төмендегідей 5 сұрақ қойылды, сауалнамаға 10 адам қатысты: Бірінші сұрақ : Хат жазу керек пе? Екінші сұрақ:Хатты жиі жазасыз ба? Үшінші сұрақ:Хатты қандай түрде жазған қолайлы? жазбаша әлде электонды; Төртінші сұрақ: Электронды хат жазысу сіздің сөйлеу және жазба мәдениетіңізге әсер ете ме? Бесінші сұрақ:Келешекете хат жазу бола ма?
Сауалнама нәтижелері:
1.Хат жазу керек пе?
2.Хатты жиі жазасыз ба?
3.Сізге хатты қандай түрде жазған қолайлы ?
а)жазбаша түрде ә)электронды түрде
4.Электронды хат жазу сізді сөйлеу және жазбаша мәдениетімізге әсер ете ме?
5. Келекшекте хат жазу бола ма?
Сонымен, хат жазу көрсеткішіне назар салатын болсақ, 1916 жылдан бастап 2017 жылға дейінгі хат жазу көрсеткіші мынандай сай келеді:
Хаттың жазылу үлгісін кешегісі мен бүгінгісінің айырмашылығын салыстырып қарасақ (1 кесте)
Бұрынғы
Бүгінгі
-Аса құрметті Апаллон Николаевич! (А.Н.Майкова Ш.Уәлиханов)
-Сүйікті досым Федор Михайлович!
(Ф.М.Достаевскийге Ш.Уәлихановтан)
oo Сәлем )
-Өзіңнен көптен ешбір хат-хабар болмады: ауыр-сырқау душар болмасаң болады -дағы, шаруашылық жұмыстан да қолың тимейтін шығар. Сөйтсе де, уақыт тауып, есендігіңді білдіргейсің.
oo Қалайсың? =)))
-Сен мені әлдеқашан өліп қалды деп ойлап жүрген шығарсың, сөйтсе де мен әлі тірімін, оған менің осы хатым айғақ болып табылады. Мен саған осы уақытқа шейін әртүрлі елеулі себептермен хат жаза алмай келдім ...
(Ф.М.Достаевскийге Ш.Уәлихановтан)
oo Менде бәрі ОК*)
1.2 Эпистолярлық жанрдың өзінік ерекшелігі
Даму сатысының алғашқы кезеңдеріндегі хат жазудың ең негізгі материалы ретінде пайдаланылған папирус біздің жыл санауымызға дейінгі үшінші мыңжылдықтан басталып өз мәнін біздің дәуірімізге дейінгі IV жүзжылдықтың классикалық және эллиникалық кезеңдеріне дейін сақталғанын Кітаптың шығу тарихына байланысты зерттеу жұмыстарынан көреміз. Хат көне уақыттардан бері Грек, әсіресе Рим әдебиеттерінен бастау алады. Цицерон, Гораций, Сенека, кіші Плиний хаттары (өлең жолдаулары) - ерте эпистолярлық әдебиеттің үлгілері болып саналатындығы белгілі. Мысалы, әлемдегі эпистолярлық жанр сипатын танытатын, құнды жазбалар сырына үңілсек, хат мәтінінің тарихи даму жолын аңғаруға болады. Цицерон хаттары сақталған, хаттарында қоғамдық мәселелерді талқылайды. Ол ашық хаттар - хат түріндегі публицистиканың қайнар бастауы. Кіші Плиний, керісінше өз хаттарына жеке мән береді, күнделікті өмірдегі қызық құмар эпизодтар, өзі туралы мәліметтер, кез келген оқиғалар туралы жазады, бірақ Плинийдің хаттары көбінесе хат сияқты шығарылған әдебиеттік миниатюралар түрінде жазылған. Хат жазу үшін өсімдіктің талшығының өзекшесі қолданылды. Өзекшелер жұқа кесіктерге бөлініп, қатты тақтаға салынып бір-біріне желімделді. Осылайша жұқа ұзынша келген орамдардың ішкі жағы хат жазу құралына айналды. Плинийдің айтуы бойынша орамдар жиырмадан аспайтын парақтардан тұрды. Папирус дайындау Грецияда, Арабияда пайда бола бастады. Гректер папирусты біздің дәуірімізге дейінгі Х ғасырдан бастап пайдаланған, VІІ ғасырда папирус орамдары кітап дайындау, жазу, сызудың негізгі материалына айналды. Папирустың ең көп көлемі 1877 жылы фаюмадағы ежелгі Арсинада және Ашмунинада табылған. Ал Арабияда бүкіл әлемдік кітапханалар мен музейлерде сақталған араб папирустарының жиынтығы және қамту кезеңі 700 жылға жуық. Әлем бойынша бұл жиынтық Орта ғасырлардағы араб тарихын зерттеу жұмыстарындағы атқаратын рөлі мен маңызы ерекше [9, 112].ХVІІІғ. еуропалықтар хатты кеңінен жаза бастады: көп елдерде пошталық байланыс тәртіпке келді, хат жалпыға қолайлы ақпарат құралына, сондай-ақ бос уақытты өткізудің құралына айналды. Хат мәнеріндегі роман - психологиялық және әлеуметтік роман реализмнің даму жолында маңызды роль атқарды. Бірақ ХІХ ғ. роман тарихи хабарлау, жанұялы хроника негізінде дамыды, оған біз мысал келтіретін болсақ, А.С.Пушкиннің Роман в письмах (1829), Ф.М.Достоевскийдің Бедные люди (1845) сияқты романдарды жатқызамыз. Эпистолярлық әдебиет сол негізгі екі бағыт бойынша дамиды: ашық хаттар - памфлеттер және новелла-хаттар, тұрмыстық хаттар мен сыр ашу хаттары. Хаттың даму сатысына тікелей байланысты түрлеріне назар аударсақ, инициативтік хат сол кезеңдегі жеке хаттың үлгісі ретінде бірқатар жағдайлар мен себептермен айқындалады. Сол себептерге байланысты инициативтік хаттың ішінде мынадай түрлерін бөлуге болады: Мысалы, Қайыпхан елшілерінің Ресеймен тату тұру тілегі туралы мәлімдемесі:
а) императивті-түрткі хаттар, олардың негізінде бұйрықтар, өтініштер жатады. Кіші жүз ханы Әбілхайырдың өзінің қол астындағы адамдарымен бірге Ресей бодандығына алуды сұрап әйел патша Анна Ионновнаға жазған хаты т.б. Бұл хаттарда тұрақты эпитеттер қолданылады, биік, зор, асқар, жоғары деген ұғымды беретін ғали сөзі жиі жұмсалған. Ғали хазіретлеріңіз дегеніміз - ұлы мәртебелілігіңіздеген мағына береді. Бір нәрсені сұрай, өтіне жазылған хаттар ғарыз, ғарыз наме, ғарыз ахуал, ғарыз хал деп беріліп отырылатын болған.
б) Ақпараттық-инициативтік хат, оқиға, факті, іс туралы хабарлайды; хат алушыны хабардар ету, немесе хат алушыға коммуникативтік актінің екі мүшесіне маңызды ақпарат жіберу. Аталған хаттың грамматикалық құрылысында кездесетін қазіргі әдеби тілмен салыстырғандағы ерекшеліктер қосымшалардан байқалады. Мысалы, дүр, мыш, лар қосымшаларымен қоса, уа, һәм, бірлән шылауларының қолданылуын атауға болады. Инициативтік хаттардың арасында көбінің себептері имплицитті көрсетілген. Ондай хаттар экспрессивтік императивтік-түрткі хаттардан, ойдың сабырлы-эпикалық баяндау мәнерімен ерекшеленеді. Мысалы, Сәлемнің бағдыда біздерден есендік сұрасаңыз алхамдилла ифтиля деп білесіз.
в) Қайталау-инициативтік хаттар хат жазушымен хат алушыға бір рет айтылған, бірақ белгісіз себептер бойынша хат жіберушінің бұйрық, өтініштері хат алушымен орындалмаған. Ондай хаттың лингвистикалық белгілері болып табылатын формула: бұрын + жазғам. Қайталау-инициативтік хаттың экспликациясын оларда кездесетін формулалар күшейтеді - растаймын, сондай-ақ хат жазушы өзінің хат алушысына хатты бірнеше рет жазғаны және оларға жауап алмағаны туралы хабарлайтын.
г) Орталанған-инициативтік хаттар, сол хаттарға себеп болған эпистолярлық емес, қосымша көздер:
1) эпистолярлық мәтінді жасау үшін себеп болған нақтылы тұлға, факті, оқиғалар. Хаттарда сол ақпарат көздеріне сілтеме төмендегідей сөздермен берілген: оның айтуы бойынша, бізге хабарлағандай, бұрынғы алынған мәліметтер бойынша.
2) Ұқсас инициативтік хаттың жақсыз аталған көзі жақсыз немесе белгісіз-жеке лингвистикалық жасаумен тірек етістіктер арқылы жасалады. Көрсетілген хат түрлері кіріспе сөз, сөз тіркестері және сөйлемдерді зерттеу үшін қызықты, арнайы зерттеу тақырыбы болуы мүмкін. Осы жұмысқа қойылған мақсаттарға байланысты қазақ әдеби тілінің ұлттық тілі ретінде бастапқы қалыптасу кезеңінде эпистолярлық стильдің типологиялық байлығын белгілеу үшін қызмет ететін функционалдық формулалар ретінде қарауды керек етеді.
3)Жауап хаттары. Олардың жазылу себебі бір - алынған хатқа жауап беру немесе хабар беру. Бұл хаттарда: Сіздің хатыңыз, менің хатым, Сізден алынған хат, мен алған хат және т.б. сөздер жиі қолданыладыҚызметтік хат жазу мәдениетінде әлі этикет формаларын қолдану, дұрыс қолдану бірден қалыптаса қойған жоқ. Мысалы: ресми қарым-қатынас барысында жазылған түрлі хаттарда дер кезінде жауап қайтарғаны үшін немесе дер кезінде шара қолданғаны үшін, мекемеде орын алған келеңсіз жағдайдан шығуға көмек көрсеткені үшін бір-екі ауыз рахмет айту дәстүрі қалыптаса қойған жоқ. Қызметтік хаттар қаншама бейтарап тонмен, ресми түрде жазылса да қарым- қатынасты реттеу, сақтау үшін қысқа, нұсқа, жылы реңкті тілдік этикет формаларын қолдану басымдау болып келеді. Қызметтік хаттардың құрылымы жайлы ғалым Л.Дүйсембекованың еңбегінде талданады және олардың төмендегідей сипаттары анықталған: тақырыбы, датасы, адресаттың аты-жөні, кіріспе сөз, хаттың мазмұны, негізгі мәтін, хат соңындағы сыпайыгершілік лексемалардың сақталуыт.б [10, 125]. XVІІІ ғасырда қазақ даласында қолданылған ресми хаттарда түрлі дәрежедегі лауазымды адамдарды, әкімдерді дәріптейтін тұрақты эпитеттердің қолданылуы шартты және эпитеттерді қолдану сол кезеңдегі ресми хаттар тіліне тән. Мысалы: 1694 жылы қазан айында қазақ ханы Тәукенің Ресеймен достық қарым-қатынастарды жаңғырту туралы және Тобольскіде ұсталған Келдей мырзаны Қазақстанға жіберу туралы өтініш І Петрға жазған хатында: ...Асқан мәртебелі тақ иесі және аса жоғары мәртебелі әрі ұлы өкіл және ие әрі құдіреті күшті ұлы ақ патшаға немесе осы хаттағы ...Барынша басымды иіп тағзым етемін, ал Сіздің аса қасиетті ұлы мәртебеңіздің қайырымдылығына тағзым еткеннен кейін мынаны хабарлағым келеді деген дәріптеу эпитеттерін көреміз [11, 23].Тілдік этикет формалары сөз ситуациясына тәуелді болады. Ал сөз жағдаят күрделі экстралингвистикалық фактор екені белгілі. Тілдік этикет формаларының стильдік жағынан бір-бірінен айырмашылығы болады. Бұл құрылымдардың стильдік даралануы олардың өзіндік микрожүйе екендігін көрсетеді. Жалпы ресми хаттарда хат арналатын адамға қаншалықты таныс болса да сен деген сөз қолданылмайды.Бұрынғы қазақ қоғамында әлеуметтік жікті саралап көрсетудің өзіндік жүйесі болған. Мысалы: ханның әйелін - ханым, қызын - ханша, ұлын - ханзада, бидің әйелін - бекбике, қызын - бикеш, баласын - шора деген сөздер арқылы болса, қазіргі таңда азаматтарға қаратпа ретінде, олардың лауазымын, түрлі атақ, дәрежесін эпитет түрінде айту мысалы, жолдас, мырза, ханым сөздері қазіргі тіл этикетінде қолданыс тауып отыр. Осыдан біз, әр кезеңдерде жазылған хаттардың өзіндік дараландыратын ерекшеліктері бар екендігін көре аламыз. Ғалым Н.И. Гайнуллина эпистолярлық жанрдың әр кезеңге тән табиғатын қоғаммен тығыз байланысты қарайды. Әлеуметтік жағдай, қоғамдағы өзгерістердің эпистолярлық жанрға, эпистолярлық жазбалардың әдеби тілдің дамуына ықпал еткендігі жайлы айтады. Мысалы, Эволюция эпистолярного жанра непосредственно связана с групповой дифференциацией общества, его сословным делением и общественно-политическими установками пишущего. И не последнее место в этом наборе причин занимает отдельная языковая личность, ее жизненная и общественная позиция, ее влияния на общий ход развития не только в обществе, но и в языке в целом [12, 428]. Ғалымның бұл пікірі жанрдың табиғаты белгілі бір дәуірге, қоғамға тікелей қатысты екендігін растайды. ХХ ғасыр басында публицистикалық жанрдың өркендеуі, көркем әдебиеттегі проза жанрының қалыптасуы, ғылым мен техниканың дамуына байланысты әдебиеттердің жазылуы, ресми іс қағаздарының, құжаттардың жүйелі қалыптасқан тілде берілуі қазақ тілінің ресми стилін қалыптастырып, жеке стильдік тармақ деп тануға негіз болды. Қазақ халқы ХХ ғасырдың басында саяси-әлеуметтік дамуға, ғылым мен жалпы мәдениеттегі әр алуан өнер білім саласындағы өз даму тарихының әр кезеңінде түрлі елдермен араласып, әр түрлі қарым-қатынас жасағаны белгілі. Бұл қарым-қатынас нәтижесінде қазақ тілінің сөздік құрамына бірқатар кірме сөздер, сондай-ақ орыс тілінің әсерінен де түрлі жаңа атаулар, ұғымдар, терминдер, терминдік сөз орамдары, аударма ыңғайында баламалар пайда болды. Аталған кезеңдегі эпистолярлық жазбалардың тілінде кірме сөздер кеңінен қолданылуы өріс алды. Кезең-кезеңге орыс әдебиетінде қарапайым бұқара хатынан мемлекетаралық саяси мәні бар хаттарға дейін сақталған. Әсіресе, әдебиет пен өнер қайраткерлері жазысқан хаттарға ерекше назар аударған. Жазушылар шығармашылығын өмірбаяндық жазбалары, эпистолярлық мұрасы негізінде зерттейтін филологиялық мектеп өмірге келді. Эпистолярлық жанрдың қазақ әлеуметіндегі, әдебиетіндегі кейбір заңдылықтары, алатын орны жөнінде пайымдау жасауға болатын болды.Сонымен қатар, басқа ұлт қоғамының эпистолярлық жанрға ұқыптылығы қазақ ғылымына құт әкелген сәттер бар. Атап айтқанда, қазақ халқының өткен ғасырдағы ұлттық салт-санасы, тұрмысының дәйекті құжатына айналып отырған. А. Янушкеевич хаттарының сақталуы, 1861 жылы Парижде кітап болып басылуы - француздардың хат сақтау дәстүрінің игі әсері. Француздар сақтап, бүгінге жеткізген А.Янушкеевич хаттары, Зелинскийдің Қазақ дала поэмалары, академик Алексеев ашқан алғаш Владимир мен Зара бар. Орыс халқында да эпистолярлық мұраға бай орыс жазушыларының бірі - М.Горькийді айтамыз. Пролетариат әдебиетінің атасы өзі де хатты көп жазған, өзіне жолданған хаттарды да сақтай білген. Ол тек қана совет жазушыларының өзінен 13 мыңнан астам хат алыпты[13, 93]. Ф.М.Достоевскийдің махаббатқа толы хаттары сақталғандықтан - Шоқандай халық перзентінің мәдени-рухани ортасын терең пайымдауға мүмкіндік туды. М.Сералиннің Айқап журналына жазған беташар сөзі жайлы айтып кетер болсақ, Талапкерге жауап деп аталатын хаты - эпистолярлық жанрдың жазушы мен оқырман арасын баспасөз арқылы жалғайтын журналистикаға қызмет етуінің көрінісі. Баспасөзде жарияланған хат үлгілерін ХХ ғасыр басындағы газет-журнал бетінен жиі кездестіруге болады. Айтылған жайлар - хаттың қазақ халқы өміріне қатынас құралы ретінде, әрі мәдениет үлгісі райында дендеп енуін айғақтайтын деректер. С.Торайғыров жазған кейбір хаттар ақынның екі томдық шығармалар жинағында жарияланды. Ақынның эпистолярлық мұрасы жинақталған. Ал С.Мұқановтың хат формасында жазылған Қандас досыма хат (М.Шолоховқа), Досыма хат(Ү.Балқашевқа) т.б. сын мақалалары әдебиет мәселелерін терең толғайтындығымен қатар, халық тарихын шежіредей тарататындығымен құнды. Бұл хат - мақалалар да С.Мұқановтың эпистолярлық жанрға ерекше құрметпен қарағанының белгісі.Жалпы, ХІХ ғасырдың ІІ жартысы мен ХХ ғасыр басында жазылған хаттар сол кезеңдегі тілді көрсететін нұсқаларға жатады. Бұл кезеңдегі хаттардың көпшілігі шағатай тілінде жазылған ескерткіштер.Тарихты танытатын эпистолярлық жанрдың туындысы ретінде Янушкеевич хаттарын атауымызға болады. Хат қазақ тілінде жазылмағанмен сол кезеңдегі эпистолярлық жанрдың сипатын береді. Хат мәтіні төмендегідей. Біз енді бірнеше минуттан кейін жол үстінде боламыз. Нөкер, жүк аттары, қазақтардан құралған жасауыл - бәрі сақадай сай. Тек сапарлас серігімнің әйелі, балалары мен қызметкерлерінің жылап-сықтауларымен өзінің де көз жасын құрғата алмай тұрғаны ғана бізді Омбыда сәл кідірте түсуде.Жанұялы адамның өз отбасынан ұзап шығардағы осы қоштасу сәтінде, мен де қымбатты анашым, саған аманшылық тілеген сәлемімді тағы да жолдай отырып, өзіңнің тілеулі батаңның шапағатында болатындығымды айтқым келеді.Мені алда қиындығы мен қолайсыздығы мол ұзақ сапар күтіп тұр. Мүмкін, оның қауіпті болуы да ықтимал. Бұл менің бұдан бірнеше жыл бұрын өркениетті Еуропаны аралаған саяхатыма мүлдем ұқсамайды. Мен енді, тіпті, белгісіз ел, қазақ даласын бойлай сапар шегемін. Қолыма қару алып, асау ағатын өзендерді кешіп, бұған дейін ешбір поляктың аяғы тимеген тау шыңына шығамын. Көшпелі халық ортасында болуға бел байладым. Сөйтсе де бұл сапар мені ешбір үрейлендірмейді. Алдағы сапарымды бір тәңіріге сыйына отырып қабылдадым. Демек, бұл менің осы жолдағы әр қадамымды ақ тілеу - анамның дұғасы да қорғар деп сенемін.Сен менің арғымақ пен қайығым бол, сен маған жол көрсетер жұлдызым бол!Тағы да қайталап айтамын, қош сау тұрыңыз, сүйікті анашым! Баршаңызбен қоштасамын, аман болыңыздар. Хат поляк жігітінің қазақ даласына келуінің мақсатын баяндай отырып, оның қазақ даласындағы қазақ халқымен бірге сапарға шығар алдындағы көңіл-күйін жеткізеді.Хат әдеби шығарма сияқты жанама, жазба түр ретінде болады, бірақ та әдеби шығармадан өзгеше бір ерекшелігі тек нақты бір адамға арналған, әрі хатта ауыспалы мағынадағы сөздер, айқындауыш тілдік бірліктер жұмсалмайды. Болған оқиға шынайы өмірден алынып баяндалады. Хатта ауызекі тіл, тұрмыстық лексика көбірек қолданылады.Дегенмен, хат мәтінінде автор баяндаған қоршаған ортада, болмыста, жүзеге асатын құбылыстар жылап-сықтауларымен өзінің де көз жасын құрғата алмай; қазақ даласының құрғақ мұхитындағы деген сөз тіркестері арқылыкөркемдеп жеткізу орын алған.Хат мәтінінде хат жазылған шынайы уақыт көрсетілген. (Омбы. 1846 жылдың 8 мамыры). Хат жоғарыда айтып өткеніміздей, халқымыздың тарихын, әдет-ғұрпы мен салт-санасын танытуға да қызмет атқарады. Хат арқылы халқымыздың өткенімен таныс боламыз. Семей. 14 мамыр.
П., М., П. достарыма Буырқансам мен егер, атасындай мұхиттың.Жүрегімде ұзақ жылдар сақталып, түн баласында ұйқыма маза бермес осы бір тілегім ақырында орындала бастады ғой деймін. Орындала бастады деуімнің себебі сол, дәл қазір осы мақсаттың шетіне бір аяғым ілінгендей. Алайда, өз басымнан өткізген тәжірибеме қарағанда, көп реттерде бар тілегімді, мақсатым мен үмітімді құйын көтеріп әкете беретін. Сөйтіп, бұл жолы да, бесікті шайқалтар жазмыштың желі (өздеріңізге аян Голуховскийдің сапырма сөздері) Омбыға кері оралта ма деп те қорқамын. Ол мейлі болсын, мейлі болмасын, әйтеуір, бір кезде Нұхтың суда жүзгені сияқты, менің енді бірнеше күннен кейін қазақ даласының құрғақ мұхитындағы сапарым басталмақ. ...Сіздер Рубругиз немесе Рюбригиз бен Плано Карпинидің естеліктері мен күнделіктерінде (әділі мен оларды оқымаған едім, мүмкін келешекте де оқуға мүмкіндігім болмас та (баяндағандарын (бұл жайында маған Омбылық қазақ, татар, монғол тегінің шығуын зерттеп жүрген бір зиялысы сендірді): Еділден ары атпен жүргенде отыз күндік жерде Шыңғысханның астанасы, монғолдардың басты қаласы Қарақорым барлығын, онда өздерінің болғандығын, қымыз, тіпті, қарақымыз да ішкендері жайлы білулеріңіз керек шығар. Бүгінде еуропалық ғалымдар осы бір мәселенің түйінін шешу үшін бастарын қатыруда. Олимптен Юпитерге найзағай отындай күйреткіш Азия әміршісінің бұл қаласы қай жерде болды екен. Кейбіреулер Қарақорымды Енисей жағалауларында болар деп болжам жасаса, басқа біреулер Сырдария, Геродоттар мен Страбондардың ескі Яксартында болар деп есептейді. Ғалымдар болса сол қаланы Гоби шөлінен іздеуге кеңес береді, тіпті. Онда болмаса ол қала Байкалдың терең түбінде қалған болар дейді. Сөйтіп, осындай сан қилы даурықпа таластар мен бос болжамдар әлемнің бес құрлығына қауесеттене тарап кетсе керек. Бекер қан төктіруден және сияны бос шығындаудан сақтандыратын, сондай-ақ, моңғол мемлекеті бөлігінің мұрагерлері ретінде саналатын қазақтардың пайымдаулары мен сенімдеріне сүйенсек, Шынғысханның мекені солардың даласында болғанын бекіте түседі. Мен сол бір қуатты қаланың орны мен тыныштықтың қас жауының тақ қалдығын іздеуге кетіп барамын. Бұған қарап, сіздер мені адамзат сүйіспеншілігі үшін өзін-өзі құрбандыққа ұшыратар, болмаса жапа шегуге құмар жан деп ойламаңыздар. Сібір астанасындағы кітапханалар тек Париж құпиялары, Мәңгілік Жид, Преферанс философиясының курсы сияқтыларға бай болса да, болашақ ұрпақ үшін жалбарынамын - Тобыл кітап қоймаларында болса дон Рубруиздің, немесе синьор Карпинидің күнделіктеріндегі Шыңғысханның мекен-жайы туралы дерек көшірмелерін әлдебір мамонт тапқандай маған тездетіп жіберсеңіздер екен. Несі бар, Ниневия да табылды ғой, ал маған неге Қарақорымды таппасқа! Сау болыңыздар! Хатта жазушының стиліне тән мақсатым мен үмітімді құйын көтеріп әкете беретін, бесікті шайқалтар жазмыштың желі, қазақ даласының құрғақ мұхитындағы сапарым басталмақ, найзағай отындай күйреткіш Азия әміршісі, әлдебір мамонт тапқандай тәрізді образды суреттеулер, фразеологизмдер жұмсалған. Әдеби шығармалардан өзгешелігі - адресатқа бағытталуы, адресанттың тікелей хабарлауы, тарихи шынайылықтың (әсірелеу, құбылту жоқ) басым болуы, тарихи деректердің қолданылуы, хат жазылған мерзімнің көрсетілуі (Семей. 14 мамыр) т.б.
Екінші хатында:
Қымбатты інім! Міне, біздер бірнеше күн бойы Семейдеміз. Бізді қазақтардан тек Ертіс қана бөліп тұр. Ол ағыны қатты өзен. Атам замандағы жаулардың қалдықтары батқан оның жағасында суық үзілмейтін Тобыл мен желі басылмайтын Омбы қалалары орналасқан. Гумбольттің болжауынша, Сібірдің бұл әйгілі екі қаласының астын бір кезде мұхит толқындары шайып жатыпты. Менің осы өзеннің жағаларынан жазған көптеген хаттарым сені бұдан үш жүз жыл бұрын қарапайым қазақтың найзасының ұшымен Кешімхан иелігіндегі жерлерді тартып алғандығымен, сондай-ақ, қазіргі Батыс Сібір генерал-губернаторының астанасымен жетік таныстырған-ақ шығармын деймін. Саған әлі де бейтаныс Семей өзінің тарихи ескерткіштері мен саяси мәні жағынан Тобыл мен Омбыдан шағындау болса да Сібірдің Қытаймен, Ташкентпен, Қоқанмен, Бұхармен, сондай-ақ, Орта және Ұлы жүздермен кең көлемде сауда жасауда маңызды қызмет атқаратын орын. Бір кездегі Омбы облысының орталығы болған Семей қазір Томск губерниясының округіне қарайды. Ол Тобылдан 1300 шақырым қышықтықта болса, Омбыдан 700 шақырымдай алшақтықтағы Семей өзеншігінің Ертіске құяр аңғарында тұр. Ол бұл жерге ХVІІІ ғасырдың ІІ жартысында, яғни, 1716 немесе 1726 жылы осы аттастықпен кішігірім бекініс қамалы ретінде, 20 шақырым төменде қоныс тепкен. Жоңғарлардың қираған ескі қорғандары орнына салынған бүгінгі Семейде 7000 тұрғын бар. Мұның басым көпшілігі татарлар, ташкенттіктер мен бұхарлықтар. Сондықтан да болар, Семейде бір ғана шіркеу бар. Оның есесіне алты немесе жеті мешіт болса керек... Семейдің ауа-райы таза. Қысы аязды болса да Омбыдағыдай өте суық және ұзаққа созыла бермейді. Қала көшелерін сусыма құм алып жатқандықтан мұндағы ыстық африкалық жақты еске түсіреді. Бұл қолайсыздықты, кейде, тіпті, Сібірде кездесетін қарбыздар ұмыттырып жібереді. Қарбыз болғанда қандай! Мұндай келісті қарбыздар тиелген бірнеше кемелер сүйретпелерімен тамыздың аяғында картобы мен шалқаны мол біздің Омбыға ат басын тірейді. Семейдің Омбыдан тағы бір артықтығы- оның айналасын қарағайлы орман қоршап тұратындығында. Бұл әрине тұрғындарды отын мен құрылыс мұқтажына ұрындырмайды. Ал аң мен құста есеп жоқ. Бұл жақта тек астық қымбаттау, себебі, айналаның бәрі орман мен құм. Қаланың өнеркәсібі деген де көзге ілінетіні - тек бірнеше тері зауыттары мен ұн тартатын диірмендер...Менің назарыма сирек кездесетіндерден іліккені мыналар:Белгілі саяхатшы Палластың Сібір бойын аралаған кезде буряттармен киіз үйде әңгімелесу сәтін бейнелейтін сурет.Мұны саяхатшы өз қолымен салған;Гумбольтың осы қалада болған кезінде бір альбомға жазып қалдырған шағын пікірлері;Балқаш жағалауының бірнеше қырғауылы;Арқат тауларының аңдары;Хрисиан дәуірінің 101 жылы шығарылған ұсақ рим теңгесі.
Жақын маңдағы қазақ ауылдарынан айдап әкелінген аттар бізді Ертістің арғы жағында күтіп тұрса керек. Сөйтіп, біз ертең өркениеттіліктің бетін уақытша жаба тұрып, өзімізді көшпенді өмірдің қым-қиғаш оқиғалары мен қауіп-қатеріне душар етеміз ғой.
Сау сәлемет бол![14, 204].Бұл хатта ғылыми информация көп. Осыдан хаттың басқа стильдермен ұқсастығымен қатар өзіне тән айырмашылығы айқындала түседі. Мұнда: коммуникация хат мәтінінде тікелей жүзеге асады. Хаттардың адресаты нақты, баяндалған хабар адресатпен байланысты, яғни, А.Янушкеевич пен достары, інісі хат жазысу арқылы арада белгілі бір коммуникация, яғни, хат жазудағы байланыс бар.Хатта көтерілген тақырыпқа байланысты деректер, құбылыс ойдан шығарылмай, шынайы баяндалған.Атам замандағы жануарлардың қалдықтары батқан оның жағасында суық үзілмейтін Тобыл мен желі басылмайтын Омбы қалалары орналасқан; Еділден ары атпен жүргенде отыз күндік жерде Шыңғысханның астанасы, монғолдардың басты қаласы Қарақорым барлығын; Міне, біздер бірнеше күндер бойы Семейдеміз. Бізді қазақтардан тек Ертіс қана бөліп тұр. Ол ағыны қатты өзен; Омбы облысының орталығы болған Семей қазір Томск губерниясының округіне қарайды...; Киев түбінен жеткізілген тастарды көрдік. Бұл тас үшін диірмен иесі, сол жерде 500 сом төлесе, оның ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz