Индустриалды-инновациялық қаржыландыру
Қазақстан Республикасы Білім және Ғылым министрлігі
Еуразия Ұлттық университеті
Экономика факультеті Қаржы мамандығы
Курстық жұмыс
Тақырыбы: Индустриалды-инновациялық қаржыландыру
Орындаған: Касенова А.М
Қабылдаған: Дулатбекова Ж.А.
Астана 2010
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
1. ИНДУСТРИАЛДЫ-ИННОВАЦИЯНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
ЖӘНЕ ОНЫҢ ШЕТЕЛДІК ОЗЫҚ ТӘЖІРИБЕЛЕРІ
1. Индустриалды-инновацияның теориялық
негіздері ... ... ... ... ... ... .. 5
2. Шет елдердегі индустриалды-инновацияның даму
барысы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ...10
2. ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ ИНДУСТРИАЛДЫ-ИННОВАЦИЯНЫ
ҚОЛДАНУДЫҢ НЕГІЗГІ ПРИНЦИПТЕРІ ЖӘНЕ ОНЫҢ ДАМУ
БАРЫСЫ
2.1. Қазақстандағы индустриалды-инновацияның қазіргі жағдайы және
даму
барысы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... 15
2.2. Индустриалды-инновация экономикалық дамудың факторы
ретінде ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... 23
3. ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ ИНДУСТРИАЛДЫ – ИННОВАЦИЯНЫ
ЖЕТІЛДІРУ ЖОЛДАРЫ
3.1. Индустриалды – инновацияны жетілдірудің аймақтағы негізгі
басымдылықтары ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... 32
3.2. Индустриалды-инновацияны қолданудың экономикалық
тиімділігі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ..3 9
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ..43
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... 45
КІРІСПЕ
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Қазақстан Республикасының Президенті
Нұрсұлтан Назарбаевтың Қазақстан халқына жолдауы Жаңа әлемдегі жаңа
Қазақстан, Қазақстан -2030 стратегиясының 10 жылдығына арналған, онда
Қазақстан жаңа экономикалық жағдай мен басымдылықтарды ескере отырып,
индустриалды-инновациялық даму стратегиясын іске асырудың тиімділігіне баға
беретін мерзіміне аса назар аударды [1,2].
Инновация деген түсініктің өзі ең алғаш ғылыми зерттеулерде ХІХ
ғасырдапайда болды. Шетелдік ғалымдардың зерттеуі бойынша инновация
мәселесін екі жағдайда қарастыруға болады. Біріншіден, инновация
техникалықтан гөрі, экономикалық құбылыс болып табылады, себебі,
инновациялық шешімнің басты мақсаты салынған ресурстардың тиімділігін
арттыру болып табылады. Екіншіден, инновация кәсіпкерлікпен тығыз
байланысты болып келеді.
ХХ ғасырдың басында-ақ Й.Шумпетер, оның ізінен бірқатар экономисттер
өз еңбектерінде инновация аясындағы зерттеулерге теориялық негіз қалап
кетті. Олардың еңбектері технологиялық эволюцияның заңдылығын ашуға және
ғылым мен технологияның ұзақ мерзімді даму циклінің әртүрлі кезеңдеріндегі
инновацияның рөлін анықтауға, технологиялық ілгерілеу мен институционалды
өзгеріс арасындағы өзара әрекет және өзара әсер ету туралы пікірді
дәлелдеуге мүмкіндік берді [3].
Технологиялық потенциалды дамыту және ел экономикасының бәсекелестік
қабілетін жоғарылату Қазақстан үшін өзекті мәселе болып табылады. Ғылыми-
техникалық аяның дамуы көп жағдайда ғылымды көп қажет ететін инновациялық
жобаларды зерттеу және жүзеге асыру үшін қаржы ресурстарын қатыстыру
мәселесін шешіп алуға тікелей байланысты. Жалпы Қазақстанның нақты
экономикалық салаларындағы инновациялық процестердің жағдайына
қанағаттануға болмайды. Нарықтық экономикаға көшуге байланысты инновациялық
дамудың көптеген әдістемелік мәселелері жеткіліксіз зерттелген, ал
республиканың техникалық және инновациялық потенциалы толыққанды пайдаланып
жатқан жоқ.
Отандық экономиканың барлық саласын қамтыған дағдарыс одан шығудың
жолдарын іздестіруге, оның ішінде осындай мәселені шешу үшін халықаралық
тәжірибеге сүйенуге итермелейді. Инновациялық инфрақұрылымды құрудың ең
маңызды бағыты инновациялық орталықтар, ғылыми және технологиялық парктер,
инкубаторлар құру болып табылады, осы арқылы өнеркәсіптік, ғылыми-
техникалық және аймақтық саясаттардың мақсатын ортақ ететін, экономикалық
өсуді ынталандыратын стратегияны жүзеге асыруға мүмкіндік туады.
Осы орайда инновацияның бәсекелік қабілетін арттыру бойынша
сараптаулар мен талдауларды, тиімді және маңызды факторларды, аталған
тетіктерді қолдануға қатысты ұсыныстар мен пайымдауларды ғылыми негіздеудің
маңызы да жетіле түспек. Бұл ерекшеліктер зерттеу тақырыбының өзектілігін
айқындады және оның ғылыми-тәжірибелік құндылығын арттырады.
Курстық жұмыстың мақсаты мен міндеттері. Қазақстан Республикасындағы
индустриалды-инновацияның қалыптасуын жан-жақты сараптай отырып, оның
негізінде ұйымдастырылған жалпы өндірістің, оның өнімдерінің бәселестік
қабілетін арттыру тетіктерін негіздеу және оны қолдану бойынша нақты
ұсыныстар жасау болып табылады.
Белгіленген мақсатқа жету үшін курстық жұмыста келесі мәселелерді шешу
көзделді:
- индустриалды-инновацияның және инновациялық үрдістердің мәнін ашу
тетіктерін зерттеу;
- дамыған елдердің инновациялық істі басқару және қолдану бойынша
тәжербиесін зерттеу;
- Қазақстандағы индустрия-инновацияны қолданудың негізгі принциптері
мен оның даму барысын зерделеу;
- Қазақстанның индустриалды-инновацияны жетілдіру жолдарын анықтау;
Зерттеудің объектісі- инновациялық үрдістері, олардың даму
тенденциялары, сондай-ақ жүзеге асу деңгейі мен дәрежесін анықтауға
Қазақстанның халық шаруашылығының кәсіпорындары алынды.
1. ИНДУСТРИАЛДЫ-ИННОВАЦИЯНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ ЖӘНЕ ОНЫҢ ШЕТЕЛДІК
ОЗЫҚ ТӘЖІРИБЕЛЕРІ
1.1. Индустриалды-инновацияның теориялық негіздері
Отандық ғылымда жаңалық енгізу мәселесіне көптеген зерттеу жұмыстары
арналған, бірақ айта кететін жай, жаңалық енгізу туралы ғылым жалпы ғылыми-
техникалық прогресс (ҒТП) концепциясы шеңберінде қалыптасқан. Шын мәнінде,
техникалық-технологиялық жаңалықтар ҒТП-нің мәселелер топтамасына кіреді,
кіре тұра, ол өз бетінше зерттеу объектісін құрайды. Жаңалық енгізу
процестерін зерттеудің өзі–бұл ҒТП-ке ерекше көзқарас болып табылады.
Алайда, айта кету керек, шет елдік және отандық зерттеушілер әртүрлі
мәселелерге көп көңіл аударғанымен, ақырында инновациялық процестің
бірыңғай теориясын құруға ұмтылыс жасалды.
Көптеген ресейлік, сонымен қатар, шет елдік зерттеушілер ғылыми-
техникалық прогрестің жаңа кезеңінің қалыптасуы мен дамуын ең алдымен
әртүрлі өндіріс салаларында және қоғамдық өмірде микроэлектрониканы
қолдануға негізделген жаңа техникалар мен технологиялармен байланыстырады.
Ал, 1987 жылы жарияланған бір топ кеңестік ғалымдардың ұжымдық жұмысында
ғылыми-техникалық прогрестің жаңа кезеңі ең алдымен сол ғылыми-техникалық
шығармашылықтың өзін, материалдық өндірісті және тауар айналым және өткізу
аясындағы электронды автоматтандырумен сипатталады делінген [4].
Көптеген батыстық ғалымдар микроэлектронды технологияның таралуын
үшінші өнеркәсіптік төңкерілістің басы (мұнда алғашқы өнеркәсіптік
төңкеріліс ХVІІ-ХІХ ғ.ғ. және ҒТП алғашқы кезеңін ХХ ғасырдың ортасынан
бастап есептеп, оны, екінші өнеркәсіптік төңкеріліс деп білген) деп
есептейді.
Американдық зерттеуші Р.Айерс былай деп жазады: Микроэлектроникадағы
төңкеріліс, ЭЕМ-дегі, микропроцессордағы, интегралды сызбалардағы,
математикалық қамтудағы, автоматтандырылған жобалаудағы прогресті қоса
алғанда, үшінші өнеркәсіптік төңкерілістің қозғаушы күші болып табылады
[5].
Колумбиялық университеттен Е.Гинцберг, Т. Ноэль және Т. Стенбак жаңа
ғылыми-техниканың дамуын микроэлектронды технологияға негізделген жаңа
компъютерлендіру дәуірі деп сипатттайды: 70-ші жылдардың ортасынан бастап
ақпараттарды беру құралдарын жетілдіретін және оның барлығын көптеп
сақтайтын, ЭЕМ-нің шапшаң жұмыс істеуін жоғарылатуға мүмкіндік беретін,
математикалық қамтуды қолданушылар үшін қолайлылықты тудыратын
компьютерлендірудің жаңа кезеңі басталды дейді. Ал Австриялық экономист А.
Кингтің тұжырымдамасы бойынша ҒТП жаңа кезеңін екінші өнеркәсіптік
төңкеріліс ретінде қарастыруды ұсынады, ол машиналарды және өндірістік
жүйелерді ақпараттармен және компьютерлік санамен қамтудан тұрады дейді.
Ағылшын экономисті Т. Блекберн ғылыми-техникалық дамуды басқаша жіктейді.
Ол механикаландыру, өнімді өңдеу, оны тасымалдау мен өндіріске бақылау
жүргізудің үш кезеңін атап көрсетеді [6].
Мысалға, Й. Валлерштайн 50-60 жылдары Кондратьевтің циклдары –
экономикалық және әлеуметтік дамуды ғылыми-техникалық жаңалық енгізуге
интеграцияландыратын нақты бір дәлел деп пайымдады.
Й.Шумпетер Н.Кондратьевтің ұзын толқындар идеяларын ары қарай
дамытып, оны эволюциялық бағытта қолданды.
Ұзын толқындар теориясы С.Борнердің азық-түлік циклдары
концепциясымен және Й.Бергердің капиталдық қоғамның даму сатыларының
теориясымен толықтырылды. Мұнда мынадай тезис қарастырылады, технологиялық
жаңалықтар төрт өмір сүру сатысын бастан кешіреді: балалық кезеңі-
жаңалықтардың төмен қарқынмен таралуы; есейген кезеңі- жылдам қарқынмен
таралуы; пісіп жетілу кезеңі- қайтадан төмен қарқынға түсуі және қартайған
кезеңі-нөлдік қарқынмен сипатталады.Пісіп жетілу кезеңінде нарық бұрынғы
жаңалықтармен толтырылып, үстемдік етіп тұрған бәсеке сапа
бәсекелестігінен баға бәсекелестігіне өтеді, қоғам техникалық және
технологиялық жаңалықтардың жаңа толқынын қажетсінеді. Алайда,
Кондратьевтің теориясы бойынша пісіп жетілу кезеңіне сәйкес келетін ұзын
толқындардың құлдырау кезеңі, нарықтық конъюнктурада анықсыздық тудырады
және келешекті технологияларға салған капиталдардың тәуекелдігі артады.
Жаңалықтарға деген пісіп жетілген қоғамдық қажеттілік пен нарықтағы
тұрақсыздық арасындағы қарама-қайшылықты - экономист А.Клянкнехт
капитализмнің ғылыми-техникалық дамуындағы негізгісі деп бөлді .
Бүгінгі күнде ҒТП-ның жаңа кезеңдерін және жаңа ұзын толқындарды
талдап, дәлелдеу сол бұрынғы техникалық және технологиялық тұжырымдамаға
(мұндағысы микроэлектрониканың дамуы – ол бірқатар ғалымдардың пікірінше
балалық шақ кезеңін бастан кешіруде) сүйенеді.
Мамандардың жорамалы бойынша, жақын арадағы 10 жылдықта ғылыми-
техникалық жаңалықтардың негізгі облыстары келесілер болады:
- ұйымдастырушылық-басқару техникасы және ақпараттық техника мен
технологиялар негізіндегі байланыс техникасы, мүлдем жаңа көлік
жүйелерін құру;
- көп операциялық құрылғыларды, өнім сапасына бақылау жасау боынша
жаңа технологияларды, компьютерлік басқаруымен интеграцияланған
өндірістік-жобалық жүйелерді қоса алғандағы компьютерлік
технологияларды автоматтандыру;
- ақырғы өндірістік циклмен жүретін кен өндіру және қайта өңдеу
өнеркәсіптеріндегі экологиялық таза, қауіпсіз жаңа технология,
биотехнологияны өнеркәсіптік қолдану;
- жаңа материалдар, ең алдымен шыны-талшықтық және шыны-керамикалық
негізде.
Осыған байланысты біздің ойымызша ҒТП-тің жаңа кезеңдері ретінде
болсын, жаңа ұзын толқын ретінде де жаңа технологиялық мүмкіндіктердің
жүзеге асуы көптеген экономикалық және әлеуметтік факторларға тәуелді
болатыны анық.Жалпы ҒТП-ның дамуы, бір жағынан- қоғамның өндірістік
қуаттарындағы ары қарай өсетін сапалы өзгерістермен анықталса, екінші
жағынан- жаңа қоғамдық қажеттіліктерге жауап болып табылады. ҒТП-тің жаңа
кезеңдеріндегі өзара қызметтестік қоғамның өндірістік қуаттарындағы сапалы
өзгерістермен шектеліп қалмайды, ол экономикалық байланыстар мен қоғамдық
өндіріс жиынтығында, экономиканың қызмет етуінен көрініс табады.
Қандай да бір түсініктің мәнін және маңыздылығын сипаттайтын нақты
аспектілер ортасын анықтау ары қарай зерттеу жүргізу мақсаттарын, құрылымы
мен көлемін құру үшін негізгі бағыт болып табылады.
Әдебиеттерде инновация терминіне байланысты нұсқалар көптеп кездеседі.
Мысалға мазмұнының белгісі немесе ішкі құрылымы бойынша техникалық,
экономикалық, ұйымдастырушылық және тағы басқа (ары қарай тағы басқа)
инновациялар болып бөлінеді.
Инновацияның теориялық негізін қалауға үлкен үлес қосқан алғашқы
экономисттердің бірі Шумпетер болды. Ол экономиканың дамуындағы өзекті
мәселелер мен механизмдерге көңіл аударуға шақырды.
Инновация түсінігін алғаш рет Й.Шумпетер өзінің Экономикалық даму
теориясы (1912 ж) және Капитализм, социализм және демократия (1942ж)
жұмыстарында қолданды. И.Шумпетердің пікірінше инновацияның негізгі қайнар
көзі ірі корпорациялардың ғылыми-зерттеушілік іс-әрекеті болып табылады.
Бұл салалар мен нарықтардың күйзеліск түсуіне алып келеді. Екіншіден, бұл
тиімді экономикалық шешімдерге жаңа ой-пікірлер қосуға қабілетті жаңалық
ашушы-кәсіпкерлердің шығармашылығы. Шумпетер инновацияны тек жаңалық
енгізу үшін ғана емес, жаңа өндіріс функциясы ретінде анықтады.
Шумпетердің көзқарасы бойынша инновация кірістің басты қайнар көзін
білдіреді: кіріс, мәні жағынан жаңа үйлесімдікті орындаудың нәтижесі болып
табылады. Ол инновацияға берілген түрлі анықтамаларға талдау жасау
инновацияның өзіне тән мазмұнын өзгертеді дейді [3].
Ол инновацияға берілген түрлі анықтамаларға талдау жасау инновацияның
өзіне тән мазмұнын өзгертеді, ал инновациялық істің басты функциясы өзгеру
функциясы болып табылады деген қорытынды шығарады.
Осы бағытта И. Шумпетер бес қарапайым өзгерістерді атап көрсетеді: 1)
жаңа технологияларды, жаңа технологиялық процестерді қолдану немесе
өндірісті жаңа нарықпен қамтамасыз ету (сату-сатып алу); 2)жаңа қасиеттері
бар өнімдерді енгізу; 3) жаңа шикізаттарды қолдану; 4) өндірісті және
материалдық қамтамасыз етудегі өзгерістер; 5) жаңа өткізу нарықтарының
пайда болуы.
Бұл қағидаларды Шумпетер 1911 жылы құрған болатын. Кейінірек, 30-шы
жылдары ол жаңа тұтыну тауарларын, жаңа өндірістік және көлік құралдарын,
нарықтарды, өнеркәсіптегі ұйымдастыру формаларын енгізу және қолдану
мақсатында инновацияны өзгерістер ретінде қарастырды.
Шумпетердің көзқарасын талдау көрсетіп отырғандай, біздің пікірімізше,
Шумпетердің теориясының негізгі ережелеріндегі инновациялық даму төменгі
технологиялық сатыдан экономикалық өсу қарқынын күрт арттыратын сатыға
өтумен байланысты экономикадағы жаңа процестерді білдіреді.
1980 жылдары ұлттық инновациялық жүйелердің Концепциясын бірқатар
ғалымдар бір уақытта зерттеді. Олардың ішіндегі көшбасшылары, атап айтсақ,
Лундвалл (Упсала қаласындағы университеттің профессоры, Швеция), К. Фримен
(Ұлыбритания университеті жанындағы ғылыми саясатты зерттеу орталығының
негізін қалаушы, профессор), Р. Нельсон (АҚШ-тағы Колумбиялық
университеттің профессоры) болды. Олар И. Шумпетердің жалпы әдістемелік
қағидаларына, ой-пікірлеріне сүйенді [11, 12,13].
ХIХ ғасырдың аяғы мен ХХ ғ. басындағы ресейлік философ-идеалисттер бұл
түсінікті басқаша түсінді. Олар әлемнің материалисттік көрінісін жоққа
шығарып, еңбектің адамгершілік негізінің приоритетін атады [19].
Ресейлік ғылым және мәдениет қайраткерлері еңбек қатынастарының
адамгершілікке бастайтын бастамасын еңбек – құрушы, еңбек-ар, еңбек-
бақыт түсініктерінен іздеді.
В.Соловьев және Л.Толстой еңбек қатынастарын діни адамгершілік негізі
бар рухани құбылыс деп қарастырса, С.Франк, И.Ильин және П.Новгородцев
негізгі белгілері адам бостандығы және қызметтестігі болып табылатын
азаматтық қоғамдағы руханияттан іздеді [19].
Оның құрған моделінде ғылыми зерттеу жұмыстарын қаржыландыру үшін
капиталдар ағымының мүмкіндіктері қарастырылды және белгілі бір жағдайда
тепе-теңдік траекториясына жуықтау шамасына қарай трансұлттық
корпорацияларды құруды болжайды.
Инновациялар қандай-да бір облыстағы, қандай да бір өзгерістер
формасына сүйене отыра, құн және материалдық байлықты құрады, жаңа
сұраныстар құрады. Негізгі капиталдардың орнын алмастырудың жаңа әдістерін
және пісіп жетілген нарықтарды қолданады.
Инновациялар ресурстардың аса жоғары өнімділік және түсімділік саласына
алмасуына септігін тигізеді. Инновация жаңалық енгізу немесе жаңалық
терминдерінің синонимі болып табылады. Ресей Федерациясының 1998-2000
жылдарға инновациялық саясатының Концепциясы бойынша инновация нарықтағы
жаңа немесе жетік меңгерілген өнім, іс жүзінде қолданылатын жаңа немесе
жетік технологиялық процестер түрінде жүзеге асқан инновациялық істің
ақырғы нәтижесі [20].
Инновациялар мәні жағынан ғылыми-техникалық прогрестің нәтижесі бола
отыра, онымен тығыз байланысты. Қазақстан Республикасының 2002 жылы 3
шілдеде жарық көрген Инновациялық іс туралы Заңы бойынша инновациялық іс-
нәтижелері экономикалық өсім және бәсекелестік үшін қолданылатын, түрлі
өндіріс салалары мен басқару саларында жаңа ой-пікірлерді, ғылыми-
білімдерді, технологияларды және өнім түрлерін енгізуге бағытталған
инновациялық іс [21].
Ал инновация – жаңа немесе жетік өнімдер(жұмыс, қызметтер), жаңа немесе
жетік технологиялық процестер түрінде жүзеге асатын инновациялық іс
нәтижесі, сонымен қатар, қоғамды басқару салаларына және түрлі өндіріс
облыстарына прогрессивті әсер ететін әр түрлі қоғамдық қатынастар
аясындағы ұйымдастырушылық-техникалық, қаржы-экономикалық және басқа да
шешімдер.
Отандық ғылымдағы инновация мәселелеріне көптеген жұмыстар арналды.
Әрбір зерттеуші инновацияны өз аспектісінде қарастырады. Мысалға,
Б.А.Кембаев және тағы басқа ғалымдар инновацияны - әртүрлі сипаттағы
жаңалықтар, жаңа немесе жетік тауар (қызмет) өндірісін ұйымдастыру үшін
ұйымдастырушылық, технологиялық, техникалық және басқа да қолданылатындар
деп қарастырады. Сонымен қатар, автор инновациялық іс аясында қолданылатын
бірқатар терминдерге анықтама береді. Инновациялық іс терминін автор жаңа
өнеркәсіптік өнім түрлерін өндіруге бағытталған іс-әрекет, тауарлар мен
қызметтердің бәсекелестік артықшылықтарына жету және қолдау,
ұйымдастырушылық,технологиялық, техникалық және басқа да жаңалықтарды
қолдану негізінде жаңа өткізу нарықтарын кеңейту және меңгеру деп
түсіндіреді.
Инновация түсінігі қазақстандық тағы бір танымал зерттеушілердің
бірі -С.Абдыгаппарованың ғылыми жұмысында кеңінен қарастырылған. Ол
жаңалық енгізу жағдайында ұдайы өндірісті өзгертудің басты жолы
жинақтау түсінігін дамыту және жаңа ұғымдармен толықтыру болып табылады
деп тұжырымдайды. Автордың көзқарасы боынша инновация – бұл шаруашылық
етуші субъектілердің жаңа ғылыми негізделген ой-пікірлерді зерттеуін, жасап
шығаруын және енгізуін қамтитын мемлекеттік және нарықтық реттеу арқылы
қоғамдық өмір сапасын жоғарылатуға бағытталған мақсатқа жету процесі [23].
Отандық әдебиеттерде жаңалық енгізу, инновациялық процесс,
инновациялық өндіріс түсініктері әлі де жетік меңгерілмеген.
Инновация мәселесі аясында бірқатар Тәуелсіз мемлекеттер Достастығының
(ары қарай ТМД) ғалымдары да үлкен үлес қосуда.
Ресейлік ғалым П.Завлин инновация терминін екі негізгі әдіспен
сипаттайды. Біріншіден, инновация ретінде – ғылым және техника
жетістіктеріне негізделген жаңа тұтынушылық құн, яғни объект танылса,
қоғамдық қажеттіліктерді пайдалылығы жоғары тиімділікпен қанғаттандыру
қажеттілігіне көп көңіл бөлді. Оның пікірінше инновация түсінігін жаңа
өнімге немесе қызметке, оны өндіру әдісіне, ұйымдастырушылық, қаржылық,
ғылыми зерттеу және басқа да салалардағы жаңалықтарға, шығындарды үнемдеуді
қамтамасыз ететін және осылай үнемдеуге жағдай жасайтын қандай-да бір
жетістіктерге таратылады [24].
Инновация – бұл өзгеріс, ал инновациялық істің басты қызметі өзгеру
болып табылады деп есептейді С.Д.Ильенкова [25].
Бұл түсінік мағынасы, мәні жағынан жаңалық ашу немесе өнертабыс
түсініктеріне сай келмейді, бұл түсініктер өнеркәсіптегі және экономикадағы
техникалық прогрестің жалғыз ғана қозғаушы күші ретінде қарастырылды. Олар
ең бастысы келесі элементтерімен ерекшелінеді: 1) өнертабыс немесе жаңалық
ережеге сай негізгі деңгейде (бу машинасы,электр жарығы және т.б.), ал
инновация - технологиялық деңгейде, яғни қолданбалы тәртіпте
(транзисторлар, пластмассалар; 2) жаңалықты бір ғана өнертапқыш жасап
шығаруы мүмкін, ал инновация кешенді өнеркәсіптік зертханаларда туындайды;
3) жаңалық мәні жағынан ниетсіз іс болса, ал инновацияның мақсаты - өндіріс
немесе басқару процесінде жаңалықты енгізу нәтижесінде өнімділікті
жоғарылату болып табылады; 4) жаңалық кездейсоқ пайда болады, ал инновация
элементтерді кешенді қолданудың нәтижесі (жүйелік техникалық зерттеулер,
ғылыми-зерттеу бағдарламалары) болып табылады. [26].
Әрбір мемлекет барлық даму қайнар көздерін бір уақытта қолданады.
Алайда, басымдылық елдің өндіріс және инвестициялар негізінде емес, халық
шаруашылығындағы негізгі, ғылымды көп қажет ететін салалар облысында
инновациялық істерді белсендендіру негізінде дамуына берілуі керек. Осы
орайда Қазақстан Республикасының индустриалды-инновациялық дамуының 2003-
2015 жылдарға арналған мемлекеттік стратегиясының маңызы зор екендігін айта
кету керек.
1.2. Индустриалды-инновацияның әлемдік озық тәжірибелері
Ішкі және сыртқы нарыққа үнемі сұраныстағы, бәсекелестік қабілеті
жоғары тауарлар мен қызметтерді шығару - инновациялық типтес экономиканың
міндеті,әртүрлі елдерде түрлі жолдармен шешіледі.
Әртүрлі шет мемлекет ғылыми-техникалық және өнекәсіптік саясатты жасау
және оны жүзеге асыру тәжірибесін талдау біздің елде де ескерілуі тиіс аса
маңызды сәттерді қарастыруға мүмкіндік береді.
Инновацияның дамыған елдердегі даму тенденциясын қарастыратын болсақ,
ХVII ғасырда әлемдік экономикалық ғылыми прогрестің нағыз ортасы Батыс
және Солтүстік Еуропа, ең алдымен Англия, Нидерланды, Швейцария, Венеция,
Швеция болды. Дәл осы мемлекеттерде әлемдік ғылыми-техникалық және
экономикалық инновацияның маңызды бір бөлігі шоғырланған. 90-шы жылдары
бесінші толқынды өнеркәсіп салаларын дамыту және инновацияның шоғырлануы
нәтижесінде АҚШ Еуропаны, Жапонияны, Шығыс және Оңтүстік Азияның жаңа
индустриалды жолбарыстарын артқа қалдырғандығы анықталды [30].
Мәскеу мемлекеттік университетінің белгілі ғалымы-Семен Фокиннің пікірі
бойынша, инновациялар тек қалыптасқан дәстүрді бұзып қана қоймайды, сонымен
қатар, қарапайым тәуекелді іскер кәсіпорындарға қарағанда үлкен кіріс
әкеледі. Әлемде 70-ші жылдары жасалған ең үздік 17 жаңа өнертабыстан
түсетін кіріс мөлшері орта есеппен алғанда 56 %-і құрайды. Соңғы 30 жылда
американдық бизнеске салған инвестициядан түскен орташа табыс – 16% ғана
[31].
Қалайша жаңалық енгізуге болады?, тамақтану индустриясы сияқты
қарапайым салада да жаңалық енгізуге болады, бұған мысал – “Mc Donald’s”.
Өнімді стандарттап, осыған байланысты өнімнің өзіндік құнын және
жіберілетін бағаны төмендету, жаңа өндірістік бағыт, білікті мамандар
дайындау және орташа және жанұялық сатып алушыға шағып есептелген тиімді
маркетинг арқылы “Mc Donald’s” жаңа өнім-жоғары сапалы гамбургерді ойлап
тауып қана қалған жоқ, сонымен қатар, ол қызметтер нарығында тіптен жаңа
категорияны құрды.
1974 жылы “Sony” фирмасы бүкіл әлемге паш еткен “Betamax”
бейнемагнитофондары және 1976 жылы JVC фирмасымен ұсынылған VHS форматты
алғашқы үйде көруге арналған бейнемагнитофондар аса бір көрнекті
инновациялар қатарына жатады. Жапондықтар үйде көруге арналған бейне
магнитофондардың үлкен сұраныспен қолданылатындығын ұқты. Ол үшін тек
көлемін ғана емес, сонымен қатар бағасын да кішірейту керек болды. Ені үш
дюйм болатын бейнелентамен толтырылған бенетаспаларды қолдану
таңқалдырарлық жаңалық болды. Осы және басқа да ерекшеліктері біраз
ақпараттарды жазып алуға және анық бейнені көруге мүмкіндік берді. Содан
бері бірде-бір инновация осындай бейне магнитофон сияқты табыс әкелген жоқ.
1980 жылы оларды сатудан түскен түсім (30 млрд. долл.) Жапонияның
электронды өнеркәсібінің барлық сауда-саттығының жартысына жуығын және
ұлттық кірістің үш пайызын құрады.
Ғылым және технология аймағы технопарктерден,технополистерден және
инкубаторлардан, сонымен қатар ғылыми және өндірістік іс-әрекетті
ұстанатын жан-жақты инфрақұрылымнан тұрады [32,33].
Алдыңғы қатарлы шет елдік тәжірибені талдау бойынша ғылым мен өндірісті
интеграциялаудың тиімді бір түрі – бұл технопарктер құру. Технопарктер
жоғары технологияны негізгі зерттеу облысынан өндіріске өткізуде маңызды
рөл атқарады және ғылымның қаржыландырылуына септігін тигізеді.
Әлемдік тәжірибеге сәйкес технопарктер көрсететін қызметтерінің көлемі,
құрылымы және масштабы, ғылымды көп қажет ету деңгейі, қатысушыларының
құрамы бойынша ерекшелінеді.
Технопарк- әрқайсысы инновациялық қызметтердің мамандандырылған жинағын
жүзеге асыратын орталықтардың жиынтығын білдіреді.
Технополис- бұл қаланың өмір сүруін қамтамасыз ететін технопарктердің,
инкубаторлардың және түрлі құрылымдар кешенінің жиынтығы.
Батыс германдық әдебиеттерде технологиялық парк термині зерттеу және
өндіріс қызметтері, қызметтер көлемі және басқа да концептуалды белгілері:
зерттеу паркі, технологиялық парк, өнеркәсіптік парк, арасындағы
қатынасымен, бейімделуімен ерекшелінетін парктердің төрт түрін ажыратып
қарайды.
Зерттеу парктері –бұл ірі ғылыми орталықтар, ең бастысы университеттер
маңында топталған ғылымды көп қажет ететін фирмалардың жиынтығы. Олардың
міндеті - негізгі және қолданбалы зерттеулердің өзара үйлесіп әрекет етуін
қамтамасыз ету.
Өнеркәсіптік парктер – бұл жер учаскесін, өндірістік және қызметтік
жайларды бірлесіп, ортақ қолдануға негізделген фирмалардың бірлестігі.
Барлық фирмаларға қойылатын жалғыз ғана ортақ талап – бұл жаңалық енгізуге
бейімделу. Өнеркәсіптік парктердің қызметіне көп жағдайда орналасатын жерді
таңдауға қандай да бір себептермен шектеу алған фирмалар жүгінеді.
Грюндерлік орталықтар – бұл қайта өңдеу облысындағы жас кәсіпорындарға
арналған өнеркәсіптік парктердің бір түрі. Іскерлік қызмет көрсету тізімі
әсіресе өздеріне қауіпті бастапқы кезеңде кәсіпорындардың қажеттіліктерін
қанағаттандыруға жобаланған. Көптеген коммерциялық және басқару мәселелерін
шешуге жиі кеңес береді.
Технологиялық орталықтарда жоғары технологияларға бейімделген қайта
өңдеу өнеркәсібі саласындағы кәсіпорындар шоғырланған, олар ірі бастапқы
шығындарды және маңызды коммерциялық тәуекелдерді меңгереді. Грюндерлік
орталықтарға ұқсас, мұнда ұжымдық қолданумен қатар, мамандандырылған
тәуекел компаниялар қызмет етеді [32,33].
Ұлыбританияда ғылыми парк термині жалпы қарастырылып отырған
құбылысқа жатады. Сонымен қатар, ғылыми парк деп ғылымды көп қажет ететін
компаниялар орналасатын арнайы бөлінген үлкен территориясы бар,
университеттің немесе қандай да бір басқа жергілікті зерттеу орлығының
ғылыми-техникалық зерттеулеріне негізделген орталықты атайды [34].
Ғылыми парктерге қарағанда зерттеу орталығы техникалық прототиптерден
тыс өндірісті өсіретін өндірістік қуатты құруды қарастырмайды.
Инновациялық орталықтар аймақта жаңа ғылымды көп қажет ететін
кәсіпорындардың құрылуына бейімделеді.
Аталған барлық ғылыми парктерді құру ұзақ процесс болып табылады және
ол екі кезеңнен тұрады:
1.Инфрақұрылымды (қонақ жайлар, қызмет көрсететін кәсіпорындар,
банктер) құру. Паркте негізін қалағанірі көшбасшы ұйымның артынан шағын
фирмалар да құрыла бастайды.
2.Ғылыми парк көлемінің қарқынды өсуі, сырттан жұмылдыру және жаңа
компаниялардың пайда болуы (бірінші кезеңнен бірнеше жылдан соң).
Жоғарыда айтылғандай, ғылым мен өндірісті интеграциялаудың тиімді түрі-
ғылыми парк құру болғандықтан, біздің пікірімізше, аймаққа ғылыми
өнеркәсіпті жұмылдыру үшін көз қызығарлықтай өмір сүру жағдайы жақсы, ірі
техникалық университеттер, ірі ғылыми-зерттеу орталықтары және
мамандандырылған жұмысшы күші қажет.
Инновациялардың үнемі тоқтаусыз туындап отыратын ортасы – бұл АҚШ-тың
Сан-Франсиско және Солтүстік Калифорниядағы Сан-Хосе аралығында созылып
жатқан Силиконды дала өнеркәсіптік ауданы. Оның Силиконды дала болып
аталуына СССР-де 1956 жылы құрылған Жаңасібірлік ғылыми қалашық
(академиялық қалашық) Алтын даламен 1971 жылы танысқан американдық
журналисттер себеп болды [35].
Силиконды даланың үлесіне әлемнің инновацияға салатын жылдық капитал
салымдарының үштен бір бөлігі түседі. Ғылыми парк ғылымды көп қажет ететін
өнеркәсіп саласын дамытуда зор жетістіктерге жетті. Бүгінгі күнде ұйым
әлемдегі өте ірі инновация өндіруші болып табылады. Жыл сайын венчурлық
кәсіпкерлер Силиконды далада пайда болатын инновациялық фирмаларға 5
млрд. долларға жуық қаржы инвестициялайды. 1992 жылдан бастап Силиконды
дала ірі инновациялық орталық ретінде алға шыққан кезде, мұнда 250 мың жаңа
жұмыс орны пайда болды. Әрине, бұл Лос-Анжелесте құрылғаннан екі есе төмен,
алайда Силиконды далада жұмыс істейтіндердің орташа жылдық еңбек ақысы 50
мың долларды құрайды, бұл орташа ұлттық табыстан 1,5 есе жоғары. Хьюлетт-
Паккард, Палароид, және т.б. атақты фирмалар осы технопарктен өз істерін
бастаған болатын.
АҚШ-та 80-ші жылдары технопарктердің саны бірте-бірте өсе бастады.
Бүгінгі күнде мұнда 160-тан астам (әлемдегі жалпы технопарктер санының 30%-
ын құрайды) технопарк бар [34].
Силиконды даланың бәсекелесі Израиль болып табылады. Бүгінгі күнде
мұндағы технопарктер мен инкубаторлар үшін бұрынғы СССР-дан шыққан
біліктілігі жоғары біраз мамандарды жинап алған. Әрбір 10 адамға 135 ғалым
және инженерден түседі, ал бұл Америкада небәрі 18 адамды
құрайды.Инновациялық жобаларға салынатын жыл сайынғы венчурлық капиталдың
мөлшері 30-35 пайызға өсіп келеді. Жоғары тәуекелді жобаларға мұнда 4 млрд-
дан астам қаржы бөлінеді. Израильде ғылыми зерттеулері марапаттаудағы рөлі
арнайы заңмен бекітілген.
Еуропада технопарктер 70-ші жылдардың басында пайда болды. Солардың
ішінде алғашқылар - Эдинбургтегі Хэриот-Уатт университетінің Зерттеу-
жүргізу паркі, Кембридждегі Тринити-колледж маңындағы ғылыми парк,
Бельгиядағы Левен-ла-Нев, Ниццедегі София-Антиполис және Гренобльдегі
ғылыми және техникалық жаңалықтар мен өндіріс Зонасы (ZIRST ) болып
табылады. Олар ғылымға бизнес ретінде қарап, толығымен АҚШ технопарктерінің
моделін қарастырды [33].
Польшадағы төрт бизнес инкубаторды қарастырып кетейік.
Калиштік бизнес инкубаторы 1993 жылы Калиштік қалалық кеңестің
шешімімен құрылды, қала инкубатордың құрылуына ғимарат және 250 мың доллар
бөлді. Негізгі жалға орын жалдап, жұмыс істегендердің бірі-тігін кәсіпорыны
болды. Бүгінгі күнде бизнес-инкубатордың табысы айына 20 мың долларды
құрайды. Бизнес-инкубатор келесідей жеңілдіктерге ие болды: ғимарат
коммуналды меншік иелігінде болды, яғни ол амортизациялық шығынға ұшыраған
жоқ;бизнес –инкубатор 1998 жылға дейін жылжымайтын мүлік салығын төлемеу
мүмкіндігіне ие болып келді. Бизнес-инкубатор ссудалық қормен,
кәсіпкерлікті қолдау Орталығымен және Еуропалық Одаққа интеграциялану
Орталығымен бірге ассоциацияға кіреді [33,35].
Остжешувтік бизнес-инкубатор- бұл 15 мың халқы бар Остжешув қаласында
1994-1995 жылдары өнеркәсіптік зона(электр-магниттік муфты зауыты
күйзеліске ұшырағаннан кейін) негізінде құрылған және ол 2800 шаршы метр
жерді алып жатыр. Автокөліктер үшін электр сымдарын дайындау бойынша
маманданған Оппель компаниясы бизнес-инкубатордың негізгі жалдаушысы
болды. 1994 жылы кәсіпкерлікті қолдау жөніндегі Ассоциация құрылды.
Ассоциацияжаңа бизнес инкубаторлар құра алады. Бизнес инкубатор мүлік
салығынан босатылған. Заңды жиналыстың шешімімен егер де жаңадан құрылған
фирмалар бизнес-инкубатордан орын жалдап әрекет ететін болса, кемінде 2 жыл
бойы мүлік салығынан босатылады [33,35].
Зелювтік бизнес-инкубатор- бұл 8,5 мың халқы бар, маңызды көлік
жолдары өтпейтін, пайдалы қазбалары жоқ және жер игеруге жері жарамсыз
қала. 1991 жылы Зелювтің даму Қоры құрылды, оның басы ерекшелігі–жергілікті
даму бағдарламасынжасауға 100 адам қатысты. 1993-94 жылдары бағдарламаға
Еуропалық Одақ 660 мың экю бөлді. Жобаның жүзеге асырылуымен Зелювтің даму
Қоры айналысты. Бағдарламаның басты мақсаты – үш құрылымдық элемент: оқу-
кеңес беру орталығы; кәсіпкерлік Орталығы (банктік несиелерді кепілдендіру
және қарыз қаржаттар); бизнес-инкубатор арқылы тұрақты экономикалық даму.
Кәсіпкерлікті қолдау Қоры іс-әрекетінің негізгі мақсаттары келесіден
тұрады:
- шағын және орта кәсіпорындардың банктік қаржыландыруға қол жеткізуін
жеңілдету;
- аталған тұтынушылардың несиені қайтару қабілеттігін жоғарылату
нәтижесінде банктің шағын және орта бизнеске деген қатынасын бірте-бірте
жақсарту;
- кәсіпкерлердің білім деңгейін жоғарылату.
1995 жылдан бастап қор банктік несие ала алмайтын, жаңадан өз ісін
бастаушыларға несие бере бастады.
Мелецтік бизнес–инкубатор – Мелец қаласында 1989 жылы құрылды, ол
Мелецтің аймақтық даму жөніндегі Агенттігінің дербес бір бөлімі болып
табылады. Ол 5000 шаршы метрді алып жатыр. Бүгінгі күнде бұл- жапондық
үкіметтің көмегімен құрылған еркін экономикалық зона.
Бизнес-инкубатордың мақсаттары келесідей:
-Жаңа фирмалардың құрылуы үшін жағдайлар жасау және шағын және орта
кәсіпорындардың іс-әрекетін кеңейту арқылы кәсіпкерлікті қолдау;
- Бизнес-инкубаторда жұмыс істейтін фирмалардың бірте –бірте және
тұрақты өсуі;
- Жаңа жұмыс орындарын құру арқылы Мелецте және жақын жатқан
аймақтарда жұмыссыздықты жоюмен күресуге өз үлестерін қосу[36].
Ал Сингапурда ғылыми саланы приоритетті дамытуға көшу Джуронг
индустриалды паркін құрудан басталды. Оның құрылу тарихы 1960-жылы
Сингапурдың оңтүстік –шығыс бөлігінде орналасқан жүк тасмалдау теңіз
портымен байланысты. Бүгінгі күнде 1700-га жерді алып жатқан Джуронгтің
териториясында өз өнімдерін шығаратын 72 компания орналасқан, олардың
жылдық табысы 13 млрд. АҚШ долларынан асады. Жақын арада Сингапур өкіметі
ғылыми өндірістік парктердің желісін кеңейтуді жоспарлап отыр, мұнда
ауылшаруашылық өнімдерін өндіретін жаңа технологияларды құруға үлкен көңіл
бөлінетін болады.
Жапонияда сонымен қатар, сыртқы сауда және өнеркәсіп министрлігінің
жоспары бойынша, ірі қалалар маңында болашақта 40-қа жуық ғылыми парк
құрылатын болады. Солардың бірі – Кюсю аралығындағы Индзукадағы
технологиялық институт, мұнда жасанды интеллект, басқару жүйелері сияқты
облыстарда ғылыми- зерттеу жұмыстарын жүргізетін 200-дей қызметкер жұмыс
істейді. Мацусита фирмасы Индзукада ғылыми-зерттеу орталығын ашқан
алғашқы фирма болды.
Қытайда технопарктер экономикалық және технологиялық даму аймақтары
деп аталады. Мұнда алғаш технопарктер 1985 жылдан бастап жұмыс істеп
келеді. Технопарктердің саны 5 жылдың ішінде 26-ға көбейсе, 1995 жылдың
басында бұл көрсеткіш 52-ге жеткен.
2. ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ ИНДУСТРИАЛДЫ-ИННОВАЦИЯНЫ
ҚОЛДАНУДЫҢ НЕГІЗГІ ПРИНЦИПТЕРІ ЖӘНЕ ОНЫҢ ДАМУ
БАРЫСЫ
2.1. Қазақстандағы индустриалды-инновацияның қазіргі жағдайы және
даму барысы
Әлемде орын алған қаржы дағдарысының басты себебі - әлемдік валюта АҚШ
долларының шектен тыс көп мөлшерде шығарылуы деп баспасөз беттерінде жиі
жарияланатын болды. Алайда, бұл дағдарыстың себептері Елбасынының
Дағдарыстан шығу кілті аты мақаласында нақты әрі тереңінен қарастырылып,
оған келесідей анықтама беріледі: Бүгінде елдер мен континенттерді
тітірентіп тұрған жаһандық әлемдік дағдарыс – бұл адамзат әлі біліп
болмаған айрықша құбылыс. Ол әлем тарихында теңдесі жоқ және әлемдік
тәртіпті, барлық экономикалық бастауларды түбегейлі өзгертетін құбылыстар
санатына жататыны анық. Сондықтан да оны талдауға, ой-елегінен өткізуге
және еңсеруге барлық ескі догмалар мен стереотиптерді қайта қарастыратын
жаңаша көзқарас қажет
Қазіргі таңда әлемдік экономика индустриалдық даму кезеңін артқа
тастап, постиндустриалдық кезеңге аяқ басты деуге толық негіз бар. Себебі,
индустриалдық кезең экономикалық құрылымда өнеркәсіп үлесінің басымдығымен,
тікелей байланыстардың күштілігімен ерекшеленсе, постиндустриалдық кезең
жаңа материалдарға, озық техника мен жоғары, ғылыми сыйымдылығы мол
технологияға негізделуімен, капиталдың, өндірістің және сауданың
жаһандануымен, инфрақұрылымдардың рөлінің күшеюімен ерекшеленетініне бүгін
бәріміз куәміз. Осы жағдайда экономикасы кеңес заманынан біржақты шикізат
өндіруге бағытталған, өңдеуші өнеркәсібі тиісті деңгейде дами алмай қалған
Қазақстан шикізатқа деген әлемдік сұранысқа, оның ойнамалы бағасына тәуелді
болып отыр. Бұл тәуелділіктен құтылудың жалғыз жолы экономиканы білімге,
яғни инновацияға негіздеп қайта құру болып табылады. Басқа ешқандай жол
бізге еліміздегі жалпы ішкі өнімнің (ЖІӨ) көлемін 15 жылда 2-3 есе өсіруге
мүмкіндік бермейді. Жаһандану заманында өнімнің көлемінің өсуі ғана емес,
ең бастысы шығарған өнімнің бәсекелестікке қабілетті бола алуы елдің ғылыми-
техникалық дамуына, оның ішінде инновациялық дамуына тікелей байланысты.
Біздің еліміз де бұл үрдістен сырт қалып отырған жоқ. Ол Қазақстан
Республикасының 2003-2015 жылдарға арналған Индустриалдық-инновациялық
стратегиясында лайықты көрініс тапқан. Бұл стратегияны жүзеге асыру үшін
бірнеше Даму институтары құрылды. Олардың қаржысын көздеген мақсатқа
пайдалану ниетімен, ҚР Президентінің 2006 ж 16 наурыздағы № 65 ҚР
индрустралды-инновациялық саясаты шеңберіндегі ұлттық экономиканың
бәсекеге қабілеттігін әрі қарай арттыру бойынша іс шаралары жайлы Жарлығын
іске асыруда ҚР үкіметінің 2006 ж 15 сәуірдегі № 286 қаулысымен Қазына
орнықты даму қоры АҚ (одан әрі қарай Қазына АҚ) құрылды. (2008 жылы ол
Самұрық-Қазына ұлттық әл-ауқат қоры болып қайта құрылды).
Қор құрылған кезден бастап 178,6 млрд. теңгеге 32 жоба
қаржыландырылған, оның ішінде Қордың қосқаны- 34,2 млрд. теңге. Қазіргі
күні Қор Қазақстанда жүзеге асыруға жоспарланған 30 үздік жобалардың
тізіміне қосылған бір жобада қатысуын растады, оның тізімін Қазақстан
Республикасының Үкіметі бекіткен.
Қазақстанның инновациялық индустрияландыруы - дамудың жалғыз ғана
дұрыс жолы. Елімізде инновациялық жүйенi дамытуға арналған барлық
алғышарттар бар: ғылыми әлеует, инновациялық және қаржылық инфрақұрылым,
инновациялық кәсiпкерлiк. Бұл технопарктер мен бизнес-инкубаторлардың
құруын, ғылыми зерттемелерге гранттердің бөлінуін, сонымен бірге өндірісте
инновациялық жобалардың іске асырылуы мемлекеттiк-жекеменшік әріптестік
(МЖӘ) тәсілдерінің кеңінен қолдануын көздейді.
Ұлттық инновациялық қор осы уақытта венчурлық инфрақұрылымды
дамытатынын ескерткiм келедi: ҰИҚ мемлекеттiк-жекеменшік әріптестік
қағидалары негізінде отандық инвесторлармен бiрге құрылған Қазақстанның
алты венчурлық қорында әрiптес болып табылады. Қазақстандық венчурлық
қорлардағы ҰИҚ-тың еншiсі – 49 пайызға дейiн жетеді. Олардың инвестициялық
саясаты келешекте экспорттық әлеуетке иеленетін перспективті салаларда
жобалар iздестiру және оларды тартуға бағытталған.
Инновациялық қор 2003 жылдан бері жергілікті инвесторлармен біріге
отырып 5 отандық венчурлық қор құрды. Қордың бұл венчурлық қорлардың
жарғылық капиталындағы мойнына алған үлесі 2008-жылдың 1 қаңтарына 6,5
млрд.теңгені құрады. Оның іс жүзінде орындалғаны 1,93 млрд.теңге немесе
29,67%.
Еуропада 1995 жылы инновациялық шағын кәсіпорындарға құйылған 2,6
млрд.евродан 2004 жылы 37 млрд.евроға дейін жетті. Венчурлық
қаржыландырудың ең басты қызметінің бірі – оның шағын инновациялық
кәсіпорындарға қолдау көрсететіндігінде.
ҰИҚ индустриалды-инновациялық дамудың алдағы бес жылда венчурлық және
инновациялық инфрақұрылымды дамыту бойынша өз жұмысын жалғастырады. Ұлттық
инновациялық жүйені әлемiнiң бiр елiнде де нарық өз еркімен
қалыптастырмаған, оның себебі жекеменшік сектор тарапынан бастамашылықтың
болмауы және тәуекел етуге бармауы деп атап өту керек. Сондықтан, жүйенiң
белсендi қатысушысы (локомотиві) рөлiн атқару, мемлекетке тап болып қалады.
Әрине, жаңаша көзқарастың қалыптасуына бірталай уақыттың кететіні
сөзсіз. Алайда, мұндай игі бастаманың алғашқы қадамын Қазақстан жасап та
үлгерді деп айтуға болады. Оған 2003-2015 жж. арналған ҚР Индустриалды-
инновациялық даму Стратегиясы дәлел. Ғылыми-технологиялық саясат –
экономиканың тұрақты дамуының басты тетігі. Алайда, елде ғылыми
зерттемелерге деген сұраныстардың болмауы және осының салдары болып
табылатын өнеркәсіптердегі инновациялық белсенділіктің төмен деңгейі
экономиканы реформалаудағы ғылымның ролін бағаламаудан туындайды. Шын
мәнінде, өндіріс факторларының өнімділігіне тек қана ғылыми-техникалық және
инновациялық прогресс арқылы ғана қол жеткізуге болады.
Бүгінгі күнде индустриалды дамыған елдер инновациялық даму жолына
түсіп, ғылым және өндірістің тығыз байланысуын – елдің индустриалды
инновациялық даму фактиоры деп санайды, сондықтан Қазақстан Республикасында
болып жатқан маңызды әлеуметтік-экономикалық өзгерістер және олардың
қарқынды дамуы өтпелі экономиканың жалпы теориясының қалыптасуын білдіреді.
Бүгінгі күнде күн тәртібінде Қазақстан Республикасының Президенті
белгілегендей, жаңа индустриалды саясат мәселелері алдыңғы кезекке
қойылған, яғни басты мақсат – ұлттық инновациялық жүйені құру әлемдік
тәжірибеде мемлекеттің ғылыми-техникалық прогрессті қолдаудағы рөлі күрт
артып келеді. Мысалға АҚШ-та ғылыми-зерттеу жұмыстарына (1998 жылы 65
млрд.долл) ірі мемлекеттік қаражаттар бөлінді. Бұл Жапонияның автокөлік
құрылысы, электроника және телекоммуникациядағы бәсекелестігін жаулап алуға
септігін тигізді. Дамыған елдерде ғылыми-зерттеу саласын дамытуға ірі
қаражаттарды жеке меншік компаниялар бөледі.
Елбасы бай табиғи ресурстарды атай отырып, жоғары қосылған құны бар
өнімдерді өндіру кезінде олардың кешенді мүмкіндігіне үлкен көңіл бөледі.
Дәл осы шикізаттық база негізінде қазіргі өнеркәсіпті құру болжанады, ол 9
трлн. Долларға бағаланып отыр, нәтижесінде мемлекетке әлемдік және аймақтық
интеграция жүйесінде өзінің экономикалық орнын алуына мүмкіндік туады.
Қазіргі кезеңде Қазақстан экономикасының өзекті стратегиялық
мәселелері болып бәсекеге қабілетті өнімдер алуға бағытталған отандық
ғылыми сиымдылығы мол өндірістерді дамыту, жаңа ақпараттық технологияларды
дайындау мен игеру, сондай-ақ республиканың өндірістік және ғылыми-
техникалық мүмкіндіктерін сақтап қалу мен дамыту арқылы ұлттық экономикалық
қауіпсіздікті қамтамасыз ету табылады.
Нарыққа көшерде ТМД-ның басқа елдерімен салыстырғанда стратегиялық шикізат
ресурстарына бай Қазақстан әлдеқайда қолайлы экономикалық жағдайда болды.
Экономика әсіресе қазіргі таңда ғылым мен техниканың жетістіктерін
пайдалана отырып, ресурстарды үнемдеуші технологияларды өндіріске енгізе
отырып қана дами алады.
Бұл өнеркәсіптік өндірісті инновациялық, инвестициялық және құрылымдық
тұрғыдан қайта құрумен, қызметтің жаңа түрлерінің дамуымен тікелей
байланысты. Шикізатқа деген тәуелділікті азайту үшін отандық экономика
салаларын әр-тараптандыру, жіліктеу әрі олардағы жоғары технологиялы
кәсіпорындарды қарқындата дамыту керек. Осы факторлардың бәрі бүгінгі
таңдағы ең басты мәселеге – экономиканың бәсекелестікке қабілетті болуына
жұмыс істейді.
Бәсекеге қабілетті болу үшін Қазақстанға әлемдік нарықтағы өз қуысын,
яғни жақын болашақта бәсекеге жарай алатын өнеркәсіп салаларын таба білу
әрі дамыта алу қажет. Бүгінгі заман тауарларының құндылығы олардың
бойындағы озық ғылыми-техникалық жетістіктердің молдығымен
ерекшеленетіндіктен, отандық өнімдердің бәсекеге қабілеттілігі Қазақстанның
ғылыми-техникалық және инновациялық даму деңгейімен өлшенеді.
Қай елдің болсын ғылыми-техникалық әлеуеті сол елдің алдында тұрған
экономикалық дамуды шешуге мүмкіндік беретін мамандық, материалдық-
техникалық, қаржылық және ұйымдастырушылық ресурстардың жиынтығынан
тұратыны мәлім. Қазақстанда отандық ғылыми сыйымдылығы мол өндірісті
дамытуға, жаңа ақпараттық технологияны жасауға және меңгеруге, нәтижеде
бәсекеге қабілетті өнім шығаруды қолға алуға бағыт-бағдар қабылданды. Осы
жолда жаңа технологияны енгізу үшін, ғылымның өндірістен алшақтығын жою
үшін, ұлттық ғылыми-техникалық әлеуетті дамыту үшін бірқатар іс-шаралар
қолға алынып жатыр. ҰИҚ индустриалды-инновациялық дамудың алдағы бес жылда
венчурлық және инновациялық инфрақұрылымды дамыту бойынша өз жұмысын
жалғастырады.
Еуропада 1995 жылы инновациялық шағын кәсіпорындарға құйылған 2,6
млрд.евродан 2004 жылы 37 млрд.евроға дейін жетті. Венчурлық
қаржыландырудың ең басты қызметінің бірі – оның шағын инновациялық
кәсіпорындарға қолдау көрсететіндігінде.
1 кесте - Ғылымның жағдайы мен дамуының негізгі көрсеткіштері
Көрсеткіштер 2005ж 2006ж 2007ж 2008ж
Жалпы ішкі өнім, млрд. 7590,6 10213,7 12849,8 16052,9
теңге
Зерттеулер мен 21527,4 24799,9 26835,5 34761,6
әзірлемелерге жұмсалған
ішкі шығындар қолданыстағы
бағада,млн.теңге
ЖІӨ, % 0,28 0,24 0,21 0,22
Зерттеулер мен 390 437 438 421
әзірлемелерді
орындаған ұйымдар саны
Мемлекеттік сектор 149 151 134 104
Жоғары білім секторы 114 123 133 126
Кәсіпкерлік сектор 112 152 155 166
Бейкоммерциялық жеке 15 11 16 25
сектор
Зерттеулер мен 18912 19563 17774 16304
әзірлемелермен
айналысатын персонал саны
жыл соңында, адам
Соның ішінде: зерттеушілер11910 12404 11524 10780
Одан: Ғылым докторлары 1106 1157 1166 1191
Ғылым кандидаттары 3018 3147 3058 2861
Зерттеулер және
әзірлемелермен айналысатын14584,2 19247,7 8782 19176,7
ұйымдардың негізгі
қаражаттары, млн. теңге
Бұл кестеде ең бірінші көзге түсетіні – зерттеу мен әзірлемеге
жұмсалатын шығынның 4 жылдың ішінде 13,2 млрд.теңгеге өскеніне қарамастан
ЖІӨ-нің көлеміне шаққандағы онсыз да жарты пайызға жетпейтін деңгейінің
соңғы жылдарда өсудің орнына кеміп бара жатқандығы. Екіншіден оларды
орындаған ұйымдар саны 12%-ға өсіп жатқанымен (2008 жылы тіпті кему үрдісі
орын алып отыр) сол ұйымдағы қызметкер ғалымдар мен зерттеушілер санының
13%-ға кеміп бара жатқандығы. Ғылым кандидаттары мен докторлары санының өсу
динамикасы да мардымсыз. Ғылым докторлары 2008 жылы 2005 жылғыдан 85 адам,
ал 2006 жылғы көрсеткіштен 34 ғалым артық дайындалып шығарылған болса,
ғылым кандидаттарының саны 2006 жылдан бастап азаю үстінде - 2008 жылы
ғылым кандидаттары 2006 жылмен салыстырғанда 286 адамға, ал 2005 жылғыдан
157 ғалымға кем дайындалған.
Техника саласындағы аспиранттар санына өсу тенденциясы тән болса,
экономика саласында да сол үрдіс. Экономика ғылымын зерттеушілер саны
математика-физика, химия және биология секілді үш бірдей іргелі ғылымды
зерттеушілер санымен пара-пар, техника саласындағылар саны одан да көп,
және ол үрдіс 5 жыл бойына сақталып отыр.
2-кесте – Зерттеулер мен әзірлемелерге арналған негізгі құрал-жабдықтар
және негізгі капиталға жұмсалған инвестиция (нақты құны бойынша, млн.т.)
Көрсеткіштер 2005 ж. 2006 ж. 2007 ж. 2008 ж.
Негізгі 14584,2 19247,7 18781,9 19176,7
құрал-жабдықтардың орташа
жылдық құны, млн.теңге.
Одан:
Машиналар мен жабдықтар 7105,7 9809,8 10005,4 9654,5
Негізгі 32,6 29,7 27,5 31,3
құрал-жабдықтардың тозу
дәрежесі,%
Негізгі құрал-жабдықтарды18,6 14,5 16,2 10,6
жаңарту коэффиценті,%
Негізгі құрал-жабдықтарды1,4 3,2 1,2 2,0
жою коэффиценті,%
Негізгі капиталға 11582 13382 15448 17778
жұмсалған инвестиция,
барлығы
о.і.құрылыс-монтаж 4247 4177 6880 10146
жұмысына
Жабдықтар 5284,2 6072 6555 7375
Инвестицияның жалпы 0,48 0,47 0,46 0,42
көлеміндегі үлесі, %
Жоғарыдағы 2-кестеде негізгі құрал-жабдықтардың бағасының өсуі
байқалып тұр, оның ішінде негізгі қордың белсенді бөлігі саналатын
машиналар мен жабдықтардың үлесінің өскені зерттеу мекемелерінің капиталдық
шығынын қаржыландыру жұмысы жақсарып келе жатқанын көрсетеді. Негізгі құрал-
жабдықтардың тозу дәрежесінің 30% төңірегінде қалып отыруы, яғни жоғары
болуы, ал оларды жою коэффициентінің төмен болуы, негізгі құрал-жабдықтарды
жаңарту коэффициентінің көтерілудің орнына 4 жылда үнемі кеміп бара
жатқандығы – басты мәселелердің бірі.
Негізгі капиталға жұмсалған инвестиция көлемі соңғы 4 жылда 11582
млн.теңгеден 17778 млн.теңгеге, оның ішінде құрылыс-монтаж жұмысына
бөлінген қаржы 2,4 есеге өскенімен оның жалпы инвестицияның көлеміндегі
үлесі өсудің орнына 0,48%-дан 0,42%-ға дейін кеми түскен.
Өнеркәсіптің жалпы ішкі өнімдегі үлесі соңғы 5 жылда іс жүзінде
өзгермей, 29% көлемінде тұр. Тіпті кейінгі үш жылда 29,8%- дан 29,3 %-ға
төмен түсу динамикасы байқалады. 2000 жылғы 33,3% деңгейге жете алмай
қалып отырмыз. Қызмет көрсету саласы соңғы 5 жылда 2,6%, соңғы 3 жылда 2,2%-
ға ғана өсіп, 1995 жылғы деңгейден 1,9%- ға ғана асып отыр.
Яғни, өндіруші өнеркәсіптің жалпы өнеркәсіптегі үлесі төмендеудің
орнына өсіп келе жатқанын, ал өңдеуші өнеркәсіптің үлесі керісінше көбеюдің
орнына азайып бара жатыр. 1998 жылы өндіруші өнеркәсіп үлесі 24,3%-ға,
өңдеуші өнеркәсіп 56,2%- ға ие болса, 2001-2004 ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Еуразия Ұлттық университеті
Экономика факультеті Қаржы мамандығы
Курстық жұмыс
Тақырыбы: Индустриалды-инновациялық қаржыландыру
Орындаған: Касенова А.М
Қабылдаған: Дулатбекова Ж.А.
Астана 2010
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
1. ИНДУСТРИАЛДЫ-ИННОВАЦИЯНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
ЖӘНЕ ОНЫҢ ШЕТЕЛДІК ОЗЫҚ ТӘЖІРИБЕЛЕРІ
1. Индустриалды-инновацияның теориялық
негіздері ... ... ... ... ... ... .. 5
2. Шет елдердегі индустриалды-инновацияның даму
барысы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ...10
2. ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ ИНДУСТРИАЛДЫ-ИННОВАЦИЯНЫ
ҚОЛДАНУДЫҢ НЕГІЗГІ ПРИНЦИПТЕРІ ЖӘНЕ ОНЫҢ ДАМУ
БАРЫСЫ
2.1. Қазақстандағы индустриалды-инновацияның қазіргі жағдайы және
даму
барысы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... 15
2.2. Индустриалды-инновация экономикалық дамудың факторы
ретінде ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... 23
3. ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ ИНДУСТРИАЛДЫ – ИННОВАЦИЯНЫ
ЖЕТІЛДІРУ ЖОЛДАРЫ
3.1. Индустриалды – инновацияны жетілдірудің аймақтағы негізгі
басымдылықтары ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... 32
3.2. Индустриалды-инновацияны қолданудың экономикалық
тиімділігі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ..3 9
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ..43
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... 45
КІРІСПЕ
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Қазақстан Республикасының Президенті
Нұрсұлтан Назарбаевтың Қазақстан халқына жолдауы Жаңа әлемдегі жаңа
Қазақстан, Қазақстан -2030 стратегиясының 10 жылдығына арналған, онда
Қазақстан жаңа экономикалық жағдай мен басымдылықтарды ескере отырып,
индустриалды-инновациялық даму стратегиясын іске асырудың тиімділігіне баға
беретін мерзіміне аса назар аударды [1,2].
Инновация деген түсініктің өзі ең алғаш ғылыми зерттеулерде ХІХ
ғасырдапайда болды. Шетелдік ғалымдардың зерттеуі бойынша инновация
мәселесін екі жағдайда қарастыруға болады. Біріншіден, инновация
техникалықтан гөрі, экономикалық құбылыс болып табылады, себебі,
инновациялық шешімнің басты мақсаты салынған ресурстардың тиімділігін
арттыру болып табылады. Екіншіден, инновация кәсіпкерлікпен тығыз
байланысты болып келеді.
ХХ ғасырдың басында-ақ Й.Шумпетер, оның ізінен бірқатар экономисттер
өз еңбектерінде инновация аясындағы зерттеулерге теориялық негіз қалап
кетті. Олардың еңбектері технологиялық эволюцияның заңдылығын ашуға және
ғылым мен технологияның ұзақ мерзімді даму циклінің әртүрлі кезеңдеріндегі
инновацияның рөлін анықтауға, технологиялық ілгерілеу мен институционалды
өзгеріс арасындағы өзара әрекет және өзара әсер ету туралы пікірді
дәлелдеуге мүмкіндік берді [3].
Технологиялық потенциалды дамыту және ел экономикасының бәсекелестік
қабілетін жоғарылату Қазақстан үшін өзекті мәселе болып табылады. Ғылыми-
техникалық аяның дамуы көп жағдайда ғылымды көп қажет ететін инновациялық
жобаларды зерттеу және жүзеге асыру үшін қаржы ресурстарын қатыстыру
мәселесін шешіп алуға тікелей байланысты. Жалпы Қазақстанның нақты
экономикалық салаларындағы инновациялық процестердің жағдайына
қанағаттануға болмайды. Нарықтық экономикаға көшуге байланысты инновациялық
дамудың көптеген әдістемелік мәселелері жеткіліксіз зерттелген, ал
республиканың техникалық және инновациялық потенциалы толыққанды пайдаланып
жатқан жоқ.
Отандық экономиканың барлық саласын қамтыған дағдарыс одан шығудың
жолдарын іздестіруге, оның ішінде осындай мәселені шешу үшін халықаралық
тәжірибеге сүйенуге итермелейді. Инновациялық инфрақұрылымды құрудың ең
маңызды бағыты инновациялық орталықтар, ғылыми және технологиялық парктер,
инкубаторлар құру болып табылады, осы арқылы өнеркәсіптік, ғылыми-
техникалық және аймақтық саясаттардың мақсатын ортақ ететін, экономикалық
өсуді ынталандыратын стратегияны жүзеге асыруға мүмкіндік туады.
Осы орайда инновацияның бәсекелік қабілетін арттыру бойынша
сараптаулар мен талдауларды, тиімді және маңызды факторларды, аталған
тетіктерді қолдануға қатысты ұсыныстар мен пайымдауларды ғылыми негіздеудің
маңызы да жетіле түспек. Бұл ерекшеліктер зерттеу тақырыбының өзектілігін
айқындады және оның ғылыми-тәжірибелік құндылығын арттырады.
Курстық жұмыстың мақсаты мен міндеттері. Қазақстан Республикасындағы
индустриалды-инновацияның қалыптасуын жан-жақты сараптай отырып, оның
негізінде ұйымдастырылған жалпы өндірістің, оның өнімдерінің бәселестік
қабілетін арттыру тетіктерін негіздеу және оны қолдану бойынша нақты
ұсыныстар жасау болып табылады.
Белгіленген мақсатқа жету үшін курстық жұмыста келесі мәселелерді шешу
көзделді:
- индустриалды-инновацияның және инновациялық үрдістердің мәнін ашу
тетіктерін зерттеу;
- дамыған елдердің инновациялық істі басқару және қолдану бойынша
тәжербиесін зерттеу;
- Қазақстандағы индустрия-инновацияны қолданудың негізгі принциптері
мен оның даму барысын зерделеу;
- Қазақстанның индустриалды-инновацияны жетілдіру жолдарын анықтау;
Зерттеудің объектісі- инновациялық үрдістері, олардың даму
тенденциялары, сондай-ақ жүзеге асу деңгейі мен дәрежесін анықтауға
Қазақстанның халық шаруашылығының кәсіпорындары алынды.
1. ИНДУСТРИАЛДЫ-ИННОВАЦИЯНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ ЖӘНЕ ОНЫҢ ШЕТЕЛДІК
ОЗЫҚ ТӘЖІРИБЕЛЕРІ
1.1. Индустриалды-инновацияның теориялық негіздері
Отандық ғылымда жаңалық енгізу мәселесіне көптеген зерттеу жұмыстары
арналған, бірақ айта кететін жай, жаңалық енгізу туралы ғылым жалпы ғылыми-
техникалық прогресс (ҒТП) концепциясы шеңберінде қалыптасқан. Шын мәнінде,
техникалық-технологиялық жаңалықтар ҒТП-нің мәселелер топтамасына кіреді,
кіре тұра, ол өз бетінше зерттеу объектісін құрайды. Жаңалық енгізу
процестерін зерттеудің өзі–бұл ҒТП-ке ерекше көзқарас болып табылады.
Алайда, айта кету керек, шет елдік және отандық зерттеушілер әртүрлі
мәселелерге көп көңіл аударғанымен, ақырында инновациялық процестің
бірыңғай теориясын құруға ұмтылыс жасалды.
Көптеген ресейлік, сонымен қатар, шет елдік зерттеушілер ғылыми-
техникалық прогрестің жаңа кезеңінің қалыптасуы мен дамуын ең алдымен
әртүрлі өндіріс салаларында және қоғамдық өмірде микроэлектрониканы
қолдануға негізделген жаңа техникалар мен технологиялармен байланыстырады.
Ал, 1987 жылы жарияланған бір топ кеңестік ғалымдардың ұжымдық жұмысында
ғылыми-техникалық прогрестің жаңа кезеңі ең алдымен сол ғылыми-техникалық
шығармашылықтың өзін, материалдық өндірісті және тауар айналым және өткізу
аясындағы электронды автоматтандырумен сипатталады делінген [4].
Көптеген батыстық ғалымдар микроэлектронды технологияның таралуын
үшінші өнеркәсіптік төңкерілістің басы (мұнда алғашқы өнеркәсіптік
төңкеріліс ХVІІ-ХІХ ғ.ғ. және ҒТП алғашқы кезеңін ХХ ғасырдың ортасынан
бастап есептеп, оны, екінші өнеркәсіптік төңкеріліс деп білген) деп
есептейді.
Американдық зерттеуші Р.Айерс былай деп жазады: Микроэлектроникадағы
төңкеріліс, ЭЕМ-дегі, микропроцессордағы, интегралды сызбалардағы,
математикалық қамтудағы, автоматтандырылған жобалаудағы прогресті қоса
алғанда, үшінші өнеркәсіптік төңкерілістің қозғаушы күші болып табылады
[5].
Колумбиялық университеттен Е.Гинцберг, Т. Ноэль және Т. Стенбак жаңа
ғылыми-техниканың дамуын микроэлектронды технологияға негізделген жаңа
компъютерлендіру дәуірі деп сипатттайды: 70-ші жылдардың ортасынан бастап
ақпараттарды беру құралдарын жетілдіретін және оның барлығын көптеп
сақтайтын, ЭЕМ-нің шапшаң жұмыс істеуін жоғарылатуға мүмкіндік беретін,
математикалық қамтуды қолданушылар үшін қолайлылықты тудыратын
компьютерлендірудің жаңа кезеңі басталды дейді. Ал Австриялық экономист А.
Кингтің тұжырымдамасы бойынша ҒТП жаңа кезеңін екінші өнеркәсіптік
төңкеріліс ретінде қарастыруды ұсынады, ол машиналарды және өндірістік
жүйелерді ақпараттармен және компьютерлік санамен қамтудан тұрады дейді.
Ағылшын экономисті Т. Блекберн ғылыми-техникалық дамуды басқаша жіктейді.
Ол механикаландыру, өнімді өңдеу, оны тасымалдау мен өндіріске бақылау
жүргізудің үш кезеңін атап көрсетеді [6].
Мысалға, Й. Валлерштайн 50-60 жылдары Кондратьевтің циклдары –
экономикалық және әлеуметтік дамуды ғылыми-техникалық жаңалық енгізуге
интеграцияландыратын нақты бір дәлел деп пайымдады.
Й.Шумпетер Н.Кондратьевтің ұзын толқындар идеяларын ары қарай
дамытып, оны эволюциялық бағытта қолданды.
Ұзын толқындар теориясы С.Борнердің азық-түлік циклдары
концепциясымен және Й.Бергердің капиталдық қоғамның даму сатыларының
теориясымен толықтырылды. Мұнда мынадай тезис қарастырылады, технологиялық
жаңалықтар төрт өмір сүру сатысын бастан кешіреді: балалық кезеңі-
жаңалықтардың төмен қарқынмен таралуы; есейген кезеңі- жылдам қарқынмен
таралуы; пісіп жетілу кезеңі- қайтадан төмен қарқынға түсуі және қартайған
кезеңі-нөлдік қарқынмен сипатталады.Пісіп жетілу кезеңінде нарық бұрынғы
жаңалықтармен толтырылып, үстемдік етіп тұрған бәсеке сапа
бәсекелестігінен баға бәсекелестігіне өтеді, қоғам техникалық және
технологиялық жаңалықтардың жаңа толқынын қажетсінеді. Алайда,
Кондратьевтің теориясы бойынша пісіп жетілу кезеңіне сәйкес келетін ұзын
толқындардың құлдырау кезеңі, нарықтық конъюнктурада анықсыздық тудырады
және келешекті технологияларға салған капиталдардың тәуекелдігі артады.
Жаңалықтарға деген пісіп жетілген қоғамдық қажеттілік пен нарықтағы
тұрақсыздық арасындағы қарама-қайшылықты - экономист А.Клянкнехт
капитализмнің ғылыми-техникалық дамуындағы негізгісі деп бөлді .
Бүгінгі күнде ҒТП-ның жаңа кезеңдерін және жаңа ұзын толқындарды
талдап, дәлелдеу сол бұрынғы техникалық және технологиялық тұжырымдамаға
(мұндағысы микроэлектрониканың дамуы – ол бірқатар ғалымдардың пікірінше
балалық шақ кезеңін бастан кешіруде) сүйенеді.
Мамандардың жорамалы бойынша, жақын арадағы 10 жылдықта ғылыми-
техникалық жаңалықтардың негізгі облыстары келесілер болады:
- ұйымдастырушылық-басқару техникасы және ақпараттық техника мен
технологиялар негізіндегі байланыс техникасы, мүлдем жаңа көлік
жүйелерін құру;
- көп операциялық құрылғыларды, өнім сапасына бақылау жасау боынша
жаңа технологияларды, компьютерлік басқаруымен интеграцияланған
өндірістік-жобалық жүйелерді қоса алғандағы компьютерлік
технологияларды автоматтандыру;
- ақырғы өндірістік циклмен жүретін кен өндіру және қайта өңдеу
өнеркәсіптеріндегі экологиялық таза, қауіпсіз жаңа технология,
биотехнологияны өнеркәсіптік қолдану;
- жаңа материалдар, ең алдымен шыны-талшықтық және шыны-керамикалық
негізде.
Осыған байланысты біздің ойымызша ҒТП-тің жаңа кезеңдері ретінде
болсын, жаңа ұзын толқын ретінде де жаңа технологиялық мүмкіндіктердің
жүзеге асуы көптеген экономикалық және әлеуметтік факторларға тәуелді
болатыны анық.Жалпы ҒТП-ның дамуы, бір жағынан- қоғамның өндірістік
қуаттарындағы ары қарай өсетін сапалы өзгерістермен анықталса, екінші
жағынан- жаңа қоғамдық қажеттіліктерге жауап болып табылады. ҒТП-тің жаңа
кезеңдеріндегі өзара қызметтестік қоғамның өндірістік қуаттарындағы сапалы
өзгерістермен шектеліп қалмайды, ол экономикалық байланыстар мен қоғамдық
өндіріс жиынтығында, экономиканың қызмет етуінен көрініс табады.
Қандай да бір түсініктің мәнін және маңыздылығын сипаттайтын нақты
аспектілер ортасын анықтау ары қарай зерттеу жүргізу мақсаттарын, құрылымы
мен көлемін құру үшін негізгі бағыт болып табылады.
Әдебиеттерде инновация терминіне байланысты нұсқалар көптеп кездеседі.
Мысалға мазмұнының белгісі немесе ішкі құрылымы бойынша техникалық,
экономикалық, ұйымдастырушылық және тағы басқа (ары қарай тағы басқа)
инновациялар болып бөлінеді.
Инновацияның теориялық негізін қалауға үлкен үлес қосқан алғашқы
экономисттердің бірі Шумпетер болды. Ол экономиканың дамуындағы өзекті
мәселелер мен механизмдерге көңіл аударуға шақырды.
Инновация түсінігін алғаш рет Й.Шумпетер өзінің Экономикалық даму
теориясы (1912 ж) және Капитализм, социализм және демократия (1942ж)
жұмыстарында қолданды. И.Шумпетердің пікірінше инновацияның негізгі қайнар
көзі ірі корпорациялардың ғылыми-зерттеушілік іс-әрекеті болып табылады.
Бұл салалар мен нарықтардың күйзеліск түсуіне алып келеді. Екіншіден, бұл
тиімді экономикалық шешімдерге жаңа ой-пікірлер қосуға қабілетті жаңалық
ашушы-кәсіпкерлердің шығармашылығы. Шумпетер инновацияны тек жаңалық
енгізу үшін ғана емес, жаңа өндіріс функциясы ретінде анықтады.
Шумпетердің көзқарасы бойынша инновация кірістің басты қайнар көзін
білдіреді: кіріс, мәні жағынан жаңа үйлесімдікті орындаудың нәтижесі болып
табылады. Ол инновацияға берілген түрлі анықтамаларға талдау жасау
инновацияның өзіне тән мазмұнын өзгертеді дейді [3].
Ол инновацияға берілген түрлі анықтамаларға талдау жасау инновацияның
өзіне тән мазмұнын өзгертеді, ал инновациялық істің басты функциясы өзгеру
функциясы болып табылады деген қорытынды шығарады.
Осы бағытта И. Шумпетер бес қарапайым өзгерістерді атап көрсетеді: 1)
жаңа технологияларды, жаңа технологиялық процестерді қолдану немесе
өндірісті жаңа нарықпен қамтамасыз ету (сату-сатып алу); 2)жаңа қасиеттері
бар өнімдерді енгізу; 3) жаңа шикізаттарды қолдану; 4) өндірісті және
материалдық қамтамасыз етудегі өзгерістер; 5) жаңа өткізу нарықтарының
пайда болуы.
Бұл қағидаларды Шумпетер 1911 жылы құрған болатын. Кейінірек, 30-шы
жылдары ол жаңа тұтыну тауарларын, жаңа өндірістік және көлік құралдарын,
нарықтарды, өнеркәсіптегі ұйымдастыру формаларын енгізу және қолдану
мақсатында инновацияны өзгерістер ретінде қарастырды.
Шумпетердің көзқарасын талдау көрсетіп отырғандай, біздің пікірімізше,
Шумпетердің теориясының негізгі ережелеріндегі инновациялық даму төменгі
технологиялық сатыдан экономикалық өсу қарқынын күрт арттыратын сатыға
өтумен байланысты экономикадағы жаңа процестерді білдіреді.
1980 жылдары ұлттық инновациялық жүйелердің Концепциясын бірқатар
ғалымдар бір уақытта зерттеді. Олардың ішіндегі көшбасшылары, атап айтсақ,
Лундвалл (Упсала қаласындағы университеттің профессоры, Швеция), К. Фримен
(Ұлыбритания университеті жанындағы ғылыми саясатты зерттеу орталығының
негізін қалаушы, профессор), Р. Нельсон (АҚШ-тағы Колумбиялық
университеттің профессоры) болды. Олар И. Шумпетердің жалпы әдістемелік
қағидаларына, ой-пікірлеріне сүйенді [11, 12,13].
ХIХ ғасырдың аяғы мен ХХ ғ. басындағы ресейлік философ-идеалисттер бұл
түсінікті басқаша түсінді. Олар әлемнің материалисттік көрінісін жоққа
шығарып, еңбектің адамгершілік негізінің приоритетін атады [19].
Ресейлік ғылым және мәдениет қайраткерлері еңбек қатынастарының
адамгершілікке бастайтын бастамасын еңбек – құрушы, еңбек-ар, еңбек-
бақыт түсініктерінен іздеді.
В.Соловьев және Л.Толстой еңбек қатынастарын діни адамгершілік негізі
бар рухани құбылыс деп қарастырса, С.Франк, И.Ильин және П.Новгородцев
негізгі белгілері адам бостандығы және қызметтестігі болып табылатын
азаматтық қоғамдағы руханияттан іздеді [19].
Оның құрған моделінде ғылыми зерттеу жұмыстарын қаржыландыру үшін
капиталдар ағымының мүмкіндіктері қарастырылды және белгілі бір жағдайда
тепе-теңдік траекториясына жуықтау шамасына қарай трансұлттық
корпорацияларды құруды болжайды.
Инновациялар қандай-да бір облыстағы, қандай да бір өзгерістер
формасына сүйене отыра, құн және материалдық байлықты құрады, жаңа
сұраныстар құрады. Негізгі капиталдардың орнын алмастырудың жаңа әдістерін
және пісіп жетілген нарықтарды қолданады.
Инновациялар ресурстардың аса жоғары өнімділік және түсімділік саласына
алмасуына септігін тигізеді. Инновация жаңалық енгізу немесе жаңалық
терминдерінің синонимі болып табылады. Ресей Федерациясының 1998-2000
жылдарға инновациялық саясатының Концепциясы бойынша инновация нарықтағы
жаңа немесе жетік меңгерілген өнім, іс жүзінде қолданылатын жаңа немесе
жетік технологиялық процестер түрінде жүзеге асқан инновациялық істің
ақырғы нәтижесі [20].
Инновациялар мәні жағынан ғылыми-техникалық прогрестің нәтижесі бола
отыра, онымен тығыз байланысты. Қазақстан Республикасының 2002 жылы 3
шілдеде жарық көрген Инновациялық іс туралы Заңы бойынша инновациялық іс-
нәтижелері экономикалық өсім және бәсекелестік үшін қолданылатын, түрлі
өндіріс салалары мен басқару саларында жаңа ой-пікірлерді, ғылыми-
білімдерді, технологияларды және өнім түрлерін енгізуге бағытталған
инновациялық іс [21].
Ал инновация – жаңа немесе жетік өнімдер(жұмыс, қызметтер), жаңа немесе
жетік технологиялық процестер түрінде жүзеге асатын инновациялық іс
нәтижесі, сонымен қатар, қоғамды басқару салаларына және түрлі өндіріс
облыстарына прогрессивті әсер ететін әр түрлі қоғамдық қатынастар
аясындағы ұйымдастырушылық-техникалық, қаржы-экономикалық және басқа да
шешімдер.
Отандық ғылымдағы инновация мәселелеріне көптеген жұмыстар арналды.
Әрбір зерттеуші инновацияны өз аспектісінде қарастырады. Мысалға,
Б.А.Кембаев және тағы басқа ғалымдар инновацияны - әртүрлі сипаттағы
жаңалықтар, жаңа немесе жетік тауар (қызмет) өндірісін ұйымдастыру үшін
ұйымдастырушылық, технологиялық, техникалық және басқа да қолданылатындар
деп қарастырады. Сонымен қатар, автор инновациялық іс аясында қолданылатын
бірқатар терминдерге анықтама береді. Инновациялық іс терминін автор жаңа
өнеркәсіптік өнім түрлерін өндіруге бағытталған іс-әрекет, тауарлар мен
қызметтердің бәсекелестік артықшылықтарына жету және қолдау,
ұйымдастырушылық,технологиялық, техникалық және басқа да жаңалықтарды
қолдану негізінде жаңа өткізу нарықтарын кеңейту және меңгеру деп
түсіндіреді.
Инновация түсінігі қазақстандық тағы бір танымал зерттеушілердің
бірі -С.Абдыгаппарованың ғылыми жұмысында кеңінен қарастырылған. Ол
жаңалық енгізу жағдайында ұдайы өндірісті өзгертудің басты жолы
жинақтау түсінігін дамыту және жаңа ұғымдармен толықтыру болып табылады
деп тұжырымдайды. Автордың көзқарасы боынша инновация – бұл шаруашылық
етуші субъектілердің жаңа ғылыми негізделген ой-пікірлерді зерттеуін, жасап
шығаруын және енгізуін қамтитын мемлекеттік және нарықтық реттеу арқылы
қоғамдық өмір сапасын жоғарылатуға бағытталған мақсатқа жету процесі [23].
Отандық әдебиеттерде жаңалық енгізу, инновациялық процесс,
инновациялық өндіріс түсініктері әлі де жетік меңгерілмеген.
Инновация мәселесі аясында бірқатар Тәуелсіз мемлекеттер Достастығының
(ары қарай ТМД) ғалымдары да үлкен үлес қосуда.
Ресейлік ғалым П.Завлин инновация терминін екі негізгі әдіспен
сипаттайды. Біріншіден, инновация ретінде – ғылым және техника
жетістіктеріне негізделген жаңа тұтынушылық құн, яғни объект танылса,
қоғамдық қажеттіліктерді пайдалылығы жоғары тиімділікпен қанғаттандыру
қажеттілігіне көп көңіл бөлді. Оның пікірінше инновация түсінігін жаңа
өнімге немесе қызметке, оны өндіру әдісіне, ұйымдастырушылық, қаржылық,
ғылыми зерттеу және басқа да салалардағы жаңалықтарға, шығындарды үнемдеуді
қамтамасыз ететін және осылай үнемдеуге жағдай жасайтын қандай-да бір
жетістіктерге таратылады [24].
Инновация – бұл өзгеріс, ал инновациялық істің басты қызметі өзгеру
болып табылады деп есептейді С.Д.Ильенкова [25].
Бұл түсінік мағынасы, мәні жағынан жаңалық ашу немесе өнертабыс
түсініктеріне сай келмейді, бұл түсініктер өнеркәсіптегі және экономикадағы
техникалық прогрестің жалғыз ғана қозғаушы күші ретінде қарастырылды. Олар
ең бастысы келесі элементтерімен ерекшелінеді: 1) өнертабыс немесе жаңалық
ережеге сай негізгі деңгейде (бу машинасы,электр жарығы және т.б.), ал
инновация - технологиялық деңгейде, яғни қолданбалы тәртіпте
(транзисторлар, пластмассалар; 2) жаңалықты бір ғана өнертапқыш жасап
шығаруы мүмкін, ал инновация кешенді өнеркәсіптік зертханаларда туындайды;
3) жаңалық мәні жағынан ниетсіз іс болса, ал инновацияның мақсаты - өндіріс
немесе басқару процесінде жаңалықты енгізу нәтижесінде өнімділікті
жоғарылату болып табылады; 4) жаңалық кездейсоқ пайда болады, ал инновация
элементтерді кешенді қолданудың нәтижесі (жүйелік техникалық зерттеулер,
ғылыми-зерттеу бағдарламалары) болып табылады. [26].
Әрбір мемлекет барлық даму қайнар көздерін бір уақытта қолданады.
Алайда, басымдылық елдің өндіріс және инвестициялар негізінде емес, халық
шаруашылығындағы негізгі, ғылымды көп қажет ететін салалар облысында
инновациялық істерді белсендендіру негізінде дамуына берілуі керек. Осы
орайда Қазақстан Республикасының индустриалды-инновациялық дамуының 2003-
2015 жылдарға арналған мемлекеттік стратегиясының маңызы зор екендігін айта
кету керек.
1.2. Индустриалды-инновацияның әлемдік озық тәжірибелері
Ішкі және сыртқы нарыққа үнемі сұраныстағы, бәсекелестік қабілеті
жоғары тауарлар мен қызметтерді шығару - инновациялық типтес экономиканың
міндеті,әртүрлі елдерде түрлі жолдармен шешіледі.
Әртүрлі шет мемлекет ғылыми-техникалық және өнекәсіптік саясатты жасау
және оны жүзеге асыру тәжірибесін талдау біздің елде де ескерілуі тиіс аса
маңызды сәттерді қарастыруға мүмкіндік береді.
Инновацияның дамыған елдердегі даму тенденциясын қарастыратын болсақ,
ХVII ғасырда әлемдік экономикалық ғылыми прогрестің нағыз ортасы Батыс
және Солтүстік Еуропа, ең алдымен Англия, Нидерланды, Швейцария, Венеция,
Швеция болды. Дәл осы мемлекеттерде әлемдік ғылыми-техникалық және
экономикалық инновацияның маңызды бір бөлігі шоғырланған. 90-шы жылдары
бесінші толқынды өнеркәсіп салаларын дамыту және инновацияның шоғырлануы
нәтижесінде АҚШ Еуропаны, Жапонияны, Шығыс және Оңтүстік Азияның жаңа
индустриалды жолбарыстарын артқа қалдырғандығы анықталды [30].
Мәскеу мемлекеттік университетінің белгілі ғалымы-Семен Фокиннің пікірі
бойынша, инновациялар тек қалыптасқан дәстүрді бұзып қана қоймайды, сонымен
қатар, қарапайым тәуекелді іскер кәсіпорындарға қарағанда үлкен кіріс
әкеледі. Әлемде 70-ші жылдары жасалған ең үздік 17 жаңа өнертабыстан
түсетін кіріс мөлшері орта есеппен алғанда 56 %-і құрайды. Соңғы 30 жылда
американдық бизнеске салған инвестициядан түскен орташа табыс – 16% ғана
[31].
Қалайша жаңалық енгізуге болады?, тамақтану индустриясы сияқты
қарапайым салада да жаңалық енгізуге болады, бұған мысал – “Mc Donald’s”.
Өнімді стандарттап, осыған байланысты өнімнің өзіндік құнын және
жіберілетін бағаны төмендету, жаңа өндірістік бағыт, білікті мамандар
дайындау және орташа және жанұялық сатып алушыға шағып есептелген тиімді
маркетинг арқылы “Mc Donald’s” жаңа өнім-жоғары сапалы гамбургерді ойлап
тауып қана қалған жоқ, сонымен қатар, ол қызметтер нарығында тіптен жаңа
категорияны құрды.
1974 жылы “Sony” фирмасы бүкіл әлемге паш еткен “Betamax”
бейнемагнитофондары және 1976 жылы JVC фирмасымен ұсынылған VHS форматты
алғашқы үйде көруге арналған бейнемагнитофондар аса бір көрнекті
инновациялар қатарына жатады. Жапондықтар үйде көруге арналған бейне
магнитофондардың үлкен сұраныспен қолданылатындығын ұқты. Ол үшін тек
көлемін ғана емес, сонымен қатар бағасын да кішірейту керек болды. Ені үш
дюйм болатын бейнелентамен толтырылған бенетаспаларды қолдану
таңқалдырарлық жаңалық болды. Осы және басқа да ерекшеліктері біраз
ақпараттарды жазып алуға және анық бейнені көруге мүмкіндік берді. Содан
бері бірде-бір инновация осындай бейне магнитофон сияқты табыс әкелген жоқ.
1980 жылы оларды сатудан түскен түсім (30 млрд. долл.) Жапонияның
электронды өнеркәсібінің барлық сауда-саттығының жартысына жуығын және
ұлттық кірістің үш пайызын құрады.
Ғылым және технология аймағы технопарктерден,технополистерден және
инкубаторлардан, сонымен қатар ғылыми және өндірістік іс-әрекетті
ұстанатын жан-жақты инфрақұрылымнан тұрады [32,33].
Алдыңғы қатарлы шет елдік тәжірибені талдау бойынша ғылым мен өндірісті
интеграциялаудың тиімді бір түрі – бұл технопарктер құру. Технопарктер
жоғары технологияны негізгі зерттеу облысынан өндіріске өткізуде маңызды
рөл атқарады және ғылымның қаржыландырылуына септігін тигізеді.
Әлемдік тәжірибеге сәйкес технопарктер көрсететін қызметтерінің көлемі,
құрылымы және масштабы, ғылымды көп қажет ету деңгейі, қатысушыларының
құрамы бойынша ерекшелінеді.
Технопарк- әрқайсысы инновациялық қызметтердің мамандандырылған жинағын
жүзеге асыратын орталықтардың жиынтығын білдіреді.
Технополис- бұл қаланың өмір сүруін қамтамасыз ететін технопарктердің,
инкубаторлардың және түрлі құрылымдар кешенінің жиынтығы.
Батыс германдық әдебиеттерде технологиялық парк термині зерттеу және
өндіріс қызметтері, қызметтер көлемі және басқа да концептуалды белгілері:
зерттеу паркі, технологиялық парк, өнеркәсіптік парк, арасындағы
қатынасымен, бейімделуімен ерекшелінетін парктердің төрт түрін ажыратып
қарайды.
Зерттеу парктері –бұл ірі ғылыми орталықтар, ең бастысы университеттер
маңында топталған ғылымды көп қажет ететін фирмалардың жиынтығы. Олардың
міндеті - негізгі және қолданбалы зерттеулердің өзара үйлесіп әрекет етуін
қамтамасыз ету.
Өнеркәсіптік парктер – бұл жер учаскесін, өндірістік және қызметтік
жайларды бірлесіп, ортақ қолдануға негізделген фирмалардың бірлестігі.
Барлық фирмаларға қойылатын жалғыз ғана ортақ талап – бұл жаңалық енгізуге
бейімделу. Өнеркәсіптік парктердің қызметіне көп жағдайда орналасатын жерді
таңдауға қандай да бір себептермен шектеу алған фирмалар жүгінеді.
Грюндерлік орталықтар – бұл қайта өңдеу облысындағы жас кәсіпорындарға
арналған өнеркәсіптік парктердің бір түрі. Іскерлік қызмет көрсету тізімі
әсіресе өздеріне қауіпті бастапқы кезеңде кәсіпорындардың қажеттіліктерін
қанағаттандыруға жобаланған. Көптеген коммерциялық және басқару мәселелерін
шешуге жиі кеңес береді.
Технологиялық орталықтарда жоғары технологияларға бейімделген қайта
өңдеу өнеркәсібі саласындағы кәсіпорындар шоғырланған, олар ірі бастапқы
шығындарды және маңызды коммерциялық тәуекелдерді меңгереді. Грюндерлік
орталықтарға ұқсас, мұнда ұжымдық қолданумен қатар, мамандандырылған
тәуекел компаниялар қызмет етеді [32,33].
Ұлыбританияда ғылыми парк термині жалпы қарастырылып отырған
құбылысқа жатады. Сонымен қатар, ғылыми парк деп ғылымды көп қажет ететін
компаниялар орналасатын арнайы бөлінген үлкен территориясы бар,
университеттің немесе қандай да бір басқа жергілікті зерттеу орлығының
ғылыми-техникалық зерттеулеріне негізделген орталықты атайды [34].
Ғылыми парктерге қарағанда зерттеу орталығы техникалық прототиптерден
тыс өндірісті өсіретін өндірістік қуатты құруды қарастырмайды.
Инновациялық орталықтар аймақта жаңа ғылымды көп қажет ететін
кәсіпорындардың құрылуына бейімделеді.
Аталған барлық ғылыми парктерді құру ұзақ процесс болып табылады және
ол екі кезеңнен тұрады:
1.Инфрақұрылымды (қонақ жайлар, қызмет көрсететін кәсіпорындар,
банктер) құру. Паркте негізін қалағанірі көшбасшы ұйымның артынан шағын
фирмалар да құрыла бастайды.
2.Ғылыми парк көлемінің қарқынды өсуі, сырттан жұмылдыру және жаңа
компаниялардың пайда болуы (бірінші кезеңнен бірнеше жылдан соң).
Жоғарыда айтылғандай, ғылым мен өндірісті интеграциялаудың тиімді түрі-
ғылыми парк құру болғандықтан, біздің пікірімізше, аймаққа ғылыми
өнеркәсіпті жұмылдыру үшін көз қызығарлықтай өмір сүру жағдайы жақсы, ірі
техникалық университеттер, ірі ғылыми-зерттеу орталықтары және
мамандандырылған жұмысшы күші қажет.
Инновациялардың үнемі тоқтаусыз туындап отыратын ортасы – бұл АҚШ-тың
Сан-Франсиско және Солтүстік Калифорниядағы Сан-Хосе аралығында созылып
жатқан Силиконды дала өнеркәсіптік ауданы. Оның Силиконды дала болып
аталуына СССР-де 1956 жылы құрылған Жаңасібірлік ғылыми қалашық
(академиялық қалашық) Алтын даламен 1971 жылы танысқан американдық
журналисттер себеп болды [35].
Силиконды даланың үлесіне әлемнің инновацияға салатын жылдық капитал
салымдарының үштен бір бөлігі түседі. Ғылыми парк ғылымды көп қажет ететін
өнеркәсіп саласын дамытуда зор жетістіктерге жетті. Бүгінгі күнде ұйым
әлемдегі өте ірі инновация өндіруші болып табылады. Жыл сайын венчурлық
кәсіпкерлер Силиконды далада пайда болатын инновациялық фирмаларға 5
млрд. долларға жуық қаржы инвестициялайды. 1992 жылдан бастап Силиконды
дала ірі инновациялық орталық ретінде алға шыққан кезде, мұнда 250 мың жаңа
жұмыс орны пайда болды. Әрине, бұл Лос-Анжелесте құрылғаннан екі есе төмен,
алайда Силиконды далада жұмыс істейтіндердің орташа жылдық еңбек ақысы 50
мың долларды құрайды, бұл орташа ұлттық табыстан 1,5 есе жоғары. Хьюлетт-
Паккард, Палароид, және т.б. атақты фирмалар осы технопарктен өз істерін
бастаған болатын.
АҚШ-та 80-ші жылдары технопарктердің саны бірте-бірте өсе бастады.
Бүгінгі күнде мұнда 160-тан астам (әлемдегі жалпы технопарктер санының 30%-
ын құрайды) технопарк бар [34].
Силиконды даланың бәсекелесі Израиль болып табылады. Бүгінгі күнде
мұндағы технопарктер мен инкубаторлар үшін бұрынғы СССР-дан шыққан
біліктілігі жоғары біраз мамандарды жинап алған. Әрбір 10 адамға 135 ғалым
және инженерден түседі, ал бұл Америкада небәрі 18 адамды
құрайды.Инновациялық жобаларға салынатын жыл сайынғы венчурлық капиталдың
мөлшері 30-35 пайызға өсіп келеді. Жоғары тәуекелді жобаларға мұнда 4 млрд-
дан астам қаржы бөлінеді. Израильде ғылыми зерттеулері марапаттаудағы рөлі
арнайы заңмен бекітілген.
Еуропада технопарктер 70-ші жылдардың басында пайда болды. Солардың
ішінде алғашқылар - Эдинбургтегі Хэриот-Уатт университетінің Зерттеу-
жүргізу паркі, Кембридждегі Тринити-колледж маңындағы ғылыми парк,
Бельгиядағы Левен-ла-Нев, Ниццедегі София-Антиполис және Гренобльдегі
ғылыми және техникалық жаңалықтар мен өндіріс Зонасы (ZIRST ) болып
табылады. Олар ғылымға бизнес ретінде қарап, толығымен АҚШ технопарктерінің
моделін қарастырды [33].
Польшадағы төрт бизнес инкубаторды қарастырып кетейік.
Калиштік бизнес инкубаторы 1993 жылы Калиштік қалалық кеңестің
шешімімен құрылды, қала инкубатордың құрылуына ғимарат және 250 мың доллар
бөлді. Негізгі жалға орын жалдап, жұмыс істегендердің бірі-тігін кәсіпорыны
болды. Бүгінгі күнде бизнес-инкубатордың табысы айына 20 мың долларды
құрайды. Бизнес-инкубатор келесідей жеңілдіктерге ие болды: ғимарат
коммуналды меншік иелігінде болды, яғни ол амортизациялық шығынға ұшыраған
жоқ;бизнес –инкубатор 1998 жылға дейін жылжымайтын мүлік салығын төлемеу
мүмкіндігіне ие болып келді. Бизнес-инкубатор ссудалық қормен,
кәсіпкерлікті қолдау Орталығымен және Еуропалық Одаққа интеграциялану
Орталығымен бірге ассоциацияға кіреді [33,35].
Остжешувтік бизнес-инкубатор- бұл 15 мың халқы бар Остжешув қаласында
1994-1995 жылдары өнеркәсіптік зона(электр-магниттік муфты зауыты
күйзеліске ұшырағаннан кейін) негізінде құрылған және ол 2800 шаршы метр
жерді алып жатыр. Автокөліктер үшін электр сымдарын дайындау бойынша
маманданған Оппель компаниясы бизнес-инкубатордың негізгі жалдаушысы
болды. 1994 жылы кәсіпкерлікті қолдау жөніндегі Ассоциация құрылды.
Ассоциацияжаңа бизнес инкубаторлар құра алады. Бизнес инкубатор мүлік
салығынан босатылған. Заңды жиналыстың шешімімен егер де жаңадан құрылған
фирмалар бизнес-инкубатордан орын жалдап әрекет ететін болса, кемінде 2 жыл
бойы мүлік салығынан босатылады [33,35].
Зелювтік бизнес-инкубатор- бұл 8,5 мың халқы бар, маңызды көлік
жолдары өтпейтін, пайдалы қазбалары жоқ және жер игеруге жері жарамсыз
қала. 1991 жылы Зелювтің даму Қоры құрылды, оның басы ерекшелігі–жергілікті
даму бағдарламасынжасауға 100 адам қатысты. 1993-94 жылдары бағдарламаға
Еуропалық Одақ 660 мың экю бөлді. Жобаның жүзеге асырылуымен Зелювтің даму
Қоры айналысты. Бағдарламаның басты мақсаты – үш құрылымдық элемент: оқу-
кеңес беру орталығы; кәсіпкерлік Орталығы (банктік несиелерді кепілдендіру
және қарыз қаржаттар); бизнес-инкубатор арқылы тұрақты экономикалық даму.
Кәсіпкерлікті қолдау Қоры іс-әрекетінің негізгі мақсаттары келесіден
тұрады:
- шағын және орта кәсіпорындардың банктік қаржыландыруға қол жеткізуін
жеңілдету;
- аталған тұтынушылардың несиені қайтару қабілеттігін жоғарылату
нәтижесінде банктің шағын және орта бизнеске деген қатынасын бірте-бірте
жақсарту;
- кәсіпкерлердің білім деңгейін жоғарылату.
1995 жылдан бастап қор банктік несие ала алмайтын, жаңадан өз ісін
бастаушыларға несие бере бастады.
Мелецтік бизнес–инкубатор – Мелец қаласында 1989 жылы құрылды, ол
Мелецтің аймақтық даму жөніндегі Агенттігінің дербес бір бөлімі болып
табылады. Ол 5000 шаршы метрді алып жатыр. Бүгінгі күнде бұл- жапондық
үкіметтің көмегімен құрылған еркін экономикалық зона.
Бизнес-инкубатордың мақсаттары келесідей:
-Жаңа фирмалардың құрылуы үшін жағдайлар жасау және шағын және орта
кәсіпорындардың іс-әрекетін кеңейту арқылы кәсіпкерлікті қолдау;
- Бизнес-инкубаторда жұмыс істейтін фирмалардың бірте –бірте және
тұрақты өсуі;
- Жаңа жұмыс орындарын құру арқылы Мелецте және жақын жатқан
аймақтарда жұмыссыздықты жоюмен күресуге өз үлестерін қосу[36].
Ал Сингапурда ғылыми саланы приоритетті дамытуға көшу Джуронг
индустриалды паркін құрудан басталды. Оның құрылу тарихы 1960-жылы
Сингапурдың оңтүстік –шығыс бөлігінде орналасқан жүк тасмалдау теңіз
портымен байланысты. Бүгінгі күнде 1700-га жерді алып жатқан Джуронгтің
териториясында өз өнімдерін шығаратын 72 компания орналасқан, олардың
жылдық табысы 13 млрд. АҚШ долларынан асады. Жақын арада Сингапур өкіметі
ғылыми өндірістік парктердің желісін кеңейтуді жоспарлап отыр, мұнда
ауылшаруашылық өнімдерін өндіретін жаңа технологияларды құруға үлкен көңіл
бөлінетін болады.
Жапонияда сонымен қатар, сыртқы сауда және өнеркәсіп министрлігінің
жоспары бойынша, ірі қалалар маңында болашақта 40-қа жуық ғылыми парк
құрылатын болады. Солардың бірі – Кюсю аралығындағы Индзукадағы
технологиялық институт, мұнда жасанды интеллект, басқару жүйелері сияқты
облыстарда ғылыми- зерттеу жұмыстарын жүргізетін 200-дей қызметкер жұмыс
істейді. Мацусита фирмасы Индзукада ғылыми-зерттеу орталығын ашқан
алғашқы фирма болды.
Қытайда технопарктер экономикалық және технологиялық даму аймақтары
деп аталады. Мұнда алғаш технопарктер 1985 жылдан бастап жұмыс істеп
келеді. Технопарктердің саны 5 жылдың ішінде 26-ға көбейсе, 1995 жылдың
басында бұл көрсеткіш 52-ге жеткен.
2. ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ ИНДУСТРИАЛДЫ-ИННОВАЦИЯНЫ
ҚОЛДАНУДЫҢ НЕГІЗГІ ПРИНЦИПТЕРІ ЖӘНЕ ОНЫҢ ДАМУ
БАРЫСЫ
2.1. Қазақстандағы индустриалды-инновацияның қазіргі жағдайы және
даму барысы
Әлемде орын алған қаржы дағдарысының басты себебі - әлемдік валюта АҚШ
долларының шектен тыс көп мөлшерде шығарылуы деп баспасөз беттерінде жиі
жарияланатын болды. Алайда, бұл дағдарыстың себептері Елбасынының
Дағдарыстан шығу кілті аты мақаласында нақты әрі тереңінен қарастырылып,
оған келесідей анықтама беріледі: Бүгінде елдер мен континенттерді
тітірентіп тұрған жаһандық әлемдік дағдарыс – бұл адамзат әлі біліп
болмаған айрықша құбылыс. Ол әлем тарихында теңдесі жоқ және әлемдік
тәртіпті, барлық экономикалық бастауларды түбегейлі өзгертетін құбылыстар
санатына жататыны анық. Сондықтан да оны талдауға, ой-елегінен өткізуге
және еңсеруге барлық ескі догмалар мен стереотиптерді қайта қарастыратын
жаңаша көзқарас қажет
Қазіргі таңда әлемдік экономика индустриалдық даму кезеңін артқа
тастап, постиндустриалдық кезеңге аяқ басты деуге толық негіз бар. Себебі,
индустриалдық кезең экономикалық құрылымда өнеркәсіп үлесінің басымдығымен,
тікелей байланыстардың күштілігімен ерекшеленсе, постиндустриалдық кезең
жаңа материалдарға, озық техника мен жоғары, ғылыми сыйымдылығы мол
технологияға негізделуімен, капиталдың, өндірістің және сауданың
жаһандануымен, инфрақұрылымдардың рөлінің күшеюімен ерекшеленетініне бүгін
бәріміз куәміз. Осы жағдайда экономикасы кеңес заманынан біржақты шикізат
өндіруге бағытталған, өңдеуші өнеркәсібі тиісті деңгейде дами алмай қалған
Қазақстан шикізатқа деген әлемдік сұранысқа, оның ойнамалы бағасына тәуелді
болып отыр. Бұл тәуелділіктен құтылудың жалғыз жолы экономиканы білімге,
яғни инновацияға негіздеп қайта құру болып табылады. Басқа ешқандай жол
бізге еліміздегі жалпы ішкі өнімнің (ЖІӨ) көлемін 15 жылда 2-3 есе өсіруге
мүмкіндік бермейді. Жаһандану заманында өнімнің көлемінің өсуі ғана емес,
ең бастысы шығарған өнімнің бәсекелестікке қабілетті бола алуы елдің ғылыми-
техникалық дамуына, оның ішінде инновациялық дамуына тікелей байланысты.
Біздің еліміз де бұл үрдістен сырт қалып отырған жоқ. Ол Қазақстан
Республикасының 2003-2015 жылдарға арналған Индустриалдық-инновациялық
стратегиясында лайықты көрініс тапқан. Бұл стратегияны жүзеге асыру үшін
бірнеше Даму институтары құрылды. Олардың қаржысын көздеген мақсатқа
пайдалану ниетімен, ҚР Президентінің 2006 ж 16 наурыздағы № 65 ҚР
индрустралды-инновациялық саясаты шеңберіндегі ұлттық экономиканың
бәсекеге қабілеттігін әрі қарай арттыру бойынша іс шаралары жайлы Жарлығын
іске асыруда ҚР үкіметінің 2006 ж 15 сәуірдегі № 286 қаулысымен Қазына
орнықты даму қоры АҚ (одан әрі қарай Қазына АҚ) құрылды. (2008 жылы ол
Самұрық-Қазына ұлттық әл-ауқат қоры болып қайта құрылды).
Қор құрылған кезден бастап 178,6 млрд. теңгеге 32 жоба
қаржыландырылған, оның ішінде Қордың қосқаны- 34,2 млрд. теңге. Қазіргі
күні Қор Қазақстанда жүзеге асыруға жоспарланған 30 үздік жобалардың
тізіміне қосылған бір жобада қатысуын растады, оның тізімін Қазақстан
Республикасының Үкіметі бекіткен.
Қазақстанның инновациялық индустрияландыруы - дамудың жалғыз ғана
дұрыс жолы. Елімізде инновациялық жүйенi дамытуға арналған барлық
алғышарттар бар: ғылыми әлеует, инновациялық және қаржылық инфрақұрылым,
инновациялық кәсiпкерлiк. Бұл технопарктер мен бизнес-инкубаторлардың
құруын, ғылыми зерттемелерге гранттердің бөлінуін, сонымен бірге өндірісте
инновациялық жобалардың іске асырылуы мемлекеттiк-жекеменшік әріптестік
(МЖӘ) тәсілдерінің кеңінен қолдануын көздейді.
Ұлттық инновациялық қор осы уақытта венчурлық инфрақұрылымды
дамытатынын ескерткiм келедi: ҰИҚ мемлекеттiк-жекеменшік әріптестік
қағидалары негізінде отандық инвесторлармен бiрге құрылған Қазақстанның
алты венчурлық қорында әрiптес болып табылады. Қазақстандық венчурлық
қорлардағы ҰИҚ-тың еншiсі – 49 пайызға дейiн жетеді. Олардың инвестициялық
саясаты келешекте экспорттық әлеуетке иеленетін перспективті салаларда
жобалар iздестiру және оларды тартуға бағытталған.
Инновациялық қор 2003 жылдан бері жергілікті инвесторлармен біріге
отырып 5 отандық венчурлық қор құрды. Қордың бұл венчурлық қорлардың
жарғылық капиталындағы мойнына алған үлесі 2008-жылдың 1 қаңтарына 6,5
млрд.теңгені құрады. Оның іс жүзінде орындалғаны 1,93 млрд.теңге немесе
29,67%.
Еуропада 1995 жылы инновациялық шағын кәсіпорындарға құйылған 2,6
млрд.евродан 2004 жылы 37 млрд.евроға дейін жетті. Венчурлық
қаржыландырудың ең басты қызметінің бірі – оның шағын инновациялық
кәсіпорындарға қолдау көрсететіндігінде.
ҰИҚ индустриалды-инновациялық дамудың алдағы бес жылда венчурлық және
инновациялық инфрақұрылымды дамыту бойынша өз жұмысын жалғастырады. Ұлттық
инновациялық жүйені әлемiнiң бiр елiнде де нарық өз еркімен
қалыптастырмаған, оның себебі жекеменшік сектор тарапынан бастамашылықтың
болмауы және тәуекел етуге бармауы деп атап өту керек. Сондықтан, жүйенiң
белсендi қатысушысы (локомотиві) рөлiн атқару, мемлекетке тап болып қалады.
Әрине, жаңаша көзқарастың қалыптасуына бірталай уақыттың кететіні
сөзсіз. Алайда, мұндай игі бастаманың алғашқы қадамын Қазақстан жасап та
үлгерді деп айтуға болады. Оған 2003-2015 жж. арналған ҚР Индустриалды-
инновациялық даму Стратегиясы дәлел. Ғылыми-технологиялық саясат –
экономиканың тұрақты дамуының басты тетігі. Алайда, елде ғылыми
зерттемелерге деген сұраныстардың болмауы және осының салдары болып
табылатын өнеркәсіптердегі инновациялық белсенділіктің төмен деңгейі
экономиканы реформалаудағы ғылымның ролін бағаламаудан туындайды. Шын
мәнінде, өндіріс факторларының өнімділігіне тек қана ғылыми-техникалық және
инновациялық прогресс арқылы ғана қол жеткізуге болады.
Бүгінгі күнде индустриалды дамыған елдер инновациялық даму жолына
түсіп, ғылым және өндірістің тығыз байланысуын – елдің индустриалды
инновациялық даму фактиоры деп санайды, сондықтан Қазақстан Республикасында
болып жатқан маңызды әлеуметтік-экономикалық өзгерістер және олардың
қарқынды дамуы өтпелі экономиканың жалпы теориясының қалыптасуын білдіреді.
Бүгінгі күнде күн тәртібінде Қазақстан Республикасының Президенті
белгілегендей, жаңа индустриалды саясат мәселелері алдыңғы кезекке
қойылған, яғни басты мақсат – ұлттық инновациялық жүйені құру әлемдік
тәжірибеде мемлекеттің ғылыми-техникалық прогрессті қолдаудағы рөлі күрт
артып келеді. Мысалға АҚШ-та ғылыми-зерттеу жұмыстарына (1998 жылы 65
млрд.долл) ірі мемлекеттік қаражаттар бөлінді. Бұл Жапонияның автокөлік
құрылысы, электроника және телекоммуникациядағы бәсекелестігін жаулап алуға
септігін тигізді. Дамыған елдерде ғылыми-зерттеу саласын дамытуға ірі
қаражаттарды жеке меншік компаниялар бөледі.
Елбасы бай табиғи ресурстарды атай отырып, жоғары қосылған құны бар
өнімдерді өндіру кезінде олардың кешенді мүмкіндігіне үлкен көңіл бөледі.
Дәл осы шикізаттық база негізінде қазіргі өнеркәсіпті құру болжанады, ол 9
трлн. Долларға бағаланып отыр, нәтижесінде мемлекетке әлемдік және аймақтық
интеграция жүйесінде өзінің экономикалық орнын алуына мүмкіндік туады.
Қазіргі кезеңде Қазақстан экономикасының өзекті стратегиялық
мәселелері болып бәсекеге қабілетті өнімдер алуға бағытталған отандық
ғылыми сиымдылығы мол өндірістерді дамыту, жаңа ақпараттық технологияларды
дайындау мен игеру, сондай-ақ республиканың өндірістік және ғылыми-
техникалық мүмкіндіктерін сақтап қалу мен дамыту арқылы ұлттық экономикалық
қауіпсіздікті қамтамасыз ету табылады.
Нарыққа көшерде ТМД-ның басқа елдерімен салыстырғанда стратегиялық шикізат
ресурстарына бай Қазақстан әлдеқайда қолайлы экономикалық жағдайда болды.
Экономика әсіресе қазіргі таңда ғылым мен техниканың жетістіктерін
пайдалана отырып, ресурстарды үнемдеуші технологияларды өндіріске енгізе
отырып қана дами алады.
Бұл өнеркәсіптік өндірісті инновациялық, инвестициялық және құрылымдық
тұрғыдан қайта құрумен, қызметтің жаңа түрлерінің дамуымен тікелей
байланысты. Шикізатқа деген тәуелділікті азайту үшін отандық экономика
салаларын әр-тараптандыру, жіліктеу әрі олардағы жоғары технологиялы
кәсіпорындарды қарқындата дамыту керек. Осы факторлардың бәрі бүгінгі
таңдағы ең басты мәселеге – экономиканың бәсекелестікке қабілетті болуына
жұмыс істейді.
Бәсекеге қабілетті болу үшін Қазақстанға әлемдік нарықтағы өз қуысын,
яғни жақын болашақта бәсекеге жарай алатын өнеркәсіп салаларын таба білу
әрі дамыта алу қажет. Бүгінгі заман тауарларының құндылығы олардың
бойындағы озық ғылыми-техникалық жетістіктердің молдығымен
ерекшеленетіндіктен, отандық өнімдердің бәсекеге қабілеттілігі Қазақстанның
ғылыми-техникалық және инновациялық даму деңгейімен өлшенеді.
Қай елдің болсын ғылыми-техникалық әлеуеті сол елдің алдында тұрған
экономикалық дамуды шешуге мүмкіндік беретін мамандық, материалдық-
техникалық, қаржылық және ұйымдастырушылық ресурстардың жиынтығынан
тұратыны мәлім. Қазақстанда отандық ғылыми сыйымдылығы мол өндірісті
дамытуға, жаңа ақпараттық технологияны жасауға және меңгеруге, нәтижеде
бәсекеге қабілетті өнім шығаруды қолға алуға бағыт-бағдар қабылданды. Осы
жолда жаңа технологияны енгізу үшін, ғылымның өндірістен алшақтығын жою
үшін, ұлттық ғылыми-техникалық әлеуетті дамыту үшін бірқатар іс-шаралар
қолға алынып жатыр. ҰИҚ индустриалды-инновациялық дамудың алдағы бес жылда
венчурлық және инновациялық инфрақұрылымды дамыту бойынша өз жұмысын
жалғастырады.
Еуропада 1995 жылы инновациялық шағын кәсіпорындарға құйылған 2,6
млрд.евродан 2004 жылы 37 млрд.евроға дейін жетті. Венчурлық
қаржыландырудың ең басты қызметінің бірі – оның шағын инновациялық
кәсіпорындарға қолдау көрсететіндігінде.
1 кесте - Ғылымның жағдайы мен дамуының негізгі көрсеткіштері
Көрсеткіштер 2005ж 2006ж 2007ж 2008ж
Жалпы ішкі өнім, млрд. 7590,6 10213,7 12849,8 16052,9
теңге
Зерттеулер мен 21527,4 24799,9 26835,5 34761,6
әзірлемелерге жұмсалған
ішкі шығындар қолданыстағы
бағада,млн.теңге
ЖІӨ, % 0,28 0,24 0,21 0,22
Зерттеулер мен 390 437 438 421
әзірлемелерді
орындаған ұйымдар саны
Мемлекеттік сектор 149 151 134 104
Жоғары білім секторы 114 123 133 126
Кәсіпкерлік сектор 112 152 155 166
Бейкоммерциялық жеке 15 11 16 25
сектор
Зерттеулер мен 18912 19563 17774 16304
әзірлемелермен
айналысатын персонал саны
жыл соңында, адам
Соның ішінде: зерттеушілер11910 12404 11524 10780
Одан: Ғылым докторлары 1106 1157 1166 1191
Ғылым кандидаттары 3018 3147 3058 2861
Зерттеулер және
әзірлемелермен айналысатын14584,2 19247,7 8782 19176,7
ұйымдардың негізгі
қаражаттары, млн. теңге
Бұл кестеде ең бірінші көзге түсетіні – зерттеу мен әзірлемеге
жұмсалатын шығынның 4 жылдың ішінде 13,2 млрд.теңгеге өскеніне қарамастан
ЖІӨ-нің көлеміне шаққандағы онсыз да жарты пайызға жетпейтін деңгейінің
соңғы жылдарда өсудің орнына кеміп бара жатқандығы. Екіншіден оларды
орындаған ұйымдар саны 12%-ға өсіп жатқанымен (2008 жылы тіпті кему үрдісі
орын алып отыр) сол ұйымдағы қызметкер ғалымдар мен зерттеушілер санының
13%-ға кеміп бара жатқандығы. Ғылым кандидаттары мен докторлары санының өсу
динамикасы да мардымсыз. Ғылым докторлары 2008 жылы 2005 жылғыдан 85 адам,
ал 2006 жылғы көрсеткіштен 34 ғалым артық дайындалып шығарылған болса,
ғылым кандидаттарының саны 2006 жылдан бастап азаю үстінде - 2008 жылы
ғылым кандидаттары 2006 жылмен салыстырғанда 286 адамға, ал 2005 жылғыдан
157 ғалымға кем дайындалған.
Техника саласындағы аспиранттар санына өсу тенденциясы тән болса,
экономика саласында да сол үрдіс. Экономика ғылымын зерттеушілер саны
математика-физика, химия және биология секілді үш бірдей іргелі ғылымды
зерттеушілер санымен пара-пар, техника саласындағылар саны одан да көп,
және ол үрдіс 5 жыл бойына сақталып отыр.
2-кесте – Зерттеулер мен әзірлемелерге арналған негізгі құрал-жабдықтар
және негізгі капиталға жұмсалған инвестиция (нақты құны бойынша, млн.т.)
Көрсеткіштер 2005 ж. 2006 ж. 2007 ж. 2008 ж.
Негізгі 14584,2 19247,7 18781,9 19176,7
құрал-жабдықтардың орташа
жылдық құны, млн.теңге.
Одан:
Машиналар мен жабдықтар 7105,7 9809,8 10005,4 9654,5
Негізгі 32,6 29,7 27,5 31,3
құрал-жабдықтардың тозу
дәрежесі,%
Негізгі құрал-жабдықтарды18,6 14,5 16,2 10,6
жаңарту коэффиценті,%
Негізгі құрал-жабдықтарды1,4 3,2 1,2 2,0
жою коэффиценті,%
Негізгі капиталға 11582 13382 15448 17778
жұмсалған инвестиция,
барлығы
о.і.құрылыс-монтаж 4247 4177 6880 10146
жұмысына
Жабдықтар 5284,2 6072 6555 7375
Инвестицияның жалпы 0,48 0,47 0,46 0,42
көлеміндегі үлесі, %
Жоғарыдағы 2-кестеде негізгі құрал-жабдықтардың бағасының өсуі
байқалып тұр, оның ішінде негізгі қордың белсенді бөлігі саналатын
машиналар мен жабдықтардың үлесінің өскені зерттеу мекемелерінің капиталдық
шығынын қаржыландыру жұмысы жақсарып келе жатқанын көрсетеді. Негізгі құрал-
жабдықтардың тозу дәрежесінің 30% төңірегінде қалып отыруы, яғни жоғары
болуы, ал оларды жою коэффициентінің төмен болуы, негізгі құрал-жабдықтарды
жаңарту коэффициентінің көтерілудің орнына 4 жылда үнемі кеміп бара
жатқандығы – басты мәселелердің бірі.
Негізгі капиталға жұмсалған инвестиция көлемі соңғы 4 жылда 11582
млн.теңгеден 17778 млн.теңгеге, оның ішінде құрылыс-монтаж жұмысына
бөлінген қаржы 2,4 есеге өскенімен оның жалпы инвестицияның көлеміндегі
үлесі өсудің орнына 0,48%-дан 0,42%-ға дейін кеми түскен.
Өнеркәсіптің жалпы ішкі өнімдегі үлесі соңғы 5 жылда іс жүзінде
өзгермей, 29% көлемінде тұр. Тіпті кейінгі үш жылда 29,8%- дан 29,3 %-ға
төмен түсу динамикасы байқалады. 2000 жылғы 33,3% деңгейге жете алмай
қалып отырмыз. Қызмет көрсету саласы соңғы 5 жылда 2,6%, соңғы 3 жылда 2,2%-
ға ғана өсіп, 1995 жылғы деңгейден 1,9%- ға ғана асып отыр.
Яғни, өндіруші өнеркәсіптің жалпы өнеркәсіптегі үлесі төмендеудің
орнына өсіп келе жатқанын, ал өңдеуші өнеркәсіптің үлесі керісінше көбеюдің
орнына азайып бара жатыр. 1998 жылы өндіруші өнеркәсіп үлесі 24,3%-ға,
өңдеуші өнеркәсіп 56,2%- ға ие болса, 2001-2004 ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz