Кезең шығындарының есебі Мемлекеттік қаржы және мемлекеттік шығындар теориясы
Батыс Қазақстан инженерлік-гуманитарлық университеті
Экономика және менеджмент кафедрасы
КУРСТЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы: Кезең шығындарының есебі
Орындаған: ТТТ-41 топ
студенті
Тексерген: оқытушы
Орал, 2015ж.
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
1. Мемлекеттік қаржы және мемлекеттік шығындар теориясы
1. Мемлекеттік қаржының мазмұны мен
қызметтері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ..5
1.2 Мемлекеттік шығындар туралы
түсінік ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..7
2. Кезең шығындарының есебі
2.1 Шығындардың экономикалық мәні және олардың
жіктелімі ... ... ... ... ..16
2.2 Негізгі өндіріс шығындарының
есебі ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ..26
2.3 Көмекші өндірістің шығындарының
есебі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...34
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..38
Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
..41
Кіріспе
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Қазақстан Республикасының бәсекеге
қабілетті 50 елдің қатарынан нық орын алу жөніндегі стратегиялық міндеттің
орындалуы үшін әлемдік экономиканың өсімінен тұрақты түрде асып отыратын
экономикалық даму қажет. Еліміздің жоғары деңгейде өзіндік жолы бар
мемлекет ретінде танылуы, оның әлеуметтік-экономикалық үстемелеп дамуы,
халықтың әл-ауқатын, тұрмыс жағдайын жақсартудың негізі болып табылады.
Бұл үшін қаржылық және әлеуметтік тұрақтылықты сақтай отырып шаруашылық
жүргізудің қолайлы жолдарын туғызу қажет, халықаралық еңбек бөлінісіне, ел
экономикасының өсуіне тиімді жағдай орната отырып, белсене қатысу керек.
Экономикалық өсуді жеделдетудің және өндірістің тиімділігін арттырудың
басты факторы - жоғары өнімді еңбекке уәждеме жасау, белсенді еңбекке
экономикалық ынталандыру. Қазақстанда экономикалық реформаларды жедел
жүргізу нәтижесінде өндірістің барлық факторы ырықтандырылды, тиімділікті
көтеруге бағытталған ынталандыру уәждемелері де жүргізіліп келеді. Алайда,
бүгінгі кезеңдегі экономикалық ынталандыру біліктілікке, еңбек сапасына,
өндіріс нәтижелілігіне және макроэкономикалық көрсеткіштер динамикасына
тәуелді болмай отығанын атап көрсетуге тура келеді. Мұның ғылыми-техникалық
прогреске ынталандырмалық дәрежесі төмен, өнімнің сапасын өсіруге әсері
қанағаттандырмайды, жұмысшының интеллектуалдық және функционалдық
қабілетінің толық ашылуына, оны өндірістің ішкі резервтерін пайдалануға
жеткілікті түрде мүдделендірмейді.
Өндіріс тиімділігін ынталандырудың оңтайлы жүйесін қалыптастыруға,
біздіңше, адамды экономикалық түрлендіруден, еңбектің меншіктен, жеке мүдде
мен ұжымдық мүдденің алшақтауы кері әсерін тигізді.
Отандық ғылымда өндіріс тиімділігін көтеруге ынталандыру мәселесіне
қызығушылық соңғы жылдары айқынырақ байқала бастады. Бұл мынадай екі
себепке байланысты: біріншіден, 70-ші жылдарда дамыған елдердің көптеген
кәсіпорындарында еңбек қатынастары қақтығысқа толы болды, еңбекті
ынталандыру мен ұйымдастырудың гуманистік тәсілдері жұмысшылардың
дәстүрлі еңбек уәждемесінің әлсіреуіне әкелді, екіншіден, экономистер
дамыған капиталистік елдердің тәжірибесін көбінесе қолданбалы көзқарас
тұрғысынан зерттеді.
Кеңестік экономикалық ғылым ұзақ уақыт бойы жұмысшылардың өндіріс
құралдарымен тікелей бірігуі туралы тұжырымдамасын дамытып келді, өндіріс
тиімділігін арттыруға ынталандыру мен уәждеме мәселесі жоққа шығарылды,
өйткені жұмысшы мен кәсіпорын мүдделерінің сәйкес келуі автоматты түрде
іске асты, бұл қоғамдық меншікке негізделіп орныққан экономикалық
қатынастарға байланысты болды.
Бүгінгі таңда отандық ғалымдар тиімділікті арттыруға ынталандыру
жүйесінің жаңа түрі пайда болғанын жариялап отыр, олар жұмыскерді машинаның
қосымша бір бөлшегі ретінде қарастыратын теориялық көзқарастан бас тартып,
материалдық және бейматериалдық ынталан¬дыру жүйесіне көшуді қолдайды.
Демек, жалдамалы еңбек уәждемесін және классикалық жалдамалы жұмысшыға
тән емес жаңа қажеттіліктерді анықтауға талпыныс күшейіп келеді, бұл еңбек
нәтижелерін, шығармашылық қызметтің рөлін мойындауда, өндірістік
қызметтерді күшейтуде, т.б. жағдайларда жүзеге аспақ.
Отандық экономикалық әдебиетте экономикалық мүдделер, еңбекке
ынталандыру, еңбек күшінің ұдайы өндірісі, жалдамалы еңбек және капиталдың
арақатынасы ғылыми мәселелерін зерттеу біршама қорланып қалған. Зерттеу
тақырыбына сәйкес экономикалық теория және экономика ғылымы әдістемесінің
жалпы мәселелері бойынша, мысалы Абалкин Л.И., Гойло В.С., Горланов Г.В.,
Дзарасов С.С., Колесов Н.Д., Куликов В.В., Ракитский Б.В., Рязанов Т.В.,
Столяров И.И., Черкасов В.Н. және т.б. еңбектері өте маңызды, әрі олар жиі
пайдаланылады.
Курстық жұмыстың мақсаты мен міндеттері. Шығындардың нарықта құн
формасынан алынған ресурстар шығыны, яғни өнім өндіріп өткізілетін
өндірістік ресурстарды пайдаланудың ақшалай көрінісі туралы түсіндіру.
Белгіленген мақсатқа жету үшін курстық жұмыста келесі мәселелерді шешу
көзделді:
- Тауар өндірісінде өндіріс факторларын сатып алуға шығатын шығындарды
талдау;
- Өнім өндіріп өткізілетін өндірістік ресурстарды пайдаланудың ақшалай
көрінісін сипаттау;
- кәсіпорынның өндірісте тұтынатын құрал-жабдықтары мен жалақы
төлемдерінің шығындарын анықтау.
Курстық жұмыстың құрылымы: курстық жұмыс кіріспеден, екі бөлімнен және
қорытынды мен пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1. Мемлекеттік қаржы және мемлекеттік шығын теориясы
1.1 Мемлекеттік қаржының мазмұны мен қызметтері
Мемлекеттік қаржы - қаржы жүйесінің бір бөлігі болғандықтан, олар
мемлекеттік сектордағы экономика мен социумның өзара байланыстарын қамтитын
өндірістік және әлеуметтік қатынастардағы қызметімен байланыста болады.
Мемлекеттік қаржының экономикалық мазмұны мемлекеттің және оның
кәсіпорындарының қаржы ресурстарын құру үшін ұлттық байлық пен қоғамдық
өнімнің құнын бөлу және қайта бөлумен байланысты ақшалай қатынастар болып
саналады. Бұл саланың ақша қатынастарының субьектілері бір жағынан
мемлекет, яғни жергілікті билік және басқару органдары, екінші жағынан
кәсіпорындар, ұйымдар, мемлекет, азаматтар болып табылады.
Мемлекеттік қаржының функциясы қаржының экономикалық категория
ретіндегі атқаратын функцияларымен бірдей болады: бұл бөлу және бақылау
қызметі.
Мемлекеттік қаржыда ерекше мақсаты бар маңызды звенолар жіктеледі.
Мемлекеттік қаржының құрамына: мемлекеттік бюджет, бюджеттен тыс
қорлар, мемлекеттік несие, мемлекеттік кәсіпорындар мен ұйымдардың
қаржылары кіреді. Мемлекеттік қаржы мемлекеттің экономикалық және
әлеуметтік саланы басқару деңгейіне байланысты жалпы мемлекеттік және
жергілікті болып бөлінеді.
Осындай қаржылық байланыстардың арқасында мемлекет аумақтық және
салалық тұрғылардағы көптеген экономикалық және әлеуметтік үдерістерге әсер
ете алады.
Мемлекеттік қаржының құрамында бюджеттік қатынастар үлкен орын алады.
Бюджеттік қатынастардың көмегімен қаражаттардың үлкен көлемі қайта
бөлінеді: шаруашылық органдардан мемлекетке және керісінше, мемлекеттен
кәсіпорындарға, ұйымдарға, халыққа. Орталық (республикалық) бюджеттің
ресурстары жалпы мемлекеттік шараларды қаржыландыруға арналады. Олар
мемлекеттің мақсатты кешенді бағдарламалары, қауіпсіздік, құқықтық тәртіпті
қамтамасыз ету, шекараны қорғау, мемлекеттік басқару, әлеуметтік саланың
дамуы, халықаралық міндеттерді орындау, т.б. Республикалық бюджет арқылы
экономикалық құрылым мәселелері, оның тұрақтылығы, халықтың әлеуметтік
қорғалу деңгейін сақтау мәселелері шешіледі.
Жергілікті бюджеттер экономикалық үдерістерді реттеу, өндірістік
күштерді орналастыру, аумақтық инфрақұрылымдарды дамыту, еңбек ресурстарын
ұдайы өндіру үшін қолданылады. Жергілікті бюджеттер әлеуметтік тұрмыстық
инфрақұрылымды қаржыландыру ролін атқарады.
Бюджеттен тыс қорлар арнайы салықтық немесе мақсатты аударымдар және
т.б. көздер есебінен басқа мақсатты шараларды қаржыландыру қызметін
атқарады. Қорлардың автономдылығы оларға лауазымды және атқарушы
органдардың қатысуынсыз бюджеттен тыс қаражаттардың жедел түрде қолданылу
мүмкіндігін береді.
Мемлекеттік несиеде қатынастар кәсіпорындардың, ұйымдардың, халықтың
уақытша бос қаражаттарын жұмылдырумен немесе мемлекеттік органдарға берумен
байланысты. Халықаралықнесие қатынастарына шетелдік мемлекеттер, олардың
компаниялары, фирмалары, сонымен қатар халықаралық және мемлекетаралық
қаржы мекемелерінің қатынастары кіреді.
Жекеменшіктің әртүрлілігі мемлекетке атаулы экономикалық, қаржылық
саясат жүргізуіне және экономикалық әлеуметтік үдерістерге қаржылық
механизм арқылы әсер етуге мүмкіндік береді. Осыған байланысты мемлекеттік
қаржы категориясы пайда болды және ол үкіметтің экономикалық қызметтерін
атқаруға, қоғамның әрбір даму кезеңіндегі міндеттер мен мақсаттарды жүзеге
асыруға негіз болып табылады.
Мемлекеттік табыстар – мемлекеттің меншігіне түсіп, оның материалдық
базасын құру мен қалыптастыруға байланысты ұйымдастырылатын экономикалық
қатынастардың жүйесі.
Табыстар – қаржымен тығыз қарым-қатынаста болатын күрделі экономикалық
категория.
Табыс дегеніміз белгілі бір қызметтің шығындарымен байланысты нәтижесі
(олардың құру мерзіміне тәуелсіз). Табыстар өндірістік, коммерциялық,
делдалдық, басқа да мақсатты қызметтің нәтижесі болып табылады және қайта
құрылған өнім мен қызметті бөлу сатысында пайда болады.
Табыстарда аралық сипат болуы мүмкін, яғни құрылған соң бөлудің жаңа
кезеңіне кіреді немесе соңғы табыс ретінде ұдайы өндірістің жаңа сатысына –
айырбасқа өтіп, қызмет етеді (соңғы табыс деген – тұтыну мен жинақтауға
тікелей қолданылатын табыстар). Табыстардың аралық сипаты шаруашылық
субъектісінің табыстары, екінші субъектінің шығындалуы арқылы табылуында
айқын көрінеді, мысалы: кәсіпкерлік сектордың табыс салығын төлеген
әлеуметтік мақсаттарындағы шығындары – халықтың бөлек топтарының табыстары
болып табылады.
Жалпы қоғамдық өнімді бөлу нәтижесінде мемлекеттің, жеке
кәсіпорындардың, шаруашылық ұйымдардың және халықтың бастапқы табыстары
құрылады. Бастапқы табыстар бөлу мен қайта бөлудің негізгі ролін қаржылар
атқаратын күрделі үдерістерге ұшырайды. Бұл үдерістердің нәтижесінде
ақшалай қорлар және ең алдымен мемлекеттік бюджет құрылады.
Жалпы мемлекеттік қажеттіліктерді қанағаттандыру үшін халықтан қаржы
түрінде кірістердің бір бөлігі алынады; кәсіпорындардың жалпы табысы
(пайдасы) бөлінеді – бір бөлігі бюджетке түседі, екінші бір бөлігі
өздерінде қалып, ішкі шаруашылық қажеттіктеріне қолданылады.
Сонымен бірге өндірістік емес саланың мекемелері көрсеткен қызметтері
үшін төлемдер арқылы бастапқы табыстары қайта бөлінеді. Бұл табыстар
өндірістік саланың табыстарын құрайды. Сөйтіп, табыстар шаруашылық
жүргізуші субъектілер бойынша қоғамдық өнім құнын бөлу туралы адамдардың
қатынастарын білдіретін өзіндік экономикалық категория ретінде анықталады.
Кірістердің материалды – заттай жағының ұғымы мемлекеттің, шаруашылық
жүргізуші субъектілерінің және халықтың қарамағындағы ақшалай құралдарын
білдіреді.
Мемлекеттік кірістердің экономикалық табиғаты мен ұйымдастырылуы
мемлекеттің саяси және экономикалық ролімен байланысты болып келеді.
Мемлекеттің табыстары мемлекеттің белсенді қатысуымен
байланыстырылады; ол бюджетте орталықтандырылатын және шаруашылық жүргізуші
субъектілерінде қалдыратын таза табыстың үлесін, сонымен бірге халықтың
жеке табысының бір бөлігін бекітеді.
Мемлекет қосымша өнімнің және өндірістің қаражаттарының бір бөлігін
иеленеді. Бұл жағдайда мемлекеттік табыстардың басты көзі – мемлекеттік
меншіктен түсетін табыс болып табылады.
Мемлекеттік меншіктен түсетін табыстарға мыналар жатады:
1. мемлекеттік кәсіпорындар мен ұйымдардың табысы (жалпы табыс,
қосылған құн салығы, акциз, кедендік баждар)
2. мемлекеттік мүліктен түскен табыстар (мемлекеттік үй қорын
сатудан түскен табыстар, жер сатудан, орман, су және т.б. табиғи
ресурстарды өткізуден, мемлекет иелігінен алудан түскен
табыстар).
3. мемлекеттік кәсіпорындар мен ұйымдардың төлемі арқылы қызметінен
түскен түсімдер (тіркеу алымдары, тексеру алымдары, сараптау,
талдау жасаудан түскен түсімдер).
4. бюджеттік мекемелердің арнайы шоттарындағы жинақталған арнайы
ресурстар (жалдау ақысы және т.б.).
Мемлекеттік қарыздардан түскен түсімдер (қарыздарды өтеуге дейін)
мемлекеттің қаржы ресурстары болып табылады, бірақ олар қарыз құралдары
болғандықтан, мемлекеттің табыстары ретінде қарастырылмайды. Қаржылық
ресурстардың құрамына, сонымен қатар, мемлекеттік сақтандыру ұйымдары иелік
ететін барлық қорлардың сомасы кіреді (мемлекеттің кірістеріне жалпы табыс
пен кездейсоқ және басқа да апаттармен күресу жөніндегі алдын ала есептеу
шараларын өткізу үшін бөлінген сомалар кіреді). Мемлекеттік табысқа ішкі
шаруашылық ресурстар, тұрақты пассивтердің өсу сомасы кірмейді (мемлекеттік
кәсіпорындар). Сөйтіп, мемлекеттің қаржылық ресурстары негізінен,
мемлекеттік табыстар және басқа да көздер есебінен құралады.
Мемлекеттік табыстардың қайнар көзі – ұлттық табыс, ал қаржы
ресурстары жалпы қоғамдық өнімнің барлық сомасын бөлу және қайта бөлу
кезінде жұмылдырылады. Мемлекеттік шығындар мемлекеттің барлық қаржылық
ресурстарының жиынтығымен қамтамасыз етіледі.
Мемлекеттік табыстарды жіктеу олардың экономикалық табиғатын, құрылу
қағидаларын, яғни мемлекеттік табыстардың барлық жүйесін түсінуге мүмкіндік
береді.
1.2 Мемлекеттік шығындар туралы түсінік
Мемлекеттік шығындар мемлекеттің жұмыс істеуімен байланысты ақша
шығындарын көрсетеді. Экономикалық категория ретінде мемлекеттік шығындар
қоғамның әр түрлі қажеттіліктерін қанағаттандыру, қоғамдық өндірісті толық
жетілдіру және дамыту мақсатында жалпы қоғамдық өнімнің бір бөлігін бөлу,
қайта бөлу және пайдаланумен байланысты экономикалық қатынастарды
білдіреді.
Шығындардың екі мағыналы түсінігі бар:
1. Ақша қаражаттарын мақсатты бағытта қолдану, яғни оларды айырбастау
үрдісінде жұмсау. Бұл жағдайда шығындар құрамына: түпкі табыс
есебінен жүргізілетін өндірістік және өндірістік емес саладағы
кәсіпорындар мен ұйымдардың, халықтың шығындары кіреді, ал жалпы
қоғамдық өнім қорға бөлінеді: өтеу қоры, жинақтау қоры, тұтыну
қоры.
2. Айырбастау үрдісінде қаражаттардың нақты шығындауына қаржылар
негізінде құраладын бөлу сипатындағы шығындарды ажырата білу керек:
мақсатты бағытта жалпы мемлекеттік қорларды пайдалану және
кәсіпорын қорларын бөлу; ақша шығындары барлық шаруашылық
субъектілерінің түпкі табыстарын құру негізі болып табылады.
Мемлекеттік шығындардың құрамына мемлекеттік бюджеттің, мемлекеттік
бюджеттен тыс қорлардың, мемлекеттік кәсіпорындар мен ұйымдардың,
өндірістік және өндірістік емес салардағы мекемелердің шығындар кіреді.
Мемлекеттік сектор кәсіпорындардың шығындарының құрамына мыналар
кіреді:
1. өндірістік, шаруашылық эксплуатациялық қызметпен байланысты
шығындар;
2. ұдайы өндіріске (негізгі және айналым қорлары) ;
3. бюджетке және бюджеттен тыс қорларға төлемдер;
4. ынталандыру және қолдау (мадақтау) қоры.
Мемлекеттік шығындардың ролі оның басым бөлігі елдің тұрғындарын
қоғамдық өніммен, игілікпен және қызметпен қамтамасыз етуге немесе өндіруге
бағытталғандығымен анықталады. Әлеуметтік – мәдени мақсаттарға, қорғаныс,
құқықтық тәптіпті сақтау, бақылау, мемлекеттік инфрақұрылымдық кәсіпорындар
мен ұйымдардың өніміне және қызметіне шығындар халықтың қажеттіліктерін
қанағаттандыру мен қатар, экономиканың мемлекеттік және нарықтық секторлары
жағынан тауарлармен және қызметтермен қаматамсыз етеді.
Мемлекеттік шығындардың жеке түрлері экономикалық мазмұны мен мәні
жағынан біркелкі емес. Мұнымен шығындардың қайнар көздеріндегі нысандары
және қаржыландыру әдістеріндегі айырмашылықтары көрсетіледі.
Мемлекеттік шығындарды айыруда басты белгі олардың материалдық өндіріс
үдерісіне қатынасы және ұлттық кірістің құрылуы болып табылады. Осыған
сәйкес мемлекеттік шығындар экономикалық мәні бойынша негізгі 3 топқа
бөлінеді:
1. материалдық өндіріспен тікелей байланысты және өндірістік
салаға қатысты шығындар;
2. іс - әрекеттің өндірістік емес саласындағы шығындар;
3. мемлекеттік қорлар құруға жұмсалатын шығындар.
Мемлекеттік (республикалық) және жергілікті (муниципалдық) қаржылар
кез-келген басқа мемлекеттердегідей Қазақстан Республикасы қаржы жүйесінің
орталық буыны болып табылады. Бюджет – мемлекеттің қажетті атрибуты және
оның егемендігінің негізі. Бюджеттің көмегімен тиісті мемлекеттік және
муниципалдық құрылымдарының ақша қорлары құрылады, бұл қорлар олардың жалпы
маңызды міндеттерін орындауды қамтамасыз етеді, мемлекеттік билік пен
жергілікті өзін-өзі басқару органдарының функцияларын жүзеге асырудың
қаржылық негізін жасайды. Бюджеттерде мемлекеттің қаржы ресурстарының аса
ірі бөлігі шоғырландырылады. Бюджетте қаржы ресурстарын шоғырландыру
мемлекеттің қаржы саясатын ойдағыдай жүзеге асыру үшін қажет.
Қазақстан Республикасы мемлекеттік қаржысының басты бөлігі
республикалық бюджетте шоғырланған.
Республикалық қаржы – салықтық және басқа да түсiмдер есебiнен
қалыптастырылатын және орталық мемлекеттiк органдардың, оларға ведомстволық
бағынышты мемлекеттiк мекемелердiң мiндеттерi мен функцияларын қаржымен
қамтамасыз етуге және мемлекеттiк саясаттың жалпыреспубликалық бағыттарын
iске асыруға арналған орталықтандырылған ақша қоры.
Жергілікті қаржы – облыстық қаржы, республикалық маңызы бар қаланың,
астананың бюджетi, ауданның (облыстық маңызы бар қаланың) бюджетi.
Қазақстан Республикасында мынадай деңгейдегi қаржылар бекiтiледi,
атқарылады және дербес болып табылады: республикалық қаржы; облыстық қаржы,
республикалық маңызы бар қала, астана қаржысы; аудан (облыстық маңызы бар
қала) қаржысы. Қазақстан Республикасында Қаржы кодексінде белгiленген
жағдайларда төтенше мемлекеттiк қаржы әзiрленуi, бекiтiлуi және атқарылуы
мүмкiн.
Қаржы кодексімен айқындалған салықтық және басқа да түсiмдер,
есебiнен қалыптастырылатын және облыстық деңгейдегi жергiлiктi мемлекеттiк
органдардың, республикалық маңызы бар қаланың, астананың, оларға
ведомстволық бағынысшты мемлекеттiк мекемелердiң мiндеттерi мен
функцияларын қаржымен қамтамасыз етуге және тиiстi әкiмшiлiк-аумақтық
бiрлiкте мемлекеттiк саясатты iске асыруға арналған орталықтандырылған ақша
қоры облыс қаржысы, республикалық маңызы бар қала, астана қаржысы болып
табылады.
Қаржы кодексімен айқындалған салықтық және басқа да түсiмдер есебiнен
қалыптастырылатын және ауданның (облыстық маңызы бар қаланың) жергiлiктi
мемлекеттiк органдарының, оларға ведомстволық бағынысшты мемлекеттiк
мекемелердiң мiндеттерi мен функцияларын қаржымен қамтамасыз етуге және
тиiстi аудандағы (облыстық маңызы бар қаладағы) мемлекеттiк саясатты iске
асыруға арналған орталықтандырылған ақша қоры аудан (облыстық маңызы бар
қала) қаржысы болып табылады.
Тиісті қаржы жылына арналған республикалық қаржы Қазақстан
Республикасының заңымен, жергілікті бюджеттер маслихаттардың шешімдерімен
бекітіледі.
Төтенше мемлекеттiк қаржы республикалық және жергiлiктi қаржылардың
негiзiнде қалыптастырылады және Қазақстан Республикасындағы төтенше немесе
соғыс жағдайларында енгiзiледi.
Төтенше мемлекеттiк қаржыны бюджеттiк жоспарлау жөнiндегi орталық
уәкiлеттi орган әзiрлейдi және ол Қазақстан Республикасының заңдарында
белгiленген тәртiппен Қазақстан Республикасы Президентiнiң Жарлығымен
бекiтiледi.
Қазақстан Республикасының бүкiл аумағында төтенше немесе соғыс
жағдайын енгiзу және оның күшiн жою туралы Қазақстан Республикасы
Президентiнiң Жарлығы төтенше мемлекеттiк қаржыны енгiзуге және оның
қолданылуын тоқтатуға негiз болып табылады.
Төтенше мемлекеттiк қаржының қабылданғаны туралы Қазақстан
Республикасының Парламентi дереу хабардар етiледi.
Төтенше мемлекеттiк қаржының қолданылу уақытына тиiстi қаржы жылына
арналған республикалық қаржы туралы заңның және тиiстi қаржы жылына
арналған барлық деңгейлердегi жергiлiктi қаржылар туралы мәслихаттар
шешiмдерiнiң қолданылуы тоқтатыла тұрады.
Төтенше мемлекеттiк қаржы төтенше немесе соғыс жағдайы енгiзiлген
мерзiм iшiнде қолданыста болады.
Төтенше мемлекеттiк қаржының қолданылуы тоқтатылғаннан бастап
республикалық және жергiлiктi қаржылардың атқарылуы тиiстi қаржы жылына
арналған республикалық қаржы туралы заңға және тиiстi қаржы жылына арналған
барлық деңгейлердегi жергiлiктi қаржылар туралы мәслихаттардың шешiмдерiне
сәйкес жүзеге асырылады.
Қазақстан Республикасының жекелеген жерлерiнде төтенше жағдай
енгiзiлген ретте төтенше мемлекеттiк қаржы енгiзiлмейдi.
Қазақстан Республикасының бiрнеше аумақтарында бiр мезгiлде төтенше
жағдай енгiзу төтенше жағдайдың зардабы ұлттық мүдделерге және
республиканың экономикалық қауiпсiздiгiне нақты қатер төндiруi мүмкiн
болатын ретте ғана төтенше мемлекеттiк қаржы енгiзуге негiз бола алады.
Бiрыңғай қаржылық сыныптама қаржы түсiмдерi мен шығыстарын сыныптама
объектiлерiне топтамалық кодтар бере отырып, функционалдық, ведомстволық
және экономикалық сипаттамалар бойынша топтастыру болып табылады. Бiрыңғай
қаржылық сыныптама қаржы жүйесiнiң барлық деңгейдегi қаржылар
көрсеткiштерiнiң салыстырымдылығын қамтамасыз етедi. Бюджет процесi
бiрыңғай қаржылық сыныптама негiзiнде жүзеге асырылады.
Бiрыңғай қаржылық сыныптама қаржылардың барлық деңгейлерi үшiн
бiрыңғай және мiндеттi болып табылады. Ол Қазақстан Республикасы заң
актiлерiнiң, Қазақстан Республикасының Президентi жарлықтарының, Қазақстан
Республикасы Үкiметi қаулыларының негiзiнде әзiрленедi. Бiрыңғай қаржылық
сыныптаманы қаржылық жоспарлау жөнiндегi орталық уәкiлеттi орган әзiрлейдi
және Қазақстан Республикасының Yкiметi бекiтедi.
Бiрыңғай қаржылық сыныптаманың құрамы:
1) қаржы түсiмдерiнiң сыныптамасын;
2) қаржы шығыстарының функционалдық сыныптамасын;
3) қаржы шығыстарының экономикалық сыныптамасын қамтиды.
Қаржы тусімдерінің сыныптамасы бюджет заңнамасына негізделген барлық
деңгейлер қаржыларының түсімдерін белгілі бір сыныптамалар бойынша
топтастыру болып табылады. Қаржы түсiмдерi сыныптамасының топтамасы
санаттан, сыныптан, iшкi сыныптан және ерекшелiктен тұрады. Санаттар
түсiмдердi экономикалық белгiлер бойынша топтастыру болып табылады.
Сыныптар мен iшкi сыныптар түсiмдердi олардың көздерi мен түрлерi бойынша
топтастырады. Ерекшелiк бюджетке төленетiн төлем немесе түсiм түрiн
айқындайды.
Қаржы шығыстарының функциялық сыныптамасы мемлекет функцияларының
орындалуын, республикада мемлекеттiк саясатты iске асыруды бейнелейтiн
функционалдық және ведомстволық белгiлер бойынша қаржылық қаражаттардың
жұмсалу бағыттарын айқындайтын барлық деңгейлердегi қаржылар шығыстарының
топтамасы болып табылады.
Қаржы шығыстарының функционалдық сыныптамасының топтамасы мынадай
деңгейлерден:
функционалдық топтардан;
функционалдық iшкі топтардан;
қаржылық бағдарламалардың әкiмшiлерiнен;
қаржылық бағдарламалардан және iшкi бағдарламалардан тұрады.
Функционалдық топ - қаржы шығыстарын салалық белгiлер мен
функционалдық бағыт бойынша бiрiктiру. Функционалдық iшкi топ қаржы
қаражатының функционалдық топ iшiнде жұмсалу бағытын нақтылайды.
Қаржы шығыстарының функционалдық сыныптамасы негiзiнде бюджеттiк
бағдарламалар әкiмшілерiн, функционалдық топтармен бюджеттiк
бағдарламаларды (iшкi бағдарламаларды) топтастыру арқылы жасалатын қаржы
шығыстарының ведомстволық сыныптамасы қалыптастырылуы мүмкiн.
Қаржылық бағдарлама – қаржылық мемлекеттiк басқару функциялары мен
мемлекеттiк саясатты iске асыру жөнiндегi шығыстары. Оның мақсаты қаржылық
бағдарламаны орындау кезiнде қол жеткiзiлуге тиiс белгiлi бiр түпкi нәтиже
болып табылады. Қаржылық бағдарламаның мақсаты айқын, нақтылы және қол
жететiндей болуға тиiс.
Экономикалық нәтижелерге байланысты қаржылық бағдарламалар былайша
ажыратылады:
Ағымдағы қаржылық бағдарламалар, олар тұрақты сипаты бар немесе
дамудың қаржылық бағдарламаларына жатпайтын бiржолғы шаралар өткiзудi
көздейтін заңнамалық актiлерiне сәйкес мемлекеттiк басқару функциялары мен
мемлекет мiндеттемелерiнiң орындалуын қамтамасыз етуге бағытталады;
дамудың бюджеттiк бағдарламалары, олар қаржылық инвестицияларды жүзеге
асыруға бағытталады.
Белгілі бір функцияларды атқаратын мемлекеттік басқару деңгейіне қарай
қаржылық бағдарламалар республикалық бюджетте бектілетін республикалық және
жергілікті қаржылық бағдарламаларға бөлінеді.
Iске асыру тәсiлiне байланысты қаржылық бағдарламалар:
1) бiр әкiмші iске асыратын жеке қаржы бағдарламалары;
2) қаржылық бағдарламалардың бiр әкiмшiсi бойынша бюджетте
бекiтiлетiн және қаржылық бағдарламалардың түрлi әкiмшiлерi арасында қаржы
жылы iшiнде бөлiнуге тиiстi бөлiнетiн қаржылық бағдарламалар болып
бөлiнедi.
Қаржылық бағдарламалардың тиiмдiлiгiн бағалау үш сатыда – қаржы
жобасын әзiрлеу кезiнде, қаржының атқарылуы кезiнде; қаржының атқарылуын
бақылау кезiнде жүзеге асырылады.
Жоғарғы және төменгі қаржылардың бюджет процесіндегі қатынастары
бюджетаралық қатынастар болып табылады.
Нарықтық экономика жағдайында қаржы процесінде жоғарғы және төменгі
қаржы арасындағы бюджетаралық қатынастар және кірістер мен шығыстарды
қаржылар деңгейлері арасыңда бөлу аса маңызды проблемалардың бірі болып
отыр.
Бюджет кодексіне сәйкес бюджет процесінде облыстық бюджеттің,
республикалық маңызы бар қала, астана қаржысының басқа осындай қаржылармен,
аудандар (облыстық маңызы бар қалалар) қаржыларының бір-бірімен өзара қарым-
қатынастарына жол берілмейді.
Бюджетаралық қатынастар мемлекеттік басқарудың деңгейлері арасында
функциялар мен өкілеттіктердің ара жігін дәлме-дәл ажыратуға, қаржылар
деңгейлерінің арасында түсімдер мен шығыстарды бірыңғай бөлуге, сондай-ақ
бюджетаралық қатынастарды айқындау әдістерінің біртұтастығы мен ашықтығына
негізделген.
Үкімет пен орталық мемлекеттік органдардың, облыстардың жергілікті
атқарушы органдарының тиісінше облыстардың, республикалық маңызы бар
қалалардың, астананың жөне аудандардың (облыстық маңызы бар қалалардың)
қаржы процесіне араласуына жол берілмейді.
Шығыстардың өкілеттіктерін немесе түсімдердің жекелеген түрлерін
қаржының бір деңгейінен екіншісіне беру қаржы кодексіне өзгертулер
енгізгенде ғана жүзеге асырылады.
Бюджетаралық қатынастар мынадай қағидаттарға негізделеді:
1) облыстар, республикалық маңызы бар қалалар, астана қаржыларының
республикалық қаржымен өзара қатынастарда, аудандар (облыстық маңызы бар
қалалар) қаржыларының жоғарғы облыстық қаржымен өзара қатынастарда теңдігі;
2) түсімдерді тиімді бөлу, ол түсімдердің ара жігін ажыратудың мынадай
өлшемдерін бір мезгілде сақтауды ескереді:
Төменгі қаржыларға тұрақты сипаты бар, сыртқы факторлардың әсеріне
тәуелсіз салықтық және салықтық емес түсімдер бекітіледі;
Мемлекеттік мекемелер көрсеткен қызметтер үшін төлемақы болып
табылатын салықтық жөне салықтық емес түсімдер аталған қызметтер көрсету
қаржыландырылатын бюджет кірісіне түседі;
Қайта бөліну сипаты бар, сондай-ақ салық базасы өркелкі
орналастырылатын салықтар қаржы жүйесінің неғүрлым жоғары деңгейлеріне
бекітіледі;
Салық жөне бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдерді бекіткен
кезде оларды жинаудың неғұрлым жоғары дәрежесін қамтамасыз ететін қаржы
деңгейіне артықшылық беріледі;
Нақты аумақтық байланыстылығы бар салықтық базадан алынатын салықтар
жергілікті қаржыларға бекітіледі;
3) Қазақстан Республикасының әкімшілік-аумақтық бірліктерінің қаржылық
қамтамасыз етілу деңгейлерін теңестіру;
4) жергілікті атқарушы органдардың бірдей деңгейде мемлекеггік қызмет
көрсетуін қамтамасыз ету;
5) мемлекеттік қызмет көрсетуде ұсынудың барынша тиімділігі мен
нәтижелілігі – мемлекеттік қызмет көрсетудің неғұрлым тиімді және нәтижелі
жүргізілуі мен ұсынылуын қамтамасыз ете алатын мемлекетгік басқару
деңгейіне мемлекетгік қызметтер көрсетуді бекітіп беру;
6) мемлекеттік қызмет көрсету деңгейін оны алушыларға барынша
жақындату – қызметтерді алушылардың қажеттерін жақсылап есепке алу және
мемлекеттік қызметтер көрсету сапасын арттыру мақсатымен, көрсетілетін
қызметтерді атқаруды бюджет жүйесінің мүмкін болғанша неғүрлым төмен
деңгейіне беру;
7) қаржының әрбір деңгейінің алынған ресми трансферттер мен
кредиттердің тиімді және нысаналы пайдаланылуы үшін жауаптылығы.
Бюджетаралық қатынастар:
1) республикалық жөне облыстық қаржы, республикалық маңызы бар қала, -
астана қаржысының арасында:
- ресми трансферттермен;
- қаржылық кредиттермен;
2) облыстық және аудандық (облыстық маңызы бар қалалар) қаржылар
арасында:
ресми трансферттермен;
- қаржылық кредиттермен;
- кірістерді болу нормативтерімен реттеледі.
Ресми трансферттер жалпы сипаттағы трансферттер ағымдағы нысаналы
трансферттер, дамуға арналғын нысаналы трансферттер болып бөлінеді.
Бюджетаралық қатынастарды реттеу нысандарын айқындаған кезде қаржылар
деңгейлерінің әрқайсысының салықтық әлуеті, аймақтардың объективтік
қаржылық қажеттіліктерін бағалау нәтижелері, бектілген заттай нормалар
ескеріледі. Бюджетаралық қатынастарды реттеу нысандары орта мерзімді
фискалдық саясатқа сәйкес белгіленеді.
Нысаналы трансферттер мен кредиттерді жергілікті атқарушы органдар тек
қана олардың нысаналы қызметіне сәйкес пайдаланады. Нысаналы трансферттер
мен кредиттердің нысаналы мақсатқа сай пайдаланылмаған сомалары осы
трансферттер мен кредиттерді бөлген жоғарғы бюджетке ағымдағы қаржы жылының
31 желтоқсанына дейін міндетті түрде қайтарылуға жатады.
Нысаналы трансферттер мен кредиттердің қаржы жылы ішінде
пайдаланылмаған (толық пайдаланылмаған) сомалары осы трансферттер мен
кредиттерді бөлген жоғарғы бюджетке қаржы жылы аяқталғаннан кейін он күн
ішінде міндетті түрде қайтарылуға жатады.
Бюджетаралық реттеу – теңгерімділік мақсаттарында жоғарғы бюджет
ресурстарының бір бөлігін төменгі бюджетке беруден тұратын және керісінше,
ақша қаражаттарын бөлудің жүйесі. Реттеу механизміне қаржылық субвенциялар,
қаржылық алынымдар, реттеуші кіріс көздері жатады.
Бюджеттік алынымдар – заңнамалық актілермен немесе мәслихаттардың
шешімдерімен бекітілген сомалар шегінде төменгі қаржылардың жоғарғы
қаржыларға беретін ресми трансферттері.
Субвенцияяар – төменгі қаржылардың жоғарғы қаржылардан заңнамалық
актілермен жөне маслихаттардың шешімдерімен бекітілген сомалар шегінде
алатын ресми транферттері.
Реттеуші кіріс көздері бекітіліп берілген жөне реттеуші болып
бөлінеді.
Бекітіп берілген кірістер – бұл түгелдей немесе ішінара белгілі бір
қаржыға берілетін қаржы қаражаттары.
Реттеуші кірістер – жоғарғы қаржыдан төменгі қаржыға нығайту үшін
бағытталатын қаражаттар.
Бекітіп берілген жөне ретттеуші кірістердің тізбесі қаржы заңнамасында
белгіленеді.
Бюджетаралық қатынастарда түрлі деңгейлер бюджеттерінің қаржы
өкілеттіктерінің келісілмегендік және олардың өкілеттіктері мен кірістерін
қамтамасыз ету проблемалары бар: аумақтық қаржылардың нашар салық базасы;
қайта бөлу саясатындағы тұрлаусыздық. Бюджетаралық қатынастар жоғарғы
қаржылардың төменгі деңгейдің қаржыларын орталықтандырылған нығайту
негізінде құрылады. Мұндай саясат аумақтарды шығыстардың неғұрлым жоғары
нормативтерін қаққылауға бағдарлайды. Жоғарғы органдар "тағдырды шешушіге"
айналады, бұл жемқорлыққа негіз қалайды. Бұл жағдаятта биліктің жергілікті
органдарының құқықтарын кеңейту қажет, ол үшін олардың үш топтағы өздерінің
салықтары болуы керек:
1) негізгі рөлді ойнайтын салықтар:
а) тура салықтар: мүлік, жер салықтары, көлік құралдарына салынатын
салық;
ә) жанама салықтар: сатып алуға салынатын салық, көпшілік тұтынатын
тауарларға салынатын акциздер;
2) жергілікті органдардың аумақтарында жиналатын мемлекеттік
салықтарға биліктің орталық органдары белгілі бір пайызбен белгілейтін
салықтар;
3) басқадай жергілікті салықтар, алымдар және төлемдер, салықтық емес
кірістер (жерді жалға беру және сату; орман массивтерін жалға беру;
басқадай түсімдер).
Жергілікті қаржыларға салықтық және салықтық емес кірістер 85-70%
құрайды. Рыноктың қалыптасуы кезеңіндегі қаржылардың негізгі проблемалары
мыналар:
1. Төленбеген төлемдер. Бұл проблема мыналардан шығатын айналым
қаражаттарының жетіспсушілігі салаларынан пайда болады:
• еркін баға белгіленімін белгілеуден;
• кәсіпорындардың өзара коммерциялық кредиттер беруінің
тоқтатылуынан;
• төлем және есеп айырысу кредиттерінің күшін жоюынан;
• өндіріс тиімсіздігінен.
Төленбеген төлемдердің проблемасы мұндаға дейін қосымша төлем
қаражаттарын шығару арқылы шешіліп келді.
2. Жалақы бойынша берешек. Ол мына себептерден пайда болады:
1) ақша қаражатының тапшылығы;
2) ақша қаражаттарын айналымға коммерциялық құрылымдарға қасақы
жіберу;
3) әр түрлі банктерде бірнеше есеп айырысу шоттарының болуы;
4) қаржылар жоспарланған деңгейдегі қаражаттарды ала алмайды.
3. Заң бойынша тиісті міндетгі төлемдері жұмылдыруға бейімсіз салық
жүйесінің кемшіліктері. Бұл салық төлеуден жалтарынуға "ілік" беретін салық
заңнамасының жетілдірілмегендігімен, салық механизмінің салық төлеушілер
үшін күрделілігімен, ондағы түзетулердің, толықтырулардың көптігімен, салық
службасы деңгейінің төмендігімен байланысты.
4. Орталық пен жергілікті жерлердің арасында айқын өкілеттіктің жоғы.
Бұл бюджетаралық қатынастардың негізгі белгілі бір идеяға құрылуы үшін
қажет: елге мемлекеттің тіршілік әрекетінің басты бағыттарын: энергетиканы,
көлікті, қорғанысты, стратегиялық ресурстарды пайдалануды өзіне ала алатын
қуатты орталық қажет. Басқа қалғандардьщ барлығын жергілікті биліктер
орындауы тиіс.
2. Кезең шығындарының есебі
2.1. Шығындардың экономикалық мәні және олардың жіктелімі
Кәсіпорын – түрлі өндірістердерден және шаруашылықтардың (негізгі,
көмекші, қосымша, қосалқы және эксперменттік) тұратын күрделі механизм.
Кәсіпорынның жекеленген өндірістік буындар бойынша жоспарлау және
шығындарды есепке алу мақсатында өндірелетін өнімнің атқарлатын қызметіне
қарай барлық өндірістер негізгі және қосымша өндірістер болып екіге
бөлінеді. Негізгі өндіріске кәсіпорын шығаратын өнімдер, сондай – ақ өнімді
сатуға және зауыт ішінде тұтынуға (желілік, ұсталық, престеу – машина жасау
зауыттарында) арналған шалафабрикаттарды дайындайтын өндірістер жатады.
Көмекші өндіріс негізгі өндірістен өнім әзірлеуге қатыспайды, бірақ
өнім өндіруге, қызмет көрсетуге, жұмыс жасауға тікелей ықпал етеді (жөндеу
миханикалық және аспаптық цехтар, электер – көліктік, су мен жабдықтау және
т.б).
Қосымша цехтар (мақта қалдықтарынан тазартылған мақта өндіру жөніндегі
цехтар) негізгі өндіріс қалдықтарын кәдеге жаратуға септігін тигізеді.
Қосалқы цехтар (ыдыстар мен буып – тиеу материалдарын дайындаумен
айналысатын цехтар) негізгі материалдардан емес, бірақ негізгі және көмекші
өндірістерде пайдаланылатын материалдардан өнім өндіреді.
Эксперименттік (тәжірибелік) цехтар тәжірибелік үлгілерді дайындайды
және түрлі эксперменттік жұмыстарды атқарады. Бұдан басқа кәсіпорында
қызмет көрсететін өндірістермен кәсіпорын ұжымның тұрмыстық қажеттілігін
қанағаттандыратын шаруашылықтар (тұрғын үй коммуналдық шаруашылық,
машиналар, кір жуатын орындар) болады. Бұл кәсіпорындар өнімді дайындауға,
сондай – ақ басқа да тарапта жұмыстарды атқаруға немесе қызмет көрсетуге өз
септігін тигізеді.Өндірістік есепті дұрыс ұйымдастырудың кез – келген
кәсіпорын үшін маңызы зор.
Өндірістік бухгалтерлік есебін ұйымдастыру көбіне өндірістің тұрпатына
(типіне) байланысты болады. Өндіріс жеке – дара, сериялық және жаппай
өндіріс болып үш топқа (тұрпатқа ) бөлінеді[2].
Жеке – дара (жекелеген) өндіріс - өнім жекелеген данадармен немесе
қайталанып отыратын шығын тапсырыстармен дайындалатын өндіріс.
Бұл ауыр машина жасауға, кеме жасауға, берген станоктар мен
трубиналарды өндіруге тән. Оның мынандай ерекшеліктері бар: ондағы цехтар
нақты бір салаға мамандандырылмайды: субъект мен цехтардың өндіріс
бағдарламасында бұйымдармен олардың бөлімдерінің көп мөлшерде болуымен
ерекшеленеді: дайындық – қорытындылау жұмыстарына кететін шығындардың
деңгейі салыстырмалы жағыдайда алғанда бір шама үлкен болады: өндірістің
басқа да тұрпаттарына қарағанда өндірістік цикл ұзақ болып келеді. Жеке –
дара өндірісте әдетте, шығындарды есепке алу үшін және өнімнің өзіндік
құнын калькуляциялау үшін тапсырыстық әдіс қолданылады, бұл орайда шығындар
әрбір бұйым (тапсырыс ) бойынша есепке алынады.
Шешімді қабылдау үшін ақпараттарды жинаған кезде белгілі бір шешім
типтерін қабылдау үшін белгілі бір шығын түрлері маңызды болуы, ал
кейбіреулері үшін сол шығындар ескерілмеуі мүмкін. Шын мәнінде, өндірістік
шығындар көптеген белгілері бойынша жіктелуі мүмкін:
- шығындардың туындайтын (пайда болатын) орындары (өндірістер, цехтар,
учаскелер) бойынша: өндіріс тізбесі (соның ішінде өңдеуі) бойынша, ал олар
шығындарды есепке алу мен жоспарлау кезінде субъектінің есеп саясатында
анықталғандай етіп бөлінеді:
- Қызметтер, жұмыстар және өнім түрлері бойынша; өндіріс шығындары
жекелеген өнім түрлерінің өзіндік құнына немесе бір тектес өнім топтарына
енеді;
- шығындар өнімнің өзіндік құнына ену тәсілі бойьнша; тікелей өнімнің
өзіндік құнына тікелей жатқызылатын, яғни жекелеген өнім түрлерін өндірумен
байланысты болып; жанама өнімнің өзіндік кұнына таратылып бөлінетін яғни
бірнеше өнім түрлерін өндірумен байланысты болып бөлінеді. Өндіріс
шығындары өнімнің көлеміне қатысты екіге бөлінеді: Айнымалы -шығарылған
өнімнің көлемі өзгеруімен шығынның да өсуі немесе азаюы мүмкін (негізгі
материалдар мен шикі заттың шығысы.
Коммерциялық және әкімшілік шығыстар кезең шығыстарына жатады, ал олар
өндірістік калькуляциялауды есептеудің негізі болып табылады. олардың
сызбасын (схемасын) мынадай етіп 1-ші суретте салуға болады:
Сурет 1. Өндірістік өзіндік құны
Келтірілген сызбадан байқағанымыз өзіне активтердің азаюын енгізетін
шығындар (материалдар, ақша қаражаты және т.б.) немесе міндеттемелердің
өсуіне (көбінесе кредиторлық қарыздар) әкелетін шығындар жаңа активтерді
жүзеге асырады, ал ол ресурс ретінде анықталып, өткен оқиғалардың нәтижесі
ретінде одан болашақта табыс алынатын болып күтіледі.
Сонымен, кәсіпорын қызметінің негізгі көрсеткіштерінің бірі болып
өнімнің өзіндік құны саналады, ол өндірістегі өнім өткізілуінің
ақшалай нысандағы шығындар жиынтығын құрайды және барлық өндіріс
тиімділігін анықтайды.
Өзіндік құнның экономикалық міндеті - жұмсалған шығындардың орнын
толтыру және соның негізінде өндірістің барлық элементтерін қайта
өндіру: өндірістік қорлар және жұмыс күші.
Осы жерде кәсіпорынның өзіндік құнның негізгі элементі болып
амортизация, яғни шығындалған материалдық ресурстар құны, еңбекақы - ол
шығындардың бөлімдері болып табылады. Сонымен қатар кәсіпорында
басқа да шығындарды жүзеге асырады: өз жұмысшыларына
сыйақылар төлейді, банк несиелеріне пайыз төлейді, әлеуметтік
объектілерді ұстайды, бюджеттік емес қорларға аудрымдар жүргізеді -
бұл шығыстар кәсіпорынның қосымша шығыстарын құрайды.
Шығыстар түрі бойынша (баптары және элементтері бойынша); экономикалық
элементтер бойынша шығыңдарға: материалдық шығындар, еңбекақы шығындары,
еңбек ақыдан айдарылатын аударымдар, негізгі кұралдардың амортизациясы
(тозуы); басқа да шығыстар кіреді.
Шығындар басқару қызметі (функциясы) бойынша:
- өндірістік (өндіріс процесінің барысында пайда болады);
- коммерциялық (сатумен байланысты);
- әкімшілік (баскару процесімен байланысты).
Өндіріс шығындарын есепке алу үшін шоттардың кешенді жүйесі
пайдаланады. Оған 8100 – Негізгі өндіріс, 8300 – көмекші өндіріс ,
8400 – үстеме шығындар , бөлімшелерінің шоттары кіреді.
Шығындарды және өнімнің шығарылуын есепке алумен бақылау жасауды
қамтаматсыз ету үшін мынадай есеп регистрлері пайдаланылады.
Цехтар бойынша шығындар ведомосы, онда 8100, 8300, 8400 бөлімшелер
шоттары бойынша шығындар есепке алынады. 8100, 8300, 8400 шоттарының есебі
компютерлендірілген кезде олар бойынша тиісті машинограмм қолданылады. Ай
соңында бухгалтерия өндіріс шығындарын жинақтауды жүзеге асырады.
Цехтар бойынша шығындар ведомосына жазу үшін мыналар негіз болып
табылады:
Материал (жалақы) шығындарын бөлу (тарату) кестесін әзірлеу, онда
шикізат, материалдар, сатып алынған шалафабрикаттар және өндірістің
басқада материалдық запастары көрсетіледі (8111– материалдар бөлімшесі
шоттарының кредиті ); өндіріс персоналдарын төлеген еңбек ақы шығыстары
(8212-персоналдармен еңбекақы бойынша есеп айырысу шотының кредиті);
еңбек ақыдан аударылатын аударымдар (8213- басқа да шоттың әлеументтік
салық субшотының кредиті);
Негізгі құрал – жабдықтар амортизациясының (тозуының) есебі кестесін
әзірлеу, онда өндіріс шығындарына енгізілуге тиісті негізгі құрал
–жабдықтар амортизациясының сомасы көрсетіледі (2420 - Негізгі құрал –
жабдықтардың тозуы бөлімшесі шоттарының кредиті);
Материалдық емес активтер амортизациясының есебін кестесін әзірлеу,
онда өндіріс шығындарына енгізілуге жататын амортизацияның сомасы
көрсетіледі (2740-2746-материалдық емес активтердің амортизациясы
бөлімшесі шоттарының креиті );
Көмекші (қызмет көрсетуші) өндірістер мен шаруашылықтардың көрсеткен
қызметтердің бөлу кестесін әзірлеу онда өндірістер мен шаруашылықтардың
өнім өндіруге жұмыстарға және көрсетілген қызметтерге жұмсалған шығындары
көрсетіледі (8300-Көмекші өндірістер)
Өндіріс шығындарының бухгалтерлік есебін ұйымдастырудың схемасы төменде
2-ші суретте келтірілген.
Сурет 2. Өндіріс шығындарының бухгалтерлік есебін ұйымдастыру
Өндіріске жұмсалған шығындарды олардың құжаттары бойынша қандай
калькуляциялау объектісіне жататындығын белгілеу үшін есеп объектілерін
шығьын баптарын кодтайды және үстеме шығыстарын ажыратады. ал бұл үстеме
бойынша дұрыс топтастыру мүмкіндік береді[4].
Орташа және ірі кәсіпорындарда өндіріс шығындарын есепке алу және
өнімнің өзіндік құнын калькуляциялау үшін кәсіпорының бухгалтериясы
құрамында біртұтас болып келетін екі бухгалтерия яғни қаржылық және басқару
бухгалтериясы болуы мүмкін.
Өндіріс шығындарының талдамалық (аналитикалық) есебі калькуляция (есеп)
объектілерінің және цехтар мен өндірістер бойынша шығын баптарының
белгіленген номенклатурасы бойынша калькуляциялық (көп жазбалық)
карточкаларда немесе ведмостарда жүргізіледі.
Қаржылық бухгалтерия шоттардың бас жоспарын бөлімшелеріне енетін
шоттарын жүргізіп есептің бас кітабын кәсіпорынның балансын және қаржылық
есеп беруін жасайды.
Басқару бухгалтериясы шоттардың бас жоспарының 8100 -бөлімшелеріне
енетін шоттарды пайдаланады. Ол өндіріс шығындары туралы ақпаратты қорытып,
өзіндік құнды калькулкциялайды. Өндіріс шығындарымын нормалары мен
нормативтерін талдап және одардың орындалуын бақылайды, өндірістегі
шалафабрикаттардың қозғалысын есепке алады, есептің бүкіл көлемінің
нормативтік, жоспардың, және талдамалық жұмыстарын атқарады. Басқару
бухгалтериясы жабық (құпия) болып келеді. Бұл өз билігінде қандай да
болмасын бір ноу-хауды және өндірісті басқарудың озық деңгейін
ұйымдастыруды, жаңалыкқтарды өз бәсекелестері өздерінен бұрын пайдаланып
кетпеуін қамтамасыз етеді.
Сондықтан басқару бухталтериясы ақпаратының сыртқы тұтынушылар үшін
ғана емес. Сонымен бірге осы кәсіпорынның қызметкерлері үшін де жабық
болуы мүмкін.
Қаржылық және басқару бухгалтериясының арасындағы өзара қарым-
қатынастар мына төмендегі 6-сызбада көрсетілген.
Кәсіпорынның қаржылық бухгалтериясында аяқталмаған өндірісті есептеу
үшін 8100 – негізгі өндіріс, 1340 Өзінде өндірілген шалафабрикаттары
8300 - Көмекші өндіріс 8340 Басқа да шоттары пайдаланылады. Бұл
шоттардағы топтастыру транзиттік, болып табылады, онда бір-екі күнде
аякталмаған өндіріс қалдығы есептеліп яғни есептік кезеңнің соңында
өндірістік бухгалтериядан қаржылық бухгалтерияға беріледі (демек, 1340-
шоттары дебеттеліп, 8100,8300,8400 шоттары креаиттеледі. Содан соң келесі
жылдың басында қайтадан қаржылық бухгадтериядан өндіріс
бухгалтериясына беріледі (демек, 8100,8300,8400 шоттары дебеттеліп, 1340
-1340 шоттары кредиттеледі).
Сонымен, 1340 - шоттар бір күндік шоттар болып табыдады және оның
қалдықтары осы шоттар бойынша кәсіпорынның қаржылық есеп беруіне енгізу
үшін арналған.
Құрал-жабдықтарды пайдалану мен күтіп-ұстауға кеткен нақты шығындарды
таратқан кезде. Оның сол тиесілі бөлігіне жататын ақаудың өзіндік құнын
ескеру) керек.
Бұл шығыстар ақаудың өзіндік құнына сметалық (нормативтік) мөлшерлемені
анықтаған кезде есептелінген нормативтік қатынас бойынша өндіріс
жұмысшыларының жалақысына пропорционалды енгізіледі. Ақауды жөндеумен
айналысатын жұмысшының жалақысы 18 теңге болса, ал оның сметалық
нормативтік мөлшерлемесі 7,5 теңге құраған, бұл соңғы құрал-жабдықтың күтіп
ұстау шығысына ақаудың тәсілі сомасы арқылы анықталған. Қаржылық және
өндірістік (басқару) бухгалтериясының арасындағы өзара қарым – қатынастары
3-ші суретте көрсетілген.
Сурет 3. Қаржылық және өндірістік (басқару) бухгалтериясының арасындағы
өзара қарым – қатынастары
Өндіріске кеткен шығындарды есептеуге арналған шоттардың бөлімшесі бір
шолушы және бірнеше транзиттік шоттардан тұрады, онда олардың мазмұны,
пайда болған орындары және басқада белгілері бойынша шығындар
топтастырылады.
Транзиттік шоттарда көрсетілген ақпараттар нақты жасалған шығындар
туралы белгілі бір ақпараттардың бөлігін көрсетеді, оны шолып (белгіленген
қағидалар мен ережелерді пайдалана отырып ), шығарылған өнімнің нақты
өндірістік өзіндік құны туралы мәліметтерді алуға болады, сондай –ақ өнім
бірлігі де есептелінеді. Әрбір бөлімше өз кезегі бойынша үш категорияға
бөлінеді:
- Шығындарға кеткен тікелей материалдар;
- Шығындарға кеткен тікелей жұмыс күші;
- Үстеме шығындар.
Тікелей шығыстарға кеткен материалдар соңғы өнімнің құрамына (яғни,
оның құнына) басқа да шығындарымен қатар қосылады. Мысалға. автомобиль
өндірісі, үшін болат немесе жиһаз өндірісі үшін ағаш негізгі материалдар
болып табылады[5].
Жұмыс күшіне жұмсалған тікелей шығындар бұл өнімді әзірлеуге тікеден
қатысқан өндіріс жұмысшыларына есептелген еңбек ақысы (еңбек ақыдан
аударылатын аударымдарды қоса есептегенде) болып табылады.
Мысалы, толассыз өндірісте жұмыс істейтін оператордың немесе металл
өңдеуші станокта істейтін жұмысшының еңбек ақысы т.б. осы сияқты тікелей
еңбек ақылары жатады.
Қызмет көрсететін цех жұмысшыларының еңбек ақысы тікелей еңбек ақы
болып табылмайды, ал олар үстеме шығысқа жатқызылады.
Үстеме шығыстар өндіріске кеткен барлық шығындардан тікелей шығындарды
(тікелей материалдар шығындары мен өндіріс жұмысшыларының еңбек ақысы)
шегеріп тастағаннан шығады.
Одан басқа, үстеме шығыстардың қатарына: амортизация шығыстары, жал
ақысы, сақтандыру жарнасы, тұрғын -үй қызметі, жарықтандыру және басқа да
себептердің салдарынан өндірістік уақытша тоқтап қалуының шығыстары т.б,
жатады.
Жалпы алғанда, өндіріс есебін төрт негізгі кезеңге бөлуге болады:
- өндіріс түрлері бойынша транзиттік шоттарда субъекттің есепті
кезеңнің барысында тікелей шығыстар туралы ақпараттарға шолу жасалады
(негізгі, көмекіші т.б. өндірістері бойынша);
- Үстеме шығыстардың шоттары бойынша субъектік үстеме шығыстары
жинақталып, олардың жалпы деңгейі туралы ақпараттар беріледі;
- үстеме шығыстарын белгіленген тәсіл (шаруашылық жүргізуші субъекттің
есептік саясатында қаралған әдісі) бойынша негізгі, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Экономика және менеджмент кафедрасы
КУРСТЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы: Кезең шығындарының есебі
Орындаған: ТТТ-41 топ
студенті
Тексерген: оқытушы
Орал, 2015ж.
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
1. Мемлекеттік қаржы және мемлекеттік шығындар теориясы
1. Мемлекеттік қаржының мазмұны мен
қызметтері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ..5
1.2 Мемлекеттік шығындар туралы
түсінік ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..7
2. Кезең шығындарының есебі
2.1 Шығындардың экономикалық мәні және олардың
жіктелімі ... ... ... ... ..16
2.2 Негізгі өндіріс шығындарының
есебі ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ..26
2.3 Көмекші өндірістің шығындарының
есебі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...34
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..38
Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
..41
Кіріспе
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Қазақстан Республикасының бәсекеге
қабілетті 50 елдің қатарынан нық орын алу жөніндегі стратегиялық міндеттің
орындалуы үшін әлемдік экономиканың өсімінен тұрақты түрде асып отыратын
экономикалық даму қажет. Еліміздің жоғары деңгейде өзіндік жолы бар
мемлекет ретінде танылуы, оның әлеуметтік-экономикалық үстемелеп дамуы,
халықтың әл-ауқатын, тұрмыс жағдайын жақсартудың негізі болып табылады.
Бұл үшін қаржылық және әлеуметтік тұрақтылықты сақтай отырып шаруашылық
жүргізудің қолайлы жолдарын туғызу қажет, халықаралық еңбек бөлінісіне, ел
экономикасының өсуіне тиімді жағдай орната отырып, белсене қатысу керек.
Экономикалық өсуді жеделдетудің және өндірістің тиімділігін арттырудың
басты факторы - жоғары өнімді еңбекке уәждеме жасау, белсенді еңбекке
экономикалық ынталандыру. Қазақстанда экономикалық реформаларды жедел
жүргізу нәтижесінде өндірістің барлық факторы ырықтандырылды, тиімділікті
көтеруге бағытталған ынталандыру уәждемелері де жүргізіліп келеді. Алайда,
бүгінгі кезеңдегі экономикалық ынталандыру біліктілікке, еңбек сапасына,
өндіріс нәтижелілігіне және макроэкономикалық көрсеткіштер динамикасына
тәуелді болмай отығанын атап көрсетуге тура келеді. Мұның ғылыми-техникалық
прогреске ынталандырмалық дәрежесі төмен, өнімнің сапасын өсіруге әсері
қанағаттандырмайды, жұмысшының интеллектуалдық және функционалдық
қабілетінің толық ашылуына, оны өндірістің ішкі резервтерін пайдалануға
жеткілікті түрде мүдделендірмейді.
Өндіріс тиімділігін ынталандырудың оңтайлы жүйесін қалыптастыруға,
біздіңше, адамды экономикалық түрлендіруден, еңбектің меншіктен, жеке мүдде
мен ұжымдық мүдденің алшақтауы кері әсерін тигізді.
Отандық ғылымда өндіріс тиімділігін көтеруге ынталандыру мәселесіне
қызығушылық соңғы жылдары айқынырақ байқала бастады. Бұл мынадай екі
себепке байланысты: біріншіден, 70-ші жылдарда дамыған елдердің көптеген
кәсіпорындарында еңбек қатынастары қақтығысқа толы болды, еңбекті
ынталандыру мен ұйымдастырудың гуманистік тәсілдері жұмысшылардың
дәстүрлі еңбек уәждемесінің әлсіреуіне әкелді, екіншіден, экономистер
дамыған капиталистік елдердің тәжірибесін көбінесе қолданбалы көзқарас
тұрғысынан зерттеді.
Кеңестік экономикалық ғылым ұзақ уақыт бойы жұмысшылардың өндіріс
құралдарымен тікелей бірігуі туралы тұжырымдамасын дамытып келді, өндіріс
тиімділігін арттыруға ынталандыру мен уәждеме мәселесі жоққа шығарылды,
өйткені жұмысшы мен кәсіпорын мүдделерінің сәйкес келуі автоматты түрде
іске асты, бұл қоғамдық меншікке негізделіп орныққан экономикалық
қатынастарға байланысты болды.
Бүгінгі таңда отандық ғалымдар тиімділікті арттыруға ынталандыру
жүйесінің жаңа түрі пайда болғанын жариялап отыр, олар жұмыскерді машинаның
қосымша бір бөлшегі ретінде қарастыратын теориялық көзқарастан бас тартып,
материалдық және бейматериалдық ынталан¬дыру жүйесіне көшуді қолдайды.
Демек, жалдамалы еңбек уәждемесін және классикалық жалдамалы жұмысшыға
тән емес жаңа қажеттіліктерді анықтауға талпыныс күшейіп келеді, бұл еңбек
нәтижелерін, шығармашылық қызметтің рөлін мойындауда, өндірістік
қызметтерді күшейтуде, т.б. жағдайларда жүзеге аспақ.
Отандық экономикалық әдебиетте экономикалық мүдделер, еңбекке
ынталандыру, еңбек күшінің ұдайы өндірісі, жалдамалы еңбек және капиталдың
арақатынасы ғылыми мәселелерін зерттеу біршама қорланып қалған. Зерттеу
тақырыбына сәйкес экономикалық теория және экономика ғылымы әдістемесінің
жалпы мәселелері бойынша, мысалы Абалкин Л.И., Гойло В.С., Горланов Г.В.,
Дзарасов С.С., Колесов Н.Д., Куликов В.В., Ракитский Б.В., Рязанов Т.В.,
Столяров И.И., Черкасов В.Н. және т.б. еңбектері өте маңызды, әрі олар жиі
пайдаланылады.
Курстық жұмыстың мақсаты мен міндеттері. Шығындардың нарықта құн
формасынан алынған ресурстар шығыны, яғни өнім өндіріп өткізілетін
өндірістік ресурстарды пайдаланудың ақшалай көрінісі туралы түсіндіру.
Белгіленген мақсатқа жету үшін курстық жұмыста келесі мәселелерді шешу
көзделді:
- Тауар өндірісінде өндіріс факторларын сатып алуға шығатын шығындарды
талдау;
- Өнім өндіріп өткізілетін өндірістік ресурстарды пайдаланудың ақшалай
көрінісін сипаттау;
- кәсіпорынның өндірісте тұтынатын құрал-жабдықтары мен жалақы
төлемдерінің шығындарын анықтау.
Курстық жұмыстың құрылымы: курстық жұмыс кіріспеден, екі бөлімнен және
қорытынды мен пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1. Мемлекеттік қаржы және мемлекеттік шығын теориясы
1.1 Мемлекеттік қаржының мазмұны мен қызметтері
Мемлекеттік қаржы - қаржы жүйесінің бір бөлігі болғандықтан, олар
мемлекеттік сектордағы экономика мен социумның өзара байланыстарын қамтитын
өндірістік және әлеуметтік қатынастардағы қызметімен байланыста болады.
Мемлекеттік қаржының экономикалық мазмұны мемлекеттің және оның
кәсіпорындарының қаржы ресурстарын құру үшін ұлттық байлық пен қоғамдық
өнімнің құнын бөлу және қайта бөлумен байланысты ақшалай қатынастар болып
саналады. Бұл саланың ақша қатынастарының субьектілері бір жағынан
мемлекет, яғни жергілікті билік және басқару органдары, екінші жағынан
кәсіпорындар, ұйымдар, мемлекет, азаматтар болып табылады.
Мемлекеттік қаржының функциясы қаржының экономикалық категория
ретіндегі атқаратын функцияларымен бірдей болады: бұл бөлу және бақылау
қызметі.
Мемлекеттік қаржыда ерекше мақсаты бар маңызды звенолар жіктеледі.
Мемлекеттік қаржының құрамына: мемлекеттік бюджет, бюджеттен тыс
қорлар, мемлекеттік несие, мемлекеттік кәсіпорындар мен ұйымдардың
қаржылары кіреді. Мемлекеттік қаржы мемлекеттің экономикалық және
әлеуметтік саланы басқару деңгейіне байланысты жалпы мемлекеттік және
жергілікті болып бөлінеді.
Осындай қаржылық байланыстардың арқасында мемлекет аумақтық және
салалық тұрғылардағы көптеген экономикалық және әлеуметтік үдерістерге әсер
ете алады.
Мемлекеттік қаржының құрамында бюджеттік қатынастар үлкен орын алады.
Бюджеттік қатынастардың көмегімен қаражаттардың үлкен көлемі қайта
бөлінеді: шаруашылық органдардан мемлекетке және керісінше, мемлекеттен
кәсіпорындарға, ұйымдарға, халыққа. Орталық (республикалық) бюджеттің
ресурстары жалпы мемлекеттік шараларды қаржыландыруға арналады. Олар
мемлекеттің мақсатты кешенді бағдарламалары, қауіпсіздік, құқықтық тәртіпті
қамтамасыз ету, шекараны қорғау, мемлекеттік басқару, әлеуметтік саланың
дамуы, халықаралық міндеттерді орындау, т.б. Республикалық бюджет арқылы
экономикалық құрылым мәселелері, оның тұрақтылығы, халықтың әлеуметтік
қорғалу деңгейін сақтау мәселелері шешіледі.
Жергілікті бюджеттер экономикалық үдерістерді реттеу, өндірістік
күштерді орналастыру, аумақтық инфрақұрылымдарды дамыту, еңбек ресурстарын
ұдайы өндіру үшін қолданылады. Жергілікті бюджеттер әлеуметтік тұрмыстық
инфрақұрылымды қаржыландыру ролін атқарады.
Бюджеттен тыс қорлар арнайы салықтық немесе мақсатты аударымдар және
т.б. көздер есебінен басқа мақсатты шараларды қаржыландыру қызметін
атқарады. Қорлардың автономдылығы оларға лауазымды және атқарушы
органдардың қатысуынсыз бюджеттен тыс қаражаттардың жедел түрде қолданылу
мүмкіндігін береді.
Мемлекеттік несиеде қатынастар кәсіпорындардың, ұйымдардың, халықтың
уақытша бос қаражаттарын жұмылдырумен немесе мемлекеттік органдарға берумен
байланысты. Халықаралықнесие қатынастарына шетелдік мемлекеттер, олардың
компаниялары, фирмалары, сонымен қатар халықаралық және мемлекетаралық
қаржы мекемелерінің қатынастары кіреді.
Жекеменшіктің әртүрлілігі мемлекетке атаулы экономикалық, қаржылық
саясат жүргізуіне және экономикалық әлеуметтік үдерістерге қаржылық
механизм арқылы әсер етуге мүмкіндік береді. Осыған байланысты мемлекеттік
қаржы категориясы пайда болды және ол үкіметтің экономикалық қызметтерін
атқаруға, қоғамның әрбір даму кезеңіндегі міндеттер мен мақсаттарды жүзеге
асыруға негіз болып табылады.
Мемлекеттік табыстар – мемлекеттің меншігіне түсіп, оның материалдық
базасын құру мен қалыптастыруға байланысты ұйымдастырылатын экономикалық
қатынастардың жүйесі.
Табыстар – қаржымен тығыз қарым-қатынаста болатын күрделі экономикалық
категория.
Табыс дегеніміз белгілі бір қызметтің шығындарымен байланысты нәтижесі
(олардың құру мерзіміне тәуелсіз). Табыстар өндірістік, коммерциялық,
делдалдық, басқа да мақсатты қызметтің нәтижесі болып табылады және қайта
құрылған өнім мен қызметті бөлу сатысында пайда болады.
Табыстарда аралық сипат болуы мүмкін, яғни құрылған соң бөлудің жаңа
кезеңіне кіреді немесе соңғы табыс ретінде ұдайы өндірістің жаңа сатысына –
айырбасқа өтіп, қызмет етеді (соңғы табыс деген – тұтыну мен жинақтауға
тікелей қолданылатын табыстар). Табыстардың аралық сипаты шаруашылық
субъектісінің табыстары, екінші субъектінің шығындалуы арқылы табылуында
айқын көрінеді, мысалы: кәсіпкерлік сектордың табыс салығын төлеген
әлеуметтік мақсаттарындағы шығындары – халықтың бөлек топтарының табыстары
болып табылады.
Жалпы қоғамдық өнімді бөлу нәтижесінде мемлекеттің, жеке
кәсіпорындардың, шаруашылық ұйымдардың және халықтың бастапқы табыстары
құрылады. Бастапқы табыстар бөлу мен қайта бөлудің негізгі ролін қаржылар
атқаратын күрделі үдерістерге ұшырайды. Бұл үдерістердің нәтижесінде
ақшалай қорлар және ең алдымен мемлекеттік бюджет құрылады.
Жалпы мемлекеттік қажеттіліктерді қанағаттандыру үшін халықтан қаржы
түрінде кірістердің бір бөлігі алынады; кәсіпорындардың жалпы табысы
(пайдасы) бөлінеді – бір бөлігі бюджетке түседі, екінші бір бөлігі
өздерінде қалып, ішкі шаруашылық қажеттіктеріне қолданылады.
Сонымен бірге өндірістік емес саланың мекемелері көрсеткен қызметтері
үшін төлемдер арқылы бастапқы табыстары қайта бөлінеді. Бұл табыстар
өндірістік саланың табыстарын құрайды. Сөйтіп, табыстар шаруашылық
жүргізуші субъектілер бойынша қоғамдық өнім құнын бөлу туралы адамдардың
қатынастарын білдіретін өзіндік экономикалық категория ретінде анықталады.
Кірістердің материалды – заттай жағының ұғымы мемлекеттің, шаруашылық
жүргізуші субъектілерінің және халықтың қарамағындағы ақшалай құралдарын
білдіреді.
Мемлекеттік кірістердің экономикалық табиғаты мен ұйымдастырылуы
мемлекеттің саяси және экономикалық ролімен байланысты болып келеді.
Мемлекеттің табыстары мемлекеттің белсенді қатысуымен
байланыстырылады; ол бюджетте орталықтандырылатын және шаруашылық жүргізуші
субъектілерінде қалдыратын таза табыстың үлесін, сонымен бірге халықтың
жеке табысының бір бөлігін бекітеді.
Мемлекет қосымша өнімнің және өндірістің қаражаттарының бір бөлігін
иеленеді. Бұл жағдайда мемлекеттік табыстардың басты көзі – мемлекеттік
меншіктен түсетін табыс болып табылады.
Мемлекеттік меншіктен түсетін табыстарға мыналар жатады:
1. мемлекеттік кәсіпорындар мен ұйымдардың табысы (жалпы табыс,
қосылған құн салығы, акциз, кедендік баждар)
2. мемлекеттік мүліктен түскен табыстар (мемлекеттік үй қорын
сатудан түскен табыстар, жер сатудан, орман, су және т.б. табиғи
ресурстарды өткізуден, мемлекет иелігінен алудан түскен
табыстар).
3. мемлекеттік кәсіпорындар мен ұйымдардың төлемі арқылы қызметінен
түскен түсімдер (тіркеу алымдары, тексеру алымдары, сараптау,
талдау жасаудан түскен түсімдер).
4. бюджеттік мекемелердің арнайы шоттарындағы жинақталған арнайы
ресурстар (жалдау ақысы және т.б.).
Мемлекеттік қарыздардан түскен түсімдер (қарыздарды өтеуге дейін)
мемлекеттің қаржы ресурстары болып табылады, бірақ олар қарыз құралдары
болғандықтан, мемлекеттің табыстары ретінде қарастырылмайды. Қаржылық
ресурстардың құрамына, сонымен қатар, мемлекеттік сақтандыру ұйымдары иелік
ететін барлық қорлардың сомасы кіреді (мемлекеттің кірістеріне жалпы табыс
пен кездейсоқ және басқа да апаттармен күресу жөніндегі алдын ала есептеу
шараларын өткізу үшін бөлінген сомалар кіреді). Мемлекеттік табысқа ішкі
шаруашылық ресурстар, тұрақты пассивтердің өсу сомасы кірмейді (мемлекеттік
кәсіпорындар). Сөйтіп, мемлекеттің қаржылық ресурстары негізінен,
мемлекеттік табыстар және басқа да көздер есебінен құралады.
Мемлекеттік табыстардың қайнар көзі – ұлттық табыс, ал қаржы
ресурстары жалпы қоғамдық өнімнің барлық сомасын бөлу және қайта бөлу
кезінде жұмылдырылады. Мемлекеттік шығындар мемлекеттің барлық қаржылық
ресурстарының жиынтығымен қамтамасыз етіледі.
Мемлекеттік табыстарды жіктеу олардың экономикалық табиғатын, құрылу
қағидаларын, яғни мемлекеттік табыстардың барлық жүйесін түсінуге мүмкіндік
береді.
1.2 Мемлекеттік шығындар туралы түсінік
Мемлекеттік шығындар мемлекеттің жұмыс істеуімен байланысты ақша
шығындарын көрсетеді. Экономикалық категория ретінде мемлекеттік шығындар
қоғамның әр түрлі қажеттіліктерін қанағаттандыру, қоғамдық өндірісті толық
жетілдіру және дамыту мақсатында жалпы қоғамдық өнімнің бір бөлігін бөлу,
қайта бөлу және пайдаланумен байланысты экономикалық қатынастарды
білдіреді.
Шығындардың екі мағыналы түсінігі бар:
1. Ақша қаражаттарын мақсатты бағытта қолдану, яғни оларды айырбастау
үрдісінде жұмсау. Бұл жағдайда шығындар құрамына: түпкі табыс
есебінен жүргізілетін өндірістік және өндірістік емес саладағы
кәсіпорындар мен ұйымдардың, халықтың шығындары кіреді, ал жалпы
қоғамдық өнім қорға бөлінеді: өтеу қоры, жинақтау қоры, тұтыну
қоры.
2. Айырбастау үрдісінде қаражаттардың нақты шығындауына қаржылар
негізінде құраладын бөлу сипатындағы шығындарды ажырата білу керек:
мақсатты бағытта жалпы мемлекеттік қорларды пайдалану және
кәсіпорын қорларын бөлу; ақша шығындары барлық шаруашылық
субъектілерінің түпкі табыстарын құру негізі болып табылады.
Мемлекеттік шығындардың құрамына мемлекеттік бюджеттің, мемлекеттік
бюджеттен тыс қорлардың, мемлекеттік кәсіпорындар мен ұйымдардың,
өндірістік және өндірістік емес салардағы мекемелердің шығындар кіреді.
Мемлекеттік сектор кәсіпорындардың шығындарының құрамына мыналар
кіреді:
1. өндірістік, шаруашылық эксплуатациялық қызметпен байланысты
шығындар;
2. ұдайы өндіріске (негізгі және айналым қорлары) ;
3. бюджетке және бюджеттен тыс қорларға төлемдер;
4. ынталандыру және қолдау (мадақтау) қоры.
Мемлекеттік шығындардың ролі оның басым бөлігі елдің тұрғындарын
қоғамдық өніммен, игілікпен және қызметпен қамтамасыз етуге немесе өндіруге
бағытталғандығымен анықталады. Әлеуметтік – мәдени мақсаттарға, қорғаныс,
құқықтық тәптіпті сақтау, бақылау, мемлекеттік инфрақұрылымдық кәсіпорындар
мен ұйымдардың өніміне және қызметіне шығындар халықтың қажеттіліктерін
қанағаттандыру мен қатар, экономиканың мемлекеттік және нарықтық секторлары
жағынан тауарлармен және қызметтермен қаматамсыз етеді.
Мемлекеттік шығындардың жеке түрлері экономикалық мазмұны мен мәні
жағынан біркелкі емес. Мұнымен шығындардың қайнар көздеріндегі нысандары
және қаржыландыру әдістеріндегі айырмашылықтары көрсетіледі.
Мемлекеттік шығындарды айыруда басты белгі олардың материалдық өндіріс
үдерісіне қатынасы және ұлттық кірістің құрылуы болып табылады. Осыған
сәйкес мемлекеттік шығындар экономикалық мәні бойынша негізгі 3 топқа
бөлінеді:
1. материалдық өндіріспен тікелей байланысты және өндірістік
салаға қатысты шығындар;
2. іс - әрекеттің өндірістік емес саласындағы шығындар;
3. мемлекеттік қорлар құруға жұмсалатын шығындар.
Мемлекеттік (республикалық) және жергілікті (муниципалдық) қаржылар
кез-келген басқа мемлекеттердегідей Қазақстан Республикасы қаржы жүйесінің
орталық буыны болып табылады. Бюджет – мемлекеттің қажетті атрибуты және
оның егемендігінің негізі. Бюджеттің көмегімен тиісті мемлекеттік және
муниципалдық құрылымдарының ақша қорлары құрылады, бұл қорлар олардың жалпы
маңызды міндеттерін орындауды қамтамасыз етеді, мемлекеттік билік пен
жергілікті өзін-өзі басқару органдарының функцияларын жүзеге асырудың
қаржылық негізін жасайды. Бюджеттерде мемлекеттің қаржы ресурстарының аса
ірі бөлігі шоғырландырылады. Бюджетте қаржы ресурстарын шоғырландыру
мемлекеттің қаржы саясатын ойдағыдай жүзеге асыру үшін қажет.
Қазақстан Республикасы мемлекеттік қаржысының басты бөлігі
республикалық бюджетте шоғырланған.
Республикалық қаржы – салықтық және басқа да түсiмдер есебiнен
қалыптастырылатын және орталық мемлекеттiк органдардың, оларға ведомстволық
бағынышты мемлекеттiк мекемелердiң мiндеттерi мен функцияларын қаржымен
қамтамасыз етуге және мемлекеттiк саясаттың жалпыреспубликалық бағыттарын
iске асыруға арналған орталықтандырылған ақша қоры.
Жергілікті қаржы – облыстық қаржы, республикалық маңызы бар қаланың,
астананың бюджетi, ауданның (облыстық маңызы бар қаланың) бюджетi.
Қазақстан Республикасында мынадай деңгейдегi қаржылар бекiтiледi,
атқарылады және дербес болып табылады: республикалық қаржы; облыстық қаржы,
республикалық маңызы бар қала, астана қаржысы; аудан (облыстық маңызы бар
қала) қаржысы. Қазақстан Республикасында Қаржы кодексінде белгiленген
жағдайларда төтенше мемлекеттiк қаржы әзiрленуi, бекiтiлуi және атқарылуы
мүмкiн.
Қаржы кодексімен айқындалған салықтық және басқа да түсiмдер,
есебiнен қалыптастырылатын және облыстық деңгейдегi жергiлiктi мемлекеттiк
органдардың, республикалық маңызы бар қаланың, астананың, оларға
ведомстволық бағынысшты мемлекеттiк мекемелердiң мiндеттерi мен
функцияларын қаржымен қамтамасыз етуге және тиiстi әкiмшiлiк-аумақтық
бiрлiкте мемлекеттiк саясатты iске асыруға арналған орталықтандырылған ақша
қоры облыс қаржысы, республикалық маңызы бар қала, астана қаржысы болып
табылады.
Қаржы кодексімен айқындалған салықтық және басқа да түсiмдер есебiнен
қалыптастырылатын және ауданның (облыстық маңызы бар қаланың) жергiлiктi
мемлекеттiк органдарының, оларға ведомстволық бағынысшты мемлекеттiк
мекемелердiң мiндеттерi мен функцияларын қаржымен қамтамасыз етуге және
тиiстi аудандағы (облыстық маңызы бар қаладағы) мемлекеттiк саясатты iске
асыруға арналған орталықтандырылған ақша қоры аудан (облыстық маңызы бар
қала) қаржысы болып табылады.
Тиісті қаржы жылына арналған республикалық қаржы Қазақстан
Республикасының заңымен, жергілікті бюджеттер маслихаттардың шешімдерімен
бекітіледі.
Төтенше мемлекеттiк қаржы республикалық және жергiлiктi қаржылардың
негiзiнде қалыптастырылады және Қазақстан Республикасындағы төтенше немесе
соғыс жағдайларында енгiзiледi.
Төтенше мемлекеттiк қаржыны бюджеттiк жоспарлау жөнiндегi орталық
уәкiлеттi орган әзiрлейдi және ол Қазақстан Республикасының заңдарында
белгiленген тәртiппен Қазақстан Республикасы Президентiнiң Жарлығымен
бекiтiледi.
Қазақстан Республикасының бүкiл аумағында төтенше немесе соғыс
жағдайын енгiзу және оның күшiн жою туралы Қазақстан Республикасы
Президентiнiң Жарлығы төтенше мемлекеттiк қаржыны енгiзуге және оның
қолданылуын тоқтатуға негiз болып табылады.
Төтенше мемлекеттiк қаржының қабылданғаны туралы Қазақстан
Республикасының Парламентi дереу хабардар етiледi.
Төтенше мемлекеттiк қаржының қолданылу уақытына тиiстi қаржы жылына
арналған республикалық қаржы туралы заңның және тиiстi қаржы жылына
арналған барлық деңгейлердегi жергiлiктi қаржылар туралы мәслихаттар
шешiмдерiнiң қолданылуы тоқтатыла тұрады.
Төтенше мемлекеттiк қаржы төтенше немесе соғыс жағдайы енгiзiлген
мерзiм iшiнде қолданыста болады.
Төтенше мемлекеттiк қаржының қолданылуы тоқтатылғаннан бастап
республикалық және жергiлiктi қаржылардың атқарылуы тиiстi қаржы жылына
арналған республикалық қаржы туралы заңға және тиiстi қаржы жылына арналған
барлық деңгейлердегi жергiлiктi қаржылар туралы мәслихаттардың шешiмдерiне
сәйкес жүзеге асырылады.
Қазақстан Республикасының жекелеген жерлерiнде төтенше жағдай
енгiзiлген ретте төтенше мемлекеттiк қаржы енгiзiлмейдi.
Қазақстан Республикасының бiрнеше аумақтарында бiр мезгiлде төтенше
жағдай енгiзу төтенше жағдайдың зардабы ұлттық мүдделерге және
республиканың экономикалық қауiпсiздiгiне нақты қатер төндiруi мүмкiн
болатын ретте ғана төтенше мемлекеттiк қаржы енгiзуге негiз бола алады.
Бiрыңғай қаржылық сыныптама қаржы түсiмдерi мен шығыстарын сыныптама
объектiлерiне топтамалық кодтар бере отырып, функционалдық, ведомстволық
және экономикалық сипаттамалар бойынша топтастыру болып табылады. Бiрыңғай
қаржылық сыныптама қаржы жүйесiнiң барлық деңгейдегi қаржылар
көрсеткiштерiнiң салыстырымдылығын қамтамасыз етедi. Бюджет процесi
бiрыңғай қаржылық сыныптама негiзiнде жүзеге асырылады.
Бiрыңғай қаржылық сыныптама қаржылардың барлық деңгейлерi үшiн
бiрыңғай және мiндеттi болып табылады. Ол Қазақстан Республикасы заң
актiлерiнiң, Қазақстан Республикасының Президентi жарлықтарының, Қазақстан
Республикасы Үкiметi қаулыларының негiзiнде әзiрленедi. Бiрыңғай қаржылық
сыныптаманы қаржылық жоспарлау жөнiндегi орталық уәкiлеттi орган әзiрлейдi
және Қазақстан Республикасының Yкiметi бекiтедi.
Бiрыңғай қаржылық сыныптаманың құрамы:
1) қаржы түсiмдерiнiң сыныптамасын;
2) қаржы шығыстарының функционалдық сыныптамасын;
3) қаржы шығыстарының экономикалық сыныптамасын қамтиды.
Қаржы тусімдерінің сыныптамасы бюджет заңнамасына негізделген барлық
деңгейлер қаржыларының түсімдерін белгілі бір сыныптамалар бойынша
топтастыру болып табылады. Қаржы түсiмдерi сыныптамасының топтамасы
санаттан, сыныптан, iшкi сыныптан және ерекшелiктен тұрады. Санаттар
түсiмдердi экономикалық белгiлер бойынша топтастыру болып табылады.
Сыныптар мен iшкi сыныптар түсiмдердi олардың көздерi мен түрлерi бойынша
топтастырады. Ерекшелiк бюджетке төленетiн төлем немесе түсiм түрiн
айқындайды.
Қаржы шығыстарының функциялық сыныптамасы мемлекет функцияларының
орындалуын, республикада мемлекеттiк саясатты iске асыруды бейнелейтiн
функционалдық және ведомстволық белгiлер бойынша қаржылық қаражаттардың
жұмсалу бағыттарын айқындайтын барлық деңгейлердегi қаржылар шығыстарының
топтамасы болып табылады.
Қаржы шығыстарының функционалдық сыныптамасының топтамасы мынадай
деңгейлерден:
функционалдық топтардан;
функционалдық iшкі топтардан;
қаржылық бағдарламалардың әкiмшiлерiнен;
қаржылық бағдарламалардан және iшкi бағдарламалардан тұрады.
Функционалдық топ - қаржы шығыстарын салалық белгiлер мен
функционалдық бағыт бойынша бiрiктiру. Функционалдық iшкi топ қаржы
қаражатының функционалдық топ iшiнде жұмсалу бағытын нақтылайды.
Қаржы шығыстарының функционалдық сыныптамасы негiзiнде бюджеттiк
бағдарламалар әкiмшілерiн, функционалдық топтармен бюджеттiк
бағдарламаларды (iшкi бағдарламаларды) топтастыру арқылы жасалатын қаржы
шығыстарының ведомстволық сыныптамасы қалыптастырылуы мүмкiн.
Қаржылық бағдарлама – қаржылық мемлекеттiк басқару функциялары мен
мемлекеттiк саясатты iске асыру жөнiндегi шығыстары. Оның мақсаты қаржылық
бағдарламаны орындау кезiнде қол жеткiзiлуге тиiс белгiлi бiр түпкi нәтиже
болып табылады. Қаржылық бағдарламаның мақсаты айқын, нақтылы және қол
жететiндей болуға тиiс.
Экономикалық нәтижелерге байланысты қаржылық бағдарламалар былайша
ажыратылады:
Ағымдағы қаржылық бағдарламалар, олар тұрақты сипаты бар немесе
дамудың қаржылық бағдарламаларына жатпайтын бiржолғы шаралар өткiзудi
көздейтін заңнамалық актiлерiне сәйкес мемлекеттiк басқару функциялары мен
мемлекет мiндеттемелерiнiң орындалуын қамтамасыз етуге бағытталады;
дамудың бюджеттiк бағдарламалары, олар қаржылық инвестицияларды жүзеге
асыруға бағытталады.
Белгілі бір функцияларды атқаратын мемлекеттік басқару деңгейіне қарай
қаржылық бағдарламалар республикалық бюджетте бектілетін республикалық және
жергілікті қаржылық бағдарламаларға бөлінеді.
Iске асыру тәсiлiне байланысты қаржылық бағдарламалар:
1) бiр әкiмші iске асыратын жеке қаржы бағдарламалары;
2) қаржылық бағдарламалардың бiр әкiмшiсi бойынша бюджетте
бекiтiлетiн және қаржылық бағдарламалардың түрлi әкiмшiлерi арасында қаржы
жылы iшiнде бөлiнуге тиiстi бөлiнетiн қаржылық бағдарламалар болып
бөлiнедi.
Қаржылық бағдарламалардың тиiмдiлiгiн бағалау үш сатыда – қаржы
жобасын әзiрлеу кезiнде, қаржының атқарылуы кезiнде; қаржының атқарылуын
бақылау кезiнде жүзеге асырылады.
Жоғарғы және төменгі қаржылардың бюджет процесіндегі қатынастары
бюджетаралық қатынастар болып табылады.
Нарықтық экономика жағдайында қаржы процесінде жоғарғы және төменгі
қаржы арасындағы бюджетаралық қатынастар және кірістер мен шығыстарды
қаржылар деңгейлері арасыңда бөлу аса маңызды проблемалардың бірі болып
отыр.
Бюджет кодексіне сәйкес бюджет процесінде облыстық бюджеттің,
республикалық маңызы бар қала, астана қаржысының басқа осындай қаржылармен,
аудандар (облыстық маңызы бар қалалар) қаржыларының бір-бірімен өзара қарым-
қатынастарына жол берілмейді.
Бюджетаралық қатынастар мемлекеттік басқарудың деңгейлері арасында
функциялар мен өкілеттіктердің ара жігін дәлме-дәл ажыратуға, қаржылар
деңгейлерінің арасында түсімдер мен шығыстарды бірыңғай бөлуге, сондай-ақ
бюджетаралық қатынастарды айқындау әдістерінің біртұтастығы мен ашықтығына
негізделген.
Үкімет пен орталық мемлекеттік органдардың, облыстардың жергілікті
атқарушы органдарының тиісінше облыстардың, республикалық маңызы бар
қалалардың, астананың жөне аудандардың (облыстық маңызы бар қалалардың)
қаржы процесіне араласуына жол берілмейді.
Шығыстардың өкілеттіктерін немесе түсімдердің жекелеген түрлерін
қаржының бір деңгейінен екіншісіне беру қаржы кодексіне өзгертулер
енгізгенде ғана жүзеге асырылады.
Бюджетаралық қатынастар мынадай қағидаттарға негізделеді:
1) облыстар, республикалық маңызы бар қалалар, астана қаржыларының
республикалық қаржымен өзара қатынастарда, аудандар (облыстық маңызы бар
қалалар) қаржыларының жоғарғы облыстық қаржымен өзара қатынастарда теңдігі;
2) түсімдерді тиімді бөлу, ол түсімдердің ара жігін ажыратудың мынадай
өлшемдерін бір мезгілде сақтауды ескереді:
Төменгі қаржыларға тұрақты сипаты бар, сыртқы факторлардың әсеріне
тәуелсіз салықтық және салықтық емес түсімдер бекітіледі;
Мемлекеттік мекемелер көрсеткен қызметтер үшін төлемақы болып
табылатын салықтық жөне салықтық емес түсімдер аталған қызметтер көрсету
қаржыландырылатын бюджет кірісіне түседі;
Қайта бөліну сипаты бар, сондай-ақ салық базасы өркелкі
орналастырылатын салықтар қаржы жүйесінің неғүрлым жоғары деңгейлеріне
бекітіледі;
Салық жөне бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдерді бекіткен
кезде оларды жинаудың неғұрлым жоғары дәрежесін қамтамасыз ететін қаржы
деңгейіне артықшылық беріледі;
Нақты аумақтық байланыстылығы бар салықтық базадан алынатын салықтар
жергілікті қаржыларға бекітіледі;
3) Қазақстан Республикасының әкімшілік-аумақтық бірліктерінің қаржылық
қамтамасыз етілу деңгейлерін теңестіру;
4) жергілікті атқарушы органдардың бірдей деңгейде мемлекеггік қызмет
көрсетуін қамтамасыз ету;
5) мемлекеттік қызмет көрсетуде ұсынудың барынша тиімділігі мен
нәтижелілігі – мемлекеттік қызмет көрсетудің неғұрлым тиімді және нәтижелі
жүргізілуі мен ұсынылуын қамтамасыз ете алатын мемлекетгік басқару
деңгейіне мемлекетгік қызметтер көрсетуді бекітіп беру;
6) мемлекеттік қызмет көрсету деңгейін оны алушыларға барынша
жақындату – қызметтерді алушылардың қажеттерін жақсылап есепке алу және
мемлекеттік қызметтер көрсету сапасын арттыру мақсатымен, көрсетілетін
қызметтерді атқаруды бюджет жүйесінің мүмкін болғанша неғүрлым төмен
деңгейіне беру;
7) қаржының әрбір деңгейінің алынған ресми трансферттер мен
кредиттердің тиімді және нысаналы пайдаланылуы үшін жауаптылығы.
Бюджетаралық қатынастар:
1) республикалық жөне облыстық қаржы, республикалық маңызы бар қала, -
астана қаржысының арасында:
- ресми трансферттермен;
- қаржылық кредиттермен;
2) облыстық және аудандық (облыстық маңызы бар қалалар) қаржылар
арасында:
ресми трансферттермен;
- қаржылық кредиттермен;
- кірістерді болу нормативтерімен реттеледі.
Ресми трансферттер жалпы сипаттағы трансферттер ағымдағы нысаналы
трансферттер, дамуға арналғын нысаналы трансферттер болып бөлінеді.
Бюджетаралық қатынастарды реттеу нысандарын айқындаған кезде қаржылар
деңгейлерінің әрқайсысының салықтық әлуеті, аймақтардың объективтік
қаржылық қажеттіліктерін бағалау нәтижелері, бектілген заттай нормалар
ескеріледі. Бюджетаралық қатынастарды реттеу нысандары орта мерзімді
фискалдық саясатқа сәйкес белгіленеді.
Нысаналы трансферттер мен кредиттерді жергілікті атқарушы органдар тек
қана олардың нысаналы қызметіне сәйкес пайдаланады. Нысаналы трансферттер
мен кредиттердің нысаналы мақсатқа сай пайдаланылмаған сомалары осы
трансферттер мен кредиттерді бөлген жоғарғы бюджетке ағымдағы қаржы жылының
31 желтоқсанына дейін міндетті түрде қайтарылуға жатады.
Нысаналы трансферттер мен кредиттердің қаржы жылы ішінде
пайдаланылмаған (толық пайдаланылмаған) сомалары осы трансферттер мен
кредиттерді бөлген жоғарғы бюджетке қаржы жылы аяқталғаннан кейін он күн
ішінде міндетті түрде қайтарылуға жатады.
Бюджетаралық реттеу – теңгерімділік мақсаттарында жоғарғы бюджет
ресурстарының бір бөлігін төменгі бюджетке беруден тұратын және керісінше,
ақша қаражаттарын бөлудің жүйесі. Реттеу механизміне қаржылық субвенциялар,
қаржылық алынымдар, реттеуші кіріс көздері жатады.
Бюджеттік алынымдар – заңнамалық актілермен немесе мәслихаттардың
шешімдерімен бекітілген сомалар шегінде төменгі қаржылардың жоғарғы
қаржыларға беретін ресми трансферттері.
Субвенцияяар – төменгі қаржылардың жоғарғы қаржылардан заңнамалық
актілермен жөне маслихаттардың шешімдерімен бекітілген сомалар шегінде
алатын ресми транферттері.
Реттеуші кіріс көздері бекітіліп берілген жөне реттеуші болып
бөлінеді.
Бекітіп берілген кірістер – бұл түгелдей немесе ішінара белгілі бір
қаржыға берілетін қаржы қаражаттары.
Реттеуші кірістер – жоғарғы қаржыдан төменгі қаржыға нығайту үшін
бағытталатын қаражаттар.
Бекітіп берілген жөне ретттеуші кірістердің тізбесі қаржы заңнамасында
белгіленеді.
Бюджетаралық қатынастарда түрлі деңгейлер бюджеттерінің қаржы
өкілеттіктерінің келісілмегендік және олардың өкілеттіктері мен кірістерін
қамтамасыз ету проблемалары бар: аумақтық қаржылардың нашар салық базасы;
қайта бөлу саясатындағы тұрлаусыздық. Бюджетаралық қатынастар жоғарғы
қаржылардың төменгі деңгейдің қаржыларын орталықтандырылған нығайту
негізінде құрылады. Мұндай саясат аумақтарды шығыстардың неғұрлым жоғары
нормативтерін қаққылауға бағдарлайды. Жоғарғы органдар "тағдырды шешушіге"
айналады, бұл жемқорлыққа негіз қалайды. Бұл жағдаятта биліктің жергілікті
органдарының құқықтарын кеңейту қажет, ол үшін олардың үш топтағы өздерінің
салықтары болуы керек:
1) негізгі рөлді ойнайтын салықтар:
а) тура салықтар: мүлік, жер салықтары, көлік құралдарына салынатын
салық;
ә) жанама салықтар: сатып алуға салынатын салық, көпшілік тұтынатын
тауарларға салынатын акциздер;
2) жергілікті органдардың аумақтарында жиналатын мемлекеттік
салықтарға биліктің орталық органдары белгілі бір пайызбен белгілейтін
салықтар;
3) басқадай жергілікті салықтар, алымдар және төлемдер, салықтық емес
кірістер (жерді жалға беру және сату; орман массивтерін жалға беру;
басқадай түсімдер).
Жергілікті қаржыларға салықтық және салықтық емес кірістер 85-70%
құрайды. Рыноктың қалыптасуы кезеңіндегі қаржылардың негізгі проблемалары
мыналар:
1. Төленбеген төлемдер. Бұл проблема мыналардан шығатын айналым
қаражаттарының жетіспсушілігі салаларынан пайда болады:
• еркін баға белгіленімін белгілеуден;
• кәсіпорындардың өзара коммерциялық кредиттер беруінің
тоқтатылуынан;
• төлем және есеп айырысу кредиттерінің күшін жоюынан;
• өндіріс тиімсіздігінен.
Төленбеген төлемдердің проблемасы мұндаға дейін қосымша төлем
қаражаттарын шығару арқылы шешіліп келді.
2. Жалақы бойынша берешек. Ол мына себептерден пайда болады:
1) ақша қаражатының тапшылығы;
2) ақша қаражаттарын айналымға коммерциялық құрылымдарға қасақы
жіберу;
3) әр түрлі банктерде бірнеше есеп айырысу шоттарының болуы;
4) қаржылар жоспарланған деңгейдегі қаражаттарды ала алмайды.
3. Заң бойынша тиісті міндетгі төлемдері жұмылдыруға бейімсіз салық
жүйесінің кемшіліктері. Бұл салық төлеуден жалтарынуға "ілік" беретін салық
заңнамасының жетілдірілмегендігімен, салық механизмінің салық төлеушілер
үшін күрделілігімен, ондағы түзетулердің, толықтырулардың көптігімен, салық
службасы деңгейінің төмендігімен байланысты.
4. Орталық пен жергілікті жерлердің арасында айқын өкілеттіктің жоғы.
Бұл бюджетаралық қатынастардың негізгі белгілі бір идеяға құрылуы үшін
қажет: елге мемлекеттің тіршілік әрекетінің басты бағыттарын: энергетиканы,
көлікті, қорғанысты, стратегиялық ресурстарды пайдалануды өзіне ала алатын
қуатты орталық қажет. Басқа қалғандардьщ барлығын жергілікті биліктер
орындауы тиіс.
2. Кезең шығындарының есебі
2.1. Шығындардың экономикалық мәні және олардың жіктелімі
Кәсіпорын – түрлі өндірістердерден және шаруашылықтардың (негізгі,
көмекші, қосымша, қосалқы және эксперменттік) тұратын күрделі механизм.
Кәсіпорынның жекеленген өндірістік буындар бойынша жоспарлау және
шығындарды есепке алу мақсатында өндірелетін өнімнің атқарлатын қызметіне
қарай барлық өндірістер негізгі және қосымша өндірістер болып екіге
бөлінеді. Негізгі өндіріске кәсіпорын шығаратын өнімдер, сондай – ақ өнімді
сатуға және зауыт ішінде тұтынуға (желілік, ұсталық, престеу – машина жасау
зауыттарында) арналған шалафабрикаттарды дайындайтын өндірістер жатады.
Көмекші өндіріс негізгі өндірістен өнім әзірлеуге қатыспайды, бірақ
өнім өндіруге, қызмет көрсетуге, жұмыс жасауға тікелей ықпал етеді (жөндеу
миханикалық және аспаптық цехтар, электер – көліктік, су мен жабдықтау және
т.б).
Қосымша цехтар (мақта қалдықтарынан тазартылған мақта өндіру жөніндегі
цехтар) негізгі өндіріс қалдықтарын кәдеге жаратуға септігін тигізеді.
Қосалқы цехтар (ыдыстар мен буып – тиеу материалдарын дайындаумен
айналысатын цехтар) негізгі материалдардан емес, бірақ негізгі және көмекші
өндірістерде пайдаланылатын материалдардан өнім өндіреді.
Эксперименттік (тәжірибелік) цехтар тәжірибелік үлгілерді дайындайды
және түрлі эксперменттік жұмыстарды атқарады. Бұдан басқа кәсіпорында
қызмет көрсететін өндірістермен кәсіпорын ұжымның тұрмыстық қажеттілігін
қанағаттандыратын шаруашылықтар (тұрғын үй коммуналдық шаруашылық,
машиналар, кір жуатын орындар) болады. Бұл кәсіпорындар өнімді дайындауға,
сондай – ақ басқа да тарапта жұмыстарды атқаруға немесе қызмет көрсетуге өз
септігін тигізеді.Өндірістік есепті дұрыс ұйымдастырудың кез – келген
кәсіпорын үшін маңызы зор.
Өндірістік бухгалтерлік есебін ұйымдастыру көбіне өндірістің тұрпатына
(типіне) байланысты болады. Өндіріс жеке – дара, сериялық және жаппай
өндіріс болып үш топқа (тұрпатқа ) бөлінеді[2].
Жеке – дара (жекелеген) өндіріс - өнім жекелеген данадармен немесе
қайталанып отыратын шығын тапсырыстармен дайындалатын өндіріс.
Бұл ауыр машина жасауға, кеме жасауға, берген станоктар мен
трубиналарды өндіруге тән. Оның мынандай ерекшеліктері бар: ондағы цехтар
нақты бір салаға мамандандырылмайды: субъект мен цехтардың өндіріс
бағдарламасында бұйымдармен олардың бөлімдерінің көп мөлшерде болуымен
ерекшеленеді: дайындық – қорытындылау жұмыстарына кететін шығындардың
деңгейі салыстырмалы жағыдайда алғанда бір шама үлкен болады: өндірістің
басқа да тұрпаттарына қарағанда өндірістік цикл ұзақ болып келеді. Жеке –
дара өндірісте әдетте, шығындарды есепке алу үшін және өнімнің өзіндік
құнын калькуляциялау үшін тапсырыстық әдіс қолданылады, бұл орайда шығындар
әрбір бұйым (тапсырыс ) бойынша есепке алынады.
Шешімді қабылдау үшін ақпараттарды жинаған кезде белгілі бір шешім
типтерін қабылдау үшін белгілі бір шығын түрлері маңызды болуы, ал
кейбіреулері үшін сол шығындар ескерілмеуі мүмкін. Шын мәнінде, өндірістік
шығындар көптеген белгілері бойынша жіктелуі мүмкін:
- шығындардың туындайтын (пайда болатын) орындары (өндірістер, цехтар,
учаскелер) бойынша: өндіріс тізбесі (соның ішінде өңдеуі) бойынша, ал олар
шығындарды есепке алу мен жоспарлау кезінде субъектінің есеп саясатында
анықталғандай етіп бөлінеді:
- Қызметтер, жұмыстар және өнім түрлері бойынша; өндіріс шығындары
жекелеген өнім түрлерінің өзіндік құнына немесе бір тектес өнім топтарына
енеді;
- шығындар өнімнің өзіндік құнына ену тәсілі бойьнша; тікелей өнімнің
өзіндік құнына тікелей жатқызылатын, яғни жекелеген өнім түрлерін өндірумен
байланысты болып; жанама өнімнің өзіндік кұнына таратылып бөлінетін яғни
бірнеше өнім түрлерін өндірумен байланысты болып бөлінеді. Өндіріс
шығындары өнімнің көлеміне қатысты екіге бөлінеді: Айнымалы -шығарылған
өнімнің көлемі өзгеруімен шығынның да өсуі немесе азаюы мүмкін (негізгі
материалдар мен шикі заттың шығысы.
Коммерциялық және әкімшілік шығыстар кезең шығыстарына жатады, ал олар
өндірістік калькуляциялауды есептеудің негізі болып табылады. олардың
сызбасын (схемасын) мынадай етіп 1-ші суретте салуға болады:
Сурет 1. Өндірістік өзіндік құны
Келтірілген сызбадан байқағанымыз өзіне активтердің азаюын енгізетін
шығындар (материалдар, ақша қаражаты және т.б.) немесе міндеттемелердің
өсуіне (көбінесе кредиторлық қарыздар) әкелетін шығындар жаңа активтерді
жүзеге асырады, ал ол ресурс ретінде анықталып, өткен оқиғалардың нәтижесі
ретінде одан болашақта табыс алынатын болып күтіледі.
Сонымен, кәсіпорын қызметінің негізгі көрсеткіштерінің бірі болып
өнімнің өзіндік құны саналады, ол өндірістегі өнім өткізілуінің
ақшалай нысандағы шығындар жиынтығын құрайды және барлық өндіріс
тиімділігін анықтайды.
Өзіндік құнның экономикалық міндеті - жұмсалған шығындардың орнын
толтыру және соның негізінде өндірістің барлық элементтерін қайта
өндіру: өндірістік қорлар және жұмыс күші.
Осы жерде кәсіпорынның өзіндік құнның негізгі элементі болып
амортизация, яғни шығындалған материалдық ресурстар құны, еңбекақы - ол
шығындардың бөлімдері болып табылады. Сонымен қатар кәсіпорында
басқа да шығындарды жүзеге асырады: өз жұмысшыларына
сыйақылар төлейді, банк несиелеріне пайыз төлейді, әлеуметтік
объектілерді ұстайды, бюджеттік емес қорларға аудрымдар жүргізеді -
бұл шығыстар кәсіпорынның қосымша шығыстарын құрайды.
Шығыстар түрі бойынша (баптары және элементтері бойынша); экономикалық
элементтер бойынша шығыңдарға: материалдық шығындар, еңбекақы шығындары,
еңбек ақыдан айдарылатын аударымдар, негізгі кұралдардың амортизациясы
(тозуы); басқа да шығыстар кіреді.
Шығындар басқару қызметі (функциясы) бойынша:
- өндірістік (өндіріс процесінің барысында пайда болады);
- коммерциялық (сатумен байланысты);
- әкімшілік (баскару процесімен байланысты).
Өндіріс шығындарын есепке алу үшін шоттардың кешенді жүйесі
пайдаланады. Оған 8100 – Негізгі өндіріс, 8300 – көмекші өндіріс ,
8400 – үстеме шығындар , бөлімшелерінің шоттары кіреді.
Шығындарды және өнімнің шығарылуын есепке алумен бақылау жасауды
қамтаматсыз ету үшін мынадай есеп регистрлері пайдаланылады.
Цехтар бойынша шығындар ведомосы, онда 8100, 8300, 8400 бөлімшелер
шоттары бойынша шығындар есепке алынады. 8100, 8300, 8400 шоттарының есебі
компютерлендірілген кезде олар бойынша тиісті машинограмм қолданылады. Ай
соңында бухгалтерия өндіріс шығындарын жинақтауды жүзеге асырады.
Цехтар бойынша шығындар ведомосына жазу үшін мыналар негіз болып
табылады:
Материал (жалақы) шығындарын бөлу (тарату) кестесін әзірлеу, онда
шикізат, материалдар, сатып алынған шалафабрикаттар және өндірістің
басқада материалдық запастары көрсетіледі (8111– материалдар бөлімшесі
шоттарының кредиті ); өндіріс персоналдарын төлеген еңбек ақы шығыстары
(8212-персоналдармен еңбекақы бойынша есеп айырысу шотының кредиті);
еңбек ақыдан аударылатын аударымдар (8213- басқа да шоттың әлеументтік
салық субшотының кредиті);
Негізгі құрал – жабдықтар амортизациясының (тозуының) есебі кестесін
әзірлеу, онда өндіріс шығындарына енгізілуге тиісті негізгі құрал
–жабдықтар амортизациясының сомасы көрсетіледі (2420 - Негізгі құрал –
жабдықтардың тозуы бөлімшесі шоттарының кредиті);
Материалдық емес активтер амортизациясының есебін кестесін әзірлеу,
онда өндіріс шығындарына енгізілуге жататын амортизацияның сомасы
көрсетіледі (2740-2746-материалдық емес активтердің амортизациясы
бөлімшесі шоттарының креиті );
Көмекші (қызмет көрсетуші) өндірістер мен шаруашылықтардың көрсеткен
қызметтердің бөлу кестесін әзірлеу онда өндірістер мен шаруашылықтардың
өнім өндіруге жұмыстарға және көрсетілген қызметтерге жұмсалған шығындары
көрсетіледі (8300-Көмекші өндірістер)
Өндіріс шығындарының бухгалтерлік есебін ұйымдастырудың схемасы төменде
2-ші суретте келтірілген.
Сурет 2. Өндіріс шығындарының бухгалтерлік есебін ұйымдастыру
Өндіріске жұмсалған шығындарды олардың құжаттары бойынша қандай
калькуляциялау объектісіне жататындығын белгілеу үшін есеп объектілерін
шығьын баптарын кодтайды және үстеме шығыстарын ажыратады. ал бұл үстеме
бойынша дұрыс топтастыру мүмкіндік береді[4].
Орташа және ірі кәсіпорындарда өндіріс шығындарын есепке алу және
өнімнің өзіндік құнын калькуляциялау үшін кәсіпорының бухгалтериясы
құрамында біртұтас болып келетін екі бухгалтерия яғни қаржылық және басқару
бухгалтериясы болуы мүмкін.
Өндіріс шығындарының талдамалық (аналитикалық) есебі калькуляция (есеп)
объектілерінің және цехтар мен өндірістер бойынша шығын баптарының
белгіленген номенклатурасы бойынша калькуляциялық (көп жазбалық)
карточкаларда немесе ведмостарда жүргізіледі.
Қаржылық бухгалтерия шоттардың бас жоспарын бөлімшелеріне енетін
шоттарын жүргізіп есептің бас кітабын кәсіпорынның балансын және қаржылық
есеп беруін жасайды.
Басқару бухгалтериясы шоттардың бас жоспарының 8100 -бөлімшелеріне
енетін шоттарды пайдаланады. Ол өндіріс шығындары туралы ақпаратты қорытып,
өзіндік құнды калькулкциялайды. Өндіріс шығындарымын нормалары мен
нормативтерін талдап және одардың орындалуын бақылайды, өндірістегі
шалафабрикаттардың қозғалысын есепке алады, есептің бүкіл көлемінің
нормативтік, жоспардың, және талдамалық жұмыстарын атқарады. Басқару
бухгалтериясы жабық (құпия) болып келеді. Бұл өз билігінде қандай да
болмасын бір ноу-хауды және өндірісті басқарудың озық деңгейін
ұйымдастыруды, жаңалыкқтарды өз бәсекелестері өздерінен бұрын пайдаланып
кетпеуін қамтамасыз етеді.
Сондықтан басқару бухталтериясы ақпаратының сыртқы тұтынушылар үшін
ғана емес. Сонымен бірге осы кәсіпорынның қызметкерлері үшін де жабық
болуы мүмкін.
Қаржылық және басқару бухгалтериясының арасындағы өзара қарым-
қатынастар мына төмендегі 6-сызбада көрсетілген.
Кәсіпорынның қаржылық бухгалтериясында аяқталмаған өндірісті есептеу
үшін 8100 – негізгі өндіріс, 1340 Өзінде өндірілген шалафабрикаттары
8300 - Көмекші өндіріс 8340 Басқа да шоттары пайдаланылады. Бұл
шоттардағы топтастыру транзиттік, болып табылады, онда бір-екі күнде
аякталмаған өндіріс қалдығы есептеліп яғни есептік кезеңнің соңында
өндірістік бухгалтериядан қаржылық бухгалтерияға беріледі (демек, 1340-
шоттары дебеттеліп, 8100,8300,8400 шоттары креаиттеледі. Содан соң келесі
жылдың басында қайтадан қаржылық бухгадтериядан өндіріс
бухгалтериясына беріледі (демек, 8100,8300,8400 шоттары дебеттеліп, 1340
-1340 шоттары кредиттеледі).
Сонымен, 1340 - шоттар бір күндік шоттар болып табыдады және оның
қалдықтары осы шоттар бойынша кәсіпорынның қаржылық есеп беруіне енгізу
үшін арналған.
Құрал-жабдықтарды пайдалану мен күтіп-ұстауға кеткен нақты шығындарды
таратқан кезде. Оның сол тиесілі бөлігіне жататын ақаудың өзіндік құнын
ескеру) керек.
Бұл шығыстар ақаудың өзіндік құнына сметалық (нормативтік) мөлшерлемені
анықтаған кезде есептелінген нормативтік қатынас бойынша өндіріс
жұмысшыларының жалақысына пропорционалды енгізіледі. Ақауды жөндеумен
айналысатын жұмысшының жалақысы 18 теңге болса, ал оның сметалық
нормативтік мөлшерлемесі 7,5 теңге құраған, бұл соңғы құрал-жабдықтың күтіп
ұстау шығысына ақаудың тәсілі сомасы арқылы анықталған. Қаржылық және
өндірістік (басқару) бухгалтериясының арасындағы өзара қарым – қатынастары
3-ші суретте көрсетілген.
Сурет 3. Қаржылық және өндірістік (басқару) бухгалтериясының арасындағы
өзара қарым – қатынастары
Өндіріске кеткен шығындарды есептеуге арналған шоттардың бөлімшесі бір
шолушы және бірнеше транзиттік шоттардан тұрады, онда олардың мазмұны,
пайда болған орындары және басқада белгілері бойынша шығындар
топтастырылады.
Транзиттік шоттарда көрсетілген ақпараттар нақты жасалған шығындар
туралы белгілі бір ақпараттардың бөлігін көрсетеді, оны шолып (белгіленген
қағидалар мен ережелерді пайдалана отырып ), шығарылған өнімнің нақты
өндірістік өзіндік құны туралы мәліметтерді алуға болады, сондай –ақ өнім
бірлігі де есептелінеді. Әрбір бөлімше өз кезегі бойынша үш категорияға
бөлінеді:
- Шығындарға кеткен тікелей материалдар;
- Шығындарға кеткен тікелей жұмыс күші;
- Үстеме шығындар.
Тікелей шығыстарға кеткен материалдар соңғы өнімнің құрамына (яғни,
оның құнына) басқа да шығындарымен қатар қосылады. Мысалға. автомобиль
өндірісі, үшін болат немесе жиһаз өндірісі үшін ағаш негізгі материалдар
болып табылады[5].
Жұмыс күшіне жұмсалған тікелей шығындар бұл өнімді әзірлеуге тікеден
қатысқан өндіріс жұмысшыларына есептелген еңбек ақысы (еңбек ақыдан
аударылатын аударымдарды қоса есептегенде) болып табылады.
Мысалы, толассыз өндірісте жұмыс істейтін оператордың немесе металл
өңдеуші станокта істейтін жұмысшының еңбек ақысы т.б. осы сияқты тікелей
еңбек ақылары жатады.
Қызмет көрсететін цех жұмысшыларының еңбек ақысы тікелей еңбек ақы
болып табылмайды, ал олар үстеме шығысқа жатқызылады.
Үстеме шығыстар өндіріске кеткен барлық шығындардан тікелей шығындарды
(тікелей материалдар шығындары мен өндіріс жұмысшыларының еңбек ақысы)
шегеріп тастағаннан шығады.
Одан басқа, үстеме шығыстардың қатарына: амортизация шығыстары, жал
ақысы, сақтандыру жарнасы, тұрғын -үй қызметі, жарықтандыру және басқа да
себептердің салдарынан өндірістік уақытша тоқтап қалуының шығыстары т.б,
жатады.
Жалпы алғанда, өндіріс есебін төрт негізгі кезеңге бөлуге болады:
- өндіріс түрлері бойынша транзиттік шоттарда субъекттің есепті
кезеңнің барысында тікелей шығыстар туралы ақпараттарға шолу жасалады
(негізгі, көмекіші т.б. өндірістері бойынша);
- Үстеме шығыстардың шоттары бойынша субъектік үстеме шығыстары
жинақталып, олардың жалпы деңгейі туралы ақпараттар беріледі;
- үстеме шығыстарын белгіленген тәсіл (шаруашылық жүргізуші субъекттің
есептік саясатында қаралған әдісі) бойынша негізгі, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz