Ірі қара малды бордақылау және жайып семірту

Пән: Ветеринария
Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 32 бет
Таңдаулыға:

Қазақстан Республикасының Білім және ғылым министрлігі
Жәңгір хан атындағы Батыс Қазақстан Мемлекеттік Университеті

Биотехнология, мал және балық
шаруашылығы кафедрасы

Курстық жұмыс
Тақырыбы:
Ірі қара малды бордақылау және жайып семірту

Орындаған: Тастанова Г.С.
Тексерген: Касимова Г.В.

Орал, 2014ж.

Мазмұны

Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3

І. Әдебиетке
шолу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... 5

ІІ Негізгі бөлім
2.1 Ірі қара мал төлінің өсуі мен дамуының биологиялық
ерекшеліктері ... ...10
2.2 Малдарды жайып семіртуді
ұйымдастыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...14
2.3 Малдарды бордақылауды
ұйымдастыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...22
2.4 Малдарды сығындымен
бордақылау ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... .27
2.5 Малдарды төппен (бардамен)
бордақылау ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... .29

ІІІ
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... .31

Қолданылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ..33

Кіріспе
Қазіргі уақытта Қазақстан Республикасында фермерлік шаруашылықтарда
малдарды бордақылау алдымызға қойылған міндетті өзара толықтырады. Бұл
курстық жұмыста ірі қара малды жаю және семірту технологиялары берілген.
Табиғатқа зиян келтірмей, жайылымдық шалғын жерлерді барынша тиімді
пайдалана отырып, малды қалай дұрыс жаю және семіртуді ұйымдастыру керек
деген сұраққа жауап берілген.
Бордақылау — малды сапалы ет пен майды көп алу үшін сояр алдында жемге
байлап қолдан семірту. Бордақылау мерзімінің ұзақтығы түліктің түріне,
малдың жасына, бастапқы салмағы мен қоңдылығына байланысты. Ересек ірі
қараны, негізінен жасы жетіп жарамсыз деп табылған сиырды бордақылау
бастапқы күйіне қарай 2 — 3 айға созылады. Бордақылау кезеңінде сиыр
тәулігіне 800 — 1000 г үстеме салмақ қосып тірілей салмағы 18 — 20%, сойыс
салмағы 40%-ке артады, етінің сапасы да жақсарады. 12 —14 айлық
тайыншаларды бордақылау 3 — 4 айға созылады. Бордақылау маусымында жас
малдың салмағы 1,5 есе, еті мен майы 2 есе, етінің калориясы 3 есе артады.
Етке өткізетін еркек бұзауларды өсіру мен Бордақылау процестерін толассыз
өзара ұштастыру арқылы бордақылау соңында тайыншаның салмағын 12 — 13
айлығында 380 — 400 кг-ға, 16 — 18 айлығында 450 — 500 кг-ға жеткізуге
болады. Бордақылау жұмысын дұрыс ұйымдастырғанда, ірі қара тәулігіне
кемінде 1 кг салмақ қосады. Мал бордақылаудың тиімділігін арттыру үшін
түліктің барлық түрлеріне ортақ өсіп-даму заңдылықтары басшылыққа алыну
керек. Дені сау мал ғана тез қоң алып семіреді. Сондықтан бордақылауға
қойылған мал бақылауда болуы қажет. Бордақылайтын табын құрамындағы малдың
тұқымы, жасы, жынысы, салмағы, қоңы бірдей болғаны дұрыс.
Көп салалы экономикаға көшу, кәсіпкерліктің жеке және бірігу
қағидаларындағы шаруашылықтың түрлі нысандарының заңды түрде жұмыс істеуі
шаруашылық жүргізудің нысандары мен шарттарын еркін таңдап алуға мүмкіндік
береді. Қоғамды қайта құрудың жалпы тізімінде фермерлік (шаруа қожалықтары)
шаруашылықтар мен олардың түрлі біріккен нысандары маңызды орын алады.
Ауыл шаруашылығы кәсіпорындарындағы төменгі еңбекақы, ауыл шаруашылығы
өнімдері мен өндіріс құралдарының бағаларының ара –қатынасы ауыл
тұрғындарының жеке қосалқы шаруашылықтарындағы өндіріс көлемін кеңейтуге
мәжбүрлеуде, бұл фермерлік шаруашылықтар құрудың бастапқы кезеңі болды деп
айтуға болады. Отандық және әлемдік тәжірибе, фермерлік шаруашылықтар мен
басқа да ауыл шаруашылығы ұжымдарының қалыптасуына мемлекет жүйелі түрде
қарап, қолдау көрсету қажеттігін көрсетеді. Мемлекет тарапынан көрсетілетін
мұндай көмек ғылыми негізделген болу керек, атап айтқанда, фермерлік
шаруашылықтар құру барысында топырақ пен өсірілетін өсімдіктер экологиялық
қауіпсіз болуы тиіс.
90-шы жылдардың басында Қазақстанның барлық өңірлерінде фермерлік
шаруашылықтар құру үрдісі орын алды. Фермерлік шаруашылықтар жергілікті
атқару органдары, агроөнеркәсіп ұйымдары қолдау көрсеткен аудандарда
белсенді құрыла бастады. Аталған шаруашылықтар түрлі жолдармен құрылды:
жеке қосалқы шаруашылықтарды кеңейту және күшейту, жалға беруші
шаруашылықтар, шаруалардың ауыл шаруашылығы ұйымдарынан шығуы және тағы
басқа.
Сиыр етін өндіретін арнайы ет шаруашылығының маңызы шүбә келтірмейді,
осы орайда көптеген елдерде ірі қара малдың жалпы санынан етті малдың
үлестік салмағын арттыру үрдісі байқалады.
Мал шаруашылығының өзгеше бір саласы болып табылатын етті мал
шаруашылығының бірқатар ерекшеліктері болады. Ет бағытында өсірілетін ірі
қара мал тұқымдары жартылай шөлейт және далалы, таулы және тау етегіндегі
жерлердің, өзен мен көл алқаптарының табиғи жайылымдарын тиімді пайдалана
отырып, сапалы, экологиялық таза, арзан ет береді.
Етті ірі қара мал шаруашылығы дамыған елдердің тәжірибесі ірі пішімді,
салмағы ауыр, бойы биік малды қалыптастыру - етті малды іріктеудің
перспективалы бағыт екенін көрсетіп отыр.
Мұнан басқа, етті ірі қара мал мықты және өсірілетін өңірдің табиғи-
климаттық және шаруашылық жағдайларына жасқсы бейімделген болуы тиіс.
Бұл сала малды жазғы уақытта да бір жерде қарқынды баға отырып,
өнімді мал өсірудің әлеуетін барынша пайдаланылатын егіншілікпен
айналысатын өңірлерде жоғары сапалы сиыр етін өндіруге мүмкіндік береді.
Курстық жұмыстың мақсаты: ірі қара малдарды бордақылау ерекшеліктері
және жайып семірту әдістерімен танысу.
Курстық жұмыстың міндеттері: ірі қара малды бордақылау тәсілдеріне
сипаттама беру, жайып семірту ерекшеліктеріне және бордақылау кезіндегі
азық рационын құрастыру.
Курстық жұмыстың құрылымы: кіріспе, әдебиетке шолу және негізгі бөлім
мен қорытынды бөлімнен, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.

І. Әдебиетке шолу
А.Ә.Төреханов,Д.Қ. Найманов., Н.Ә. Жазылбеков., (2006) деректерінде
мүйізді ірі қара малдарды арнайы ашық алаңда бордақылап семіртуге болады.
Мал бордақылауға қойған кезде 1кг өсу салмағына шығындалатын еңбек шығыны,
жабық алаңдағымен салыстырғанда 2,5-4 есе азайып, өнімнің өзіндік құны 60-
65%-ке төмендейді. Бордақылауға 1-1,5 жастар бұқаларды кәрі бұқаларды өнім
бермейтін кәрі сиырларды, малдың тобын толтыруға жарамайтын, бұзаулауға
жарамайтын төлдерді бордақылауға қояды [1].
Арзуманян Е. А., Бегучев А. П.,Соловьев А. А., Фандеев Б.В., (1984)
зерттеулерінде бордақылау малдардың – тұқымына, жынысына жасына,
қоңдылығына қарай бірнеше топқа бөледі. Арық өгіздерді семіртудің алдында
жоғары сіңірімді белоктық азықтармен қамтамасыздандырады. Бордақылаудың
алдында малдардың салмағын өлшейді, әрі қарай малдың салмағын ай сайын
өлшейді. Жоспарлы үстеме салмақ қоспайтын (привес) малдары жеке
азықтандырылады. [2]
Б.П.Завертяев. (1986) деректерінде бордақылау дегеніміз – ет малын аз
уақыт ішінде мейлінше азықтандыра отырып, салмағын көтеру және етінің
сапасын жақсарту. Жайылымдылық жері мол аймақтарда мал семірткен тиімді.
Бұл кезде мал тәулік бойы жайылымда болады. Жайып, семіртілген мал 4-5 айда
100-150кг-ға ауырлайды, ол жас малдың бұған дейінгі салмағының 60-70
пайызы, ал сақайған мал 30-50 пайызға ауырлайды. Мал дұрыс жайылып –
семіртілсе күніне 1000г-дай қосымша салмақ қосады. Жайылымда семірмеген
малды қосымша 1-2 ай бордақылау керек. [3]
Байжұманов А.Б (1987) мәліметтеріне қарағанда мал бордақылауға
пайдаланылатын негізгі азықтар: сыра, шарап өндірісінің қалдықтары малға
жақсы тамақ болады, бидайдың сабында болатын дән сабан, жүгерінің, арпаның,
бидай кебегінің жармалары, пішеннің түрлері, шалғын шөп, қызылша қалдығы –
сығынды, ащы сығынды, жаздық бидайдың сабаны, крахмал-сірме өнімдеріндегі,
дәнді – астық тұқымдастарынан дайындалған пішен, арпаның кебегі, жүгерінің
сүрлемі, тамыр жемістілер мен түйнек жемістілер, дәннен дайындалған жем,
аралас құрама азықтар, күнжара майынан алған дән қалдығы. Сығындыны малға
беру үшін 5-12 күннің аралығында малды үйретеді. Егер бордақылаудағы мал
сығындыны, оңды немесе, дәмдеп дәмін келтіріп беру қажет. Қосымша қоспа
азықтар, жем, тұз қосылады. Сақа сиырларды бордақылауға қою 60-90 күнге, ал
төлдерді бордақылап семірту 120-150 күнге созылады. [4]
Байжұманов А.Б. Отарбаев А. (1990) деректерінде мүйізді ірі-қара мал
бордақылауды – семіртуді жеткілікті түрде, пішінделмеген, сүрлемеген,
жеммен де т.б. азықтармен ұйымдастыруға болады. Малды берілген азық
мөлшеріне қарай әр жерде сүрлеммен, жеміс түбірлерімен, картоппен, көк
қалдықтарымен бордақылайды. Кейде жайып та семіртеді. Бордақылау мерзімі
малдың жасына, берілетін азығына байланысты. Жас мал 100-120 күнде, сақа
мал 80-90 күннің ішінде семіреді. Бордақылаудағы мал үшін рационда қыс
кезінде: 40-50%-жемдік азық, 25-30% - ірі азық, 20-40% - шырынды азық. Ал
жаз кезінде, 35-40% - жем, 15-20% - ірі азық, 35-40% - көк шөп және т.б.
[5]
Бегімбеков Қ.Н., Төреханов А.А., Байжұманов А.Б. (2006) зерттеулері
бойынша азықтандыру түрі рацион құрылысына байланысты: пішендік, сүрлемдік,
жемдік, сүрлем-пішендік, сүрлем-тамыр жемістілер, сүрлем-сығынды, сүрлем-
пішемдеме, жемдік, шөптік – шөптік сүрлем, шөптік жемдік т.б. Малдың
тірілей салмағын, қоңдылығын еркін жемдеу арқылы тез арада жоғарлату.
Бордақылау ұзақтығы малдың жасына, қоңдылығына байланысты. [6]
Борисенко Е.В.(1984) деректерінде бордақыланған мал денесінде бұлшық
ет және май көбейіп, сойыс шығымы жоғарлап, еттің дәмділігі жақсарады.
Әдетте ұрғашы бұзауларды тұқымға қалдырып, еркек бұзауларды бордақылайды.
Егерде бордақылау 6-12 айлық аралығында өте жақсы азықтандырылған ірі қара
еті өте дәмді және жеңіл қорытылатын болып келеді. [7]
Востриков Н.И., Бельков Г.И., Туников Г.М. (1988) зерттеулерінде
бордақылау кезеңде азықтандыру деңгейі төмен болса мал денесінде сүйек
шығымы ұлғайып, еті сіңірленіп кетеді. Ірі қараны бұндай жағдайға әкелмес
үшін, жазғытұрым қоректік заттарды көбінесе арзан жайылым отымен-ақ
қамтамасыз ету керек. Жасыл жайылымда ертелікешкі салқынды пайдаланып
жайса, бордақылаудағы ірі қара тәулігіне 30-35кг көк балауса жеп, оған
қосымша күнделікті 1,0-1,5кг жем берілсе, жақсы тойынып, салмағы артады.
Жақсы жайылым отына малды дұрыс жол білсе жас мал 130-150 тәулікте салмағын
50-60%, ал сақа мал 100-120 тәулікте 30-40% ұлғайтады. Табиғи жайылым оты
тек ең арзан азық қана емес, сонымен қатар мал организміне өте бай,
биологиялық құндылығы жоғары азық болып та табылады. [8]
Всяких А.С. (1984) мәліметтеріна қарағанда жайылым отына семіртілген
мал етінің өте дәмді келетіні сондықтан. Жайылым өнімділігіне байланысты
әрбір бақа 2-5гектар жер бөлінеді. Қажетті мөлшерде ас тұзы жеткілікті
беріледі. 6 айдан асқан бұқашықтар піштіріледі. Қажетті жағдайда түнгі
салқынмен жайған дұрыс. Жайылымда жеткілікті салмақ қоспаған малға қосымша
жем беріп бордақылайды. Әсіресе 18 айға толмаған ірі қараның тек жайылым
отына семіре қоймайтынын ескеру керек. Оларға қосымша құнарлы азық ретінде
арпа, сұлы, жүгері жармаларын, құрама жем беріледі.[9]
Д. А. Кисловский (1959) зерттеулерінде Ұзақ мерзімде (7-8 ай)
бордақылауға қойылған ірі қараны етке 2,0-2,5 жасында салмағы 450-500кг
жеткенде өткізіледі немесе сояды. Олардың еті майлы, жоғары калориялы болып
келеді. ұЕтке арналған ірі қараны Қазақстан жағдайында келесі рацион
құрамымен азықтандыруға болады: 6-9 айлықтарында бір басқа тәулігіне 9-10кг
жүгері сүрлемі, 2,5кг пішен, 1,3-1,5кг дән қалдықтары, 30г ас тұзы, 60г
үшкальцийфосфат; 9-12 айлықтарында – 14-15кг жүгері сүрлемі, 2кг пішен, 1кг
сабан, 1кг дән қалдықтары,, 40г ас тұзы, 80г үшкальцийфосфат; 15-18
айлықтарында – 25-26кг жүгері сүрлемі, 1кг пішен, 4кг сабан, 1,2кг дән
қалдықтары, 45г ас тұзы, 100г үшкальцийфосфат.[10]
Д.Г. Прохоренко (1969) деректерінде азықтандыруды дұрыс жүргізбеуден
ас қорыту жүйесінің анатомиялық құрылысы мен жекелеген мүшелерінің
қызметіне зақым келтіруі мүмкін. Олар түрлі механикалық, физикалық,
химиялық және биологиялық себептерден туады. Айталық, азықпен бірге енген
бөгде заттармен (сым, шеге, әйнек, шыны, құм, тас, т.б.) ас қорыту жолы
зақымдануы мүмкін. Бұл бөгде заттар кейде ұзақ уақыт ас қорыту жолында
жатып қалып, кейде бірден тақия қарынды, жалбыршақты, диафрагманы немесе
басқа бөлімін зақымдауы мүмкін.[11]
Дүйсембаев К.И., Бегімбетова Г.С., Жүнісов A.M. (1995) деректерінде
ірі қара ауыз қуысын ірі азықтық сабағы, астық тұқымдастардың қылтанағы
зақымдайды. Олар біраз тереңдеп кіріп, іріңді жара пайда болуы мүмкін. Одан
азық желінуі кеміп, мал өнімділігі төмендейді. Асқынған жағдайда
актиномикоз ауруына соқтырады. Оның емдеуі күрделі. Сондықтан қатты сабақты
немесе қылтанақты азықты алдын-ала өңдеуден кейін малға жегізу керек.
Мысалы, топан аралас сабанды кальцийлендіріп немесе көк азықпен бірге
сүрлемге салып (30% дейін) жұмсартады. Оларды комбайыннан өткізіп,
буландыруға да болады. Қылтанақты дақылдардан пішендеме дайындап немесе
оларды түйіршектеуге болады. [12]
Изилов Ю.С. (1988) зерттеулерінде малды азықтандырудағы жарақаттардан
сақтандыру үшін оларға берілетін жемшөпті алдын-ала тазартып, жұмсартады.
Топырақ шаң-тозаңнан оларды желдетіп, тазартса, металл қосындыларынан
магниттік қондырғыдан өткізу арқылы тазартады. Өңешке, қарынға енген металл
қалдықтарында магниттік зонд арқылы алуға болады. Онымен алынбаса
руменотомия жүргізеді. Ең негізгісі – Мао азығын таза дайындап сақтауда.
Азық сақталатын және мал жайылатын жерлерді қоқыстандырмау қажет. Жемшөпті
бууға, қаптауға қолданылған заттарды мұқият жинап алады.[13]
А.А. Загришев (1972) мәліметтеріне қарағанда бБордақылаудағы малды
байлап, тәулігіне 3-4 рет азықтандырады. Күніне тәбетін көтеру үшін
серуендетіп тұрады. Бордақылау орны құрғақ болуы керек. Асты сызданса
бордақылаудағы малдың салмақ қосуы 25-30% төмендейді. Сондықтан оларға
берілетін азық мөлшері қажетсіз көбейеді. Малды бордақылауда олардың
өсуінің биологиялық ерекшеліктерін ескерген жөн. 1,5 жасқа дейінгі жас
малдың бұлшық еттерін ұлғайту энергиясы өте жоғары келеді. Осы кезеңді
пайдаланып, ұшаның бағалы жерлерінің – арқа, бел, жамбас, сан бұлшық
еттерін өсіруге тырысу керек. Кейіннен олардың өсу энергиясы бәсеңдеп,
денеде байланған май мөлшері ұлғая түседі. Май негізінен тері астында емес,
бұлшық ет аралығына байланса ет дәмді мраморлы яғни, бір ет, бір май
болып келеді. [14]
Искакбаев Б.Б. (1996) деректерінде ірі қара малының әрбір килограмм
салмағына 10-12 азық өлшемін жұмсайды. Оның үстіне салмақ қосу деңгейінде
жоғары калориялы май байлану дәрежесі басым екенін ескерсек, оларды өте тез
– 80-90 тәулікте бордақылау қажеттігін байқаймыз. Ірі қара мал етінің
калориялығы жоғары болғанмен, жас малдың етімен салыстырғанда белогы аз
болады. Етін жұмсартып дәмділігін арттыру үшін бордақылау үстінде берілетін
негізгі азық көлемін соңғы кезеңде 20% азайтып, орнына түрлі құнарлы
азықтар (жақсы пішін, дәмді азық) қосады.[15]
К.Ж.Каримов., А.Ә Төреханов., Ш.Д.Дәленов., Н.Ә.Жазылбеков. (2005)
зерттеулерінде жазғы уақытта ірі қара бордақылау керек болса, көк азықтар –
жас жүгері паясы, беде, жоңышқа, бұршақ, сұлы, күздік, беде, жоңышқа,
бұршақ, сұлы, күздік қара бидай және т.б. пайдаланылады. Ірі қара малын
өсіп-жетіліп, одан мол өнім алынуы үшін оның дұрыс азықтандырылуы басты
шарт. ол үшін сиыр организміне қандай қоректік заттар қаншалықты мөлшерде
қажет екендігін білу керек. Себебі, бұл қажетті қоректік заттар малдың
жасына, өнімділік бағытына, тұқымына байланысты.Сиырға берілетін азықтарды
олардың қоректілігіне, құнарлығына және басқа қасиеттеріне қарай ірі,
шырынды және жем азықтар деп бірнеше топқа бөледі. [16]
Л.К.Эрнст.,Н.А. Кравченко и др. (1987) деректерінде ірі азықтарға
организмге сіңуі біршама қиын, құрамында клечаткасы көп пішен, топан сияқты
азықтар жатады. Шырынды құрамында көк шөп, сүрленген шөп, тамыржемістілер
мен тамыртүйнектілер және т.с.с. жатады. Жемазықтар қуатты, маңызды, малға
жұғымды келеді. Жемге: сұлы, қара бидай, арпа, тары, жүгері, т.б. дәндері
жатады. Өндіріс қалдықтарынан: кебек, күнжара, кептірген жом, т.б. жатады.
Соңғы кездері құрама жем өте маңызды орын алып келеді.Бұл бірнеше
азықтардан, әсіресе, әр түрлі жемдерден аралстырылып, дайындалады. Ірі қара
малына жем-шөп бергенде тұз, бор, сүйек ұны және сол сияқты минерал
азықтарды да қосып береді. Азықтың қоректік бағы оның құрамындағы
кездесетін заттардың мөлшеріне байланысты болады. мал азығының құрамына:
қоректік заттардан белок, май, минералдық заттар, углеводтар, витаминдер
кіреді. [17]
Л.К. Эрнст (1992) мәліметі бойынша малды азықтандырудағы жарақаттардан
сақтандыру үшін оларға берілетін жемшөпті алдын-ала тазартып, жұмсартады.
Топырақ шаң-тозаңнан оларды желдетіп, тазартса, металл қосындыларынан
магниттік қондырғыдан өткізу арқылы тазартады. Өңешке, қарынға енген металл
қалдықтарында магниттік зонд арқылы алуға болады. Онымен алынбаса
руменотомия жүргізеді. Ең негізгісі – Мао азығын таза дайындап сақтауда.
Азық сақталатын және мал жайылатын жерлерді қоқыстандырмау қажет. Жемшөпті
бууға, қаптауға қолданылған заттарды мұқият жинап алады. [27]
Н.И.Нусов., Г.Г.Игнатенко (1974) деректерінде бордақылау малдардың –
тұқымына, жынысына жасына, қоңдылығына қарай бірнеше топқа бөледі. Арық
өгіздерді семіртудің алдында жоғары сіңірімді белоктық азықтармен
қамтамасыздандырады. Бордақылаудың алдында малдардың салмағын өлшейді, әрі
қарай малдың салмағын ай сайын өлшейді. Жоспарлы үстеме салмақ қоспайтын
(привес) малдары жеке азықтандырылады. [28]
Н.И. Востриков (1988) мәліметіне қарағанда бордақылаудың басқа
уақытындағы алғашқы кезеңде малды бордақылау рациондарына үйретіп,
бордақылау жүргізілетін негізгі азықты көптеп жеуге бейімдейді. [29]
А.ПСолдатов., Л.П. Табакова. (1995) мағлаұматтары бойынша Қазақстан
жағдайларында ет бағытындағы ірі қара шаруашылығын өркендетуге уақытша
кедергі болып келе жатқан өзекті мәселелердің бірі – жоғары сапалы мал
азықтарының, әсіресе, ең алдымен олардағы алмасатын қуат пен азықтық
белоктың жеткіліксіздігі. Ет бағытындағы ірі қараларды азықтандыру
негізінен табиғи жайылымдар кеңінен пайдалануға негізделгендіктен,
еліміздің әртүрлі аймақтарындағы мерзімдік азық үлестерінде қуаттың және
белоктың жетіспеушілігі сезіледі. Мерзімдік азық үлестерінде әбден піскен
астықтұқымдастар пішенінің, жүгері және күнбағыс сүрлемдерінің молдығына
қарамастан, алмасатын қуат пен протеиннің жетімсіздігінен, малдар өздерін
үнемі аш сезінеді. Мал бордақылауға пайдаланылатын негізгі азықтар: сыра,
шарап өндірісінің қалдықтары малға жақсы тамақ болады, бидайдың сабында
болатын дән сабан, жүгерінің, арпаның, бидай кебегінің жармалары, пішеннің
түрлері, шалғын шөп, қызылша қалдығы – сығынды, ащы сығынды, жаздық
бидайдың сабаны, крахмал-сірме өнімдеріндегі, дәнді – астық тұқымдастарынан
дайындалған пішен, арпаның кебегі, жүгерінің сүрлемі, тамыр жемістілер мен
түйнек жемістілер, дәннен дайындалған жем, аралас құрама азықтар, күнжара
майынан алған дән қалдығы. Сығындыны малға беру үшін 5-12 күннің аралығында
малды үйретеді. Егер бордақылаудағы мал сығындыны, оңды немесе, дәмдеп
дәмін келтіріп беру қажет. Қосымша қоспа азықтар, жем, тұз қосылады. Сақа
сиырларды бордақылауға қою 60-90 күнге, ал төлдерді бордақылап семірту 120-
150 күнге созылады. [30]

ІІ Негізгі бөлім
2.1 Ірі қара мал төлінің өсуі мен дамуының
биологиялық ерекшеліктері

Туғаннан кейін бірінші кезеңде, малдардың ағзаның құрлымындағы
өзгерістермен қатар, дене салмағы қарқынды өсе бастайды. Осымен қатар, ағза
да дамып, жетіле бастайды: ұлпалар өзгеріп, ішкі мүшелері қалыптасып,
ағзаның қызметтері жетіле бастайды. Басқаша айтқанда, ағзаның өсуі сандық
көрсеткішермен сипатталса, ал ағзаның дамуы – сапалық өзгерістермен
сипатталады, яғни жас төлдің ағзасында тұқымдық және сыртқы ортаның
әсерімен орын алатын өзгерістер (1, 2-сурет).

1 – сурет Сиыр, жаңа туған бұзауымен

Ірі қара малдың төлін етке өткізу мақсатында өсіргенде және бордақылау
кзінде олардың қарқынды өсуіне көп көңіл қояды, атап айтқанда малдың
тірідей салмағы, орташа тәуліктік салмақ қосуы және семіздігі сияқты сандық
көрсеткіштеріне аса назар аударылады. Бұл жерде әрине бірінше кезекте, мал
өсіру мен бордақылаудың экономикалық тиімділігіне де назар аударылады.
Малдың әр түрлі жастарында салмақ қосуы бір деңгейде болмайтыны
белгілі. Өмірінің бірінші айларында төлдердің өсу жылдамдығын сипаттайтын
орташа тәуліктік салмақ қосу көрсеткіштері баяу төмен болады, кейін үдейді,
сосын тағы төмендейді. Ал төлдің өсуінің үдемелігін сипаттайтын
салыстырмалы өсім өмірлерінің бірінші айларда қарқынды болса, кейін жасына
орай төмендей бастайды. [1]

2 –сурет Бұзаулы сиырлар жайылымда

Малдың өсуі және оның денесінің кейбір мүшелерінің өсуі малдарды
азықтандыру мен күтіп – бағуға тікелей байланысты. Малдың азығы жетімсіз
әрі құнарсыз болатын болса, денесінің кейбір мүшелері дұрыс жетілмейді.
Азықтың жетімсіздігі осы кезде табиғи қарқынды өсіп жатқан мүшелер мен
ұлпаларға кері әсерін тигізеді. Тап осы кезде баяу жетіліп келе жатқан
мүшелер мен ұлпалардың өсуі өте тежеле қоймайды.
Ал, мал жастайынан азықпен толық қамтамасыз етілсе, олардың тұқым
қуалаушылық заңдылықтары толық айқындала алады. Сондықтан мал
шаруашылығында малдарды толық құнды азықтандыру мәселесіне айрықша көңіл
бөлілуі тиіс.
Мал төлден өседі. Сондықтан мал шаруашылығының тәжірибелі бақташылары
тумаған бұзаудың қамын оның ана құрсағында жатқан кезінен бастап ойлайды.
Ірі қара малының сүттілік және еттілік тұқым қуалау қасиеттері
қалыптасып даму үшін, оларға қолайлы орта жағдай болуы керек. Оның бастысы
– малды дұрыс азықтандыру және дұрыс пайдалану.
Мал дұрыс азықтандырылмаса немесе малл азығы жетіспесе, оның тұқым
қуалау қасиеттері жүзеге аспай қалуы сөзсіз.
Малдың өнімдік және тұқымдық қасиеттерінің қалыптасуы толық құнды
азықтандырумен қатар олардың эмбрионалдық (бұзаулағанға дейін) және
постэмбрионалдық (бұзаулағаннан кейінгі) өсіп даму заңдылығына
байланысты.[2]
Ғалымдардың малдардың еңесінің құрсағында жатқанда даму кезінде
өсуінің тежелуі (эмбрионализм) және туғаннан кейінгі өсуінің тежелуін
(инфантилизм) дәлелдеуі, жас төлді өсіруді дұрыс ұйымдастыру үшін маңызы
өте зор. Құрсақта жатқан төлдің өсуінің тежелуі мал азығының аз болып,
буаз сиырдың азық мәзірінің құрамында протеин, минералдық заттар мен
дәрумендер жетіспегенде анықталады. Сондықтан буаз сиырлардың азығына
айрықша көңіл бөлу қажет. Кейін сүт ему кезеңінен кейін, жас төлдер толық
құнды азықтандырылмағанда инфантилизм көрінісі байқалады.
Өсудің тежелуінің кез-келген түрі орын алғанда ағзадағы пішім
қалыптастыру үрдістері жалғаса береді, ал пішім қалыптастыру үрдістерінің
бұзылуы малдың қалыпты өсуіне кедергі келтіреді. Сондықтан, малды тиісті
мөлшерде, толық құнды азықтандырмаудың қандай орасан зиян әкелетіні
түсінікті. Мұндай малды кейін қанша жақсы жемдегенмен, салмақтың орнын
толтыру мүмкін емес, жас төлді қарапайым тәсілмен табиғи жайылымдарда жаю
да, осындай нәтиже де бере алмайды.
Сонымен, ет өнімділігін шектейтін факторлар болып малдардың дұрыс
жетілмеуін, атап айтқанда, буаз сиырлар мен жас төлдерді өмірлерінің
алғашқы айларында тиісті мөлшерде толыққанды азықтандырмау салдарынан
туындаған, эмбрионализм мен инфантилизмді санауға болады.
Біраз уақыт дұрыс азықтандырылмаудың салдарынан өсуі мен дамуы
тежелген малдарды, кейін қарқынды бордақылағанмен, ет өнімдерінің төменгі
сапасының орнын толықтыра алмайды. Себебі еттің сапасы қаңқа бұлшық
еттерінің дер кезінде дамуына тікелей байланысты.
Іс жүзінде, бұзауларды динамикалық бұлшық еттері қарқынды өсу
кезеңінде күтіп – бағу жас төлдерді сүт ему кезеңінен кейін толық құнды
азықтандырылмауымен жиі сәйкес келеді, бұл жағдай төлдің бордақылау
алдындағы жалпы дамуына өзінің кері әсерін тигізбей қоймайды. Сондықтан
жас малдардың өсіп-жетілуінің тежелу үрдістері динамикалық типке жататын
бұлшық еттерінің дұрыс жетілмеу көрсеткішімен тығыз байланыста деп айта
аламыз. Өмірлерінің бірінші айларында төлдерді толық құнды азықтандыру
динамикалық және оған жақын бұлшық еттердің өсуіне, нәтижесінде ет
сапасының артуына септігін тигізеді.
Сонымен, өсіп келе жатқан малды жасынан бастап дұрыс
азықтандырмағанда, бордақыланытын малдың ет өнімдерінің сандық шығындарына
әкеліп соғады. Жас төлді кейін етке өткізу мақсатында бордақылау үшін
өсіргенде, қарқынды жемдей отырып, барынша салмақ жинаған дұрыс болады.
Малдың салмағы неғұрлым жоғары болатын болса, соғұрлым малдардың өсу үрдісі
тезірек аяқталып, ет құнарлы және сапалы, өзіндік құны төмен болады. Бұл
жерде мал өсіруде үнемдемеу керек деген қағида ұсталынуға тиіс, бұл үнем
орны толмас шығындарға әкеліп соқтырады.
Жас төлдерді уақытында толық құнды азықтандырмау, бордақылау кезінде
қосатын әр бір килограмм салмағына шығындалатын азықтардың шығынын
көбейтіп, сонымен қатар, бордақлау кезеңін ұзартады, мұның барлығын
экономикалық тиімді деуге болмайды.
Сақа малды бордақылауға жас малмен салыстырғанда жем көп кетеді.
Сондықтан малдарды бордақылау мерзімдерін созу артық жемшөпті пайдалануға
әкеліп соқтырады. [3]
Өнімге келер болсақ, бордақыланған жас ірі қара малдың еті еттің
билогиялық жоғары толыққандылығын айқындайтын жұмсақ, ет талшықтары нәзік,
майы аз, тез қорытылатын, дәрумендері, аминқышқылдары, ферменттері және
басқа заттары жеткілікті өнім. Сақа малдың ет талшықтарының ірі болуына
байланысты еті қатты, майлы, жас малдың етіне қарағанда билогиялық
құндылығы төмен болады.
Осы себептерге байланысты жануарларының өмірлерінің алғашқы 6 - 12
айлық жастарында, дене бөлігінің ұлпалары, жалпақ сүйектері, динамикалық
және қаңқалық бұлшық еттері мен май ұлпалары қарқынды өсіп жатқанда, толық,
құнды азықтармен молынан азықтандыру қажет.
Ет өнімділігін арттыруды тежейтін тағы бір фактор - бордақылауға
қойылған малдың жалпы күйінің нашар болуы. Көбінесе бұл малдың басында
дұрыс азықтандырылмауына (азық мәзірлерінің толық құнды болмауы), сонымен
қатар, бұрын жұқпалы және инвазиялық аурулармен ауыруына байланысты.
Мұндай малдарды қарқынды бордақылағанда бұлшық еттері нашар дамып, тез май
жинайды. Соған байланысты бұндай малдардың ұшасының іш майы мен тері асты
майы шамадан тыс көп, ал етінің сапасы төмен болады. [4]
Ірі қара малды қарқынды бордақылауға бағытталған іс – шаралардың
ішіндегі ең негізгі мәселе – жемшөп қорын жақсарту, ірі қара малдың
төлдерін азықтандыру сапасын арттыру. Себебі, жас малдардың өсіп – дамуына
азық мөлшері де, азық түрлері де, азық мәзірінің құрамындағы азықтық үлесі
де әсер етеді. Егер бұзау жастайынан ірі және шырынды азықтарға үйретілсе,
олардың ас қорыту мүшелері де тез жетіледі, азықты тез қорытатын болады.
2.2 Малдарды жайып семіртуді ұйымдастыру

Малдарды жайып семірту – табиғи және екпелі жайылымдары бар
шаруашылықтарда сиыр етін өндіру технологиясының тиімді әдісі. Сиыр етін
өндірудің бұл әдісі малдың ет өнімділігін арттырып, жайылымдарды тиімді
пайдалануға, жем-шөп пен еңбек шығымдылығын төмендетуге, нәтижесінде
өзіндік құны төмен сиыр етін өндіруге мүмкіндік береді.
Еліміз табиғи жайылымдарға бай. Оларды малды жайып, семірту және
бордақылау үшін кеңінен пайдалану - арзан сиыр етінің өндірісін арттыруға
мұрындық болады. Малды жайып, семірту әдісі Қазақстанның шөлейтті
аймақтарында кеңінен таралған (3-сурет).

3 – сурет Жайылымдағы қашарлардың табыны

Малдарды жайылымда жайып, семірту толыққанды, арзан ғана емес, сонымен
қатар, экологиялық таза және құнды ет өндіруге мүмкіндік береді. Малды
жайып семірту кезінде малдардың ағзаларында көп мөлшерде, құндылығы
жоғары ақуыз жиналады, ал семірту кезеңінің соңында, ақуызбен қатар, бұлшық
ет аралық, бұлшық ет ішіндегі, сонымен қатар, іш және тері асты майы
қарқынды жиналады. Сондықтан, 1,5 - 2 жасар жастағы малдардың еті
мәрмәрлығымен, шырындылығымен, тамаша дәмімен, ерекше иісімен, басқаша
айтқанда, тек жайып семіртілген малдың етіне тән қасиетттерімен
ерекшеленеді.
Жайып семірту кезеңінде, жас төлдердің тірідей салмағы 40 - 60 %-ға
артылса, ал сақа малдардың тірі салмағы 25 – 30 %-ға дейін артып, малдың
қоңдылығы да жақсарады. Ет шығымы жайылым соңында 52 – 55 % және одан да
жоғары болады.
Күзде сойылатын барлық мал жайып, семіртіледі.
Жазда, жас малды етке өткізу үшін бағу кезінде, табиғи жайылымдарды
дұрыс пайдалану өте маңызды. Дала мен құрғақ далалы жерлерде, көктем
айларында жас төл бетегесі көбірек өсетін тың жерлерде жайылуға тиіс.
Жайылым күйіп кеткен кезде, құрамына табиғи жайылым, егілген шөптер мен
шырынды азықтар кіретін жасыл конвейер ұйымдастыру қажет.
Малды жайып семіртуді дұрыс ұйымдастырған жағдайда, малдың салмағын
өзіндік құны төмен өніммен тез көтеріп алуға болады. Жайылымда
семіртілген мал азығының 1 центнерінің құны қыста бордақыланған малдың
құнынан 2-3 есе төмен болады.
Жайып семіртудің нәтижесі мал тобын құруға, жайылым алдындағы
малдардың күйіне және жайылымды дұрыс пайдалануына байланысты.
Ал, малды жайып семіртуде жеткен жетістіктер малдың қоңдылығымен және
семірту уақытының ұзақтығымен анықталады. Мал қыстан орташа қоңдылықпен
шықса, жазда бордақылаудан жақсы нәтиже ала аламыз. Қыстан арып шыққан
мал, жайылымда дұрыс ет жинай алмайды. Оның себебі, қыстан арып шыққан
малдар жайылымның алғашқы екі айын қоң жинауға жұмсайды. Нәтижесінде,
қалған уақытта олар тиісті деңгейде қоң жинай алмайды. Қоңдылығы орташадан
төмен, сақа малдарды семіру үшін кемінде 130 күн керек болса, қоңдылығы
орташа малға 70-80 күн қажет. Қоңдылығы орташадан төмен жас малды жайып
семіртуге 150-180 күн қажет болса, қоңдылығы орташа малды жайып семіртуге
120-130 күн қажет.
Малды жайып семірту үшін мал табындарын дұрыс қалыптастырудың маңызы
өте зор (4-сурет). Табынды жынысы бір, шамамен алғанда жастары шамалас
малдан, ал ірі бордақылау шаруашылықтарда қоңдылығы шамалас малдардан
құрайды. Жасы жағынан мал жастарының айырмашылығы 6 айдан аспауы керек. Мал
табындарын құру кезінде малдың салмағын ескере отырып қалыптастыру қажет,
оның себебі салмағы әртүрлі мал өсу бірлігіне бірдей құнды заттар
жұмсамайды, мұндай малдар тобын күтіп – баққанда табын бойынша жалпы
өнімділік көрсеткіші әдетте төмен болады. Табындағы малдардың салмағының
арасындағы айырмашылық 20-30 кг-нан аспағаны жөн. Піштірілген жас
өгізшелердің (12-15 айлық) табындарын бір бөлек, бракка шығарылған сиырлар
мен қашарлардың табынын бір бөлек құрамдаған жөн болады. Жас малды жаю үшін
сақа малға қарағанда жақсырақ, көк майса жайылымдарды таңдау қажет. Егер
де бір табында сақа және жас малдар жинақталса, онда жайылған мал дұрыс
семірмейді (қоңдылығы орташа мал 60 % аспайды). Жыныс мен жасына орай
дұрыс құрамдалған табындарда бордақыланған малдардың ішінде, қоңдылығы
жоғары малдардың саны 84 %-ы құраса, қоңдылығы орташа малдардың саны 16 %-ы
құрайтын болады.[5]

4 – сурет Піштірілген өгізшелерді жайып семірту

Табындардың көлемін анықтау барысында бордақыланатын мал басының жалпы
саны, жасы, сонымен қатар, жер ерекшелігі мен жайылым өнімділігі
ескеріледі. Далалы жерлерде табында 150 – 200 бас, орманды, таулы және
басқа ойлы-қырлы аудандарда 70 – 120 бас мал болады. Тәжірибелі фермерлер
жазық жерлердегі табындағы мал басын 300 –ге дейін жеткізіп, малдарын жайып
семірту арқылы жоғары көрсеткіштерге жетеді.
Малды жайып семірту үшін жайылымға шығарар алдына ветеринарлық
тексеруден өткізіп, қажет болған жағдайда тиісті қайта өңдеу шаралары, атап
айтқанда: сонаның дернәсілдерінен тазартады, тұяқтарын тазалап, кеседі,
мүйіздерін кеседі, жұқпалы ауруларға қарсы екпелер жасайды, малдан қан
алады (5-сурет) және т.б. Әлсіз немесе ауру малдарды табыннан оқшаулайды.
Барлық малдың салмағын өлшеп, әрбір табын бойынша бөлек ведомость
жасайды (6-сурет). Салмақ өлшегіш ведомосте жануардың нөмірі, жынысы, жасы,
қоңдылығы, тірідей салмағы және айлар бойынша жоспарлаған салмақ қосуы
көрсетіледі. Малды ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.