Ірі қара малды және төлдерді азықтандыруда Д витаминінің маңызы

Пән: Ветеринария
Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 33 бет
Таңдаулыға:

Қазақстан Республикасының Білім және ғылым министрлігі
Жәңгір хан атындағы Батыс Қазақстан Мемлекеттік Университеті

Биотехнология, мал және балық
шаруашылығы кафедрасы

Ауыл шаруашылық малдарын азықтандыру пәнінен
КУРСТЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы:
Ірі қара малды және төлдерді азықтандыруда Д витаминінің маңызы

Орындаған:
Тексерген:

Орал, 2013ж.

Мазмұны

I. Кіріспе
бөлім ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1.1. Әдебиетке
шолу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... 5

ІІ. НЕГІЗГІ БӨЛІМ
2.1. Ірі қара төлін өсірудің маңызы және мал азығының түрлері мен
құрамы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 10
2.2 Сапалы мал азығын дайындаудың
технологиясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .17
2.3. Мал қораларын жобалаудың нормативтік базасы және мал азығындағы
D витаминінің
маңызы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... 21
2.4. Малды азықтандырудың түрлеріне азық құрамына экономикалық баға
беру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..27

ІІІ. Қорытынды
бөлім ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... .29

Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
..31
I. Кіріспе бөлім
Мал шаруашылығы адамдардың байырғы заманнан бері айналысып келе жатқан
Кәсіптің түрі. Мал шаруашылығы адамның азық киімін тағы басқа
қажетіліктерін қамтамасыз ететін шаруашылық түрі. Жеңіл өнеркәсәптің
дамуындағы ең басты сала өзін-өзі жетілдіретін ең басты сала. Адамзатың
байырғы уақыттан бері шұғылданып кележатқан шаруашылық мал шаруашылығының
салалары өте көп. Мысалға алатын болсақ мал шаруашылығының басты салалары
ірі қарамал шаруашлығы, қой шаруашылығы, жылқы шрашылығы түйе шаруашылығы
құс шаруашылығы, шошқа шаруашылығы. Бұл шаруашылықтарының барлығы дерлік
адаммен байланысты дамып қалыптасқан. Мал шаруашылығы ауыл шаруашылығының
басты саласы, бұл шаруашылықпен дүнйе жүзінің түгелдей халықтары айналсады.
Әр елде әр түрлі аймақтарда әр шаруңакшылықпен айналсатын өзіндік
ерекшеліктері бар. Оның географиялық орналасуы мен табиғи жағдайларына
байланысты қалыптасқан. Мал шаруашылығымен айналысқан елдерде көп несе
жеңіл өнер кәсіп соның ішінде текстиль өнеркәсібі яғни мата өңдеу тоқыма,
талшық өндіру өнер кәсіптері дамыды. Сонымен қатар ірі мал шаруашылығы
барлық мал шаруашылығынан оның етін азық ретінде сүт жүнін тағы басқа
заттарын алады. Бұл халықтың әл ауқатына әсер етеді. Ол тікелей ауыл
шаруашылығының дамуына әкеледі. Сонымен қатар олардың экономикасының
дамуына ілгері ықпал жасайды. Адамзаттың көптеген қасиеттерін осы мал
шаруашылығының өнімдері қамтамассыз етеді. Мал шаруашылығы ауыр күшті қажет
етпейді, ашық аспан астында бағуға болады. Мал шаруашылығымен дүнйе жүзінің
барлық елдері, барлық аймақтары түгелдей айналсады.
Ірі қара малының сүттілік және еттілік тұқым қуалау қасиеттері
қалыптасып даму үшін, олрға қолайлы орта жағдай болуы керек. Оның бастысы –
малды дұрыс азықтандыру және дұрыс пайдалану.
Малдың организімі мен сыртқы ортада тығыз байланыс бар, сыртқы ортаның
өзгеруіне байланысты жас организім де өзгеріп, онда әр түрлі құбылыс
болады, әсіресе жас малдың өсіп-дамуына және өнімділігінің қалыптасуына
тұқым қуалау заңдылығымен қатар азықтандыру көп әсер етеді. Мал дұрыс
азықтандырылмаса немесе мал азығы жетіспесе, оның тұқым қуалаушылық қасиеті
жузеге аспай қалуы сөзсіз. Азықтандырудың бірінші тәсілін қолданып, оның
өнімдік қасиетін де өзгертуге болды. Сондықтан төл өсіру ірі қара табынынан
өнімді көп алудың негізгі бір жолы.
Малдардың өнімділігі қоршалы бағуға қарағанда төмендемеді. Дақылдың
жайылымдар ең арзан жазсыз жазықты береді. 1 га азықтың бірлігіндегі 2000-
2500 шалғындық өнімділігімен салыстырғанда азық бірлігі 3500-4000 аса өнім
кезінде өзіндік құндылығы 2 есе төмендейді. Дақылдың жайылымдарда ең арзан
сүт алады. Сүттің өзіндік құны сүтті сиырлар рационында жайылымдық азықтың
үлестік салмағына тікелей байланысты болады. Жайылымдағы жануарлар
рационында азық үшін жоғары болса, өнімнің өзінді құн бірлігі төмен,
өндірістегі бұл саланың рентабельділігі жоғары болады. Ресей Федерациясы
Калинин облысы Калинин ауданы Киров шаруашылығында тек соңғы жылдары ғана
дақылдың жайылымдар құрумен айналыса бастады. Бірақ қазірдің өзінде
жайылымдар шаруашылыққа сүтті табынға жалпы жылдық азық көлемінің үшінші
бөлігін береді және жылдық сауылған сүттің 54% алуға мүмкіндік береді. Жыл
ішінде орта есеппен килограмм сүт өндірісіне бір азық бірлігі жұмсалады. Ең
маңызды және ең қиын проблема малдарды белоктың жемазықпен қамтамасыз ету
болып табылады. Белоктың жетіспеушілігі (немесе ашығу) барлық тіршілік
функцияларының бұзылуын әкеледі – тайыншаның өсуінің тежелеуі және
тоқталуы, өнімнің түсуі, удай өндірістің төмендеуі, жемазықтың шығындылуы
және өзіндік құнның жоғарылауы. Рационда белоктың жетімсіздігі басқа барлық
қоректік заттар жеткілікті болғанда да әдетте рационда барлық
компоненттердің қолданылуының нашарлауына әкеледі.
Малдың өнімдік және тұқымдық қасиетінің қалыптасуы дұрыс
азықтандырумен қатар олардың эмбрионалдық (бұзаулағанға дейін) және
постэмбрионалдық (бұзаулағаннан кейінгі) өсіп даму заңдылығына байланысты.
Төлдің эмбрионалдық даму уақытын үш кезеңге: ұрықтық, эмбрионға дейінгі
және эмбриондық деп бөледі.
Курстық жұмыста мынадай мақсаттар мен міндеттер қойылған:
- ірі қара мал етінің сапасын сараптау;
- жалпы шикізатқа қойылатын талаптар;
- өнімнің сапа көрсеткіштерін анықтау әдістері;
- ет және ет өнімдерін сертификаттау тәртібі.
1.1. Әдебиетке шолу
Ф.И.Беднягиннің зерттеулерінде, малға азық дайындау кезінде азықтың
құрамында минералды заттар кальий сонымен қатар, Д витаминіне мұқтаждығын
қамтамасыз ету шарт екендігін айтты.
Қазіргі кезде барлық витаминдердің химиялық құрамы анықталды және
олардың бәрі синтездік жолмен алынды. Оларға химиялық атау берілді,
мәселен, А витамині — ретинол (ол жалғауы молекуласында спирт тобы бар
екенін білдіреді) деп аталады. Д витамині — кальциферол деп аталады, яғни
"кальций ионын, тасымалдайды" деген мағынаны береді. Сол сияқты
витаминдерді ол жетіспеген кезде ұшырайтын аурудың атымен атау кабылданған.
Ол кезде "анти" деген қосымша жалғанады. Бұл қосымша сәз болып отырған
витаминге сәйкес авитаминоз ауруының алдын алады және одан сақтандырып
жазады деген мағынаны білдіреді. Мысалы, Д витамині антирахит витамині
(рахитке қарсы) деп, С витамині антицинготтық (құр-құлаққа қарсы) витамин
деп аталады т.с.с.[10]
Ө. Бейсенова, К. Каймулдинова, С. Әбілмәжінова зерттеулерінде Д
витаминін малды азықтандырғанда гипо және авитаминоздарға шалдықтырмау үшін
азық пен құрамажемге не белокті витаминді қосындыларға қосады екен.
Б.Әкімбековтың зерттеулері бойынша сиыр өнімділігі артқан сайын,
рацион құрғақ затына және онымен жеткізілетін энергия мен қоректік заттарға
мұқтаждығы өсе түседі.
А. В. Ланина зертеулерінде Д витаминіні стриндердің өнімдері. Олардың
оншақты түрінің ішінде Д витаминдерінің маңызы зор.
А.П.Колащников деректері бойынша эргостеиннен Д витамині шөп
шабылғаннан кейін, күн кезінде кептіргенде пайда болатынын ескеру керек,
тек балауызданып, піскен жүгері дәнінен Д витаминіні біршама біршама
жиналады екен. Д витамінінің 1 х.ө. ретінде Д 2витаминінің 0,025 микрограмы
алынған.
Д витаминінің азықтандырудағы негізгі қызметі ас қорыту барысында
кальций сіңімділігін жоғарылату. Бұл витамин жетіспеген жағдайда азық
кальцийі ерімейтін фосфорқышқылды тұзы кальций фитатына айналып,
сіңірілмейді де, мал рахитке ұшырайды.
Р.Шиманннің зерттеулерінде тотығу тотықсыздану реакцияларында Д
витамині тотығыпп карбоксилдену мен тотығып фосфорлануды жылдамдатады. Ол
жетіспеген жағдайда сүйектен кальций мен фосфор шығарылуы күшейіп, мал
остемаляция мен остеопорозға ұшырайды. Оған жол бермеу үшін малды
күнделікті күн көзіне серуендеткен жөн.
Мүйізді ірі қара малға қыз кещінде бір грамы Д витаминінің 400 х.ө.
жинайтын сәулелендірілген азықтық ашытқы беруге болады. 1кг астық
тұқымдастарының сапалы пішеніне Д витаминінің 300-500, бұршақ тұқымдастар
пішініне 400-600, сабанда 30-40, сүрлемде 40-70, балық ұнында 50-100 х.ө.
жиналады.
Л.Гофман (1978) деректері бойынша рацион құрғақ затында алмасу
энергиясының шоғырлану дәрежесі мал тіршілігін қамтамасыз ету мен өнім
түзілу арақатынасына ықпал етеді.
К.Т.Касымов деректерінде витаминдер зат алмасуын реттеуге өажет
ферменттерді белсендіргіш қосындылар. Олар майда және суда еритін топқа
бөлінеді.
В.И.Фисинин зерттеулерінде сиыр азықтандыруда мерзімдік азық үлестерін
жетіспейтін қоректік элементтер мен қуаттар бойынша теңестіру мақсатында
сондай ақ төл өсіру кезінде табиғи сүтті аздап немесе толық алмастыру үшін
арнайы таңдап алынған көптеген бөліктерден тұратын зауыттарда дайындаған
қоспалар құрама азықтар пайдаланады.
И. Михаиловичтің аитуы боиынша, витаминдердің тағамдық заттарда
жетіспеуінен болатын дерттер көне заманнан-ақ белгілі болғанымен, оның
себептері осы біз өмір сүріп отырған XX ғасырдың бастапқы жылдарында ғана
анықтала басталады. Казіргі уакытта витаминдер тобына жататын заттар ете
көп.
О. Волковтың деректерінде ескеретін жайт, Д витамині біршама улы. Оның
дозасы артық болған жағдайда сүйегі ауруға шалдығады, жемшөбін жөнді
жемейді, гепатосшіеномегамия, жалпы улану белгілері байқалады. Сонымен қоса
терісі ауруға шалдығыгі, тері қабаты сыпырылып түсе бастайды.
В.Соколовтың айтуы боиынша Тетравит және тривит. Майда еритін
витаминдердің жиынтық препараттары. Гипо және авитаминозды, ксерофтальмияны
(көздің қүрғақ- тануын), рахитті, сүйекгің жұқаруын (остеомалядия),
тетанияны (құрысуды), эннефаломалияны (мидан қабьшуьш), бауырдың улы
дистрофиясынын, тері кабынүын, жөнді жазылмаған жара мен жарақатты, кілекей
қабықтың катаральды қабынуьш емдеу және сақтандыру үшін, сондай-ақ жана
гуған төлді тез жетілдіру және малдың төлдегіштігі үшін қолданылалы[3].
Сертификация термині жаңадан пайдалана бастаса да, ертеде 19-ғасырда
пайда пайда болған, Германияда 1934 жылдан бастап құрал-жабдықтарды
электромагниттік сиымдылыққа сертификаттаған. Латын сөзінен аударғанда
сертификат сөзі дұрыс жасалған деген мағынаны береді. Сертификаттаудың
Қазақстан Республикасында даму сатысы Тұтынушылардың құқығын қорғау
туралы заңында көрсетілген.
Н.Ә.Жазылбеков, Ә.М.Меңдебеков (1990ж) мәліметтері бойынша, Орталық
Қазақстан жағдайында, қазақтың ақбас тұқымды сиырларының ерте көктемде
бұзаулаған кездегі сүттілігі 1600-1900, күзде не қыста бұзаулағанда — 1250-
1370кг-ды құрайды, ал азықтандыру деңгейі жақсы болса, ол 150-210кг-ға
артады.
Н.Ә.Жазылбековтың (1994ж.) жүргізген тәжірибелерінің мәліметтері
бойынша, Қазақстан жағдайларында ет бағытындағы ірі қара бұзауларын 8
айлығына дейін енесінен айырмай, орташа қарқынмен өсіргенде (тірілей
салмағының тәуліктік өсімі 750-800- ден 1000г-ға дейін), оларға жұмсалған
құнарлы азықтар енесінен айырғандағы тірілей салмағының 100кг-на шаққанда
0,8-0,85-тен 0,9-1,2 центнерге дейінгі мөлшерде болған.
В.Д.Крючков, (2000ж) көп жылғы зерттеулерінің нәтижесінде, ет
бағытындағы ірі қара шаруашылығында төлді ерте көктем айларында алудың
тиімді екені, мұның емізулі сиырлардың жайылымға шыққан бойда-ақ
сүттілігінің 15-20%-ға артуына ықпал ететін, сонымен бірге N айлық
бұзаулардың тірілей салмағын 25-30кг-ға арттыратын көк азықты барынша көп
пайдалануына мүмкіндік беретіні белгілі болды. 8 айлығынан 18 айлығына
дейінгі ұрғашы баспақтар. Өсіп-жетілу кезеңінде ұрғашы баспақтар орташа
қондылықта болуы тиіс. Ағзасы арықтаған кездегідей, майдың шамадан тыс
жиналуы да ішкі органдар мен тіндердің қалыптасуына кері әсерін тигізеді.
Орташа тәуліктік салмақ өсімін 650-800г деңгейінде алу мақсатында, мал
басын толықтыруға арналған ұрғашы баспақтарды өсіру технологиясы мен
Қазақстанның табиғатын, сондай-ақ ауа райы ерекшеліктерін ескере отырып,
ҚазМШТҒЗИ ғалымдары Н.Ә.Жазылбеков., Қ.Қ.Құсайынов, (1997) оларды
азықтандыру үшін қажетті қуат, протеин, фосфор және күкірт мөлшерлерін
жасаған болатын.
З.С Сейтовтың айтуы бойынша Витаминдерді зерттеуді ең алғаш орыс
оқымыстысы Н.И .Лунин бастады. Ол алғашқы рет тамақтың құрамындағы
жануарлардың тіршілігіне әсер ететін заттарға көңіл аударды. XIX ғасырдың
аяғына дейін жануарлар тіршілік етуі үшін кемірсулар, майлар, белоктар,
минералды заттар және судың болуы жеткілікті деген пікір қалыптасып келді.
Н.И.Луниннің жасаған тәжірибесі Н.И. Лунин жоғарыда көрсетілген
заттардың коспасымен тышқандарды қоректендірген. Бірақ тәжірибе
тышқандардың тіршілік етуі үшін бүл қоспадағы заттардан басқа бір заттың
жетіспейтінін көрсетті. Осыдан кейін ғана бүкіл тірі ағзалардың тіршілік
етуі үшін қажетті бұрыннан белгілі заттармен қоса тағы бір белгісіз зат бар
деген пікір пайда болады.
У. Бунгенің С. А. Сосиннің және тағы басқа шет ел оқымыстыларының
жүмыстары дәлелдеп берді. 1896 жылы голланд дәрігері Эйхман ақталған
күрішпен тамақтанатын адамдардың "бери-бери" ауруымен көп ауыратынын, ал
ақталмаған немесе жартылай ақталған күрішпен тамак- тандырылғанда адамдар
ол аурумен ауырмайтынын байқады. Кейіннен Гопкинс (1906 жылы) күріш дәнінің
сыр- тқы қауызында белгісіз бір заттың бар екенін, ал ақталған күріште ол
заттың болмайтындығын анықтады. 1912 жылы поляк оқымыстысы К.Функ ашытқыдан
витаминге ұқсас құрамында амин тобы бар кристалды затты бөліп алды. Бұл
затпен полиневрит аурымен ауырған көгершінді емдеп жазды. Бұл заттың
жануарлар ағзасына тигізетін әсерін зерттей келе, оның проф.
Н.И.Лунин ашқан жаңа затқа ұқсас екенін анықтады. Осыдан кейін Функ
адам мен жануарларда болатын кейбір аурулар тағамның құрамындағы белгісіз
бір заттың жетіспеуінен болады деген қорытындыға келді. Ол бұл затты
"витаминдер" деп атады. "Вита" — латынның "тіршілік, өмір" деген сөзі, ал
"амин" — деп химиялық құрамында азоты бар заттарды атайды [10].
В. Соколовтын аитуы бойынша 1913 жылы Макколлум және оның шәкірттері
жануарлардың қалыпты дамуы үшін майда еритін фактор "А" - ның қажет екенін
анықтап, оған А витамині деп ат берді. А витаминінің жетіспеуі адамды ақшам-
соқыр ауруына шалдықтыратыны анықталды. Макколлум витаминдерді ашылу ретіне
қарай латын алфавитінің алғашқы әріптерімен белгіледі. А витамині, С
витамині. Кейіннен В витаминінің бірнеше түрлері белгілі болады да, оларды
ретіне қарай В,, В2, В3, т.б. деп белгіледі.
1928 жылы Сент-Дьердьи Д витаминін ашты және оның малдың бүйрек үсті
безінен бөлінетінін, сонымен бірге кейбір өсімдіктерде кездесетінін
анықтады. Осыдан кейін 1935 жылы дат ғалымы Дам қанның құрамында бо латын
К витаминін.
1948 жылы Смит, Фолкерс т.б. В2 витаминін тапты. Бұл витаминнің
жетіспеуі адам ағзасында қанның азаюына әкеліп соктыратыны белгілі болды.
В. Данилевскидің деректерінде, Кеңес заманында А. В. Палладин, М. Н.
Шатерников, Л. А. Черкес, В. Н. Букин, В. В. Ефремов сияқты оқымыстылардың
бастауымен көптеген зерттеу жұмыстары жүргізіледі. Түрлі эксперименттер
арқылы авитаминоздардың патофизиологиялық және биохимиялық езгерістері
ашылды.
Н.А.Кекибаевтің (2006) мәліметі бойынша Қазақстандағы жылқылардың
жергілікті популяцияларымен салыстырғанда Сарыарқа зауыттық жылқыларының
өлшемдігі көп. Аттың жергілікті биелерге жаңа Сарыарқа айғырларын салғанда
олардың ұрпақтарын салмағы ешқандай қосымша қаржы жұмсалмай – ақ 30-40 кг
артады. Жаңа типті айғырлар тірілей салмағының гигиеналық потенциялы 570
кг, ал биелердікі 540кг-ға жетеді. Ұша шығыдылығы жыл сайын Сарыарқа
жылқыларының элита және 60% I класс асыл тұқымды құлан мен байталдардың 100-
ден астамын сатуға мүмкіндігі бар.
К.А.Жұмағұловтың (1983) деректеріне сәйкес республикамызда ет
өндірудің мол резервтерінің бірі – үйірлі мал шаруашылығының алатын орны
ерекше. Мұндағы негізгі мақсат республикамыздың пайдаланылмай жатқан
жайылымдарын толық игеру.
Т. Несіпбаевтың аитуы боиынша XVIII ғасырдың ортасында Глиссон
деген ағылшын дәрігері Лондон қаласында тұратын жас балалардың арасында
кездесетін ауру туралы жазған болатын . Бұл ауру мен ауырғандардың
сүйектері деформацияланатындығы анықталды, кеиінен оның мешел рахит ауруы,
яғни тағамда Д витамині жетіспеушілігі салдарынан екендігі белгілі болды.
Е.Д.Керімбаевтің (1974) деректері бойынша қазақ жылқысын жақсартып,
сапасын арттыру ісінде қазақы биелерді, дон, желісті, ауыр жүк тартатын
және басқа тұқымды айғырдан будандастырудың үлкен маңызы бар.Қазақы
биелердің ерекше қасиеттері, олар жергілікті жердің жағдайына тез үйренеді,
тез семіреді, сүтті келеді, табында бағылғанның өзінде іш тастамайды.Ал,
құлынын өз сүтімен асырап, тез есейтеді.
Б.Б.Қайыпбайдың (2006) деректері бойынша лабораториялық жағдайда
жануарларға жүргізілген тәжірибелік жұмыстар, жылқы арасында көп кездесіп
жүрген сақал және пастереллез аурулардың аралас түрін емдеудің тиімді
тәсілін жылқы малының өзіне қолдануға мүмкіндік береді.
А.И.Имангалиевтің (1970) зерттеуі бойынша биенің сүт өнімдерін
арттыру, оның ішінде осы белгілеріне қарай таңдап, алынған биелерді алдын –
ала азықтандыру мөлшері дәрежесімен біршама анықтауға болады.Биенің
сүттілігі оны азықтандыру мен бөліп – күту жағдайына тікелей әсер етеді.
З. К Қожабековтын аитуы боиынша витамин көздің торлы қабығының жарыққа
сезімтал ферменті, ол эпителийдің, жыныс органдары мен бездерін, тер
безінің өсіп-жетілуіне қатысады. А витамині сонымен қоса фосфор, углевод,
липид алмасуды реттейді.
ІІ. НЕГІЗГІ БӨЛІМ
2.1. Ірі қара төлін өсірудің маңызы және мал азығының
түрлері мен құрамы
Мал азығы, жемшөп - мал азығына, яғни жемшөп қорына, мал жайылуына
пайдаланылатын табиғи және екпе жайылымдар мен мал азықтандыруға
жұмсалатын, яғни жемшөп қорын толықтыратын, табиғи және екпе шөп шабыстар,
сонымен қоса мал азығын дайындауға пайдаланылатын азықтық дақылдар мен
олардан дайыңдалатын азықтар мен түрлі азықтық қалдықтар мен қосыңдылар
жатады. Жайылым оты (шөбі) оларға малды жайғаңда немесе орып, алдарына
салынып көк азық түріңде пайдаланылса, шөпшабыс көгі шабылып, пішенге
кептіріліп, жиналып, сақталып, қысқы ірі, яғни қатайып іріленген азық
ретінде пайдаланылады.
Бұрын Қазақстанда ірі қараның басым көпшілігі жергілікті қазақы мал
болды да, солтүстік облыстардың кейбір аудандарында ғана қырдың қызыл
сиыры, Жетісуда және оңтүстік облыстарда швиц тұқымы мен қара ала тұқым
малы өсірілді. Қазақстанда отызыншы жылдардың басында герфорд, швиц,
симментал, қырдың қызыл сиыры және қара сиыр тұқымы көптен әкелінді де,
олармен жергілікті ірі қараны будандастыру кеңінен жүргізілді. Мал
өнімділігі бірнеше жағдайларға байланысты келеді. Осы орайда ауызға малдың
шыққан тегі оралады. Бұл тұқымның асылдығына келіп саяды. Содан кейін
тұқымдық қасиеттерінің тіршілікте дамып, іске асуы да қалыс қалмауға тиіс.
Осы жағдайларға ең алдымен жас кезінде азықтандырып, күту жатады. Міне, осы
жайттарды ескере отырып, малдың шыққан тегі мен сырт пішініне қарап-ақ оның
келешектегі өнімділігін болжауға әбден болады. Сиырдың сүттілігін байқайтын
біршама ерекшеліктері болады. оны болашақ сиыр иелері жақсы білуге тиіс.
Сиырды сатып алардан бұрын оның шыққан тегін анықтап алу керек. Таза
тұқымды, мол өнімді малдан көбіне мол өнімді төл туады. Сонымен қатар, осы
малдан ілгерілікте туылған төлдің өсіп-жетілу барысын, өнімділігін, оның
азығын да ескергеннің артықтығы жоқ. Егер олар мол өнімді болса бұл бұқа не
сиырдың өз өнімділік қасиеттерін төліне жақсы дарытатындығын көрсетеді.
Қара малдың денсаулығы мен өнімділігі әр организмдернің өзіндік құрылысына
тән конституциялық ерекшеліктеріне байланысты келсе, сол ерекшеліктер оның
сыртқы дене пішіні мен тұлға ерекшеліктері – экстерьермен, сонымен тығыз
байланысты ішкі құрылыс ерекшеліктері – интерьерімен белгіленеді. Сондықтан
экстерьерлік ерекшеліктерді бағалай отырып, малдың ішкі құрылысына,
органдарының қызметіне назар аударуға болады. Енді сүтсіз сиырды
айқындайтын қызметіне назар аударуға болады. Енді сүтсіз сиырды айқындайтын
экстерьерлік белгілерге тоқталып өтейік. Ең алдымен, олардың сүйегі жеңіл,
бірақ мықты, аяқтары түзу, тұяқтары қатты келеді. Сүттілікті айқындайтын
негізгі белгі – сиыр желінің дамуы. Желіндері жақсы дамыған, емшектері
салалы, сүт тамырлары қатты білеуленіп, желіннің алды-артындағы терісі
жұқа, селдір жүнді, жиырылыңқы келуге тиіс. Халық арасында сиырдың
сүттілін, өнімділігін өздерінше анықтайтын кісілер де бар. Мысалы, біреулер
танауының үстіндегі тер моншақтары мен құлағының тер және май бездеріне
қарап тері және май бездері жақсы жұмыс істейді деп таниды. Мұндайда сүт
бездерінің, яғни емшектердің де қызметі жетілген деп тұжырымдауға болады.
сүтті сиырлардың қабырғалары омыртқаға қарай бұрыштана қиылған, соңғы екі
қабырға аралығында 3-4 саусақ сыюға тиіс (5-6 см). олардың құйрықтары ұзын,
жерге сүйретіліп жатады. Ал құйрық ұшындағы қайызғақ мол да майлы сүт
шығатын сиырлар организміндегі зат алмасу барымының жедел жүретіндігін
байқатады (1 сурет). Сүт тамырларының кеуде қуысына енетін жеріне (сүт
құдығы деп те аталады) 2-3 саусақ сыюға тиіс. Сонда ғана сүттің түзілуіне
қажетті (әр 1 литріне 400-600 л) қан айналымын қамтамасыз ете алады.
Халықты мал өнімімен қамтамасыз етуде ірі қара өнімі қазіргі кезде алдыңғы
орын алды. Демек, оқымыстылар мен мамандардың алдында тұрған мақсат – жас
малды дұрыс өсіру және мал бордақылау, сут өндіру технологиясын жақсарту,
оны өндіріске енгізу, ірі қара тұқымын әлі де болса жақсарта түсу қажет.
Ірі қара еліміздің мал шаруашылығы экономикасында маңызды орын алады. Халық
шаруашылығына түсетін қаржының тең жартысына жуығын ірі қара шаруашылығы
береді. Қазақстанда отызыншы жылдардың басында герфорд, швиц, симментал,
қырдың қызыл сиыры және қара сиыр тұқымы көптен әкелінді де, олармен
жергілікті ірі қараны будандастыру кеңінен жүргізілді.
Мал өнімділігі бірнеше жағдайларға байланысты келеді. Осы орайда
ауызға малдың шыққан тегі оралады. Бұл тұқымның асылдығына келіп саяды.
Содан кейін тұқымдық қасиеттерінің тіршілікте дамып, іске асуы да қалыс
қалмауға тиіс. Осы жағдайларға ең алдымен жас кезінде азықтандырып, күту
жатады. Міне, осы жайттарды ескере отырып, малдың шыққан тегі мен сырт
пішініне қарап-ақ оның келешектегі өнімділігін болжауға әбден болады. Ірі
мал азығына орылып, дәні алынған сабан, топан да жатады. Көк жүгері,
күнбағыстың шырынын, яғни сөлін сақтау үшін оларды сүрлемге, ал қиын
сүрлемделетін бұршақ тұқымдастар (жоңышқа, беде, т.б.) көгін пішеңдемеге
салады. Осылай дайындалған шырынды азыққа азықтық тамыр-түйнек жемістілер
(қызылша, сәбіз, картоп) мен бақшалық дақылдар (асқабақ, әңгелек, т.б.)
жатады. Малдан алынатын өнім сапасының ең маңызды факторы – азықтандыру.
Жақсы мал азығының қоры мал шаруашылығын дамытудың ең басты шарты болып
табылады. Мал ағзасы өзінің тіршілігіне қажетті заттарды өзін қоршаған
ортадан алады. Бұл өз кезегінде рацион құрамында қоректік заттардың
шоғырлануын қажет етеді. Малды дұрыс өсіру, мол өнім алу және басын көбейту
үшін оны қоректік заттармен қамтамасыз ететін азық қорының базасы болуы
қажет. Бүгінгі таңда республика аумағында 187 миллион гектар көлемді алып
жатқан жайылым, 5 миллион гектар шалғындық және 2,4 миллион гектар мал
азығы дақылдары егістіктері жем-шөптік негізгі қоры болып табылады. Жайылым
көлемі жағынан Қазақстан дүние жүзінде бесінші орын алады. Еліміздің бүкіл
жер көлемінің 67 пайызы және ауыл шаруашылығына пайдаланылатын жердің 80
пайызы жайылымның үлесіне тиеді. Жайылымның азықтық сыйымдылығы 25-28 млн.
тонна азық өлшеміне тең. Республиканың әр алуан аймақтарында жүргізілген
ғылыми-зерттеулер соңғы жылдары жайылым күйінің барлық жерлерде
нашарлағанын көрсетті. Бұл құбылыс негізінен жайылымды жүйесіз пайдалану
және экологиялық қауіпсіз жаю салдарынан қолданыстағы жайылымдарда шөп
өнімділігі 50-60 пайызға дейін төмендеген. Соның салдарынан топырақ пен құм
көшкінін туындататын эрозиялық процестер белең алып, 26,5 миллион гектар
алқап деградацияға ұшырады. Қазақ мал шаруашылығы және жем-шөп өндіріс
ғылыми-зерттеу институтының мәліметтері бойынша, қазіргі кезде малдың
жайылымдық азықпен қамтамасыз етілуі 70 пайыздан аспайды. Жемшөптік
дақылдар өсірілетін егістік көлемі 2378,5 мың гектарды құрайды. Оның 74,4
пайызы көп жылдық шөптер, ал 10 пайызы бір жылдық мал азығы дақылдары
үлесіне тиеді. Сүрлемдің дақылдар бүкіл егістік жердің 3,5 пайызына
өсіріледі. Агротехникалық шаралардың сақталмауы себепті жемшөптік дақылдар
өнімділігі өте төмен. Әр гектарға көп жылдық шөптер – 15, бір жылдық шөптер
– 11 және дәнді-бұршақты дақылдар 10 центнерден ғана айналып отыр. Жем-шөп
базасының аталған жағдайында қарқынды өсіп келе жатқан мал басын жем-шөппен
толқы қамтамасыз ету мүмкін емес. Сондықтан экологиялық қауіпсіздікті
сақтай отырып, жайылымдық және пішендік жерлер өнімділігін артыруға
бағытталған түбегейлі шаралар қабылдау қажет.
Азықтандыру малдық тобын және тұқымын жетілдірудің сенімді құралы.
Азықтандыру малдың ішкі органдарының дамуына үлкен әсер етеді. Қозыны
енесінен айырып алғаннан соң, тек ірі азықпен азықтандырғанда, үлкейгеннен
кейін оның ішегінің ұзындығы, денесінің ұзындығынан 44-51 есе артық болған.
Ал ірі азықты аз беріп азықтандырған тек қана 33-38 есе ұзартылған,
айтарлықтай айырмашылықтар қарнының көлемінде де болған. Бір килограмм
тірілей салмағына шаққанда қойдың қарнының көлемінің сыйымдылығы мына ретте
болған: көлемді азықпен азықтандырылған қойдың қарнының сыйымдылығы 800-900
мл, ал тек қана жеммен азықтандырылған қойдың қарнының сыйымдылығы 270 мл
болған. Мысалы, шаруашылықта малды дұрыс азықтандыру – малдың денсаулығын
жақсартуды, қалыпты төл беруін, мал тобының толқы сақталуын қамтамасыз
етіп, жақсы дамуы үшін, өнім беруге қабілеттілігін арттырады.
Малдың салмағының өсуі, қоңдылығы, төл саны азықтандыруға байланысты.
Жеткіліксіз азықтандыру, малдың өсуін, ұрықтануын, өнім беруін, дене
құрылысын, нашар төл беруін тудырады. Далалық жерлерде жемшөп өндіруді
жетілдіруде табиғи шабындықтар мен жайылымдарды жақсарту, жемшөптік
дақылдарға тыңайтқыш беру, суландыру жұмыстарын жүргізу көзделеді. Азық
қосындыларын қоректік және биологиялық әсерлі заттарға тек шартты түрде
бөлуге болады.Мысалы, минералды элементтер, айталық, кальций-сүйек, фосфор-
аденозинфосфат қышқылдары, темір-гемоглобин, кобальт-цианкобаламин, йод-
тироксин құрамына кіріп, бір жағынан,құрылымдық қызмет атқарса, екінші
жағынан, организмдегі буферлік жүйе, осмостық қысым, қышқыл-сілтілік
қатынас, иондық теңдікті қалыптастыруға,ферменттерді белсендіруші хелаттық
металэнзимдер қызметіне қатысып, биологиялық әсерлі қызмет те атқарады.
Зат алмасу барысына ішкі бездер гормондарымен қоса азықтың түрлі
қосындыларының да гормоналдық әсері болатынын ескеру қажет. Мысалы,
турнепс, соя, азықтық капустадағы струмогендік қосындылар қалқанша безінің
жұмысын бұзып, тироксин гормонының түзілуіне кедергі туғызады. Гормондық
қосындылардың қасиетін қажетті бағытта, айталық, жүйке қозушылығын тежеп,
мал мен құсты стресстен сақтандыруға, бордақылаудағы малдың салмақ қосымын
жеделдетуге, т.б. қолдануға болды.
Гормон тәріздес заттармен қоса ас қорытуына, оның ішінде, әсіресе
құстың ас қорытуында біршама деңгеиде азықтыңөз ферменттерінің де
қатысатынын ескеру қажет. Ферменттермен қатар өсімдік азықта олардың
әсеріне кедергі келтіретін фермент ингибиторларының болатынын да ескереді.
Мыысалы, соя мен басқа да бұршақ тұқымдастарда трипсин әсерін әлсірететін
трипсин ингибиторы түріндегі белок болады.Оның күшін жою үшін сояны мал
азығына пайдалану алдынды жоғары температурамен өңдейді.
Қажетті жағдайда жемшөп қоректік заттарының, оның ішінде, жасунықтың
ыдырауын өсіретін фермнттік және микробтық препараттарды қолдануға болады.
Оларды ыдыратушылық қасиеттері боынша глюкавоморин, авоморин секілді
амилолитикалық, яғни көмірсуларды ыдратушы, проторозин, протосубталин
секілді протеолитикалық, яғни протеинді ыдыратушы, целловиридин, roxsasym
секілді целлюлозлитикалық, яғни жасунықты ыдыратушы топтарға бөледі. Төл
мен ауру малдың ас қорытуын реттеу үшін пепсин, панкреатин секілді мал
дәрігерлікте қолданатын ас қорытуға көмектесетін ферменттік препараттарды
қолдануға болады.
Ферменттік препараттармен қатар медицина мен ветеринарияда түрлі
аурулар туғызатын зиянды микробтарды жоюға антибиоз құбылысын кеңінен
қолданады. Мысалы, мал дәрігерлік мақсатта барлық жұқпалы, яғни инфекциялық
ауруларға қарсы түрлі антибиотиктер қолданылады. Мал мен құс
азықтандыруында ас қорыту жолындағы пайдасыз және зиянды микроорганизмдерді
жойып, ас қорыту барысының қызметін реттеп, қоректік заттар пайдаланымын
арттыратын жиырмадан астам антибиотиктік препараттар пайдаланылады. Ас
қорытуы қалыптаса қоймаған төлді іш өтуден (тышқақтан) сақтандыру
мақсатында антибиотиктердің Биовит-40 түріндегі, т.б. қосындыларын
қолданады. Мал азығының қоректілігін жан-жақты сипаттау үшін оның
қоректілік қасиеттерін төмендететін антиқоректік заттарының әсерін де біліп
ескеру қажет. Мысалы, тиаминаза ферменті тиамин, яғни B1 витаминін
ыдырататын болса, соя құрамындағы уреаза, липооксиадаза ферменттері мен
гемоглютенин, соланин, трипсин ингибиторы, т.б. бірқатакр антиқоректік
қосындылары оның желінуін шектеп, мал денсаулығына зиянын тигізеді. олар
бұзауды диареяға шалдықтырып, шошқаны тіпті жем жеуден бас тарттырады. Бұл
келтірілген антиқоректік қосындылардың бәрі жоғары температурада
заласыздандырады. Сондықтан да мал азығына, айталық, сояны жұмсар алдында
шығардағы температурасы 105 С болатын ыстық өңдеуден өткізеді. Жоғары
температурада соя протейнінің ерігіштігі төмендеп, месқарынындағы
ыдыраушылығы кемиді де, ішектегі қорытылуы мен сіңірілуі өседі.
Антиқоректік заттарға өсімдіктерде түзілетін азоттық негіздер
алкалоидтар да жатады. Олар жеңіл еритін органикалық қышқылдар мен тұздар
құрамында ас қорыту барысында тез сіңіріліп, организмді уландырады.
Алкалоидтардың түрлі өсімдіктерде кездесетін редин, папаверин, хелидонин,
аконитин, бұршақ тұқымдастар дәнінде жиналатын гемаглютиннен түрінен
уланудан мал басынан сақтандыру қажет. Ол үшін жайылымдарды улы алкалоидтар
жиналатын өсімдіктерден арылтып немесе алкалоидтар көп жиналатын өсу
кезеңінде малды жаймай, ол кезеңі өтіп не кептірілген жемшөптің уландыру
күші тарағанда барып, сол алкалод уына төзімді мал түлігіне жегізеді. Улы
қасиеті күшті өсімдіктері көп кездесетін жердің шөбін шауып, пішенге
кептіреді. Өсімдіктерде судың қатысуымен глюкозамен (глюкон) және де
бірқатар басқа қосындыларға (аглюкон) ыдырайтын эфир тәріздес глюкозидтер
болады. Олардың көбі малға заласыз, тек кейбіреулерінің ғана уландырғыш
қасиеті күшті болады. Мұндай улы глюкозидтерден қант қызылшасы мен картоп
қабығында жиналатын сапониндерді, мақта күнжарасындағы госсиполды атауға
болады. Олардың шамадан тыс мөлшері мал қарынында пайда болған газдардың
шығуына кедергі келтіріп, қарнын кептірсе, қандағы көп көлемі қан қызыл
түйіршіктері эритроциттерді сусызданып, солуына соқтырады. Малдың
тыныстануын бұзып, тұншықтырады. Кейбір глюкозидтер ыдырауынан улы эфир
майлары пайда болады. Әдетте олар өсімдікті кептіргенде ұшып кетеді.
Қысқа мерзімде молынан пайда болған іш газдары кекірікпен шығарылып
үлгермей месқарынды кептіреді. Бұл жағдайда, әсіресе, сапониндер,
пектиндер, гемицеллюлозалар, ұшпайтын май қышқылдары секілді химусты
көбіктендіргіш қосындылар ықпалынан көбігі жарылмайтын газдар түйіршігінің
көптеп пайда болуы аса қауіпті. Газдар көбігінің пайда болуына сілекей
құрамы мен мөлшері, қарын кілегей қабатының сұйығы, олар қалыптастыратын
буферлік сыйымдылық, pH, т.б. жағдайлар жан-жақты ықпал етеді. Осыны
ескеріп малды қауіпті мезгілде, жаңа көктеген жайылымдарда жайғанда
қаіпсіздік шараларын сақтау қажет.
Азықтың қоректілігін кешенді бағалау. Мал азығының қоректілігі мен
құнарлығын физиологиялық-биохимиялық тұрғыдан жан-жақты сипаттай отырып,
кешенді түрде бағалау керек. Азықтың қоректену барысында тиімді
пайдаланылуы биологиялық тұрғыдан сапалық көрсеткіштері болып табылатын
оның энергетикалық, протеиндік, майлық, көмірсулық, минералдық, витаминдік
және биологиялық құнарлылығымен пайымдалады. Малға жегізілген азық
қосындыларын қажетті өнім қосындыларына жоғары дәрежеде айналдыру, яғни
конверсияландыру үшін азықтың жалпы, яғни энергетикалыққоректілігімен
(қуаттылығымен) қатар сапалық корсеткіштерінде жете қадағалап, зат алмасу
барысындағы қорытылған қоректік заттардың қажетті бағытта тимді игерілуіне
ықпал етуге болады.
1-сурет

Мал азығының қоректілігін сипаттағанда тірі организмде зат пен энергия
сақталу заңдылықтарының орын алатынын ескеру қажет. Бұл заңдылықтарға
сүиене отырып малға жегізілген жемшөп қоректік заттар жоғары дәрежеде
өндірілетін өнім қосындыларына айналдыруға болады. Жоғарыды келтірілгне мал
азығының қоректілігі көрсеткіштерінің әрқайсысы азық қоректілігі мен
құнарлылығының жеке қырларын сипаттайды.Олардың әрқайсысының қоректенудегі
өзіндік маңызы зор.
Мұны Н.Мак-Коллум мен М.Девистің лабораториялық жәндіктермен жүргізген
тәжірибе деректерінен көруге болады. Тәжірибедегі жәндіктерді тек бидай
дәнімен қоректендіргенде олар жөнді өспей, қысқа мерзім өмір сүрген.
Бидайға тазартылған сүт казеинін немесе сары май қосқанда да олардың өсіп-
өмір сүрулері жөнді оңалмаған. Тек бидайға сүт құрамындағыдай тұздар
қосындысын қосқанда жәндіктердің біршама өскені байқалған. Бидай мен
казеинге не бидай мен сары майға осы тұздар қосындысын қосқанда,
жәндіктердің өсуі біршама мерзімге созылып, олар аздап күшіктеп, бірақ
өмірлері қысқа болған. Іс жүзінде малға жегізілген азық қоректілігінің
объективті көрсеткіші оның қоректік заттарының ас қорыту барысында
игеріліп, өнім заттарына конверциялану (айналдыру) дәрежесі болып табылады.
Оны жұмсалған (шығындалған) азық бірлігіне өндірілген
өнім(сүт,ет,жүн,жұмыртқа,жұмыс секілді) бірлігімен өлшейді. Неғұрлым аз
азық шығынымен мол да сапалы өнім өндірілсе, соғұрлым өндірілген өнім
бірлігіне жұмсалған тікелей шығын (прямые затраты) көлемі кемуінен оның
өзіндік құны (себестоимость) азайып, мал шаруашылығының экономикалық
тиімділігі (рентабельдігі) жоғарылайды. Бұл тұрғыдан алғанда, азық
қоректілігін дұрыс бағалап, шаруашылықта мықты (жеткілікті) жемшөп қорын
дайындап, мал басын құнарлы азықтандыруды жолға қоюды нарықтық қатынастарда
мал шаруашылығын жемісті дамытудың шешуші факторы ретінде қарауымыз керек.
Қазіргі нарық экономикасы Қазақстанда өсірілетін ірі қара малдың тұқымдық
құрылымына ,олардың таралуына, бас санына және өнімділік параметрлеріне
белгілі бір талап қояды, олардың мемлекет экономикасының құрылымындағы
рөлін және мәнін өзгертеді. Тұқымды емес аз өнімді мал саны елеулі көбейіп,
біздің республикада шығарылған және ауа райға бейімделген тұқымдар саны
азайып бара жатыр. Республикадағы бағытталған ғылыми және асыл – тұқым
жұмысының нормативті базасының жоқтығы және соған байланысты асыл тұқымды
малдардың өнімділігінің төмендегендігі, сүтті және сүтті-етті бағыттағы ірі
қара малдың өнімділік параметрлерін анықтау тәсілдері бойынша ғылыми
зерттеу жұмыстарын жүргізу актуалдығы мен қажеттілігін тудырады.
Ет және ет өнімдерінде адам ағзасына керекті көп заттар бар. Олар:
ақуыз, липидтер мен майлар, көмірсу минералды заттар, витаминдер т.б., осы
көрсетілген компоненттер адам ағзасына тез сіңіріледі.
Шикізатты дайындау кезінде аса көп көңіл технологиялық факторларға
бөлінеді. Өйткені онда шикізатты дайындау кезіндегі өнімнің сапасын, өндіру
процессін және дайын өнімді сақтау процесстері жүреді.
Еттің сапасы әртүрлі факторларға байланысты болады. Онда малдың
тұқымы, жасы, жынысы, қоңдылығы, малды азықтандыру тәсілі т.б. кіреді.
2.2 Сапалы мал азығын дайындаудың технологиясы
Ірі қара - мал түліктерінен мүйізді ірі қара мал мен жылқы, түйенің
біріктірілген атауы. Әдетте мүйізді ірі қара малды өзара осылай атайды (қ.
Мүйізді ірі қара мал; Мүйізді ірі қара мал шаруашылығы; Сиыр).
Ірі қара шаруашылығы - мал шаруашылығының өнімді көп беретін саласы.
Ірі қараның арғы тегі ертеде Еуразия құрлығының далалы, орманды далалы
өңірінде таралған жабайы тур . Ол бұдан 7-10 мың жыл бұрын Жерорта теңізі
маңындағы елдерде қолға үйретілген. Ірі тұлғалы, денесінің биіктігі ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.