Ірі қараны асылдандыру технологиясы

Пән: Ауыл шаруашылығы
Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 34 бет
Таңдаулыға:

Қазақстан Республикасының білім және ғылым министрлігі.
Жәңгір хан атындағы Батыс Қазақстан аграрлық-техникалық университеті

"Биотехнология, мал және балық

шаруашылығы" кафедрасы

Ірі қара шаруашылығы, сүт пен ет өндіру технологиясыпәні бойынша

Курстық жұмыс
Тақырыбы: Ірі қараны асылдандыру технологиясы

Орындаған:

Тексерген: а.ш.ғ. кандидаты,

Орал - 2013

Мазмұны

Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3

Әдебиетке
шолу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ...5

1. Ірі қараны асылдандыру және сұрыптау
жұмысы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ..9
1.1. Ірі қара мал
шаруашылығы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... 9
1.2. Ірі қараны ғылыми - өндірістік асылдандыру
ұжымы ... ... ... ... ... ... ... .. ..12
1.3. Ірі қараның шығу тегін анықтау және
сұрыптау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..14

2. Қазақстанда шығарылған ірі қара тұқымдарын асылдандыру жұмыстары.20
2.1. Асыл тұқымды малды
өсіру ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
...20
2.2. Қазақстанда шығарылған мүйізді ірі қара
тұқымдары ... ... ... ... ... ... .. ... .24
2.3. Мал тұқымын асылдандыру
жұмыстары ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ..26

Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..29

Қолданылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ..31
Кіріспе
Біздің тәуелсіздік мемлекеттер достастығының (ТМД) ірі қара тұқымын
асылдандыруда, ірі қара тұқымын шығаруда, ірі қара тұқымының табындарын
құруда көптеген жұмыстар атқарды. Мал шаруашылығын асылдандыру мәселелері
жылдан жылға жақсара бастады. Асыл тұқымды мамандардың сандары көбеюмен
қатар сапалары да жақсаруда. Көптеген зерттеулерге және ғылыми деректерге
қарасақ біраз шаруашылықтарда ірі қара сиырларының сүттілігі және тұқымдық
сапалығы анықталған. Оның өзі ірі қара тұқымын асылдандыру жұмыстарының да
сапасын жақсартуға әсерін тигізді. Жергілікті ірі қара малын асылдандыру
үшін 1928-1932 жылдары шет мемлекетерден біздің елімізге аса сүтті таза
тұқымды ірі қара мал тұқымдары әкеліне бастады.
Қазақстан – жерге бай мемлекет. Ертеден мал шаруашылығымен айналысып
келеді. Кеңестер заманының өзінде ірі қара мен жылқының санын көбейту
туралы міндет қойған аграрлық ел. Бүгін пайдаланылмай жатқан жайылымдарды
игеріп, мал өсіріп, арзан да сапалы, экологиялық жағынан таза мал өнімдерін
өндіруі, оның ішінде ет өндіріп, сыртқа шығаруы қажет. Мысалы, 1 тонна ет
ет өндіріп, шетелге сату 5 тонна бидай сатқанмен парапар екен.
Агроөнеркәсіп саласын әр өңірдің ерекшеліктеріне орай дамыту қажет.
Бұрындары кейбір таңдаулы кеңшарларда малдың бір түрін асылдандыру ісі
жолға қойылған болатын. Мәселен, табиғатқа бейімділігіне байланысты сиырдың
бірнеше түрлі тұқымы өсірілді. Бір кеңшарда сүтті сиырлар болса,
екіншісінде етті ірі қара бордақыланды. Асыл тұқымды аталық малдар да жеке
бапталды. Нарық экономикасы басталған тұтса малдың біразы арзанға сатылып
кетті. Кеңшарлар таратылды. Алдағы уақытта соның барлығын жаңа заман
талаптарына сәйкестендіре отырып, ғылыми негіздерге сүйеніп, жандандыру
керек деп ойлаймын. Ғылымды дамытсақ, осы саланы зерттеп жүрген ғалымдар
әлі де өнімділігі жоғары малдың жаңа тұқымдарын ойлап шығарар еді. Немесе
баптап-күтудің жаңа тәсілдерін ұсынатыны анық. Әсіресе асыл тұқымды мал
совхоздары мен асыл тұқымды колхоздың фермаларын, мемлекеттік асыл тұқымды
мал станцияларын ашудың да ірі қара тұқымын асылдандыруда маңызы өте зор
болды, сонымен қатар малда асылдандыру ғылыми ұйымдары мен жоғарғы ауыл
шаруашылық оқу орындарының да шаруашылықтарынның, әр түрлі көрмелер
ұйымдастыруның да маңызы өте зор болды. Осындай игілікті жұмыстар Ұлы Отан
соғысына дейін: және одан кейін де қызу өтті.
Біздің мемлекеттерімізде қара ала, костром, лебедин, алатау, сычев,
курган, қазақтың ақбасы, әулиеата, кавказдың қоңыр, әулиекөл т.б. ірі қара
асыл тұқымдары шығарылды. Оған көп әсер ірі қара сиырларын өте жоғары
сапалы асыл тұқымды бұқаларының ұрықтарымен қолдан қашыру болды.
Ірі қараны асылдандыру жұмысы жалпы мемлекеттік жоспарлау жұмыстарымен
ұштасып жатты.
Ірі қара мал шаруашылығын асылдандыру жұмысын бұрынғы КСРО
ауылшаруашылық және азық – түлік министрлігі өзінің республикалық, өлкелік
және облыстық ауыл шаруашылық басқармалары арқылы атқарады. Одағымызда
Одақтық ғылыми-методикалық жұмысты және малды аслдандыру жұмысы орталық
генетико-селекциялық ұйымға жүктелген, бұл ұйым бұқалардың ұрығының қорын
жинайды, әрі есептеу технологиясының (ЭВМ) жұмысын басақарады. Бұрынғы
одағымыз бойынша барлық ғылыми – зерттеу ауылшаруашылық институттарына және
жоғары оқу орнының ғылымдарына селекциялық жоспар, аса сүтті сиыр
табындарын, жаңа тұқым шығару міндеттелінген.
Мемлекеттік асыл тұқымды мал өзінің сиыр табынын асылдандыру жұмысын
одақ бойынша бір жоспар арқылы, төл өсіру, өз табынын өзінің төлімен
толықтыру, әрі асыл тұқымды төлдері мен асыл тұқымды шаруашылықтарды
қамтамассыз етумен айналысады. Бұл шаруашылықта ірі қара малын таза өсіру
тәсілі қолданылуда.
Асыл тұқымды мал шаруашылығының негізгі жұмысы асыл тұқымды төл өсіру
және оны басқа шаруашылықтарға сату. Бұл шаруашылықта малды таза өсіру және
өндіре шағылыстыру тәсілі қолданылады. Ал, өз табының мемлекеттік асыл
тұқымды мал зауытының малдарымен толықтырады, әрі осы мал зауытымен бірігіп
өз табынан асылдандырады.
Асыл тұқымды мал фермасы әрбір шаруашылықта болады, оның негізгі
міндетті жұмысы асыл тұқымды төл өсіру, өз табынан асыл тұқымды малмен
толықтыру, ал асыл тұқымды артық төлін басқа шаруашылықтарға сату.
Әдебиетке шолу
А.Ә.Төреханов,Д.Қ. Найманов., Н.Ә. Жазылбеков (2006) зерттеулерінде
Қазақстанда сүтті тұқымнан симменталь сиыры, алатау сиыры, әулиеата сиыры,
қырдың қызыл сиыры, латыштың қызыл-қоңыр сиыры, т.б.; етті тұқымнан
қазақтың ақбас сиыры, әулиекөл сиыры, герефорд, қалмақ сиыры, т.б.
түрлерінің өсірілетіндігі анықталды.
А.Б. Байжұмановтың (1987) деректерінде ірі қара малының сүттілік және
еттілік тұқым қуалау қасиеттері қалыптасып даму үшін, олрға қолайлы орта
жағдай болуы керек. Оның бастысы – малды дұрыс азықтандыру және дұрыс
пайдалану.Малдың организімі мен сыртқы ортада тығыз байланыс бар, сыртқы
ортаның өзгеруіне байланысты жас организім де өзгеріп, онда әр түрлі
құбылыс болады, әсіресе жас малдың өсіп-дамуына және өнімділігінің
қалыптасуына тұқым қуалау заңдылығымен қатар азықтандыру көп әсер етеді.
Мал дұрыс азықтандырылмаса немесе мал азығы жетіспесе, оның тұқым
қуалаушылық қасиеті жузеге аспай қалуы сөзсіз. Азықтандырудың бірінші
тәсілін қолданып, оның өнімдік қасиетін де өзгертуге болды. Сондықтан төл
өсіру ірі қара табынынан өнімді көп алудың негізгі бір жолы
Алимжанов Б.О. (1961) мағлұматтары бойынша мал азығы, жемшөп - мал
азығына, яғни жемшөп қорына, мал жайылуына пайдаланылатын табиғи және екпе
жайылымдар мен мал азықтандыруға жұмсалатын, яғни жемшөп қорын
толықтыратын, табиғи және екпе шөп шабыстар, сонымен қоса мал азығын
дайындауға пайдаланылатын азықтық дақылдар мен олардан дайыңдалатын азықтар
мен түрлі азықтық қалдықтар мен қосыңдылар жатады. Жайылым оты (шөбі)
оларға малды жайғаңда немесе орып, алдарына салынып көк азық түріңде
пайдаланылса, шөпшабыс көгі шабылып, пішенге кептіріліп, жиналып, сақталып,
қысқы ірі, яғни қатайып іріленген азық ретінде пайдаланылады.
Арғынбаев X. (1969) деректері бойынша ірі қара өсіру қоңыржай
белдеудің табиғи және мәдени жайылымдармен жақсы қамтамасыз етілген орман,
орманды дала, дала аймақтарында жақсы жолға қойылған. Дүниежүзі бойынша ірі
қараның мал басы 1,3 млрд-қа жетіп отыр. Өндірілетін сүттің барлығын
дерлік, ал еттің 35%-ын осы ірі қара малы береді. Интенсивті сүтті және
етті-сүтті бағыттағы мал шаруашылығы дамыған елдерге тән, оларда мал қолда
да, жайылымда да бағылады. Өнімділік өте жоғары болғандықтан, бұл
шаруашылық саласы жылдан-жылға өркендеуде. Етті бағыттағы мал көбінесе
қоңыржай және субтропиктік белдеулердің неғұрлым құрғақ аудандарында
таралған. Онда экстенсивті отарлап жайылымда бағу және көшпелі мал
шаруашылығы басым келеді. Дүниежүзінде етті ең көп өндіретін елдер қатарына
АҚШ, Қытай, Бразилия, Аргентина және Ресей жатады.
Арзуманян Е. А., Бегучев А. П.,Соловьев А. А., Фандеев Б.В. (1984)
зерттеулерінде сүт өндіру бағытындағы ірі қара өсіру көбінесе қала маңы мен
халық тығыз қоныстанған аудандарда дамыған. Әсіресе Еуропа мен Солтүстік
Американың орман зонасында орналасқан елдерде жақсы жолға қойылған. Сүт
өндіруден АҚШ, Ресей, Үндістан, Бразилия және Батыс Еуропа елдері ерекше
көзге түседі. Жайылымдық жерлер мен шөптесін өсімдіктердің жеткілікті
болғанына қарамастан, Африкада, әсіресе оның тропиктік аймақтарында ірі
қара саны өте аз. Оның басты себебі — ұйқы ауруының қоздырғышын тарататын
цеце шыбыны. Сондықтан мұнда бұл ауруға шалдықпайтын ірі қарадан зебу
өсіріледі. Ірі қара тұқымдары негізгі өнім түрлеріне байланысты ірі қара
тұқымдарын сүтті, сүтті-етті және етті бағытқа бөледі.
Ә.Байжұманұлы, К.Бекболатұлы (2011) деректерінде қолдағы сиырдың
сүттілігі алдымен оның дұрыс азықтандырылуына байланысты. Әрбір литр сүт
түзу үшін желін тамырлары арқылы 500 литрден астам қан өтеді екен. Ал
тәулігіне оншақты литр сүт шығатын сиырларды алсақ, олардың желін тамырлары
арқылы 5-6 мың литрден астам қан өтетінін өсептеу қиын өмес. Осы қан
құрамында сүтті түзуге қажетті бүкіл қоректік заттар мен қосындылар
жеткізілуге тиіс қой. Ал олар қайдан алынбақ? Қан құрамына малдың ас қорыту
жолдарындағы қорытылған азықтық қоректік заттары сіңіріледі. Сондықтан қан
мен қажетті қосындылар сүт түзу үшін, малды жан-жаңты толықтырылған
азықтық, рациондармен жеткілікті дәрежеде азықтандыруқажет.
Б.П.Завертяев (1986) деректері бойынша сауын сиырларға қызылшаны
тәулігіне 30 кг, ал картопты 15 килограмға дейін беруге болады. Яғни
олардың жылдық қоры сиыр басына — қызылшаныкі 10—15 ц, ал картоптікі 5—10
ц. Тек қант қызылшасын қолданғанда ескеретін жайт — оның тәуліктік мөлшерін
сиырдың сүттілігіне орай бірнеше рет бөліп беру керек. Өйткені сиыр
организмінде лактаза ферменті азығынан қанттың көптеген мөлшері ыдырап
үлгермей, ашьш, көптеген іш газы пайда болады. Қызылшаны арнаулы қорада
(температурасы — 1-2°С) немесе әдөйі қазылған орда сақтайды. Тамыр-түйнек
жемістілер құрамында су көп болғандықтан (70—90%) олар жоғары температурада
нашар сақталып, ал —2-3°С суықта үсікке шалдығады. Әсіресе ұрылып-соғылған,
қабығы түскен тамыр-түйнек жемістілер тез бұзыла бастайды. Сондықтан
сақтауға тек дұрыс қазылып алынған, қабығы бүтін, жаншылмаған тамыр-
түйнектілерді құмнан, батпақтан тазартып, сыртын кептіріп барып салады.
Малға берер алдында оларды тазартьш, турап, ал жас малға ыстың суға, буға
бөрттіріп береді. Көк азықтардың қоректік қасиеттерін қыста сақтап қалудың
тиімді жолы — сүрлем салу.
Байжұманов А.Б. (1990) айтуы бойынша іpi қарамалдың биологиялық
ерекшеліктері мен шаруашылыққа, экономикаға пайдалы белгілері. Сүтті, етті
және қос бағыттағы ipi қарамалдар экстерьерінің, интерьерінің және
конституциясының ерекшеліктері. Жекелеген дене мүшелерінің дамуы мен
интерьерлік ерекшеліктердің ішкі органдар қызметімен және өнімділігімен
байланысы. Дене құрылысының типі мен конституциясын бағалауды оқып үйрену
әдістері. Сүтті және eтті бағыттағы ipi қарамалдардың экстерьері мен
конституцияларына қойылатын қазіргі талаптар. Малдарға ен салу. Ipi
қарамалдың жоғары нерв жүйсі және оның эталогиядағы маңызы. Ipi қарамалдың
мінез-құлық әрекеттері.
Бегімбеков Қ.Н., Төреханов А.А., Байжұманов А.Б. (2006) тәжірибелік
жұмыстарында ірі қара мал етінің экспорттық әлеуетін арттыру бағытындағы
мемлекет саясатының түрлі тиімді несиелер мен субсидиялау көрінісіндегі
қолдауы мал шаруашылығын дамыту мен асылдандыруға тың серпін беріп,
шаруашылық құрылымдарының ілгерілеуіне септігін тигізіп отырғандығын
анықтады.
Борисенко Е.В. (1984) ірі қара мал етінің экспорттық әлеуетін арттыру
бағдарламасының мақсат-міндеттері, күтілетін нәтижелері жөнінде айтты.
Тауарлық табынды тұқымдық түрлендіру, еліміз бойынша шетелдік асыл тұқымды
ірі қара өсірумен шұғылданып жатырған шаруашылықтардың озық тәжірбиесі,
жетілдіру жолдары сөз етілді. Мал шаруашылығындағы тарқалмаған түйіндердің
бірі бруцеллез ауруымен күрес жолдары көрсетілді. Асыл тұқымды табынды
ұдайы өсіру, олардан төл алу, шаруа қожалықтарының қаржылық моделі, асыл
тұқымды ірі қара өсірудегі біздің табиғат өзгешеліктерімізге бейімдеу
мәселелерін зерттеді.
Востриков Н.И., Бельков Г.И., Туников Г.М. (1988) деректерінде Сиырды
дұрыс азықтандыру үшін олардың негізгі ас қорыту ерөкшеліктерін білген жөн.
Басқа да күйіс қайыратьш мал сияқты сиыр жеген азық та алдымен төрт
камерадан тұратын асқазанының алдыңғы камералары — үлкен қарын, жалбыршақ
және тақия қарындарда алдынала өңдеуден өтеді.
Искакбаев Б.Б. (1996) ірі қараға жүргізген тәжірибесінде енесі
неғұрлым үлкен, эмбриондық уақыты ұзақ болған малдан ірі бұзау туады деген
тұжырымға келеді.
К.Ж.Каримов., А.Ә Төреханов., Ш.Д.Дәленов., Н.Ә.Жазылбеков. (2005)
зерттеулерінде асыл тұқымды мал зауыттары, асыл тұқымды мал шаруашылықтары,
мал тұқымын асылдандыру станциялары мал тұқымын асылдандыру базалары болып
саналады. Асыл тұқымды мал шаруашылықтарының басты міндеттеріне малдың
өнімділік және тұқымдық қасиетін жақсарту, өздерін және басқа өндірістік
шаруашылықтарды қамтамасыз ету үшін сапалы тұқымды мал өсіру жатады.
Каримов Ж.К., Даленов Ш.Д. (2006) зерттеу жұмыстарының нәтижесіне
қарағанда аудандастыру жоспарын жасағанда үш қағида басшылыққа алынады: 1)
халық шаруашылығына қажеттілігі; 2) мал тұқымының биологиялық және
өнімділік ерекшеліктері; 3) аймақтың табиғи-климаттық және экономикалық
жағдайы. Өзге тұқымдарға араластырмай, таза күйінде өсірілген малдың бағалы
қасиеттері сақталады.
Лобанов ВТ. (1988) мәліметтерінде Алатау сиыры ХХ ғасырдың 30—50-
жылдарында жергілікті сиырларды швиц, кострома тұқымының бұқаларымен
ұрықтандыру арқылы алынған. Сиырларының басы үлкен, тұмсығы сүйірлеу,
кеудесі ауқымды, жалпақ, арқасы біртегіс келетіндігі анықталды.
Садықұлов Т.С., Ким Г.Л., Жазылбекова Р.А. (1997) зерттеу жұмыстарында
асылдандыру технологиясы сиырлардың аналық жасушаларын ұрықтандырумен
қатар, оны шексіз уақытқа сақтайды. Мал шаруашылығы мен ветеринария ғылыми-
зерттеу орталығының бас директоры Айбын Төрехановтың сөзіне сенсек,
қазірдің өзінде асыл тұқымды деген түліктің 6 миллион доза ұрығы сақтаулы
тұр. Қажет болған жағдайда ұрықтандырылған жасушаларды - эмбриондарды кез
келген қашарға салуға болады.
Сәтімбеков Р., Байжанов А., (2003) мәліметтерінде мал басын
асылдандыру үшін сырттан сиыр малын сатып алу қажет болмай қалатын түрі
бар. Өйткені ондай асыл тұқымды малды өз елімізде өсіре бастаймыз. Отандық
мал шаруашылығы және ветеринария ғылыми-зерттеу орталығының мамандары ірі
қараны асылдандыруды эмбрион трансплантациялау технологиясы арқылы
жүргізуді қолданысқа енгізді. Аталмыш технология дамыған елдерде көптен
бері бар.
Төреханов А.Г., Каримов Ж.К., Даленов Ш.Д. (2005) зерттеулерінде мал
тұқымын асылдандыру барысында аса бағалы асыл тұқымды мал алынып, белгілі
бір тұқымдық топқа жатқызылады. Тұқымдық мал зауыттарында, станцияларында
жаңа желілер, аналық ұялар, жаңа тұқымдар шығарылады. мал тұқымын
асылдандыру жұмысында, мұнымен қатар, шағылыстыру гибридтеу әдістері
кеңінен пайдаланылады.
Ф. Р. Кивкуцан (1963) деректерінде асылдандыру — малдың тұқымдық
сапасын жақсартуға, өнімділігін арттыруға бағытталған шаралардың біртұтас
жүйесі. Ол малды зоотехникалық тұрғыдан бағалау, тиімді белгілеріне қарай
таңдау, сұрыптау, жұптау, төлді дұрыс өсіру сияқты басты-басты жұмыстардан
тұрады. Тұқым жақсарту ережелері биологиялық әсіресе генетика
жетістіктеріне негізделеді. Mал тұқымын асылдандыру жұмысын жетілдіруге
бағытталған мемлекеттік шаралар тұқымдық мал көрмесін ұйымдастыру және мал
тұқымдарын әр түрлі аймақтар мен облыстар бойынша аудандастыру болып
табылады.
Я. Л. Глембоцкий Г. Я. Копиловская (1972) сияқты ғалымдардың пікірі
бойынша, ерте кезде Қазақстанның көптеген аймақтарында жергілікті қазақ
сиырларының қолтұқымы өсірілген. Сиырдың етін, сүтін пайдаланған. Қазіргі
кезде ірі қара шаруашылығы - еліміздегі мал шаруашылығының ең дамыған
саласы болып табылады.

1. Ірі қараны асылдандыру және сұрыптау жұмысы
1.1. Ірі қара мал шаруашылығы
Ірі қара шаруашылығы - мал шаруашылығының өнімді көп беретін саласы.
Ірі қараның арғы тегі ертеде Еуразия құрлығының далалы, орманды далалы
өңірінде таралған жабайы тур . Ол бұдан 7-10 мың жыл бұрын Жерорта теңізі
маңындағы елдерде қолға үйретілген. Ірі тұлғалы, денесінің биіктігі 2м
шамасында, мүйізі алға қарай бағытталып, ұзын болып келеді. Ерте кездерде
көп аулағандықтан, тұрлар саны азайып, XVII ғасырдың басында біржола
жойылып кеткен.
Ірі қара өсіру қоңыржай белдеудің табиғи және мәдени жайылымдармен
жақсы қамтамасыз етілген орман, орманды дала, дала аймақтарында жақсы жолға
қойылған. Дүниежүзі бойынша ірі қараның мал басы 1,3 млрд-қа жетіп отыр.
Өндірілетін сүттің барлығын дерлік, ал еттің 35%-ын осы ірі қара малы
береді. Интенсивті сүтті және етті-сүтті бағыттағы мал шаруашылығы дамыған
елдерге тән, оларда мал қолда да, жайылымда да бағылады. Өнімділік өте
жоғары болғандықтан, бұл шаруашылық саласы жылдан-жылға өркендеуде. Етті
бағыттағы мал көбінесе қоңыржай және субтропиктік белдеулердің неғұрлым
құрғақ аудандарында таралған. Онда экстенсивті отарлап жайылымда бағу және
көшпелі мал шаруашылығы басым келеді. Дүниежүзінде етті ең көп өндіретін
елдер қатарына АҚШ, Қытай, Бразилия, Аргентина және Ресей жатады.
Қазір Қазақстанда сиырдың қолтұқымдарын асылдандыру мақсатында игі
шаралар қолға алынды. Кубадан әкелінген зебу бұқаларын әулиеата сиырларымен
жұптастыру арқылы сүтті бағыттағы қолтұқым шығару көзделуде. Зебу бұқаларын
қазақтың ақбас сиырларымен ұрықтандыру арқылы етті бағыттағы қолтұқым алу
жұмыстары жүргізілуде.
Ірі қара малдың өзіне тән ерекшеліктері бар. Сиыр орташа 15-20 жыл
жасайды, оның буаздық мерзімі - 285 күн. Қазақ жерінде сиыр - басқа
түліктерден кейін қолға үйретілген мал. Алғаш сиырды Ресеймен көршілес
аймақтардан айырбастау тәсілімен әкелген.
Республикадағы асыл тұқымды мал шаруашылықтары арасында қазақтың ақ
бас сиыры және ірі қараның герофорд тұқымы, етті-майлы еділбай тұқымы,
ақжайықтық етті-жүнді қой тұқымы, өнімділік бағыттағы көшім жылқысы,
қазақтың айыр түйе тұқымы өсірілетін біздің облысымыз алдыңғы қатардағы
аймақтардың бірі болып саналады.
Сүтті мал шаруашылығы бойынша облыста ірі қарадан қара шұбар,
гольштиндік қызыл шұбар, қызыл далалық және симменталды тұқымының үлесі
басымырақ. Асыл тұқымды сүтті малдар облыс орталығына жақын орналасқан елді
мекендердегі ЖШС мен шаруа қожалықтарында өсіріледі.
Етті мал шаруашылығында негізінен қазақтың ақбас және герофорд
тұқымдары өсіріліп жатыр. Нақтылай түссек, ірі қара малдың 70 пайызға жуығы
қазақтың ақбас тұқымына жатады, ал герофордтық тұқым ет өнімділігін арттыру
мақсатында малдарды будандастыру үшін қолданылады.
Жылқы үйірінің өнімділігін көшімнің асыл тұқымдары ұсынады, ал асыл
тұқымды түйелерді қазақтың айыр тұқымы құрайды.
Тұқым алуды жүзеге асырудағы ғылыми жұмыстармен Жәңгір хан атындағы
Батыс Қазақстан аграрлы-техникалық университетінің ғалымдары айналысады.
Облыстың әр түрлі табиғи-экономикалық аймақтарында биязы жүнді,
жартылай биязы жүнді, қылшық жүнді қойлар өсіріледі. Нарықтық жағдайда
шығарылатын қой тұқымдарына қойылатын талаптар өзгерді. Сондықтан оның екі
бағыты мықтап қолға алынған.
Бірінші бағыт - оңтүстік және орталық аудан аймақтары үшін, әсіресе,
алыс аймақтарда орналасқан, жемшөп базасы табиғи жайылым мен шабындық
негізін қолдану арқылы етті-майлы қой шаруашылығын дамыту болып табылады.
Екінші бағыт – облыстың солтүстік аудандары үшін жемшөп базасы бидай,
жүгері және басқа да азықтарды өндірумен байланысты биязы жүнді және
жартылай биязы жүнді қой шаруашылығын дамыту қарастырылған.
Республика бойынша еділбай қойы Жаңақала ауданындағы Бірлік ЖШС-да
жинақталған. Бұл тұқымның шаруашылық белгілеріне құрғақ, шөл далалы
аймақтарға деген тұрақты бейімділігі, тірілей салмағы, сойым сапасы, жас
төлдердің тез өсетіндігі жатады.
Тұқым құндылығы тірілей салмағы төрт айлық жаста 40-45 келіге жететін
ең арзан қозықұмай шығару. Етінің сапасы шетел мамандарының жоғары бағасына
ие болған.
Бізде биязы жүнді қой шаруашылығын дамыту Волгоград облысындағы
Ромашков асылдандыру зауытынан шығарылған волгоградтық тұқымды
пайдаланудан басталады. Волгоград тұқымын дамытумен Жаңа тұрмыс
асылдандыру шаруашылығы айналысып келеді.
Жартылай биязы жүнді бағыт бойынша ақжайықтық етті-жүнді тұқымына
ерекше көңіл бөлінуде. Бұл тұқым (1968-1996 ж.) Батыс Қазақстан облысының
бұрынғы 40 лет Казахстана (қазіргі Ізденіс ЖШС), Шежін, Крупская,
Қалдығайты, Родник новый, Амангелді, Степной, Шипов, Алғабас, т.б.
шаруашылықтарында шығарылды.
2006 жылдан бастап облыстық әкімшіліктің облыстық ауылшаруашылығы
басқармаларының, Батыс Қазақстан облысы аумақтық инспекциясының, Жәңгір хан
атындағы Батыс Қазақстан аграрлы-техникалық университетінің қолдауымен
жартылай биязы жүнді қой шаруашылығын сақтау мен оны дамыту бойынша үлкен
жұмыстар жүргізілгенін айта кеткен жөн.
2006 жылы ақжайықтық етті-жүнді қойларды жеке секторлардан бір-бірлеп
жинағанымыз әлі есімізде. Бұл тұқымды көбейту облыс бойынша Тасқала
ауданындағы Ізденіс ЖШС асылдандыру шаруашылығында ғана мықтап қолға
алынған.
Тұқымды мал басын көбейту үшін асылдандыру шаруашылықтарын да көбейту
қажет.Осы тапсырманы шешу әрі мал басын көбейту мақсатында университет
ақжайықтық етті-жүнді қойларды өз иелігіне алды. Бұл жұмыста облыс әкімі
Бақтықожа Ізмұхамбетов университетке қолдау көрсете отырып, Тасқала ауданы
аймағынан ақжайықтық етті-жүнді қойларды өсіру үшін 1000 га жер бөліп
берді. Бүгінде университет меншігінде 2396 қой, соның ішінде 1252 саулық
бар.
2006 жылдан бастап қой басын көбейту үшін университетте нақты жұмыстар
жүргізіле бастады. Ең алдымен университетте оқу-ғылыми-өндірістік кешені
құрылды. Қойларды қолдан ұрықтандыру пункті қалпына келтірілді.
Шабындықта жемшөп дайындау бригадасы құрылып, 2009 жылға қажетті
мөлшерде жемшөп дайындалды. Уақытында және қажетті мөлшерде дайындалған
жемшөп малдың 2009-2010 жылдың боранды-аязды қысынан аман-есен шығуына
мүмкіндік берді.
Университет ғалымдары Астана қаласында өткен Қараөткел - 2008
жәрмеңкесіне асыл тұқымды ақжайықтық етті-жүнді қойларды арнайы алып барды.
Университеттің оқу-ғылыми-өндірістік кешені ҚР АШМ сарапшыларының бағалауы
бойынша жартылай биязы жүнді ақжайық етті-жүнді қойларды өсіру көрсеткіші
жөнінен І дәрежелі Құрмет грамотасымен марапатталды. Ал 2009 жылы 13
маусымда Батыс Қазақстан облысы, Зеленов ауданында Белесте өткен халық
шаруашылығының жетістіктері көрмесіне университет ұжымы жартылай биязы
жүнді ақжайықтық етті-жүнді қойларын ұсынды. Көрмеге ұсынылған малдарды ел
Президенті Н.Ә.Назарбаев жоғары бағалап, бұл саланың әрі қарай дамуына
сәттілік тіледі.
Облыстың жергілікті жағдайына бейімдеп шығарған ауыл шаруашылығы
малдарына баса көңіл бөлу қажет. Бұған қойдың ақжайықтық етті-жүнді,
жартылай биязы жүнді тұқымы жатады. Келешектегі міндет – мал басын көбейту
үшін асылдандыру шаруашылықтарының қатарын да көбейте беруіміз керек.
1.2. Ірі қараны ғылыми - өндірістік асылдандыру ұжымы
Ірі қара малын асылдандыруда мемлекеттік мал асылдандыру станциясының
маңызы өте зор. Өзіне қарасты аймақтарда асыл тұқымды бұқаларды ұрпақ
сапасы бойынша бағалау, ірі қараны бонитировкалау, әр асыл тұқымды мал
зауыттарында, асыл тұқымды мал шаруашылықтарында және асыл тұқымды мал
фермаларында бұқаларды қолдану жоспарларын жасау сияқты шараларды жүзеге
асырады.
Сонымен қатар сауын сиырларының сүтін анықтау, зоотехникалық және
асылдандыру жұмысының есебін, асыл тұқымды ірі қараны мемлекетік кітапқа
кіргізу мәселелерімен айналысады.
Элеверлер. Элевер – дегеніміз мамандырылған шаруашылықтар немесе
фермалар, негізгі міндеті асыл тұқымды бұқаларды өсіру және оларды ұрпақ
сапалары бойынша бағалау. Эливерге бұқаларды 3-4 айлығынан бастап әкеледі,
бұл болашақ бұқалар аса сүтті сиырларды ұрпақ сапасы жоғары бағалы
бұқалардан ұрықтарымен ұрықтандырғаннан кейін алынған. Бұл шаруашылықта
оларды молымен азықтандырып, жақсы күтеді, 12 айлығында оларды өсіріп –
дамуы және сырт пішіні (экстерьері) бойынша бағалайды, әрі ұрық сапасын
анықтайды. Кейін бұлардың ұрығымен белгіленген шаруашылықта сиырларды
қашырады. Бағалау мезгілдерінде бұл бұқалардың ұрықтарын алып мұздатып
сақтай бастайды да ұрпақ сапасы бойынша бағаланған уақытта 30-40 мың доза
ұрық жиналады. Сонымен ұрпақ сапасына қарап, жиналған ұрықтың пайдалану
мәселесін шешеді.
Бұл ұйымның негізгі міндеті селекциялық орталықтың ғылыми-методикалық
жұмыстарын басқару, селекциялық жұмыстардың жоспарларын және
бағдарламаларын құрастыру және жаңа асыл тұқымды мал шығару жолдарын
іздестіру және осы жұмыстарды бақылау. Жоғарғы уәкілетті органдарға мал
шаруашылығын асылдандыру жөнінде ұсыныстар енгізді; жаңа шығатын асыл
тұқымдардың аталық із және аналық ұялары көрсеткіштерін анықтау және
солармен жүргізілетін методикалық жұмыстарды басқарады.
Асыл тұқымды малдарды мемлекеттік кітапқа кіргізіп және оны жарыққа
шығаруды басқарады. Селекциялық жетістіктерді қабылдап, әр түрлі
нұсқауларды шығарады. Зооинженер-селекционер мамандарының білім дәрежелерін
жоғалту үшін үнемі біліктілікті артыру сабақтарын өткізуді ұйымдастырады.
Ғылыми – шаруашылық асылдандыру ұйымына мемлекеттік орталық мал
асылдандыру станциялары және бұқаралардың орталық мұздату банктері де
қарайды.
Селекциялық орталық ұйымның негізгі міндеттері тұқым аралық негізгі
топ шығару. Негізгі бағдарламаны іске асыру үшін:
Аса сүтті асыл тұқымды мал табыны болуы қажет, ол жақсы
механикаландырылуы керек, әрі қолдан ұрықтандыру станциясы мейлінше
мұқиятты жұмыс атқарғаны жөн.
2. Әр шаруашылық өзінше мамандандырылуы керек.
3. Жоспарлы түрде ұрық алу, төл өсіру, оны бағалау және кеңінен
қолдану.
4. Әр тұқымның тұқымдық қасиетін көрсете алатын малдарын кеңінен
қолдану.
5. Аса өнімді мал тобының, арнай бақылау қорасынан немесе арнайы
бақылау фермасынан өткен қашарлармен толықтырады.
6. Зоотехникалық мәліметтерді есептеу автоматты түрде компьютермен
жүргізіледі.
7. Орталық селекциялық ұйым одақ, республикалар, облыстар және асыл
тұқымды ірі қара мал кеңестерінің жұмыстарын ұйымдастырып, бір бағдарлама
бойынша жұмысты іске асырады.
Ірі маштабы селекциялық асылдандыру жұмысы қазіргі ғылыми және алдыңғы
қатарлы шаруашылықтардың жетістіктеріне сүйенуі қажет.
Кейінгі уақытта мұнда иммунотенетика жетістіктері кеңінен пайдаланып,
малдың қанын зерттеп , оның шығу тегін анықтауда, Әр бұқаның тұқымында
тұқым қуалайтын ару болмағанын қадағалайды. Мысалы, тұқым қуалаушы хромосом
аурулары, бұл аурулар тұқымға тез тарап, көптеген зиянкестікке ұшырайды
Рациоимунологиялық зерттеулер арқылы сиырлардың буаздығын ерте
анықтауға болады. Оның қандағы, немесе сүттегі тормон сұйығы арқылы
анықтаға да болады. Әсіресе, сиырдың буадығын айыруға прогестерон атты
гормонның маңызы зор.
Қорыта келе, ірі қара тұқымын асылдандыру – мал шаруашылығының ең
маңызды мәселелерінің бірі. Мал тұқымын асылдандыру өте қажетті де күрделі
іс. В.И.Лениннің 1918 жылы Кеңес Одағында мал тұқымын асылдандыру
деректеріне қол қойғаннан бері бұл жұмысқа көп көңіл бөлініп келеді. Міне,
содан бері отанымыздың қай жерінде болмасын шаруашылықтың барлығында асыл
тұқымды мал өсіру ісі дамуда.
Ірі қара тұқымын асылдандырудағы, негізгі мақсат – сүтті және сүтті-
етті ірі қара тұқымдарының сүттілігін, сүттің сапасын (майлылығын,
белогын), тірідей салмағын арттыру, ірі қараның етті тұқымдарының етті
қасиетін жақсарту, тез өсіп-жетілін және тірідей салмағын арттыру болып
табылады.
Республикамыздың шаруашылықтарында көптеген ірі қара тұқымдары: сүтті
тұқымдардан – қырдың қызыл ірі қарасы, әулиеата, қар ала және қызыл ала ірі
қарасы, етті тұқымдардан – қазақтың ақбас ірі қарасы, қалмақ, санта –
гертруда, галловей, герефорд, әулекөл, сүтті – етті тұқымдардан –
симменталь және алатау ірі қарасы өсірілді.
1.3. Ірі қараның шығу тегін анықтау және сұрыптау
Белоктардың полиморфиялық айырмашылығы оның генетикалық себептеріне
байланысты. Сондықтан бұл деректерді малдың шығу тегін анықтау үшін,
тұқымаралық туыстық жақындыңын білу үшін қолданылады. Бұл ілімнің тағы бір
ерекшелігі сол бір табын, немесе бір топ малдың ұрпақтан қрпаққа беретін
қасиетін генетикалық маркерлер арқылы анықтайды. Малдардың асылдық және
өнімділік қасиеттерін анықтауға белоктардың поиморфиялық көрсеткіштері мен
селекциялық белгілер аралығындағы корреляция коэффициентін есептеудің
маңызы зор.
Ірі қараның шығу тегін анықтау үшін, олардың қан тобының маңызы зор.
Ол үшін қан белоктарының полиморфтық тобын және ірі қара қанының
ферменттерін зерттеген.
Осы деректерінің барлығы да организмде өтетін зат алмасуына көп әсері
бар. Гимоглобиннің организмдегі демалу функциясымен және оттегі мөлшерінің
процестерімен тікелей байланысты. Көміртегі алмасуына амилазаның, темірдің
алма суына трансфериннің атқаратын ролі күшті. Көптеген ғылымдардың дерегі
бойынша трансфериннің топтары арқылы қандағы гемоглобиннің мөлшерін,
қаталазаның қимылын, өсіп-даму барысын, әр түрлі зат алмасу деңгейін
анықтауға болады.
Тәжірибе жүзінде сүтті ірі қара шаруашылығында липидер мен белок
алмасуларының сүт өнімінің тығыз байланыстырған анықтаудың маңызы өте зор
болды. В.И.Волгин және А.С. Бибикова ғылымдардың дерегі бойынша
тайыншыларының қанында нейтральный майының концентрациясы жоғары, жалпы
липидтер мен уксус қышқылдары да жоғары болса, кейін сауын сиыр уақытында,
сүтінің майлылығы бойынша жоғары іріктелген сауын сиырларымен
салыстырғанда, сүт 497 кг және сүтінің майы 24,5 кг артық болған.
Ғалымдар Г.П.Легошин және Л.С.Обуховтардың сүтті ірі қараны
зерттегенде белок алмасуының биохимиялық көрсеткіштеріне мән берген. Оған:
жалпы белок, азот амины, иодтың белокпен байланысты, альбуминдер,
глобулиндер, азот қолдығының белокпен қатынасы жатады. Осылардың 4-6
көрсеткіштерін ескеріп сұрыптағанда үлкен нәтижеге жеткен. Сонымен
селекцияның болжау нәтижесі сүт өнімінің 3-4 рет есе жоғарылауына себеп
болған.
Бұқаларды бағалау және сұрыптаудың бірнеше сатысы бар. Оның ең
алғашқысына шығу тегі жатады, мұнда әсіресе ене тегінің асылдық және
өнімдік деңгейі, әкесінің ұрпақ өніп т.б. ескеріледі. Екінші сатыда
іріктеліп алынған бұқаларды өсіп дамуы, сырт пішіні және қашыыру қасиетіне
қарай сұрыптайды. Үшінші сатыда бұқаларды ұрпақ сапалары арқылы бағалайды.
Сүтті сиыр шаруашылығында әсіресе ұрпақтарының сүт өнімін ерекше еске
алады. Сонымен қатар қазіргі уақытта сүтті және сүтті-етті ірі қара
шаруашылықтарында бұқалардың ұрпақтарын ет өнімі бойынша да бағалайды.
Бұқаларды шығу тегі бойынша бағалау және сұрыптауда, әсіресе бірінші
буындағы ата тегінің селекциялық белгілерінің дамуын анықтаған жөн. Әрі
екінші буында ата қасиетінің өнім көрсеткіштеріне көп көңіл бөледі. Әсіресе
бұқаларды сұрыптағанда шығу тегінің 3-4 будандағы ата тегін қарап, олардың
ұрпақ сапасына әсерін анықтайды. Сонымен бұқалардың асылддық қасиетін оның
ата және ене ұрпақтарының өнімі бойынша анықтайтыны белгілі болды. Мысалы
С.Веточ 9715 атты бұқаның 18 ұрапғынан Ленин атты асыл тұқымды мал
зауытында (Тамбов облысы) бірінші бұзаулығын тұмса сиырлардың орташа сүті
3625 кг, ал сүтінің майлылығы 3,88% болып, оның құрадастарымен
салыстырғанда сүттілігі 478 кг артық болған.
Ғалымдар Л.К.Эрнст және Ф.Ф.Эйснерлердің ілімі бойынша 385 бұқаның
ұрпақтарының орташа сүт өнімдерінің көрсеткіштері 3500-4000 кг жеткен. Осы
бұқалардың 180-і (50,3%) сүт көрсеткіштері бойынша жоғарғы сапалы, ал
сүтінің майлылығы жағынан 154 (45,3%) бұқа жоғарғы сапалы жатты. Осындай
көрсеткіштерді басқа ғалымдар дәлелдейді. Көптеген зерттеулер бойынша,
көптеген сиырлардың табындарында бұқалардың ене тегі жағынан алынған
ұрпақтарының 40-50%-ы сүт өнімі көрсеткіштерінен жоғары сапалы болған.
Асыл тұқымды етті сиырларды бағалап және сұыптағанда ең бірінші дене
тұлғасының сырт пішініне, дене бітіміне қарайды. Етті ірі қараның өзінше
биологиялық ерекшеліктері бар, соған байланысты дене тұлғасы кең, сүйегі
мықты , жетілген болып келеді. Шоқтығы етті әрә кең, кеуде сүйегі де кең,
әрі терең, арқасы, белі және құймышағы біркелкі түзу бөксесі терісі босаң,
жүні жұқа болып келеді. Етті сиырлардың тірідей салмағына ерекше қоңіл
бөлінеді, бұл көрсеткіштері жасына және тұқымына көп байланысты.
Етті тұқымды сиырлар ұсақ болса, дене тұлғасының орта бөлімінің арқа
және бел еттері нашар дамыса, ол үлкен кемістік болып саналады. Етті ірі
қараның оның ішінде, аналық малдардың тез өсіп дамуына көп көңіл бөлінген
абзал. Етті ірі қараға жататын сиырлар тез өскіш, тез жетіліп, қашыру
мезгіліне ерте жетеді. Етті тұқымға жататын сиырлардың сүттілігін 7-8 айлық
бұзауларының тірідей салмағы арқылы анықтауға болады, ал олардың ұрпақ туу
қасиетін зоотехникалық немесе ветеринарлық анықтаулар арқылы білеміз.
Тұқым қуалау заңдылығы мал шаруашылығында ерекше орын алады, ол
көбінесе екі жақтан (ата енеден) бірдей беріледі. Осы заңдылықтарға
байланысты ірі қараны асылдандыру жұмысымен айналысқанда, алдын ала болжау
мәселесіне, тұқым қуалау тәсіліне және де т.б. селекциялық жұмыстарға баға
береді. Малдардың тұқымдық потенциясы деп, олардың ұрпақтарында сапалы
белгілерінің тұрақты қайталануын және тұқым қуалауын айтамыз.
Малдардың перопентік қасиетін ең бірінші Г.Заттегаст зерттеген
П.Н.Кулешов малдарда осындай қасиетердің барлығын дәлелдеп, осы
ізденістерді жалғастырады.
Препотенттің малдардың асылдандыру жұмысына маңызы зор. Ондай малдар
ірі қара табындарының және тұқымдарының жақсаруын тездетеді. Малдардың
препотенттігін бағалағанда, төменгі көрсеткіштерді ескереді. Оған (енсі мен
ұрпағы) өнім көрсеткіштерінің корреляция коэффицинттері, ұрпақтарының
біркелкі болуы, ұрпақтарында енесімен салыстырғанда көптеген белгілерінің
аралық коэффициенттерінің өзгергіштігі, ұрпақтарының өнім корсеткіштерінің
құрдастарымен салыстырғандағы артықшылығы.
Ғалым А.С.Рузкийдің зерттеуі бойынша, енесі мен ұрпақ аралық
корреляцияның төмендеуі бұқалардың ұрпағына жақсы әсерін көрсетед. Әрі
ондай бұқаның препотенттік қасиеті жоғары болып саналады.
Іра қара шаруашылығында препотентті бұқалар мен сиырлар жиі кездеседі.
Губбак пен Фаворит бұқалары препотентік қасиеттерінің жоғары болуына
байланысты шортгорн атты асыл тұқымды ірі қара шығуына үлкен себеп болды,
ал Аннас Адема 197 атты бұқа, осы қасиеттің жоғары болуына байланысты
голланд асыл тұқымды ірі қарасын асылдандыруда, оның ішінде, осы ірі қара
сиырлрының сүттерінің майлылығын үлкен деңгейге жеткізу де үлкен роль
атқарады.
Препотенттіктің өзі жақсартушы, консервативті және нашарлатушы болып
та келеді. Әрине, мал асылдандыру жұмысында препотенттің жақсарту түрі өте
қажет, әрі осы жақсы қасиетті айыра білу керек. Ғалым Н.А.Кравченко
препотенттікті есептейтін формула ұсынған.

Дк х 100
ПИ = ---------------- , мұнда
Д

Дк – енелерінің көрсеткіші
Д – ұрпақтарыныкі

Осы формула арқылы бұқаларының өзі ұрпақтарына қалай әсер ететінін
анықтаймыз. Егерде ұрпақтары енелеріне қарағанда (сүт өнімі, оның
майлылығы, белогы) сүттірек болса, әрі ұрпақтары біркелкі жоғарғы деңгейде
болса, онда бұқалардың препотенттік қасиетінің жоғары екендігін дәлелдеді.
Көптеген ғылыми деректер бойынша бұқалардың осындай жақсы қасиеті,
тіпті немере ұрпақтарына дейін беріледі екен. Ұрпақта тек қана бұқалар ғана
емес, әрине сиырлардың да (енелерінің де) әсері бар. М.Чалма атты холмогор
асыл тұқымды ірі қарасының сиыры (Лесная поляна Москва облысы), осы
тұқымның Аналық ұясын қалыптастыруға мұрындық болды бола тұрып, ұрпақтары
сүтінің майлылығы жағынан ерекшеленді. Чалма Аналық ұясының 12 ұрпағының
сүт майлылығы жоғары деңгейде болып, өзгергіштік коэффицинті төмен болды.
Чалма атты сиырдан сүті өте майлы Чародей Мх – 2705 атты бұқа алынған. Бұл
бұқа ұрпақтарының сүтінің майлылығы енелерімен салыстырғанда 0,32% артық
болған. Әрі ұрпақтарының 80% - ы сүт өнімінің майлылығы жағынан өте жоғары
деңгейде болған, ал бұл көрсеткіштің енелері мен ұрпақтарының арасындағы
корреляция r=0,11 болса, өзгергіштік коэффициенті 4,75%.

Еркек бұзаудың ең алдымен олардың шығу тегі (қандай ата – тегінен
немесе қандай туыстас топтардан, енесінің сүті қандай), өсіп жетілуі
бойынша сұрыптайды. Олардан тұқымдық бұқа алу үшін: таза тұқымдысын, дене
пішіні келісімді, тірідей салмағы 10 айлығынан бастап І класс стандартынан
10%-ға артық, өсу кезеңі тәулігіне 800 – 1000 г салмақ қосып отырған және
дене бітімі (конституциясы) мықтыларын сұрыптайды. Әсіресе, шығу тегіндегі,
ене сүтінің майлылығы көңіл бөлінеді. Мәселен, қырдың қызыл сиырының еркек
бұзауларын жоғардағыдай сұрыптағанда, ене сүтінің майлылығы 4,2%-дан және
әулиеата сиыры еркек бұзауының ене сүтінің майлылығы 4,1%-дан артық болуға
тиіс.
Д.Н.Пак деректері бойынша сүтті сиырды асылдандыру үшін, бұраны
сұрыптағанда тек әкелерінің қабілетін есептеп қоймай, енесінің де тұқым
қуалаушылық қасиетін ескеріп, олардың сүтін және сүтінің майлылығын, осы
ата – енеден тараған ұрпақтарының жақсы қасиеттерін ескере алады.
13-15 айлығында бұқа дене пішімі және өсіп жетілуі, ұрығының сапасы
және бұқалық қабілеті бойынша бағаланады. Ең жақсылары ұрпағының сапасы
бойынша бағалануға қалдырылады.
Бұқаның тұқым қуалаушылық қасиетін екі тәсілмен анықтайды, бұқа
ұрпағының жалпы өнімділігі (бонитировка мәліметтерімен) және бақылау
қорасындағы олардан тараған ұрпақтардың сапасы мен өнімі бойынша.
Қазіргі уақытта бұқаны ұрпақ сапасы бойынша бағалаудың бірнеше тәсілі
бар, оған ұрпағының өнім көрсеткішін енесінің көрсеткішімен салыстыру,
ұрпақтардың өнім көрсеткішін, онымен жастас сиырлардың өнім көрсеткішімен,
ұрпағының өнім көрсеткішін ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.