Кәсіпорынның пайда түсінігі және оны жоспарлау
Кәсіпорынның пайда түсінігі және оны жоспарлау
Мазмұны
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1. Пайда – кәсіпорынның өндірістік-шаруашылық қызметінің
маңызды көрсеткіштерінің бірі.
1.1 Пайда
түсінігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .6
1.2 Пайданы бөлудің принциптері мен
қызметтері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... .11
2. Кәспорынның пайдасын жоспарлау
2.1 Өндірістің рентабельділігі және оны арттыруды
жоспарлау ... ... ... ... ... ..16
2.2 Пайданы бөлудің
қажеттілігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... 22
2.3 Пайда нысандары және олардың
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...29
3. Мұнай газ өндіру кәсіпорындарының қаржылық ресурстарын талдау және
кәсіпорынға түсетін пайданы анықтау
3.1. Мұнай газ өндіру кәсіпорындарының нарық жағдайындағы
қазіргі
күйі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...38
3.2 Өндіріс процесін ұйымдастыру және мұнай өңдеу кәсіпорындарының
қаржылық жағдайды талдау
әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .4
2
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..53
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... 54
КІРІСПЕ
Зерттеу өзектілігі. Қазіргі нарық қатынасына көшіп жатқан кезде өнім,
жұмыс және қызмет көрсету сапасы еліміздің әлеуметтік-экономикалық
өркендеуінің ең негізгі көрсеткіші. Адамның ұдайы өсіп келе жатқан және
біртұтас қоғамның сұранысы сапасыз ешқашанда қанағаттандырылмайды. Сапа
экономиканың жетілгенін аңғартатын көрсеткіш. Қандай да бір кәсіпорын
өндірген өнімнің сапасы жоғары болған сайын пайдасы да жоғары болады.
Өнеркәсісптің тиімді өндірістік-шаруашылық әрекеттілігінің маңызды
жинақтаушы көрсеткішіне өндірістің табысы жатады. Жалпы айтқанда, пайда –
материалдық өндіріс саласында кәсіпорын қызметкерлерінің қосымша еңбегімен
құрылатын таза табыстың бір бөлігі. Жоспарлық пайданың көлемі өнімді
кәсіпорынның көтерме бағалары бойынша өткізуден түскен түсім мен өнімнің
жоспарлы өзіндік құнының арасындағы айырма ретінде белгіленеді. Егер пайда
кәсіпорынның өндірістік-шаруашылық іс-әрекетінен абсолюттік әсерді
көрсетсе, рентабельділік кәсіпорынға бекітілген өндірістік қорларды
қолданудың тиімділік дәрежесін сипаттайды. Іс-әрекеттің тиімділігіне баға
берудің критериі ретінде қарастырылатын жалпылама көрсеткіштің болуы
кәсіпорынның қаржылық және экономикалық күйінің толық бейнесін құруға
мүмкіндік береді.
Экономикада пайданың мәні өте үлкен. Оны білу әрбір кәсіпкердің
міндеті. Өйткені капиталдың дұрыс жүруіне ықпал ететін негізгі фактор -
пайда. Пайда болмаса, кәсіпорын немесе өнеркәсіп, яғни жалпы тілмен
айтқанда, капитал, жүрмей, кәсіпкер банкротқа ұшырап, мекеме жабылып
қалады. Осыны біле отырып, кәсіпкер қауіпті іспен шұғылданады. Мұндағы
қауіпті іс деп отырғанымыз - бизнес. Бизнес шынында да қауіпті іс болып
саналады. Өйткені банкротқа ұшыраған кәсіпкердің ұзақ уақыт бойы істелінген
жұмысының күлі көкке ұшырайды. Сондықтан, пайда табуды білген кәсіпкер
бұндай қауіпке ұшырамаудың жолдарын зерттеп білгені дұрыс.
Пайда - экономикалық теорияда ең күрделі және қарама-қайшы
мәселелердің бірі болып табылады. “Пайда” сөзі түсіндірме сөздіктерде
“көбею” деген мағынаны білдіреді екен. Демек, бастапқы капиталға жұмсалған
үстеме болғаны. Пайданы зерттеген атақты экономисттер көп, бірақ олардың
арасында көзге түсетіндер Карл Маркс, П. Самуэльсон, Дж. М. Кейнс және тағы
басқа бірқатар атақты да ұлы экономистер болып саналады. Экономикадағы
пайданың мәні көбіне артық сөзсіз-ақ түсінікті, бірақ ол пайданы қалай
табуға болатынын, қалай қолдану керектігін, қалай сақтап, пайдалануға
болатындығын қазіргі өтпелі экономикалық кезеңдегі қазақстандықтардың көбі
толығымен біліп қойған жоқ. Ал капиталмен айналысу үшін пайданы таба және
қолдана білу - капиталистің басты мәселесі болып табылады. Осы
заңдылықтарды білмеген адам капиталмен айналысатын болса, біраз уақыттан
кейін банкротқа ұшырайтыны экономисттер үшін айқын.
Әрбір кәсіпорынның жиынтық көрсеткіші пайда түсімі болып табылады.
Пайда дегеніміз – тауар өткізуден және қызмет көрсетуден алынған ақшалай
кіріс пен оны өндіруге және сатуға жұмсалған шығындардың айырмасы. Былайша
айтқанда, пайда – бұл өндірістің айналымының қаржылық қорытындысын
білдіретін кәсіпорын қызметінің нәтижелі экономикалық көрсеткіші. Кез
келген кәсіпорында жалақы ұжымға оның жұмсаған еңбегінің тек бір бөлігінің
ғана орнын толтыратыны, ал оның басқа бөлігі – қосымша еңбек-қосымша өнім
немесе құн жағынан алғанда, пайда құрайтыны осыдан келіп шығады. Мұнсыз
жалпы тауар өндірісінің болуы мүмкін емес. Шынында да, сатқанда бұйым тек
жұмсалған шығынды ғана өтеп, ешқандай пайда келтірмесе, кәсіпорынға бұйым
шығарудың қажеті қанша?
Кәсіпорынның пайдасы әр түрлі қызмет есебінен алынуы мүмкін. Барлық
пайданың жиынтық деңгейі – кәсіпорынның жалпы пайдасы. Жалпы пайданың
негізгі жиынтық элементтері болатындар:
✓ өнімді сатудан, қызмет атқарудан, қызмет көрсетуден түсетін
пайда;
✓ негізгі қорлар, сол сияқты басқа да кәсіпорынның мүліктерін
сатудан түсетін пайда;
✓ өткізуден тыс операциялардың қаржы нәтижелері.
Кәсіпорынның пайдасы екі көрсеткішке байланысты: өнім бағасы және оның
өндіруге кететін шығындар. Нарықтағы өнім бағасы – сұраныс пен ұсыныстың
өзара іс-қимылының нәтижесі. Еркін бәсеке жағдайында нарықтық баға құрылымы
заңының әсерін өнім бағасы алушының қалауынша болуы мүмкін емес, ол
автоматты түрде теңеседі.
Зерттеу мақсаты: кәсіпорынның пайда көздерін анықтау, оны арттыру
жолдарын қарастыру.
Зерттеу міндеттері: кәсіпорынның пайда түсінігі, және оның
рентабельдігін арттыру жолдары туралы түсінік беру.
Зерттеу құрылымы: кіріспеден, екі бөлімнен және қорытынды мен
пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1. Пайда – кәсіпорынның өндірістік-шаруашылық қызметінің
маңызды көрсеткіштерінің бірі.
1.1 Пайда түсінігі
Өнеркәсісптің тиімді өндірістік-шаруашылық әрекеттілігінің маңызды
жинақтаушы көрсеткішіне өндірістің табысы жатады. Пайда экономикалық дәреже
ретінде саудалы әрекеттілігінің процесінде материалды өндірістің
орталығында пайда болған таза табысты көрсетеді.
Өндірісі факторларының және шаруашлықы субъектілердің пайдалы
өндірісітік әрекетілігінің байланысының нәтижесіне дайын өнім жатады, ол
тұтынушыға өткізу жағдайарына байланысты тауарға айналады. өткізу сатысында
алдында затталған және таза еңбек құндылығын қосатын тауардың бағасы
анықталады. Таза еңбектің құндылығы жаңа шығарған бағаны көрсетеді және де
ол екіге бөлінеді. Біріншісіне жұмысшылардың жалақысы (қажет еңбектің
құндылығы), екіншісіне таза табыстан (қосымша еңбектің құндылығы) құралады.
Өнеркәсіп әрекеттілігінің финасты нәтижесін анықтау үшін өнімді
сатудан пайда болған табысты оны өндіру мен өткізу шығындарымен
сәйкестендіру қажет. Егер табыс финансты нәтижелерден жоғар болса, онда
табыстың алынғаны көреміз. Егер тауарды өткізуден пайда болған табыс оны
өндіру шығындарына тең болса, онда өнеркәсіп өндірістік өнімді шығару үшін
шығындарды жапты деуге болады. Табыстан шығындар жоғары болатын болса, онда
өнеркәсіп шығынға ұшыраған – теріс финансты нәтиже, бұл оны қиын финанстық
жағдайға қояды және банкротстваға ұшырауды мүмкіндігін де қарастыруға
болады.
Өнеркәсіптің пайдасына өнеркәсіптің өндірістік және әлеуметтік даму
мақсатына бағытталған ақшалы жинақының бір бөлігін, сонымен бірге барлық
деңгейлі бюджеттерге ақшалы қаржыны жіберуді айтамыз.
Өнімді өткізуден пайда болған өнеркәсіптің пайдасының мәнін анықтайтын
факторға қолданып жатқан бағалар жатады. Оларды өткізу жағдайындағы еркін
бағалар берілген өнімнің басекелестік мүмкіндіктеріне байланысты және басқа
өнеркәсіптер шығаратын ұқсас өнімнің сұраныс пен ұсыныстарына байланысты
анықталады. Сондықтан да өнімге қойылатын еркін бағаардың деңгейі
өнеркәсіптен байланысты болып келетін факторға жатады. өнеркісптке тәуелсіз
болып келетін факторға өнеркәсіп-монополистермен өнімге қоятын мемлекеттік
реттелетін бағалар жатады. Өнеркәсіптің шаруашылық әрекеттілігінің соңғы
финанстық нәтижелеріне балансты кіріс жатады, ол келесі үш құраушыдан
тұрады:
• өнімді өткізуден пайда болатын табыс (шығын);
• негізгі қондырғылар және басқа да өндірістің мүлігін
өткізуден пайда болатын табыс (шығын);
• өткізуден басқа да қаржылық нәтижелер.
Өнімді өткізуден пайда болатын табыс (шығын) дегеніміз бұл өндірістің
негізгі әрекеттілігінен пайда болған финанстық нәтиже және де ол уставта
берілген және заңмен рұқсат етілмеген әртүрлі түрлері бойынша орындалады.
Финанстық нәтиже әрекеттілігінің әр түрі бойынша бөлек анықталады және
берілген баға бойынша өнімді өткузіден пайда болған табыс пен оны өндіру
мен өткізуге кеткен шығындар арасында тең болады.
Негізгі қордарды және басқа да өндірістің мүлігін өткізуден пайда
болатын табыс (шығын) дегеніміз бұл өнеркәсіптің негізгі әрекеттілігімен
байланысты емес болып келетін финанстық нәтиже. Ол басқа да өткізуден пайда
болған табысты (шығынды) көрсетеді.
Өнеркәсіп өз мүлігімен өзі айналысады. Олар өз мүлігін жою, сату,
жалға беру немесе басқа өнеркәсіптердің шартты капиталдарына беруге
мүмкіндігі бар. Финансты капитал тек мүлікті сату жағдайларында ғана пайда
болады.Негізгі фондтар және басқа да өндірістің мүлігін өткізуден пайда
болатын табыс өкізілген мүліктің сатылым бағасынан және өткізуге бойынша
пайда болған шығындар есептеу отырып алдық бағасының арасындағы
айырмашылығымен анықталады.
Өткізуден басқа да пайда болған қаржылық нәтижелер бұл өнеркәсіптің
негізгі әрекеттілігіне жатпайтын және өнімді, жұмысты, қызымет, негізгі
қорлар мен басқа мүлікті өткізумен байланысты болмайтын әртүрлі сипаттағы
операциялар бойынша алынатын табысты (шығын) айтамыз. Қаржылық нәтиже
өткізуден тыс болған табыс пен олар бойынша жасалған шығындар арасындағы
айырмашылық бойынша анықталады.
Түсім – бұл өнеркәсіптің өзіндік финанстық ресурстардың қалыптасу
көзі. Ол өнеркәсіптің үш негізгі бағыты бойынша қалыптасады:
• негізгі;
• инвестициялық;
• қаржылық.
Негізгі әрекеттілігінен пайда болған түсім өнімді өткізуден пайда
болған ақша түрінде беріледі.
Өнімді сатудан пайда болған түсім дегеніміз бұл өндірістік өнім,
жұмысты орындау және қызымет көрсетуден пайда болған ақшалай қаржы. Бұл
шығындарды жабатын және өндірістің табысын көрсететін негізгі қаржылай көзі
болып келеді. Өткізуден пайда болған түсім бұл өндірістің өзінің өнімін
өткізу, жұмыс пен қызыметті көрсетуден, алдын ала сатып алынған тауарларды
өткізуден, сонымен бірге мүлікті заңдарын өткізуден пайда болған табысты
айтамыз.
Өнеркәсіптің негізгі өнімін сатудан басқа пайда болған түсімге басқа
сатудан пайда болған ақшалай түсімді, сонымен бірге өткізуден басқа да
операциялардан пайда болған түсімді жатқызуға болады. Өткізуден пайда
болған түсімнің көлемі өндірілген өнімнің көлемі, оның түрлері, бағалар
деңгейі, есептеу әдістері және т.б. әсер етеді. Түсімнің пайда болудың
маңызды моментке қаржының уақытысында түсуі жатады.
Өнеркәсіптің негізгі әрекеттілігінен пайда болған түсімнен басқа
өнеркәсіптің инвестициялық пен қаржылық әрекеттілігінен түсім де болуы
мүмкін.
Инвестициялық әрекеттілігінен пайда болған түсім айналымның сыртыңдағы
активтерді сатудан және бағалы қағаздарды өткізуден пайда болған түсімдер
түрінде беріледі.
Қаржылық әрекеттілігінен пайда болған түсім инвесторлар арасында
өнеркәсіптің облигациялары мен акцияларды сатудан пайда болады.
Пайданы алу көздеріне келесілер жатады:
Негізгі әрекеттілік бойынша:
1 Дайын өнімді өткізу – өнімді шағыратын, жұмыстарды орындайтын
және қызымет көрсететін материалды өнеркәсіп орталығындағы өнеркәсіптер
үшін табысты алатын негізгі көзі.
2 Сатып алынған тауарларды өткізу – тауарлы, тұтынушылық, аралық,
сыртқы тауарлық ұйымдар, ауылшаруашылық және өндірістік өнеркәсіптер үшін.
3 Құрылыс-монтаждық, жобалық-зерттеуші, геологиялық барлау, ғылыми-
зерттеуші және т.б. жұмыстар түрлерін өткізу – құрылыс-монтаждық, жобалық-
зерттеуші, геологиялық барлау, ғылыми-зерттеуші ұйымдар, сонымен бірге
уставтарында бір немесе бірнеше жұмыстарды орындалуы көрсетілген өндірістік
өнеркәсіптер үшін.
4 Жүк пен адамдарды тасымалдау қызыметі – темір жол, автомобиль,
әуе, теңіз, өзен және басқа траспорт түрлері бойынша өнеркәсіптер үшін,
сонымен бірге жүктер мен адамдарды тасымалдау жұмыстарын орындайтын
экономиканың басқа да саласына үшін.
5 Мүлікті жалға беру.
6 Байланыстарды жүзеге асыратын ұйымдар, сақтандыру компаниялар
үшін.
7 Инвестициялық қызымет.
8 Басқалар.
Негізгі емес әрекеттілік бойынша:
1. Материалды емес активтарды өткізу.
2. Негізгі қаржыларды өткізу.
3. Бағалы қағаздарды өткізу.
4. Акциялар бойынша дивиденттер және берілген заем және т.б.
бойынша пайыздарды алу.
5. Тенге курсының басқа да шетел валюталарына қарағанда пайда
болатын курстық айырмашылық.
6. Басқару ұйымдарының субсидиялары.
7. Басқалар.
Нарықтық қатынастар жағдайларында өнеркәсіп бәсекелес нарығында өзінің
позицияларын ұстап тұру және өндірістің қарқынды дамуын қамтамасыз ететін
табыстың көлеміне талпыну қажет. Өткізуден пайда болған табыстың көлеміне
өндіріліп жатқан және өткізіліп жатқан өнімнің құрылысы әсерін тигізеді.
Рентабельді өнімнің бөлігі жоғары болған сайын, өндіріс табыс көлемін
жоғары алады және де керісінше төмен рентабельді өнім көбейген сайын,
табыстың төмендеуіне әкеледі.
1.2 Пайданы бөлудің принциптері мен қызметтері
Шығындар құрамына не енетініне байланысты экономистер бухгалтерлік
және экономикалық пайданы айырады.
Бухгалтерлік пайда - бұл жалпы табыс пен өндірістегі бухгалтерлік
шығындар арасындағы айырма.
Экономикалық пайда - бұл жалпы табыс және экономикалық шығындар
арасындағы айырма. Дәл осы экономикалық ілімді зерттеудің пәні болып
табылады.
Егер, фирманың жалпы табыстары оның шығындарына тең болса онда
экономикалық пайда нөлге тең немесе қалыпты болады.
Қалыпты пайда - бұл неоклассиктердің "жетілген бәсекелестік"
моделіндегі пайданың негізгі түсінігі.
Қалыпты (Марксте - "орташа") пайда - бұл фирманы істе ұстауы үшін оның
сондай үлкен табысы.
Жетілмеген монополиялық жағдайды иеленсе (газ, мұнай теміржол, тағы
басқалар), онда ол пайдалы табиғи жағдайларда сирек кездесетін пайдалы
қазбалар жерінде, қолайлы климатта және тағы басқаларында пайда болатын
монополиялық пайда алады.
Фирма үшін үлкен табыстың қайнар көзінің маңыздылығы, ашық жазылу
бойынша акцияны сатқаннан алынған шамамеі кәсіпорындарға салынған
нақты капитал арасындағы айырмашылық құрылтайшылар пайда болып табылады.
Оны берілген акционерлік қоғамның құрылтайшылары меншіктенеді.
Фирмаға қатысты табыс көлемі қалыпты пайда көзі болып сипатталады.
Пайда нормасы - бұл процентте өрнектелген, пайданың өндіріс
шығындарына қатынасы.
Банктік пайда табыс пен шығыс арақатынасы арқылы анықталады.
Банктік пайданың нормасы төмендегі формуламен анықталады:
Банктік жалпы пайдасы - Банктік істі жүргізу жөніндегі шығындар
Банктік меншік капиталы
Банктік пайда - қарыз капиталының меншік иесініц табысы.
Сауда пайдасы нарықтық экономиканың негізгі пайдасы болып табылады.
Сауда пайдасы дегеніміз жай ғана үстеме, тауарлардың бағасын өз құнынан
асыра нақтылап бәстеу десек, ол сыртқы көрінісі ғана болар еді.
Көпестің өз пайдасын тек сататын тауарларының бағасынан ғана шығара
алатыны түсінікті, ал енді оның өз тауарларын сатып тапқан пайдасы сол
тауардың алу бағасы мен сату бағасының арасындағы айырмашылыққа тең болуы
тиіс екені, сату бағасының алу бағасынан артылған мөлшеріне тең болуға тиіс
екені одан бетер түсінікті.
Құрылтай пайдасы акция құны курсы мен өндіріске жұмсалған капитал
сомасының айырмасы. Оны компанияны құрушылар иемденеді. Мұндай пайданы
алудың екі жолы бар:
1. Құрылтайшылар акция шығарып, оны сатады, бұл кезде өндіріске түскен
қаржының жартысын жүмсап, қалғанын өздеріне қалдырады. Мұндай пайда
бүркемеленген жолмен алынады. Қоғамды ұйымдастырғанда құрылтайшылар
акцияның бір бөлігін сатады. Курстың келесі өскенінде қағаздың қалған
бөлігін сатады. Қоғамды құрушылар акцияны сатып алған бағасы мен
одан кейінгі бағаның айырмасын өздері иемденеді.
2. Пайда алудың бұл жолы капиталдың екіге бөлінуі деп аталады,
яғни құрылтайшылар акцияны капиталдың кәсіпорындарға қосқаннан элдеқайда
артық бағамен сатады.
Мысалы, инвестор компанияны жарты миллион долларға алды делік. Содан
кейін ол бір миллионға акция шығарады. Бұдан ары олардың бэрін сатып, жарты
миллионын қалтасына салады немесе тек жарты миллионын ғана сатуы мүмкін.
Соңғы жағдайда инвестор алғашқы шығынын қайтарады жэне жарты миллионға
акцияны әншейін алады, соларға дивиденд шығарады.
Батыс елдері соңғы уақытта заң шығару арқылы мұндай пайда келтіруге
кедергі жасауда. Капиталдың "екіге бөлінуі" деген сөздің төркіні ертедегі
малды базарға апарар алдында түз жегізу деген тәжірибеде жатыр. Сату
алдында жаңағы түз жеген малға су ішкізіп, сөйтіп оның салмағын қосымша
өсіреді.
Пайда және процент қазіргі экономикалық теорияда өте бір күрделі әрі
пікірталас мәселелер қатарына жатады. Бұл мәселелерді талдау пайда мен
проценттің көзін анықтау ғана емес, оның рыноктық экономикадағы атқарар
қызметін қарастыру.
К. Маркстік пайда теориясы еңбек, құн теориясына негізделген және
қосымша құн теориясының тікелей жалғасы болып табылады. Қосымша құн
маркстік пайымдауда пайданың, сауда пайдасының, қарыз процентінің өзгерген
түрі, соңғылардың шыққан тегі.
Өндірілген тауар қүны: W = с + V + т, мүнда (с + V) капитал орнын
толықтыратын эквивалент, меншік иесінің өндіріс құрал-жабдықтары мен жұмыс
күшін сатып алуға жұмсағаны, немесе тұрақты капитал (С) мен өзгермелі
капиталға (V) жұмсаған шығыны. Тауар құнының өндіріс құрал-жабдықтары
күшінің құнының орнын толықтыратын бөлігі капиталистік өндіріс шығындарын
құрайды. Ол капиталист үшін тауар өндірудің қаншаға түскенін көрсетеді.
Өндіріс құрал-жабдықтары мен жұмыс күшіне жұмсалатын қаражаттың өзгеруі
өндіріс шығындарына бірдей ықпал етеді, өндіріс шығындарында тұрақты және
өзгермелі капитал айырмашылығы жойылады. Осымен байланысты үстірт қарағанда
тауар қүнының бір бөлігі (с + V) капиталистік өндіріс шығындарының формасын
(К), ал басқа бөлігі (m) - пайда (Р) формасын қабылдайды. Тауар құнының
формуласы мынадай көрініс алады: W=(С + V)+ Р немесе К + Р пайда маркстің
экономикалық теориясында қосымша құн болып табылады, ол бүкіл авансыланған
капиталдың туу көрінісін алады. Пайда сандық тұрғыдан қарағанда тауар
құнынан өндіріс шығындарына шегергенде қалған артық бөлігі. Ал саналық
тұрғыдан алғанда пайда қосымша құнның өзгерген формасы. Рыноктың пайдаға
ықпалын жалпылама түрде былайша сипаттауға болады: егер тауар құнынан
жоғары бағамен сатылатын болса (сұраныстың ұсыныстан арту жағдайында),
өткізілген пайда өндірілген қосымша құннан көп болады (Р m); егер тауар
бағасы құннан төмен болса (тауарларға ұсыныс сұраныстан асып кетсе),
өткізілген пайда мөлшері өндірілген қосымша құннан кем болады (Р m). Ал
егер тауарларға сұраныс ұсынысқа сай келсе, баға құнымен теңеседі,
капиталистер алатын пайда массасы, өндірілген қосымша құнмен тең болады.
Қосымша құнның пайдаға айналуы, қосымша құн нормаларыныц пайда нормасына
айналуын да түсіндіреді.
Пайданың жалпы нормасы түрлі пайда нормаларының белгілі уақыт
дәуіріне, айталық, бір жылға авансыланған капиталдың әр жүзіне келетін
орташа нормасынан құралады, сондықтан түрлі капиталдардың айналым
уақытындағы өзгешеліктен туған айырмашылық та осының өзінде жойылып кетеді.
Бірақ бұл айырмашылықтар түрлі өндіріс салаларындағы әр түрлі пайда
нормалары үшін анықтаушы тетік болып табылады, бұлардың орташа мөлшері
жалпы пайда нормасын құрастырады.
Егер қосымша құн нормасы m = mv * 100% өзгермелі капитал дәрежесінің
ұлғаюын көрсетсе, пайда нормасы (р1) бүкіл авансыланған капиталды пайдалану
тиімдігін сипаттайды. Ол (р) қосымша құнның бүкіл авансыланған капиталға
қатынасын көрсетеді, яғни
Капиталистік өндірістің ынталандырушы күші - пайданы өндіру мен
иемдену. Пайда нормасы жоғары болады. Пайда нормасы капиталистік шаруашылық
етудің тиімділігінің бір белгісі. Капиталистің біліктілігі мен оның қолдағы
бар өндіріс ресурстарын рационалды пайдалана білуі пайда нормасы, қосымша
құн нормасына тікелей әсер етуі даусыз. Бірдей жағдайда пайда нормасы
қосымша құн нормасының жоғарылауымен байланысты жоғарылайды, төмендеуімен
байланысты төмендейді. Пайда нормасына капиталдың органикалық құрылымы
үлкен ықпал етеді. Бұл кері тәуелділікті көрсетеді: капиталдың органикалық
құрылымы төмендеген сайын, пайда нормасы жоғары болады, ал органикалық
құрылымының жоғарлауымен байланысты пайда нормасы өсіп отырады. Мұның мәні,
қосымша құн тек капиталмен өндіріледі. Капиталдың органикалық құрылымы
жоғары болғанда, өзгермелі капитал үлесі азаяды (Жапониялық құрылымның
төмен болғандығымен салыстырғанда). Сондықтан органикалық құрылымы жоғары
бірдей мөлшерлі капитал, аз көлемді қосымша құн массасын экеледі, осыған
орай пайда нормасы да төмен болады.
Пайда нормасы капиталдың айналым жылдамдығына тәуелді. Жыл бойынша
капитал айналымының санының өсуі қосымша құнның жылдық массасының өсуіне
ықпал етеді. Авансыланған капитал жыл бойына көп айналым жасаған сайын,
осындай жағдайда пайда нормасы жоғары болады. Бұдан шығар қорытынды: пайда
нормасы капиталдың айналым жылдамдығына тіке қатынаста. Пайда нормасына
ықпал ететін факторлардың бірі тұрақты капиталды үнемдеу. Мұндай үнемдеу
кәсіпкерлік тұрақты капиталдың аз шығынымен бұрынғы дәрежеде қосымша құн
өндіріп, пайда нормасын арттыру мүмкіндігін береді. Пайда нормасының
динамикасы (ұзақ мерзімді тұрғыдан капиталдың қорлану қарқыны) нэтижесінде
қоғамдық өндірістің өсу қарқынын анықтайды. Осы көрсеткіштің өзгеру
тенденциясынан экономиканың әр қилы саласының даму сипаты тәуелді. Пайда
нормасының қозғалысымен акция курсының, процент ставкасының, басқа да
экономикалық көрсеткіштердің өзгерісімен байланысты.
2. Кәспорынның пайдасын жоспарлау
2.1 Өндірістің рентабельділігі және оны арттыруды жоспарлау
Пайда, кәсіпорынның өндірістік-шаруашылық іс-әрекетінің нәтижелігінің
ең маңызды көрсеткіші бола тұра, оның тиімділігі туралы толық көріністі
бермейді, себебі жұмсалып жатқан ресурстардың шамасын ескермейді.
Кәсіпорынның өндірістік-шаруашылық іс-әрекетінің тиімділігін
рентабельділіктің көрсеткіштері жүйесімен бағалайды.
Өндірістің рентабельділігі – өнеркәсіп кәсіпорындарының, соның ішінде
мұнай және газ өнеркәсібі кәсіпорындарының жұмыс тиімділігінің ең маңызды
қорытушы көрсеткіші. Кәсіпорынның іс-әрекетін рентабельділік көрсеткіші
бойынша бағалау өнімді өткізу көлемінің артуымен қатар оның ұжымын
материалдық сыйақылаудың негізіне жатқызылады. Өндірістің рентабельділік
көрсеткішін белгілеудің негізінде кәсіпорынның пайдасы жатыр.
Пайда – материалдық өндіріс саласында кәсіпорын қызметкерлерінің
қосымша еңбегімен құрылатын таза табыстың бір бөлігі. Жоспарлық пайданың
көлемі өнімді кәсіпорынның көтерме бағалары бойынша өткізуден түскен түсім
мен өнімнің жоспарлы өзіндік құнының арасындағы айырма ретінде белгіленеді.
Егер пайда кәсіпорынның өндірістік-шаруашылық іс-әрекетінен абсолюттік
әсерді көрсетсе, рентабельділік кәсіпорынға бекітілген өндірістік қорларды
қолданудың тиімділік дәрежесін сипаттайды. Іс-әрекеттің тиімділігіне баға
берудің критериі ретінде қарастырылатын жалпылама көрсеткіштің болуы
кәсіпорынның қаржылық және экономикалық күйінің толық бейнесін құруға
мүмкіндік береді.
Рентабельділік көрсеткіштерінің жүйесіне келесілер кіреді:
• кәсіпорын активтерінің рентабельділігі;
• меншікті капиталдың рентабельділігі;
• сатулардың рентабельділігі (өткізу);
• өндірістің рентабельділігі;
• өнімнің рентабельділігі.
Жалпы алғанда рентабельділік пайданың 100-ге (%) көбейтілген іс-
әрекеттің белгілі бір нәтижесін көрсететін өлшегішке (көрсеткішке)
қатынасымен белгіленеді:
R = П У • 100, (28)
мұндағы, У – көрсеткіштің деңгейі.
Нақты мақсаттарға байланысты рентабельділік баланстық, таза және
үлестірілмеген пайда бойынша белгіленеді. Активтердің рентабельділігі
баланстық және таза пайда бойынша белгіленеді:
Rа = Пб А • 100
Немесе (29)
Rа = Пч А • 100,
мұндағы, Пб мен Пч – соған сәйкес баланстық және таза пайда, теңге.
А – кәсіпорын активтерінің шамасы (жылдың басына немесе соңына
қатысты, немесе ортажылдық), теңге.
Активтердің рентабельділігі активтерге салынған капитал теңгесіне
қатысты алынған баланстық пайданың пайызын немесе активтер теңгесіне
есептегенде кәсіпорында қалатын таза пайданың пайызын сипаттайды.
Меншікті капиталдың рентабельділігі кәсіпорынның соған
меншіктенушілердің салған әр теңгесінен қанша пайдаға ие болатынын
көрсетеді:
Rск = Пнр Кс • 100
Немесе (30)
Rск = Пч Кс • 100,
мұндағы, Пнр – кәсіпорынның үлестірілмеген пайдасы;
Кс – кәсіпорынның меншікті капиталы.
Сатулардың (өткізудің) рентабельділігі кәсіпорынның өнімді сатудан
түскен әр теңгеден алатын пайданың пайызын сипаттайды:
Rр = Пб Вр • 100, (31)
мұндағы, Вр – өнімді сатудан түскен түсім (ҚҚС мен кедендік бажсыз).
Өндірістің рентабельділігі – бұл баланстық пайданың негізгі қорлардың
(НҚ) және айналымдағы қаражаттардың (АҚ) орташа жылдық құнының қосындысына
қатынасы:
Rпр = Пб (ОФ + ОС) • 100 (32)
Өнімнің рентабельділігі баланстық пайданың өнімді өндіруге жұмсалатын
шығындарға қатынасы ретінде белгіленеді:
Rпрод = Пб З • 100 (33)
Рентабельді өндірістің шекараларын белгілеу үшін оңтайлық
табалдырығының анықтамасын қолданумен, өткізуден түскен түсімді қосынды,
сондай-ақ айнымалы және тұрақты шығындармен салыстыруды қолданады.
Рентабельділік табалдырығы – бұл өздері орын алған жағдайда кәсіпорын
не пайдаға, не шығынға ие болмайтын, б.а. өнімді сатудан түскен түсім тек
шығындардың орнын ғана толтыратындай болатын өнім өндірісі (бұрғылау,
өндіру, көліктің, өңдеудің көлемі) мен сатудан түскен пайда. Өнім өндірісін
бұдан әрі көбейту кәсіпорынды оңтайлы етіп, азайту – шығынды етеді.
Рентабельділік табалдырығы:
ПР = Зпост : (Вр – Зпер) Вр (34)
мұндағы, Зпост, Зпер – өнім өндіруге жұмсалатын шығындардың тұрақты және
айнымалы бөліктері (мұнай өндірісінде шамамен соған сәйкес 65% және 35%).
Тіркелген ренталық төлемдер есептік рентабельділігі сала
табыстылығының орташа деңгейінен асатын жекелеген кәсіпорындардың есептік
рентабельділігін реттеу мен теңестіруге арналған. Мысалы, мұнай немесе газ
қоры үлкен, олардың орналасуы мен пайдалану жағдайлары жақсы болып келетін,
өнімділігі жоғары ұңғымалары бар кеніштерді игеріп жатқан кәсіпорындар
осындай болып келеді. Оларда басқа кәсіпорындармен салыстырғанда үлкен
қосымша пайда құрылады. Тіркелген ренталық төлемдер жүйесі кезінде
кәсіпорынның табысы мемлекеттің пайдасына алынады, бұл саланың барлық
кәсіпорындарын бірдей экономикалық жағдайларға қояды. Мұнай өнеркәсібінде
бұл төлемдер мұнайдың әрбір 1 тоннасынан тұрақты сомалармен ескерілген.
Мысалы, жылына мұнайдың 1002 мың тоннасын өткізу және 1 тоннадан алынатын
ренталық төлем 2 теңгеден болған жағдайда тіркелген төлемдердің жалпы
сомасы 2004 мың теңгені құрайтын болады. Банкілік несиеге қатысты
пайыздардың төлемдері кәсіпорынның несиелерге деген қажеттеріне және
мемлекеттің соларды пайдалануға қатысты белгілеген мөлшерлемелеріне
негізделумен жоспарланады.
Жоспарлау кезінде жалпы және есептік рентабельділік есептеледі.
Өндірістің жалпы рентабельділігінің деңгейі (Роб) келесі формула
бойынша белгіленеді (%):
Роб = Пб А • 100, (35)
мұндағы, Пб – баланстық пайданың сомасы, теңге; А – өндірістік
қорлардың орташа жылдық бағасы (теңге), ол негізгі өндірістік қорлардың
және нормаланатын айналымдық қаражаттардың (банкпен несиелендірілмеген)
орташа жылдық бағасына тең.
Негізгі өндірістік қорлардың орташа жылдық бағасын бастапқы баға
бойынша жоспарланып отырған жылдың басына қатысты сомаға немесе жоспарланып
отырған кезеңде қолданысқа енгізіліп жатқан және сатып алынып жатқан
негізгі өндірістік қорларды қайта бағалаудан кейінгі құнына, орташа жылдық
құнына негізделумен сол уақыт ішінде қолданыстан шығып жатқан негізгі
құралдардың ораташ жылдық бағасын шегерумен белгілейді. Нормаланатын
айналымдық құралдардың орташа жылдық бағасын жоспарланып отырған жылдың
басы мен соңына қатысты айналымдық қаражаттар сомасының жартысын және
жылдың қалған айларының алғашқы күніне арнап ескерілген нормаланатын
айналымдық қаражаттар сомасының жартысын он екіге бөлумен белгілейді.
Есептік рентабельділік Рр сонымен қатар есептік пайданың Пр өндірістік
қорлардың орташа жылдық бағасына қатынасы ретінде пайыздармен белгіленеді:
Рр = Пр А • 100. (36)
Мысал. Өндірістің есептік пайдасы мен есептік рентабельділігін
есептеу.
Бастапқы деректер (мың теңге):
Баланстық пайда ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 3004
Соның ішінде:
тіркелген төлемдер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ..2004
өндірістік қорларға қатысты төлем ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 500
банкілік несие үшін пайыздар бойынша төлемдер ... ... ... ... ... ... ... ... .40
Кәсіпорынның өндірістік қорлары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6000
Есептік пайда келесі шаманы құрайды:
Пр = 3004 – (2004 + 500 + 40) = 460 мың теңге,
Ал есептік рентабельділік:
Рр = 460 • 100 6000 ≈ 7,7 %.
Жалпы рентабельділікке келесі өзгерістер әсер етеді: өнім бірлігіне
қатысты пайданың, сатылу көлемі мен құрылымының, негізгі қорлардың және
нормаланатын айналымдық құралдардың орташа бағасының, басқа құндылықтарды
сатудан болған қаржылық нәтижелердің өзгеруі, сондай-ақ сатудан тыс түскен
табыс пен шығындар. Осы факторлар бірлескен түрде әсер етеді және олардың
әрқайсысының әсерін тізбектік өрнектер құрумен белгілеуге болады.
Пайданың, сондай-ақ рентабельділіктің артуында шешуші мағынаға өнімнің
өзіндік құнының төмендеуі мен оны өндіру көлемінің артуы, сондай-ақ өнім
құрылымының (ассортиментінің) өзгеруі мен сапасының жақсаруы ие болады.
Өнімның сапасын жақсарту – кәсіпорын оңтайлығының артуының маңызды шарты,
себебі сапасы жоғары өнімді сату кезінде олар қосылған бағамен сатылады.
Рентабельділік пайданың күрделі салымдарға қатынасы ретінде немесе пайданың
акционерлік капиталға қатынасы ретінде есептеледі; кәсіпкерлік жобаны
жүзеге асырудың әр жылына арнап рентабельділік орташа жылдық мағына ретінде
есептеледі. Бұл ретте салық салу да ескеріледі.
Кәсіпорын ішінде оның бөлімшелері (цехтар мен телімдер) бойынша
өзіндік құнды, пайда мен оңтайлықты жоспарлау ісі әртүрлі әдістермен және
әртүрлі көрсеткіштердің көмегімен жүзеге асырылады. Кәсіпорын цехтары
бойынша пайда мен оңтайлықты жоспарлау ісі зауыт ішіндегі жоспарлық-есептеу
бағаларын белгілеуді қажет етеді. Әрбір цехқа арнап жоспарланған
көрсеткіштердің құрамы сол өндірістің ерекшеліктерін ескеруі тиіс және
мұқият негіздемелеуге жатады.
Мұнай өнеркәсібінде өндірістік қорларға қатысты төлемдер мемлекетке
пайыздық мөлшерлеме емес олардың бастапқы бағасына негізделумен төленеді;
еңбек ресурстарына қатысты төлем - әрбір орташа тізімдік қызметкер үшін
бекітілген норматив бойынша төленеді.
Өндірістің рентабельділігімен қатар экономикалық есептерде өнімнің
рентабельділігі анықталады, ол өнімді сатудан түскен пайданың соларды
өндіруге жұмсалған шығындарға қатынасымен белгіленеді. Өнімнің оңтайлығы
негізінен оның кең ассортименті кезінде аналитикалық мақсаттарда
қолданылады. Кәсіпорынның рентабельділігін арттырудың үлкен резервтері
өндірістік қуаттылықтар мен негізгі қорларды қолдануды жақсартуда, қор
қайтарылымын арттыруда жасырылған. Бұл ретте міндетті түрдегі шарт –
өндіріс көлемінің негізгі қорлар мен айналымдық құралдар бағасының өсуімен
салыстырғанда солардан бұрын өсуі.
2.2 Пайданы бөлудің қажеттілігі
Нарықтық өндірістің жекелеген салаларына пайда нормасына ықпал ететін
әр түрлі техникалық-экономикалық факторлар әр қилы күшпен әрекет етеді.
Өнеркәсіптердің жаңа салалары ескілерімен салыстырғанда техникалық тұрғыдан
тезірек дамиды. Сондықтан капиталдың органикалық құрылымы әр салада әр
түрлі. Бірдей қосымша құн нормасымен бірдей мөлшердегі капиталға қосымша
құн массасы, осыған сэйкес әр түрлі саладағы пайда нормасы өзгермелі
капиталдың көлеміне орай бірде жоғары, бірде төмен болады. Өндіріс салалары
капиталдың органикалық құрылымы бойынша ғана емес, оның айналым жылдамдығы
бойынша да ажыратылады. Капитал айналымдылығы салыстырмалы төмен салада,
қосымша құнның жылдық массасы аз, ал капитал айналымдылығы жоғары саламен
салыстырғанда пайда нормасы төмен болады.
Егер тауарлар құнмен сатылатын болса, капиталистер бірдей мөлшерлі
капиталға әр түрлі пайда алар еді, ал капиталдың органикалық құрылымы
жоғары және капитал айналымы жылдамдығы төмен саладағы капиталистер
пайданың ең төменгі дәрежесіне ие болар еді. Бірақ жағдайында бұлай болуы
мүмкін емес, өйткені ешкім де кәсіпкерді өз капиталын ең төмен пайда
нормасы бар салаға жұмсауға міндеттей алмас еді. Егер оның капиталы басқа
өндіріс саласына жұмсалған бірдей мөлшерлі капиталға қарағанда аз пайда
әкелетін болса, онда өз капиталын одан алып пайданы көбірек әкелетін
кәсіпорындарға жұмаған болар еді. Бірдей көлемді капитал бірдей дәрежедегі
пайда әкелуі үшін, тауарлар құнымен сатылмауы керек.
Салалық пайда нормасының жалпы, орта нормасына айналуы стихиялы,
бэсеке күресінің нәтижесінде орын алады. Капитализм тұсындағы бәсеке
күресінің екі түрі бар: ішкі салалық және салааралық.
Ішкі салалық бәсеке бірыңғай өнім өндіретін кәсіпкерлер арасындағы
талас-тартыс. Бұл өндірістің бір саласының өндірушілерінің өндірістің
тиімді, ұтымды жағдайы мен қосымша пайда табу мақсатымен тауарларды сату
үшін күреседі. Бірыңғай тауар өндіретін әр түрлі кәсіпорындарда өндіріс
жағдайының айырмашылығы орын алады, осымен байланысты тауарлардың жеке құны
бірдей болмайды. Рынокта сатушылар мен сатып алушылардың бәсеке күресі
барысында (сұраныс пен ұсыныс арақатынасының көрінісіндей) қоғамдық қажетті
шығындар анықталады, яғни тауардың рыноктық құны. Бұл тауарлар құны, сол
саланың орташа өндіріс жағдайында өндірілген және тауарлардың осы түрінің
басым көпшілігін құрайды. Рыноктық құнның ақшалай формасы рыноктық баға деп
аталады.
Салааралық бәсеке капиталды тиімді, ұтымды пайдаланумен байланысты әр
қилы саладағы кәсіпкерлердің өзара күресі, яғни капиталдың пайдалылығын
арттыру. Бұл бәсекенің тетігі капиталдың пайда нормасы төменгі саладан,
пайда нормасы жоғары салаға еркін ауысуы болып табылады. Капиталдың ауысуы
қандай нәтиже береді? Капиталдың пайда нормасының төмен саладан ауысуы
өндірісті қысқартады, тауарларға деген ұсынысын азайтады, баға өседі,
осымен байланысты пайда нормасы да өседі. Капиталдың пайда нормасының
жоғары салаға ауысуы өндірісті және тауарларға деген сұранысты ұлғайтады,
бағаны, пайда нормасын төмендетеді. Капиталдың бір саладан екіншісіне
стихиялы ауысып отыруымен, түптеп келгенде пайда нормасы теңеледі де, орта
пайда немесе барлық өндіріс саласында бірдей мөлшерлі капиталға жалпы пайда
нормасы құрылады.
Орта пайда нормасы жиынтық қосымша құнды бөлумен байланысты әр қилы
саладағы кэсіпкерлер арасындағы экономикалық қатынастарды сипаттайды. Ол
жиынтық қосымша құнның бүкіл қоғамдық капиталға қатынасы ретінде де
анықталады. Салааралық бәсеке нәтижесінде бірдей капиталға бірдей пайда
массасы келеді. Орта нормаға сәйкес авансыланған капиталға алынған пайданы
орта пайда деп атайды.
Пайданың орта пайдага айналуы тауарлардың құнымен емес, өндіріс
бағасымен сатылуына байланысты, яғни өндіріске авансыланған капитал мен
орта пайданың қосындысы.
1-кесте
Құнның өндіріс бағасына айналуы
Бұл мысалда (1-кестеде) барлық салада капитал айналымы бірдей бір
өлшемге тең әрі әр салада өндіріс шығындарына бүкіл капитал енеді, яғни
авансыланған және тұтынылған капитал бір-біріне тең.
Кестеден көріп отырғандай, әрбір салада өндірілген тауарлар өндіріс
бағасы бойынша сатылады немесе 120-ға тең. Дегенмен, капиталдың органикалық
құрылымы төмен III салада тауар құны 130-ға тең. Нәтижесінде тауарларын
өндіріс бағасымен сатқан саланың кәсіпкерлері 10 өлшемге ұтылады. Ал
капиталдың органикалық құрылымы жоғары - I саланың кәсіпкерлері керісінше
10 өлшемге ұтады, яғни тауар құны 110-ға түсіп еді, ал сатылғанда өндіріс
бағасы бойынша 120 болды. Міне қосымша 10 өлшем табыс алды.
Көрсетілген салалар бойынша тауарлардың өндіріс бағасын тауар құнымен
салыстырудан шығар қорытынды, өндіріс бағасы құннан ауытқиды. Бірінші
капиталдың органикалық құрылымы орта дәрежеден жоғары салада, өндіріс
бағасы құннан жоғары, ал үшінші -капиталдың органикалық құрылымы қоғамдық
орта дәрежеден төмен, түптеп келгенде, бұл ауытқулар - өзара бір-бірімен
теңеседі, кәсіпкерлер өндірілген қосымша құнның барлық массасына ие болады.
Бірақ салааралық бәсеке нәтижесінде бұл қосымша құнның массасы жұмсалған
капитал мөлшеріне сай пропорционалды қайта бөлінеді. Сонымен, ішкі салалық
бәсеке нәтижесінде көптеген жеке құндар біртұтас рыноктық қүнға айналатын
болса, салааралық бәсеке нәтижесінде рыноктық құн барлық өндіріс
саласындағы пайда нормасын теңестіруші, өндіріс бағасына айналады. Өндіріс
бағасының құрылуымен рыноктық баға өндіріс бағасының шеңберінде ауытқып
отырады. Рыноктық бағаның құрылуын реттеуші рөлді тауарлардың рыноктық құны
атқарады, тек тікелей емес, өндіріс бағасы арқылы атқарады.
Нарықтық экономикада өндіргіш күштердің дамуы, қоғамдық еңбек
өнімділігінің артуы капиталдың органикалық құрылымының өсуінен байқалады.
Ол жоғары болған сайын пайда нормасы төмен болады. Капиталистік өндірістің
дамуымен, капиталдың органикалық құрылымы артады, алайда пайда нормасының
төмендеуіне әкеліп соғады. Дегенмен капиталдың органикалық құрылымының
өсуімен, пайда нормасының төмендеуі абсолютті, міндетті заң емес, тек
тенденция ғана. Бұдан шығар қорытынды, пайда нормасының төмендеуіне қарсы
әрекет ететін бірнеше факторлардың орын алатындығы. Оған ең алдымен
жалдамалы еңбекті қанауды күшейту жатады. Қосымша қүнның нормасының артуы
оның массасын ұлғайтады, ол кезегінде пайда нормасының төмендеуін тежейді.
Екіншіден, жалақының жұмыс күші құннан төмен ауытқуы, капиталдың
органикалық құрылымының өсуі өнеркәсіп резерв армиясының құрылуына
әкеледі, ол болса кәсіпкерлерге жұмыс күшін оның құнынан төмен сатып алуға,
жалақыны төмендету, жұмысшылардың қосымша еңбегінен басқа қажетті еңбегінің
бір бөлігін иемдену мүмкіндігін береді. Үшіншіден, тұрақты капитал
элементтерін арзандату капиталистерге қосымша құн массасын көп мөлшерде алу
мүмкіндігін береді, сол қолдағы тұрақты капиталмен ірі өндірісті
ұйымдастырып, көптеген жұмысшыларды қанап және пайда нормасын көтеруге
болады. Сонымен капиталистік елдердің экономикалық дамуының басты қозғаушы
күші - пайда нормасы. Ішкі қайшылық капиталдың шексіз өсу тенденциясына
пайданың орта нормасының төмендеу тенденциясы қарсы әрекет етеді. Бұл
заңдылық капиталдың түбірі экономикалық мүддесін қозғайды, яғни қоғамның
өндіргіш күштері тез дамыған сайын, пайда нормасының төмендеу тенденциясы
активті көрініс алады.
Сауда экономиканың шынайы көзі капиталистік өндіріс процесінде
жалдамалы жұмысшылар өндірілген қосымша құн болып табылады. Өнеркәсіп
капиталистері қосымша құнның бір бөлігі саудагерлерге тауар капиталын ақша
капиталына айналдыру қызметі үшін беруге мәжбүр болады. Сауда пайдасы сауда
капиталистерінің иемденетін қосымша құнының бір бөлігі. Сауда капиталы,
қосымша құнды өндіруге қатыспай оны бөлуге қатынасады. Былай деп ұйғарайық,
жыл бойғы авансыланған өнеркәсіп капиталы 900-ге тең, ол 720 және 180
тұрады. Қосымша құн нормасы 100% болғанда, оның массасы 180-ге тең болады,
ал жылдық өнім құны (W) = 720с + 180v = 1080. Пайда нормасы 20%, яғни
Тауарларды сату үшін тағы да қосымша 100 өлшем тауар капиталы керек
делік. Мұндай жағдайда қоғамдық капитал 1000 өлшемге тең болады, ал бүкіл
қоғамдық капиталға орта пайда нормасы 18% болады.
Өнеркәсіп иесі өзінің 900 өлшем капиталына 162 өлшем өнеркәсіп
пайдасын, ал саудагерлер өзінің 100 өлшем капиталына -180 өлшем сауда
пайдасына ие болады:
Өнеркәсіп капиталистері саудагерлер тауарларын құнынан төмен бағамен
сатады: 720с + 180v + 162р = 1062. Сауда капиталистері тауарлы өнімді
құнына тең өндірістің қоғамдық бағасымен сатады.
720с + 180v + 162р + 18Һ = 1080 (р - өнеркәсіп пайдасы, һ - сауда
пайдасы).
Бұдан шығар қорытынды, сауда капиталы қосымша құн өндірмейді, алайда
оны бөлуге және орта пайдамен теңестіруде қатынасады. Нәтижесінде орта
пайда 20-дан 18%-ке кемиді. Алайда бұл өнеркәсіпшілер мүддесіне қайшы
келмейді. Егер, олар тауарларды сатумен тікелей айналысатын болса,
айналыспен байланысты уақыт пен шығын анағұрлым көп кетер еді де, өнеркәсіп
капиталының нормасы төмен болар еді. Сонымен сауда пайданың табиғаты
өнеркәсіптік пайдасындай болғаны. Олар құнның бөліктері.
Қосымша құнды бөлуде қызмет істеуші өнеркәсіп және сауда
капиталистерге ғана емес, ақша қаражатының иесі қарыз капиталистері де
қатысады. Қарыз капиталды капиталдың ең бүркемеленген түрі, онда қосымша
құн алудың көзі мүлдем жасырын көріністе. Қарыз капиталының А - А1
қозғалысында капиталдың өгейленуі мен оған құн өсімін алумен байланысты
аралық фаза түсіп қалады. Мұнда құнның өсу көзі, шын мәнінде, жасырын қалып
отыр. Мұнда капитал аралық қозғалыссыз "ақша түсімін" күтіп отырған ақша
ретінде көрініс алады. Бірақ, қосымша құн теориясы бойынша ақша, шын
мәнінде, өздігінен өспейді, ол қызмет етуші капиталистердің қолында
жалдамалы еңбекті қанау арқылы қосымша құн алуға пайдаланылатын нақты
капиталға айналады. Қарыз капиталы шаруашылық қызметімен айналыспайды, тек
купондарды қиып отырумен шектеледі. Сонымен қарыз капиталы капитал-меншік
иесі, өзіндік қозғалыс формасы бар ерекше тауар, оның иесіне өндіріс
саласына қатыспай-ақ қосымша құнның бір бөлігін процент түрінде иемдену
мүмкіндігін береді. Қарыз берушінің қолында қарызға берген капиталы үшін
төлем қарыз процент түрін қабылдайды. Қарыз проценті - қосымша құнның
ерекше формасы. Өндіріс немесе сауда қызметін істеуші меншік иесі,
қарыз ала отырып, ақша иесіне алынған соманың белгілі бір бөлігін
процент түрінде төлейді. Қарыз проценті қосымша құнның бір бөлігі, оны
кәсіпкерлер қарыз берушіге беруге міндетті. Қарыз капиталынан түскен пайда
екі бөлікке бөлінеді: Капитал иесінің иемденетін проценті мен қарыз алушы
иемденетін кәсіпкерлік табыс. Қарыз процентінің белгілі дәрежесі немесе
нормасы бар. Процент нормасы қарыз капиталына алынған жылдық табыс
саласының, қарызға берген капитал саласына қатынасы. Қарыз капиталын
пайдаланғаны үшін төлем процент нормасы арқылы көрініс алады. Процент
нормасы қарыз капиталынан алынған жылдық табыстың бүкіл қарыз капиталына
қатынасымен өлшенеді. Егер, қарызға берген капиталды 100 мың долл. деп
ұйғарсақ, ал осыдан жылдық табыс 6 мың долл. болады, онда процент нормасы
процентке тең. Қарыз проценті белгісіз өлшем, оның орта пайда нормасымен
байланысты болатыны, соңғысы ең жоғарғы шек, әдетте, қарыз проценті одан
асып кете алмайды. Бұдан шығар қорытынды, пайда нормасының төмендеу
тенденциясының орын алуымен, процент нормасы да төмендейді.
2.3 Пайда нысандары және олардың жолдары
Шекті пайдалылықтың мөлшері тауардың саны мен соған қажеттіліктің
дәрежесіне тәуелді болады. Сонымен бірге адамның әр түрлі қарқындылық
дәрежесімен сипатталатын қажеттіліктері көп болады. Қажеттіліктің
қарқындылығын бағалау субъективті болғанмен, объективті түрде бірінші шұғыл
қажеттіліктерді маңыздылығы кем қажеттіліктерден айыруға болады.
Қажеттіліктерін ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Мазмұны
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1. Пайда – кәсіпорынның өндірістік-шаруашылық қызметінің
маңызды көрсеткіштерінің бірі.
1.1 Пайда
түсінігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .6
1.2 Пайданы бөлудің принциптері мен
қызметтері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... .11
2. Кәспорынның пайдасын жоспарлау
2.1 Өндірістің рентабельділігі және оны арттыруды
жоспарлау ... ... ... ... ... ..16
2.2 Пайданы бөлудің
қажеттілігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... 22
2.3 Пайда нысандары және олардың
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...29
3. Мұнай газ өндіру кәсіпорындарының қаржылық ресурстарын талдау және
кәсіпорынға түсетін пайданы анықтау
3.1. Мұнай газ өндіру кәсіпорындарының нарық жағдайындағы
қазіргі
күйі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...38
3.2 Өндіріс процесін ұйымдастыру және мұнай өңдеу кәсіпорындарының
қаржылық жағдайды талдау
әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .4
2
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..53
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... 54
КІРІСПЕ
Зерттеу өзектілігі. Қазіргі нарық қатынасына көшіп жатқан кезде өнім,
жұмыс және қызмет көрсету сапасы еліміздің әлеуметтік-экономикалық
өркендеуінің ең негізгі көрсеткіші. Адамның ұдайы өсіп келе жатқан және
біртұтас қоғамның сұранысы сапасыз ешқашанда қанағаттандырылмайды. Сапа
экономиканың жетілгенін аңғартатын көрсеткіш. Қандай да бір кәсіпорын
өндірген өнімнің сапасы жоғары болған сайын пайдасы да жоғары болады.
Өнеркәсісптің тиімді өндірістік-шаруашылық әрекеттілігінің маңызды
жинақтаушы көрсеткішіне өндірістің табысы жатады. Жалпы айтқанда, пайда –
материалдық өндіріс саласында кәсіпорын қызметкерлерінің қосымша еңбегімен
құрылатын таза табыстың бір бөлігі. Жоспарлық пайданың көлемі өнімді
кәсіпорынның көтерме бағалары бойынша өткізуден түскен түсім мен өнімнің
жоспарлы өзіндік құнының арасындағы айырма ретінде белгіленеді. Егер пайда
кәсіпорынның өндірістік-шаруашылық іс-әрекетінен абсолюттік әсерді
көрсетсе, рентабельділік кәсіпорынға бекітілген өндірістік қорларды
қолданудың тиімділік дәрежесін сипаттайды. Іс-әрекеттің тиімділігіне баға
берудің критериі ретінде қарастырылатын жалпылама көрсеткіштің болуы
кәсіпорынның қаржылық және экономикалық күйінің толық бейнесін құруға
мүмкіндік береді.
Экономикада пайданың мәні өте үлкен. Оны білу әрбір кәсіпкердің
міндеті. Өйткені капиталдың дұрыс жүруіне ықпал ететін негізгі фактор -
пайда. Пайда болмаса, кәсіпорын немесе өнеркәсіп, яғни жалпы тілмен
айтқанда, капитал, жүрмей, кәсіпкер банкротқа ұшырап, мекеме жабылып
қалады. Осыны біле отырып, кәсіпкер қауіпті іспен шұғылданады. Мұндағы
қауіпті іс деп отырғанымыз - бизнес. Бизнес шынында да қауіпті іс болып
саналады. Өйткені банкротқа ұшыраған кәсіпкердің ұзақ уақыт бойы істелінген
жұмысының күлі көкке ұшырайды. Сондықтан, пайда табуды білген кәсіпкер
бұндай қауіпке ұшырамаудың жолдарын зерттеп білгені дұрыс.
Пайда - экономикалық теорияда ең күрделі және қарама-қайшы
мәселелердің бірі болып табылады. “Пайда” сөзі түсіндірме сөздіктерде
“көбею” деген мағынаны білдіреді екен. Демек, бастапқы капиталға жұмсалған
үстеме болғаны. Пайданы зерттеген атақты экономисттер көп, бірақ олардың
арасында көзге түсетіндер Карл Маркс, П. Самуэльсон, Дж. М. Кейнс және тағы
басқа бірқатар атақты да ұлы экономистер болып саналады. Экономикадағы
пайданың мәні көбіне артық сөзсіз-ақ түсінікті, бірақ ол пайданы қалай
табуға болатынын, қалай қолдану керектігін, қалай сақтап, пайдалануға
болатындығын қазіргі өтпелі экономикалық кезеңдегі қазақстандықтардың көбі
толығымен біліп қойған жоқ. Ал капиталмен айналысу үшін пайданы таба және
қолдана білу - капиталистің басты мәселесі болып табылады. Осы
заңдылықтарды білмеген адам капиталмен айналысатын болса, біраз уақыттан
кейін банкротқа ұшырайтыны экономисттер үшін айқын.
Әрбір кәсіпорынның жиынтық көрсеткіші пайда түсімі болып табылады.
Пайда дегеніміз – тауар өткізуден және қызмет көрсетуден алынған ақшалай
кіріс пен оны өндіруге және сатуға жұмсалған шығындардың айырмасы. Былайша
айтқанда, пайда – бұл өндірістің айналымының қаржылық қорытындысын
білдіретін кәсіпорын қызметінің нәтижелі экономикалық көрсеткіші. Кез
келген кәсіпорында жалақы ұжымға оның жұмсаған еңбегінің тек бір бөлігінің
ғана орнын толтыратыны, ал оның басқа бөлігі – қосымша еңбек-қосымша өнім
немесе құн жағынан алғанда, пайда құрайтыны осыдан келіп шығады. Мұнсыз
жалпы тауар өндірісінің болуы мүмкін емес. Шынында да, сатқанда бұйым тек
жұмсалған шығынды ғана өтеп, ешқандай пайда келтірмесе, кәсіпорынға бұйым
шығарудың қажеті қанша?
Кәсіпорынның пайдасы әр түрлі қызмет есебінен алынуы мүмкін. Барлық
пайданың жиынтық деңгейі – кәсіпорынның жалпы пайдасы. Жалпы пайданың
негізгі жиынтық элементтері болатындар:
✓ өнімді сатудан, қызмет атқарудан, қызмет көрсетуден түсетін
пайда;
✓ негізгі қорлар, сол сияқты басқа да кәсіпорынның мүліктерін
сатудан түсетін пайда;
✓ өткізуден тыс операциялардың қаржы нәтижелері.
Кәсіпорынның пайдасы екі көрсеткішке байланысты: өнім бағасы және оның
өндіруге кететін шығындар. Нарықтағы өнім бағасы – сұраныс пен ұсыныстың
өзара іс-қимылының нәтижесі. Еркін бәсеке жағдайында нарықтық баға құрылымы
заңының әсерін өнім бағасы алушының қалауынша болуы мүмкін емес, ол
автоматты түрде теңеседі.
Зерттеу мақсаты: кәсіпорынның пайда көздерін анықтау, оны арттыру
жолдарын қарастыру.
Зерттеу міндеттері: кәсіпорынның пайда түсінігі, және оның
рентабельдігін арттыру жолдары туралы түсінік беру.
Зерттеу құрылымы: кіріспеден, екі бөлімнен және қорытынды мен
пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1. Пайда – кәсіпорынның өндірістік-шаруашылық қызметінің
маңызды көрсеткіштерінің бірі.
1.1 Пайда түсінігі
Өнеркәсісптің тиімді өндірістік-шаруашылық әрекеттілігінің маңызды
жинақтаушы көрсеткішіне өндірістің табысы жатады. Пайда экономикалық дәреже
ретінде саудалы әрекеттілігінің процесінде материалды өндірістің
орталығында пайда болған таза табысты көрсетеді.
Өндірісі факторларының және шаруашлықы субъектілердің пайдалы
өндірісітік әрекетілігінің байланысының нәтижесіне дайын өнім жатады, ол
тұтынушыға өткізу жағдайарына байланысты тауарға айналады. өткізу сатысында
алдында затталған және таза еңбек құндылығын қосатын тауардың бағасы
анықталады. Таза еңбектің құндылығы жаңа шығарған бағаны көрсетеді және де
ол екіге бөлінеді. Біріншісіне жұмысшылардың жалақысы (қажет еңбектің
құндылығы), екіншісіне таза табыстан (қосымша еңбектің құндылығы) құралады.
Өнеркәсіп әрекеттілігінің финасты нәтижесін анықтау үшін өнімді
сатудан пайда болған табысты оны өндіру мен өткізу шығындарымен
сәйкестендіру қажет. Егер табыс финансты нәтижелерден жоғар болса, онда
табыстың алынғаны көреміз. Егер тауарды өткізуден пайда болған табыс оны
өндіру шығындарына тең болса, онда өнеркәсіп өндірістік өнімді шығару үшін
шығындарды жапты деуге болады. Табыстан шығындар жоғары болатын болса, онда
өнеркәсіп шығынға ұшыраған – теріс финансты нәтиже, бұл оны қиын финанстық
жағдайға қояды және банкротстваға ұшырауды мүмкіндігін де қарастыруға
болады.
Өнеркәсіптің пайдасына өнеркәсіптің өндірістік және әлеуметтік даму
мақсатына бағытталған ақшалы жинақының бір бөлігін, сонымен бірге барлық
деңгейлі бюджеттерге ақшалы қаржыны жіберуді айтамыз.
Өнімді өткізуден пайда болған өнеркәсіптің пайдасының мәнін анықтайтын
факторға қолданып жатқан бағалар жатады. Оларды өткізу жағдайындағы еркін
бағалар берілген өнімнің басекелестік мүмкіндіктеріне байланысты және басқа
өнеркәсіптер шығаратын ұқсас өнімнің сұраныс пен ұсыныстарына байланысты
анықталады. Сондықтан да өнімге қойылатын еркін бағаардың деңгейі
өнеркәсіптен байланысты болып келетін факторға жатады. өнеркісптке тәуелсіз
болып келетін факторға өнеркәсіп-монополистермен өнімге қоятын мемлекеттік
реттелетін бағалар жатады. Өнеркәсіптің шаруашылық әрекеттілігінің соңғы
финанстық нәтижелеріне балансты кіріс жатады, ол келесі үш құраушыдан
тұрады:
• өнімді өткізуден пайда болатын табыс (шығын);
• негізгі қондырғылар және басқа да өндірістің мүлігін
өткізуден пайда болатын табыс (шығын);
• өткізуден басқа да қаржылық нәтижелер.
Өнімді өткізуден пайда болатын табыс (шығын) дегеніміз бұл өндірістің
негізгі әрекеттілігінен пайда болған финанстық нәтиже және де ол уставта
берілген және заңмен рұқсат етілмеген әртүрлі түрлері бойынша орындалады.
Финанстық нәтиже әрекеттілігінің әр түрі бойынша бөлек анықталады және
берілген баға бойынша өнімді өткузіден пайда болған табыс пен оны өндіру
мен өткізуге кеткен шығындар арасында тең болады.
Негізгі қордарды және басқа да өндірістің мүлігін өткізуден пайда
болатын табыс (шығын) дегеніміз бұл өнеркәсіптің негізгі әрекеттілігімен
байланысты емес болып келетін финанстық нәтиже. Ол басқа да өткізуден пайда
болған табысты (шығынды) көрсетеді.
Өнеркәсіп өз мүлігімен өзі айналысады. Олар өз мүлігін жою, сату,
жалға беру немесе басқа өнеркәсіптердің шартты капиталдарына беруге
мүмкіндігі бар. Финансты капитал тек мүлікті сату жағдайларында ғана пайда
болады.Негізгі фондтар және басқа да өндірістің мүлігін өткізуден пайда
болатын табыс өкізілген мүліктің сатылым бағасынан және өткізуге бойынша
пайда болған шығындар есептеу отырып алдық бағасының арасындағы
айырмашылығымен анықталады.
Өткізуден басқа да пайда болған қаржылық нәтижелер бұл өнеркәсіптің
негізгі әрекеттілігіне жатпайтын және өнімді, жұмысты, қызымет, негізгі
қорлар мен басқа мүлікті өткізумен байланысты болмайтын әртүрлі сипаттағы
операциялар бойынша алынатын табысты (шығын) айтамыз. Қаржылық нәтиже
өткізуден тыс болған табыс пен олар бойынша жасалған шығындар арасындағы
айырмашылық бойынша анықталады.
Түсім – бұл өнеркәсіптің өзіндік финанстық ресурстардың қалыптасу
көзі. Ол өнеркәсіптің үш негізгі бағыты бойынша қалыптасады:
• негізгі;
• инвестициялық;
• қаржылық.
Негізгі әрекеттілігінен пайда болған түсім өнімді өткізуден пайда
болған ақша түрінде беріледі.
Өнімді сатудан пайда болған түсім дегеніміз бұл өндірістік өнім,
жұмысты орындау және қызымет көрсетуден пайда болған ақшалай қаржы. Бұл
шығындарды жабатын және өндірістің табысын көрсететін негізгі қаржылай көзі
болып келеді. Өткізуден пайда болған түсім бұл өндірістің өзінің өнімін
өткізу, жұмыс пен қызыметті көрсетуден, алдын ала сатып алынған тауарларды
өткізуден, сонымен бірге мүлікті заңдарын өткізуден пайда болған табысты
айтамыз.
Өнеркәсіптің негізгі өнімін сатудан басқа пайда болған түсімге басқа
сатудан пайда болған ақшалай түсімді, сонымен бірге өткізуден басқа да
операциялардан пайда болған түсімді жатқызуға болады. Өткізуден пайда
болған түсімнің көлемі өндірілген өнімнің көлемі, оның түрлері, бағалар
деңгейі, есептеу әдістері және т.б. әсер етеді. Түсімнің пайда болудың
маңызды моментке қаржының уақытысында түсуі жатады.
Өнеркәсіптің негізгі әрекеттілігінен пайда болған түсімнен басқа
өнеркәсіптің инвестициялық пен қаржылық әрекеттілігінен түсім де болуы
мүмкін.
Инвестициялық әрекеттілігінен пайда болған түсім айналымның сыртыңдағы
активтерді сатудан және бағалы қағаздарды өткізуден пайда болған түсімдер
түрінде беріледі.
Қаржылық әрекеттілігінен пайда болған түсім инвесторлар арасында
өнеркәсіптің облигациялары мен акцияларды сатудан пайда болады.
Пайданы алу көздеріне келесілер жатады:
Негізгі әрекеттілік бойынша:
1 Дайын өнімді өткізу – өнімді шағыратын, жұмыстарды орындайтын
және қызымет көрсететін материалды өнеркәсіп орталығындағы өнеркәсіптер
үшін табысты алатын негізгі көзі.
2 Сатып алынған тауарларды өткізу – тауарлы, тұтынушылық, аралық,
сыртқы тауарлық ұйымдар, ауылшаруашылық және өндірістік өнеркәсіптер үшін.
3 Құрылыс-монтаждық, жобалық-зерттеуші, геологиялық барлау, ғылыми-
зерттеуші және т.б. жұмыстар түрлерін өткізу – құрылыс-монтаждық, жобалық-
зерттеуші, геологиялық барлау, ғылыми-зерттеуші ұйымдар, сонымен бірге
уставтарында бір немесе бірнеше жұмыстарды орындалуы көрсетілген өндірістік
өнеркәсіптер үшін.
4 Жүк пен адамдарды тасымалдау қызыметі – темір жол, автомобиль,
әуе, теңіз, өзен және басқа траспорт түрлері бойынша өнеркәсіптер үшін,
сонымен бірге жүктер мен адамдарды тасымалдау жұмыстарын орындайтын
экономиканың басқа да саласына үшін.
5 Мүлікті жалға беру.
6 Байланыстарды жүзеге асыратын ұйымдар, сақтандыру компаниялар
үшін.
7 Инвестициялық қызымет.
8 Басқалар.
Негізгі емес әрекеттілік бойынша:
1. Материалды емес активтарды өткізу.
2. Негізгі қаржыларды өткізу.
3. Бағалы қағаздарды өткізу.
4. Акциялар бойынша дивиденттер және берілген заем және т.б.
бойынша пайыздарды алу.
5. Тенге курсының басқа да шетел валюталарына қарағанда пайда
болатын курстық айырмашылық.
6. Басқару ұйымдарының субсидиялары.
7. Басқалар.
Нарықтық қатынастар жағдайларында өнеркәсіп бәсекелес нарығында өзінің
позицияларын ұстап тұру және өндірістің қарқынды дамуын қамтамасыз ететін
табыстың көлеміне талпыну қажет. Өткізуден пайда болған табыстың көлеміне
өндіріліп жатқан және өткізіліп жатқан өнімнің құрылысы әсерін тигізеді.
Рентабельді өнімнің бөлігі жоғары болған сайын, өндіріс табыс көлемін
жоғары алады және де керісінше төмен рентабельді өнім көбейген сайын,
табыстың төмендеуіне әкеледі.
1.2 Пайданы бөлудің принциптері мен қызметтері
Шығындар құрамына не енетініне байланысты экономистер бухгалтерлік
және экономикалық пайданы айырады.
Бухгалтерлік пайда - бұл жалпы табыс пен өндірістегі бухгалтерлік
шығындар арасындағы айырма.
Экономикалық пайда - бұл жалпы табыс және экономикалық шығындар
арасындағы айырма. Дәл осы экономикалық ілімді зерттеудің пәні болып
табылады.
Егер, фирманың жалпы табыстары оның шығындарына тең болса онда
экономикалық пайда нөлге тең немесе қалыпты болады.
Қалыпты пайда - бұл неоклассиктердің "жетілген бәсекелестік"
моделіндегі пайданың негізгі түсінігі.
Қалыпты (Марксте - "орташа") пайда - бұл фирманы істе ұстауы үшін оның
сондай үлкен табысы.
Жетілмеген монополиялық жағдайды иеленсе (газ, мұнай теміржол, тағы
басқалар), онда ол пайдалы табиғи жағдайларда сирек кездесетін пайдалы
қазбалар жерінде, қолайлы климатта және тағы басқаларында пайда болатын
монополиялық пайда алады.
Фирма үшін үлкен табыстың қайнар көзінің маңыздылығы, ашық жазылу
бойынша акцияны сатқаннан алынған шамамеі кәсіпорындарға салынған
нақты капитал арасындағы айырмашылық құрылтайшылар пайда болып табылады.
Оны берілген акционерлік қоғамның құрылтайшылары меншіктенеді.
Фирмаға қатысты табыс көлемі қалыпты пайда көзі болып сипатталады.
Пайда нормасы - бұл процентте өрнектелген, пайданың өндіріс
шығындарына қатынасы.
Банктік пайда табыс пен шығыс арақатынасы арқылы анықталады.
Банктік пайданың нормасы төмендегі формуламен анықталады:
Банктік жалпы пайдасы - Банктік істі жүргізу жөніндегі шығындар
Банктік меншік капиталы
Банктік пайда - қарыз капиталының меншік иесініц табысы.
Сауда пайдасы нарықтық экономиканың негізгі пайдасы болып табылады.
Сауда пайдасы дегеніміз жай ғана үстеме, тауарлардың бағасын өз құнынан
асыра нақтылап бәстеу десек, ол сыртқы көрінісі ғана болар еді.
Көпестің өз пайдасын тек сататын тауарларының бағасынан ғана шығара
алатыны түсінікті, ал енді оның өз тауарларын сатып тапқан пайдасы сол
тауардың алу бағасы мен сату бағасының арасындағы айырмашылыққа тең болуы
тиіс екені, сату бағасының алу бағасынан артылған мөлшеріне тең болуға тиіс
екені одан бетер түсінікті.
Құрылтай пайдасы акция құны курсы мен өндіріске жұмсалған капитал
сомасының айырмасы. Оны компанияны құрушылар иемденеді. Мұндай пайданы
алудың екі жолы бар:
1. Құрылтайшылар акция шығарып, оны сатады, бұл кезде өндіріске түскен
қаржының жартысын жүмсап, қалғанын өздеріне қалдырады. Мұндай пайда
бүркемеленген жолмен алынады. Қоғамды ұйымдастырғанда құрылтайшылар
акцияның бір бөлігін сатады. Курстың келесі өскенінде қағаздың қалған
бөлігін сатады. Қоғамды құрушылар акцияны сатып алған бағасы мен
одан кейінгі бағаның айырмасын өздері иемденеді.
2. Пайда алудың бұл жолы капиталдың екіге бөлінуі деп аталады,
яғни құрылтайшылар акцияны капиталдың кәсіпорындарға қосқаннан элдеқайда
артық бағамен сатады.
Мысалы, инвестор компанияны жарты миллион долларға алды делік. Содан
кейін ол бір миллионға акция шығарады. Бұдан ары олардың бэрін сатып, жарты
миллионын қалтасына салады немесе тек жарты миллионын ғана сатуы мүмкін.
Соңғы жағдайда инвестор алғашқы шығынын қайтарады жэне жарты миллионға
акцияны әншейін алады, соларға дивиденд шығарады.
Батыс елдері соңғы уақытта заң шығару арқылы мұндай пайда келтіруге
кедергі жасауда. Капиталдың "екіге бөлінуі" деген сөздің төркіні ертедегі
малды базарға апарар алдында түз жегізу деген тәжірибеде жатыр. Сату
алдында жаңағы түз жеген малға су ішкізіп, сөйтіп оның салмағын қосымша
өсіреді.
Пайда және процент қазіргі экономикалық теорияда өте бір күрделі әрі
пікірталас мәселелер қатарына жатады. Бұл мәселелерді талдау пайда мен
проценттің көзін анықтау ғана емес, оның рыноктық экономикадағы атқарар
қызметін қарастыру.
К. Маркстік пайда теориясы еңбек, құн теориясына негізделген және
қосымша құн теориясының тікелей жалғасы болып табылады. Қосымша құн
маркстік пайымдауда пайданың, сауда пайдасының, қарыз процентінің өзгерген
түрі, соңғылардың шыққан тегі.
Өндірілген тауар қүны: W = с + V + т, мүнда (с + V) капитал орнын
толықтыратын эквивалент, меншік иесінің өндіріс құрал-жабдықтары мен жұмыс
күшін сатып алуға жұмсағаны, немесе тұрақты капитал (С) мен өзгермелі
капиталға (V) жұмсаған шығыны. Тауар құнының өндіріс құрал-жабдықтары
күшінің құнының орнын толықтыратын бөлігі капиталистік өндіріс шығындарын
құрайды. Ол капиталист үшін тауар өндірудің қаншаға түскенін көрсетеді.
Өндіріс құрал-жабдықтары мен жұмыс күшіне жұмсалатын қаражаттың өзгеруі
өндіріс шығындарына бірдей ықпал етеді, өндіріс шығындарында тұрақты және
өзгермелі капитал айырмашылығы жойылады. Осымен байланысты үстірт қарағанда
тауар қүнының бір бөлігі (с + V) капиталистік өндіріс шығындарының формасын
(К), ал басқа бөлігі (m) - пайда (Р) формасын қабылдайды. Тауар құнының
формуласы мынадай көрініс алады: W=(С + V)+ Р немесе К + Р пайда маркстің
экономикалық теориясында қосымша құн болып табылады, ол бүкіл авансыланған
капиталдың туу көрінісін алады. Пайда сандық тұрғыдан қарағанда тауар
құнынан өндіріс шығындарына шегергенде қалған артық бөлігі. Ал саналық
тұрғыдан алғанда пайда қосымша құнның өзгерген формасы. Рыноктың пайдаға
ықпалын жалпылама түрде былайша сипаттауға болады: егер тауар құнынан
жоғары бағамен сатылатын болса (сұраныстың ұсыныстан арту жағдайында),
өткізілген пайда өндірілген қосымша құннан көп болады (Р m); егер тауар
бағасы құннан төмен болса (тауарларға ұсыныс сұраныстан асып кетсе),
өткізілген пайда мөлшері өндірілген қосымша құннан кем болады (Р m). Ал
егер тауарларға сұраныс ұсынысқа сай келсе, баға құнымен теңеседі,
капиталистер алатын пайда массасы, өндірілген қосымша құнмен тең болады.
Қосымша құнның пайдаға айналуы, қосымша құн нормаларыныц пайда нормасына
айналуын да түсіндіреді.
Пайданың жалпы нормасы түрлі пайда нормаларының белгілі уақыт
дәуіріне, айталық, бір жылға авансыланған капиталдың әр жүзіне келетін
орташа нормасынан құралады, сондықтан түрлі капиталдардың айналым
уақытындағы өзгешеліктен туған айырмашылық та осының өзінде жойылып кетеді.
Бірақ бұл айырмашылықтар түрлі өндіріс салаларындағы әр түрлі пайда
нормалары үшін анықтаушы тетік болып табылады, бұлардың орташа мөлшері
жалпы пайда нормасын құрастырады.
Егер қосымша құн нормасы m = mv * 100% өзгермелі капитал дәрежесінің
ұлғаюын көрсетсе, пайда нормасы (р1) бүкіл авансыланған капиталды пайдалану
тиімдігін сипаттайды. Ол (р) қосымша құнның бүкіл авансыланған капиталға
қатынасын көрсетеді, яғни
Капиталистік өндірістің ынталандырушы күші - пайданы өндіру мен
иемдену. Пайда нормасы жоғары болады. Пайда нормасы капиталистік шаруашылық
етудің тиімділігінің бір белгісі. Капиталистің біліктілігі мен оның қолдағы
бар өндіріс ресурстарын рационалды пайдалана білуі пайда нормасы, қосымша
құн нормасына тікелей әсер етуі даусыз. Бірдей жағдайда пайда нормасы
қосымша құн нормасының жоғарылауымен байланысты жоғарылайды, төмендеуімен
байланысты төмендейді. Пайда нормасына капиталдың органикалық құрылымы
үлкен ықпал етеді. Бұл кері тәуелділікті көрсетеді: капиталдың органикалық
құрылымы төмендеген сайын, пайда нормасы жоғары болады, ал органикалық
құрылымының жоғарлауымен байланысты пайда нормасы өсіп отырады. Мұның мәні,
қосымша құн тек капиталмен өндіріледі. Капиталдың органикалық құрылымы
жоғары болғанда, өзгермелі капитал үлесі азаяды (Жапониялық құрылымның
төмен болғандығымен салыстырғанда). Сондықтан органикалық құрылымы жоғары
бірдей мөлшерлі капитал, аз көлемді қосымша құн массасын экеледі, осыған
орай пайда нормасы да төмен болады.
Пайда нормасы капиталдың айналым жылдамдығына тәуелді. Жыл бойынша
капитал айналымының санының өсуі қосымша құнның жылдық массасының өсуіне
ықпал етеді. Авансыланған капитал жыл бойына көп айналым жасаған сайын,
осындай жағдайда пайда нормасы жоғары болады. Бұдан шығар қорытынды: пайда
нормасы капиталдың айналым жылдамдығына тіке қатынаста. Пайда нормасына
ықпал ететін факторлардың бірі тұрақты капиталды үнемдеу. Мұндай үнемдеу
кәсіпкерлік тұрақты капиталдың аз шығынымен бұрынғы дәрежеде қосымша құн
өндіріп, пайда нормасын арттыру мүмкіндігін береді. Пайда нормасының
динамикасы (ұзақ мерзімді тұрғыдан капиталдың қорлану қарқыны) нэтижесінде
қоғамдық өндірістің өсу қарқынын анықтайды. Осы көрсеткіштің өзгеру
тенденциясынан экономиканың әр қилы саласының даму сипаты тәуелді. Пайда
нормасының қозғалысымен акция курсының, процент ставкасының, басқа да
экономикалық көрсеткіштердің өзгерісімен байланысты.
2. Кәспорынның пайдасын жоспарлау
2.1 Өндірістің рентабельділігі және оны арттыруды жоспарлау
Пайда, кәсіпорынның өндірістік-шаруашылық іс-әрекетінің нәтижелігінің
ең маңызды көрсеткіші бола тұра, оның тиімділігі туралы толық көріністі
бермейді, себебі жұмсалып жатқан ресурстардың шамасын ескермейді.
Кәсіпорынның өндірістік-шаруашылық іс-әрекетінің тиімділігін
рентабельділіктің көрсеткіштері жүйесімен бағалайды.
Өндірістің рентабельділігі – өнеркәсіп кәсіпорындарының, соның ішінде
мұнай және газ өнеркәсібі кәсіпорындарының жұмыс тиімділігінің ең маңызды
қорытушы көрсеткіші. Кәсіпорынның іс-әрекетін рентабельділік көрсеткіші
бойынша бағалау өнімді өткізу көлемінің артуымен қатар оның ұжымын
материалдық сыйақылаудың негізіне жатқызылады. Өндірістің рентабельділік
көрсеткішін белгілеудің негізінде кәсіпорынның пайдасы жатыр.
Пайда – материалдық өндіріс саласында кәсіпорын қызметкерлерінің
қосымша еңбегімен құрылатын таза табыстың бір бөлігі. Жоспарлық пайданың
көлемі өнімді кәсіпорынның көтерме бағалары бойынша өткізуден түскен түсім
мен өнімнің жоспарлы өзіндік құнының арасындағы айырма ретінде белгіленеді.
Егер пайда кәсіпорынның өндірістік-шаруашылық іс-әрекетінен абсолюттік
әсерді көрсетсе, рентабельділік кәсіпорынға бекітілген өндірістік қорларды
қолданудың тиімділік дәрежесін сипаттайды. Іс-әрекеттің тиімділігіне баға
берудің критериі ретінде қарастырылатын жалпылама көрсеткіштің болуы
кәсіпорынның қаржылық және экономикалық күйінің толық бейнесін құруға
мүмкіндік береді.
Рентабельділік көрсеткіштерінің жүйесіне келесілер кіреді:
• кәсіпорын активтерінің рентабельділігі;
• меншікті капиталдың рентабельділігі;
• сатулардың рентабельділігі (өткізу);
• өндірістің рентабельділігі;
• өнімнің рентабельділігі.
Жалпы алғанда рентабельділік пайданың 100-ге (%) көбейтілген іс-
әрекеттің белгілі бір нәтижесін көрсететін өлшегішке (көрсеткішке)
қатынасымен белгіленеді:
R = П У • 100, (28)
мұндағы, У – көрсеткіштің деңгейі.
Нақты мақсаттарға байланысты рентабельділік баланстық, таза және
үлестірілмеген пайда бойынша белгіленеді. Активтердің рентабельділігі
баланстық және таза пайда бойынша белгіленеді:
Rа = Пб А • 100
Немесе (29)
Rа = Пч А • 100,
мұндағы, Пб мен Пч – соған сәйкес баланстық және таза пайда, теңге.
А – кәсіпорын активтерінің шамасы (жылдың басына немесе соңына
қатысты, немесе ортажылдық), теңге.
Активтердің рентабельділігі активтерге салынған капитал теңгесіне
қатысты алынған баланстық пайданың пайызын немесе активтер теңгесіне
есептегенде кәсіпорында қалатын таза пайданың пайызын сипаттайды.
Меншікті капиталдың рентабельділігі кәсіпорынның соған
меншіктенушілердің салған әр теңгесінен қанша пайдаға ие болатынын
көрсетеді:
Rск = Пнр Кс • 100
Немесе (30)
Rск = Пч Кс • 100,
мұндағы, Пнр – кәсіпорынның үлестірілмеген пайдасы;
Кс – кәсіпорынның меншікті капиталы.
Сатулардың (өткізудің) рентабельділігі кәсіпорынның өнімді сатудан
түскен әр теңгеден алатын пайданың пайызын сипаттайды:
Rр = Пб Вр • 100, (31)
мұндағы, Вр – өнімді сатудан түскен түсім (ҚҚС мен кедендік бажсыз).
Өндірістің рентабельділігі – бұл баланстық пайданың негізгі қорлардың
(НҚ) және айналымдағы қаражаттардың (АҚ) орташа жылдық құнының қосындысына
қатынасы:
Rпр = Пб (ОФ + ОС) • 100 (32)
Өнімнің рентабельділігі баланстық пайданың өнімді өндіруге жұмсалатын
шығындарға қатынасы ретінде белгіленеді:
Rпрод = Пб З • 100 (33)
Рентабельді өндірістің шекараларын белгілеу үшін оңтайлық
табалдырығының анықтамасын қолданумен, өткізуден түскен түсімді қосынды,
сондай-ақ айнымалы және тұрақты шығындармен салыстыруды қолданады.
Рентабельділік табалдырығы – бұл өздері орын алған жағдайда кәсіпорын
не пайдаға, не шығынға ие болмайтын, б.а. өнімді сатудан түскен түсім тек
шығындардың орнын ғана толтыратындай болатын өнім өндірісі (бұрғылау,
өндіру, көліктің, өңдеудің көлемі) мен сатудан түскен пайда. Өнім өндірісін
бұдан әрі көбейту кәсіпорынды оңтайлы етіп, азайту – шығынды етеді.
Рентабельділік табалдырығы:
ПР = Зпост : (Вр – Зпер) Вр (34)
мұндағы, Зпост, Зпер – өнім өндіруге жұмсалатын шығындардың тұрақты және
айнымалы бөліктері (мұнай өндірісінде шамамен соған сәйкес 65% және 35%).
Тіркелген ренталық төлемдер есептік рентабельділігі сала
табыстылығының орташа деңгейінен асатын жекелеген кәсіпорындардың есептік
рентабельділігін реттеу мен теңестіруге арналған. Мысалы, мұнай немесе газ
қоры үлкен, олардың орналасуы мен пайдалану жағдайлары жақсы болып келетін,
өнімділігі жоғары ұңғымалары бар кеніштерді игеріп жатқан кәсіпорындар
осындай болып келеді. Оларда басқа кәсіпорындармен салыстырғанда үлкен
қосымша пайда құрылады. Тіркелген ренталық төлемдер жүйесі кезінде
кәсіпорынның табысы мемлекеттің пайдасына алынады, бұл саланың барлық
кәсіпорындарын бірдей экономикалық жағдайларға қояды. Мұнай өнеркәсібінде
бұл төлемдер мұнайдың әрбір 1 тоннасынан тұрақты сомалармен ескерілген.
Мысалы, жылына мұнайдың 1002 мың тоннасын өткізу және 1 тоннадан алынатын
ренталық төлем 2 теңгеден болған жағдайда тіркелген төлемдердің жалпы
сомасы 2004 мың теңгені құрайтын болады. Банкілік несиеге қатысты
пайыздардың төлемдері кәсіпорынның несиелерге деген қажеттеріне және
мемлекеттің соларды пайдалануға қатысты белгілеген мөлшерлемелеріне
негізделумен жоспарланады.
Жоспарлау кезінде жалпы және есептік рентабельділік есептеледі.
Өндірістің жалпы рентабельділігінің деңгейі (Роб) келесі формула
бойынша белгіленеді (%):
Роб = Пб А • 100, (35)
мұндағы, Пб – баланстық пайданың сомасы, теңге; А – өндірістік
қорлардың орташа жылдық бағасы (теңге), ол негізгі өндірістік қорлардың
және нормаланатын айналымдық қаражаттардың (банкпен несиелендірілмеген)
орташа жылдық бағасына тең.
Негізгі өндірістік қорлардың орташа жылдық бағасын бастапқы баға
бойынша жоспарланып отырған жылдың басына қатысты сомаға немесе жоспарланып
отырған кезеңде қолданысқа енгізіліп жатқан және сатып алынып жатқан
негізгі өндірістік қорларды қайта бағалаудан кейінгі құнына, орташа жылдық
құнына негізделумен сол уақыт ішінде қолданыстан шығып жатқан негізгі
құралдардың ораташ жылдық бағасын шегерумен белгілейді. Нормаланатын
айналымдық құралдардың орташа жылдық бағасын жоспарланып отырған жылдың
басы мен соңына қатысты айналымдық қаражаттар сомасының жартысын және
жылдың қалған айларының алғашқы күніне арнап ескерілген нормаланатын
айналымдық қаражаттар сомасының жартысын он екіге бөлумен белгілейді.
Есептік рентабельділік Рр сонымен қатар есептік пайданың Пр өндірістік
қорлардың орташа жылдық бағасына қатынасы ретінде пайыздармен белгіленеді:
Рр = Пр А • 100. (36)
Мысал. Өндірістің есептік пайдасы мен есептік рентабельділігін
есептеу.
Бастапқы деректер (мың теңге):
Баланстық пайда ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 3004
Соның ішінде:
тіркелген төлемдер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ..2004
өндірістік қорларға қатысты төлем ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 500
банкілік несие үшін пайыздар бойынша төлемдер ... ... ... ... ... ... ... ... .40
Кәсіпорынның өндірістік қорлары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6000
Есептік пайда келесі шаманы құрайды:
Пр = 3004 – (2004 + 500 + 40) = 460 мың теңге,
Ал есептік рентабельділік:
Рр = 460 • 100 6000 ≈ 7,7 %.
Жалпы рентабельділікке келесі өзгерістер әсер етеді: өнім бірлігіне
қатысты пайданың, сатылу көлемі мен құрылымының, негізгі қорлардың және
нормаланатын айналымдық құралдардың орташа бағасының, басқа құндылықтарды
сатудан болған қаржылық нәтижелердің өзгеруі, сондай-ақ сатудан тыс түскен
табыс пен шығындар. Осы факторлар бірлескен түрде әсер етеді және олардың
әрқайсысының әсерін тізбектік өрнектер құрумен белгілеуге болады.
Пайданың, сондай-ақ рентабельділіктің артуында шешуші мағынаға өнімнің
өзіндік құнының төмендеуі мен оны өндіру көлемінің артуы, сондай-ақ өнім
құрылымының (ассортиментінің) өзгеруі мен сапасының жақсаруы ие болады.
Өнімның сапасын жақсарту – кәсіпорын оңтайлығының артуының маңызды шарты,
себебі сапасы жоғары өнімді сату кезінде олар қосылған бағамен сатылады.
Рентабельділік пайданың күрделі салымдарға қатынасы ретінде немесе пайданың
акционерлік капиталға қатынасы ретінде есептеледі; кәсіпкерлік жобаны
жүзеге асырудың әр жылына арнап рентабельділік орташа жылдық мағына ретінде
есептеледі. Бұл ретте салық салу да ескеріледі.
Кәсіпорын ішінде оның бөлімшелері (цехтар мен телімдер) бойынша
өзіндік құнды, пайда мен оңтайлықты жоспарлау ісі әртүрлі әдістермен және
әртүрлі көрсеткіштердің көмегімен жүзеге асырылады. Кәсіпорын цехтары
бойынша пайда мен оңтайлықты жоспарлау ісі зауыт ішіндегі жоспарлық-есептеу
бағаларын белгілеуді қажет етеді. Әрбір цехқа арнап жоспарланған
көрсеткіштердің құрамы сол өндірістің ерекшеліктерін ескеруі тиіс және
мұқият негіздемелеуге жатады.
Мұнай өнеркәсібінде өндірістік қорларға қатысты төлемдер мемлекетке
пайыздық мөлшерлеме емес олардың бастапқы бағасына негізделумен төленеді;
еңбек ресурстарына қатысты төлем - әрбір орташа тізімдік қызметкер үшін
бекітілген норматив бойынша төленеді.
Өндірістің рентабельділігімен қатар экономикалық есептерде өнімнің
рентабельділігі анықталады, ол өнімді сатудан түскен пайданың соларды
өндіруге жұмсалған шығындарға қатынасымен белгіленеді. Өнімнің оңтайлығы
негізінен оның кең ассортименті кезінде аналитикалық мақсаттарда
қолданылады. Кәсіпорынның рентабельділігін арттырудың үлкен резервтері
өндірістік қуаттылықтар мен негізгі қорларды қолдануды жақсартуда, қор
қайтарылымын арттыруда жасырылған. Бұл ретте міндетті түрдегі шарт –
өндіріс көлемінің негізгі қорлар мен айналымдық құралдар бағасының өсуімен
салыстырғанда солардан бұрын өсуі.
2.2 Пайданы бөлудің қажеттілігі
Нарықтық өндірістің жекелеген салаларына пайда нормасына ықпал ететін
әр түрлі техникалық-экономикалық факторлар әр қилы күшпен әрекет етеді.
Өнеркәсіптердің жаңа салалары ескілерімен салыстырғанда техникалық тұрғыдан
тезірек дамиды. Сондықтан капиталдың органикалық құрылымы әр салада әр
түрлі. Бірдей қосымша құн нормасымен бірдей мөлшердегі капиталға қосымша
құн массасы, осыған сэйкес әр түрлі саладағы пайда нормасы өзгермелі
капиталдың көлеміне орай бірде жоғары, бірде төмен болады. Өндіріс салалары
капиталдың органикалық құрылымы бойынша ғана емес, оның айналым жылдамдығы
бойынша да ажыратылады. Капитал айналымдылығы салыстырмалы төмен салада,
қосымша құнның жылдық массасы аз, ал капитал айналымдылығы жоғары саламен
салыстырғанда пайда нормасы төмен болады.
Егер тауарлар құнмен сатылатын болса, капиталистер бірдей мөлшерлі
капиталға әр түрлі пайда алар еді, ал капиталдың органикалық құрылымы
жоғары және капитал айналымы жылдамдығы төмен саладағы капиталистер
пайданың ең төменгі дәрежесіне ие болар еді. Бірақ жағдайында бұлай болуы
мүмкін емес, өйткені ешкім де кәсіпкерді өз капиталын ең төмен пайда
нормасы бар салаға жұмсауға міндеттей алмас еді. Егер оның капиталы басқа
өндіріс саласына жұмсалған бірдей мөлшерлі капиталға қарағанда аз пайда
әкелетін болса, онда өз капиталын одан алып пайданы көбірек әкелетін
кәсіпорындарға жұмаған болар еді. Бірдей көлемді капитал бірдей дәрежедегі
пайда әкелуі үшін, тауарлар құнымен сатылмауы керек.
Салалық пайда нормасының жалпы, орта нормасына айналуы стихиялы,
бэсеке күресінің нәтижесінде орын алады. Капитализм тұсындағы бәсеке
күресінің екі түрі бар: ішкі салалық және салааралық.
Ішкі салалық бәсеке бірыңғай өнім өндіретін кәсіпкерлер арасындағы
талас-тартыс. Бұл өндірістің бір саласының өндірушілерінің өндірістің
тиімді, ұтымды жағдайы мен қосымша пайда табу мақсатымен тауарларды сату
үшін күреседі. Бірыңғай тауар өндіретін әр түрлі кәсіпорындарда өндіріс
жағдайының айырмашылығы орын алады, осымен байланысты тауарлардың жеке құны
бірдей болмайды. Рынокта сатушылар мен сатып алушылардың бәсеке күресі
барысында (сұраныс пен ұсыныс арақатынасының көрінісіндей) қоғамдық қажетті
шығындар анықталады, яғни тауардың рыноктық құны. Бұл тауарлар құны, сол
саланың орташа өндіріс жағдайында өндірілген және тауарлардың осы түрінің
басым көпшілігін құрайды. Рыноктық құнның ақшалай формасы рыноктық баға деп
аталады.
Салааралық бәсеке капиталды тиімді, ұтымды пайдаланумен байланысты әр
қилы саладағы кәсіпкерлердің өзара күресі, яғни капиталдың пайдалылығын
арттыру. Бұл бәсекенің тетігі капиталдың пайда нормасы төменгі саладан,
пайда нормасы жоғары салаға еркін ауысуы болып табылады. Капиталдың ауысуы
қандай нәтиже береді? Капиталдың пайда нормасының төмен саладан ауысуы
өндірісті қысқартады, тауарларға деген ұсынысын азайтады, баға өседі,
осымен байланысты пайда нормасы да өседі. Капиталдың пайда нормасының
жоғары салаға ауысуы өндірісті және тауарларға деген сұранысты ұлғайтады,
бағаны, пайда нормасын төмендетеді. Капиталдың бір саладан екіншісіне
стихиялы ауысып отыруымен, түптеп келгенде пайда нормасы теңеледі де, орта
пайда немесе барлық өндіріс саласында бірдей мөлшерлі капиталға жалпы пайда
нормасы құрылады.
Орта пайда нормасы жиынтық қосымша құнды бөлумен байланысты әр қилы
саладағы кэсіпкерлер арасындағы экономикалық қатынастарды сипаттайды. Ол
жиынтық қосымша құнның бүкіл қоғамдық капиталға қатынасы ретінде де
анықталады. Салааралық бәсеке нәтижесінде бірдей капиталға бірдей пайда
массасы келеді. Орта нормаға сәйкес авансыланған капиталға алынған пайданы
орта пайда деп атайды.
Пайданың орта пайдага айналуы тауарлардың құнымен емес, өндіріс
бағасымен сатылуына байланысты, яғни өндіріске авансыланған капитал мен
орта пайданың қосындысы.
1-кесте
Құнның өндіріс бағасына айналуы
Бұл мысалда (1-кестеде) барлық салада капитал айналымы бірдей бір
өлшемге тең әрі әр салада өндіріс шығындарына бүкіл капитал енеді, яғни
авансыланған және тұтынылған капитал бір-біріне тең.
Кестеден көріп отырғандай, әрбір салада өндірілген тауарлар өндіріс
бағасы бойынша сатылады немесе 120-ға тең. Дегенмен, капиталдың органикалық
құрылымы төмен III салада тауар құны 130-ға тең. Нәтижесінде тауарларын
өндіріс бағасымен сатқан саланың кәсіпкерлері 10 өлшемге ұтылады. Ал
капиталдың органикалық құрылымы жоғары - I саланың кәсіпкерлері керісінше
10 өлшемге ұтады, яғни тауар құны 110-ға түсіп еді, ал сатылғанда өндіріс
бағасы бойынша 120 болды. Міне қосымша 10 өлшем табыс алды.
Көрсетілген салалар бойынша тауарлардың өндіріс бағасын тауар құнымен
салыстырудан шығар қорытынды, өндіріс бағасы құннан ауытқиды. Бірінші
капиталдың органикалық құрылымы орта дәрежеден жоғары салада, өндіріс
бағасы құннан жоғары, ал үшінші -капиталдың органикалық құрылымы қоғамдық
орта дәрежеден төмен, түптеп келгенде, бұл ауытқулар - өзара бір-бірімен
теңеседі, кәсіпкерлер өндірілген қосымша құнның барлық массасына ие болады.
Бірақ салааралық бәсеке нәтижесінде бұл қосымша құнның массасы жұмсалған
капитал мөлшеріне сай пропорционалды қайта бөлінеді. Сонымен, ішкі салалық
бәсеке нәтижесінде көптеген жеке құндар біртұтас рыноктық қүнға айналатын
болса, салааралық бәсеке нәтижесінде рыноктық құн барлық өндіріс
саласындағы пайда нормасын теңестіруші, өндіріс бағасына айналады. Өндіріс
бағасының құрылуымен рыноктық баға өндіріс бағасының шеңберінде ауытқып
отырады. Рыноктық бағаның құрылуын реттеуші рөлді тауарлардың рыноктық құны
атқарады, тек тікелей емес, өндіріс бағасы арқылы атқарады.
Нарықтық экономикада өндіргіш күштердің дамуы, қоғамдық еңбек
өнімділігінің артуы капиталдың органикалық құрылымының өсуінен байқалады.
Ол жоғары болған сайын пайда нормасы төмен болады. Капиталистік өндірістің
дамуымен, капиталдың органикалық құрылымы артады, алайда пайда нормасының
төмендеуіне әкеліп соғады. Дегенмен капиталдың органикалық құрылымының
өсуімен, пайда нормасының төмендеуі абсолютті, міндетті заң емес, тек
тенденция ғана. Бұдан шығар қорытынды, пайда нормасының төмендеуіне қарсы
әрекет ететін бірнеше факторлардың орын алатындығы. Оған ең алдымен
жалдамалы еңбекті қанауды күшейту жатады. Қосымша қүнның нормасының артуы
оның массасын ұлғайтады, ол кезегінде пайда нормасының төмендеуін тежейді.
Екіншіден, жалақының жұмыс күші құннан төмен ауытқуы, капиталдың
органикалық құрылымының өсуі өнеркәсіп резерв армиясының құрылуына
әкеледі, ол болса кәсіпкерлерге жұмыс күшін оның құнынан төмен сатып алуға,
жалақыны төмендету, жұмысшылардың қосымша еңбегінен басқа қажетті еңбегінің
бір бөлігін иемдену мүмкіндігін береді. Үшіншіден, тұрақты капитал
элементтерін арзандату капиталистерге қосымша құн массасын көп мөлшерде алу
мүмкіндігін береді, сол қолдағы тұрақты капиталмен ірі өндірісті
ұйымдастырып, көптеген жұмысшыларды қанап және пайда нормасын көтеруге
болады. Сонымен капиталистік елдердің экономикалық дамуының басты қозғаушы
күші - пайда нормасы. Ішкі қайшылық капиталдың шексіз өсу тенденциясына
пайданың орта нормасының төмендеу тенденциясы қарсы әрекет етеді. Бұл
заңдылық капиталдың түбірі экономикалық мүддесін қозғайды, яғни қоғамның
өндіргіш күштері тез дамыған сайын, пайда нормасының төмендеу тенденциясы
активті көрініс алады.
Сауда экономиканың шынайы көзі капиталистік өндіріс процесінде
жалдамалы жұмысшылар өндірілген қосымша құн болып табылады. Өнеркәсіп
капиталистері қосымша құнның бір бөлігі саудагерлерге тауар капиталын ақша
капиталына айналдыру қызметі үшін беруге мәжбүр болады. Сауда пайдасы сауда
капиталистерінің иемденетін қосымша құнының бір бөлігі. Сауда капиталы,
қосымша құнды өндіруге қатыспай оны бөлуге қатынасады. Былай деп ұйғарайық,
жыл бойғы авансыланған өнеркәсіп капиталы 900-ге тең, ол 720 және 180
тұрады. Қосымша құн нормасы 100% болғанда, оның массасы 180-ге тең болады,
ал жылдық өнім құны (W) = 720с + 180v = 1080. Пайда нормасы 20%, яғни
Тауарларды сату үшін тағы да қосымша 100 өлшем тауар капиталы керек
делік. Мұндай жағдайда қоғамдық капитал 1000 өлшемге тең болады, ал бүкіл
қоғамдық капиталға орта пайда нормасы 18% болады.
Өнеркәсіп иесі өзінің 900 өлшем капиталына 162 өлшем өнеркәсіп
пайдасын, ал саудагерлер өзінің 100 өлшем капиталына -180 өлшем сауда
пайдасына ие болады:
Өнеркәсіп капиталистері саудагерлер тауарларын құнынан төмен бағамен
сатады: 720с + 180v + 162р = 1062. Сауда капиталистері тауарлы өнімді
құнына тең өндірістің қоғамдық бағасымен сатады.
720с + 180v + 162р + 18Һ = 1080 (р - өнеркәсіп пайдасы, һ - сауда
пайдасы).
Бұдан шығар қорытынды, сауда капиталы қосымша құн өндірмейді, алайда
оны бөлуге және орта пайдамен теңестіруде қатынасады. Нәтижесінде орта
пайда 20-дан 18%-ке кемиді. Алайда бұл өнеркәсіпшілер мүддесіне қайшы
келмейді. Егер, олар тауарларды сатумен тікелей айналысатын болса,
айналыспен байланысты уақыт пен шығын анағұрлым көп кетер еді де, өнеркәсіп
капиталының нормасы төмен болар еді. Сонымен сауда пайданың табиғаты
өнеркәсіптік пайдасындай болғаны. Олар құнның бөліктері.
Қосымша құнды бөлуде қызмет істеуші өнеркәсіп және сауда
капиталистерге ғана емес, ақша қаражатының иесі қарыз капиталистері де
қатысады. Қарыз капиталды капиталдың ең бүркемеленген түрі, онда қосымша
құн алудың көзі мүлдем жасырын көріністе. Қарыз капиталының А - А1
қозғалысында капиталдың өгейленуі мен оған құн өсімін алумен байланысты
аралық фаза түсіп қалады. Мұнда құнның өсу көзі, шын мәнінде, жасырын қалып
отыр. Мұнда капитал аралық қозғалыссыз "ақша түсімін" күтіп отырған ақша
ретінде көрініс алады. Бірақ, қосымша құн теориясы бойынша ақша, шын
мәнінде, өздігінен өспейді, ол қызмет етуші капиталистердің қолында
жалдамалы еңбекті қанау арқылы қосымша құн алуға пайдаланылатын нақты
капиталға айналады. Қарыз капиталы шаруашылық қызметімен айналыспайды, тек
купондарды қиып отырумен шектеледі. Сонымен қарыз капиталы капитал-меншік
иесі, өзіндік қозғалыс формасы бар ерекше тауар, оның иесіне өндіріс
саласына қатыспай-ақ қосымша құнның бір бөлігін процент түрінде иемдену
мүмкіндігін береді. Қарыз берушінің қолында қарызға берген капиталы үшін
төлем қарыз процент түрін қабылдайды. Қарыз проценті - қосымша құнның
ерекше формасы. Өндіріс немесе сауда қызметін істеуші меншік иесі,
қарыз ала отырып, ақша иесіне алынған соманың белгілі бір бөлігін
процент түрінде төлейді. Қарыз проценті қосымша құнның бір бөлігі, оны
кәсіпкерлер қарыз берушіге беруге міндетті. Қарыз капиталынан түскен пайда
екі бөлікке бөлінеді: Капитал иесінің иемденетін проценті мен қарыз алушы
иемденетін кәсіпкерлік табыс. Қарыз процентінің белгілі дәрежесі немесе
нормасы бар. Процент нормасы қарыз капиталына алынған жылдық табыс
саласының, қарызға берген капитал саласына қатынасы. Қарыз капиталын
пайдаланғаны үшін төлем процент нормасы арқылы көрініс алады. Процент
нормасы қарыз капиталынан алынған жылдық табыстың бүкіл қарыз капиталына
қатынасымен өлшенеді. Егер, қарызға берген капиталды 100 мың долл. деп
ұйғарсақ, ал осыдан жылдық табыс 6 мың долл. болады, онда процент нормасы
процентке тең. Қарыз проценті белгісіз өлшем, оның орта пайда нормасымен
байланысты болатыны, соңғысы ең жоғарғы шек, әдетте, қарыз проценті одан
асып кете алмайды. Бұдан шығар қорытынды, пайда нормасының төмендеу
тенденциясының орын алуымен, процент нормасы да төмендейді.
2.3 Пайда нысандары және олардың жолдары
Шекті пайдалылықтың мөлшері тауардың саны мен соған қажеттіліктің
дәрежесіне тәуелді болады. Сонымен бірге адамның әр түрлі қарқындылық
дәрежесімен сипатталатын қажеттіліктері көп болады. Қажеттіліктің
қарқындылығын бағалау субъективті болғанмен, объективті түрде бірінші шұғыл
қажеттіліктерді маңыздылығы кем қажеттіліктерден айыруға болады.
Қажеттіліктерін ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz