Кіші мектеп жасындағы балаларда сананың дамуы

Пән: Психология
Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 36 бет
Таңдаулыға:

Қазақстан Республикасының Білім және Ғылым министрлігі
Батыс Қазақстан инженерлік-гуманитарлық академиясы

Педагогика және психология
кафедрасы

КУРСТЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы:
Кіші мектеп жасындағы балаларда сананың дамуы

Орындаған: Педагогика және
психология мамандығының студенті
Жетекші:

Орал 2012ж.

Мазмұны

Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
І тарау. Сана түсінігі және даму ерекшеліктері
1.1 Сана түсінігі және
құрылымы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ..6
1. 2. Кіші мектеп жасындағы балаларда сананың
дамуы ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 10
1.3. Ғалымдардың бала санасын зерттеудегі
жұмыстары ... ... ... ... ... ... .. ... ...13
ІІ тарау. Кіші мектеп жасындағы балалардың санасын дамытуға арналған
әдістемелер
3.1. Балаланың санасы туралы ата аналар
жиналысы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .31
3.2. Кіші мектеп жасындағы балалардың санасын
дамыту ... ... ... ... ... ... ... . ..33
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..36
Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
..38
Кіріспе
Сана - әрбір жеке адамға тән дара қасиет, ол – психиканың (жанның) ең
жоғарғы түрі. Адам сана, ақыл-ойы арқылы дүниенің құпия сырларын ашады, оны
танып-біледі. Сананың рухани қасиеті өмір барысында қалыптасып, нығаяды.
Оған адамның өскен ортасы, қоғамдық қарым-қатынастар ықпал жасап отырады.
Әлеуметтік – экономикалық, саяси жағдайлардың өзгеруінен адамның санасы да
біртіндеп жаңарады, әртүрлі күйге түседі, ең соңында өзгереді де. Сананың
адам жанында басшылық жасамайтын құбылыстар жоқ. Тіпті, шығармашылық іс-
әрекет те сананың қатысуымен жүзеге асырылады. Адамтану ғылымымен
айналысушылардың пайымдауынша, адамның мінезін, ой- өрісін, сана-сезімін
қалыптастыратын үш жағдай бар. Олар: тұқымға тартушылық, қоршаған, өскен
ортасы, өзін-өзі тәрбиелеуі. Алайда жаманнан жақсының, жақсыдан жаманның
туатынын да, қандай ортада өмір сүрсе де, қандай азап-қайғы, мұқтаждықты
тартса да өзінің ар-намысын жоғалтпайтын, мінез-құлқы өзгермейтін
адамдардың да болатынын мына өмірде көріп те, естіп те жүрміз. Әйтеуір,
адам жанының жұмбағы көп. Әрбір есі дұрыс, саналы адам – белгілі бір
қоғамның мүшесі. Оның өзіндік ерекшеліктері дүние танымынан, түйсігінен,
қабілеті мен мінез-қылығынан, талғам, талабы мен мақсат-мұратынан, ұстанған
бағыт-бағдарынан, қоғамдық өмірге араласуынан айқын аңғарылады. Ол
айналасындағы адамдармен қарым-қатынаста болу арқылы ғана жеке тұлға болып
өсіп, шыңдалады, азаматтық парызы мен қарызын өтей алады. Тек оған жету
жолы бұралаң, соқпақты. Жас нәрестенің адам болып өсіп, жетілуі қызығу,
еліктеу, талпыныс – тартысқа толы. Ол туралы ұлтымыздың ұлы ұстазы Ахмет
Байтұрсыноа былай деген: ... Адам бала күнінде тысқы ғаламдағы көзге
көрініп, денеге сезіліп тұрған нәрселерді ғана танумен болады. Есі әбден
кіргенше, өзгеден өзін айырмайды. Өзгенің істегенін істеп, дегенімен
болады. Есейген сайын өзінің өзгеден басқалығын біліп, өзіне ұнағанын
істеп, ұнамағанын істемей, қиықтық шығара бастайды. Ержеткен сайын дүниенің
ісіне өзінше сүйініп, өзінше күйініп, өзінше жол тұтып, өзінше өміріне жол
белгілеп, жақсылық, жамандыққа өз көзімен қарап, өзінше сынап, өзінше
бағалап, өзінше пікірлейтін болады. Адамның саналық, мінездемелік
қасиеттерін анықтайтын оның санасы болып табылады. Сана ақыл-ойдан
туындайды. Баланың ақыл-ойы біркелкі дамымайды. Балалар бір-бірін бағалауда
қателіктер жіберуі де мүмкін. Кейбір адамдар өзінің жеке басын басқалардан
артық бағалауға тырысады.
Бүгінгі мәселе – сана және оның дамуы. Сондықтын курстық жұмысымның
тақырыбын Кіші мектеп жасындағы балаларда сананың дамуы деп алды. Мен бұл
мәселеге қатысты теориялық көзқарастарды талдай отырып, оларды белгілі
жүйемен іздестіруді шолу жасаумен бастайын.
Тақырыптың өзектілігі: Сана — қоғамдық құбылыс. Адамның санасы адамзат
коғамының ұзаққа созылған дамуының нәтижесінде пайда болды. Психикалық және
саналы қызметтің элементтері ақпарат алмасу үшін дыбыс сигналдарын және
ишараны қолданатын жоғары дамыған, топтасып өмір сүретін жануарларда
көрініс береді. Ойлау — адам санасының маңызды ерекшелігі. Баланың жеке
өзінің ойлары, сезімдері, зауқы, бағалауы, оның дұрыс немесе бұрыстығы
туралы ойлау қабілеті мынаны білдіреді: оның санасы тек қана объективті
нағыздықты емес, сонымен қоса өзін-өзі көрсете алады, демек, ол — жарқ
етудің көрінуі, өзіндік сана.
Зерттеу мақсаты. Кіші мектеп жасындағы балаларда сананың дамуы туралы
түсінік беру, балалардың санасын, ақыл ойын дамытуға арналған жаттығулар
мен теориялық-әдістемелік тұрғысынан зерттеу болып табылады.
Зерттеу міндеттері:
- кіші мектеп жасындағы балаларда сананың дамуы туралы түісінік
беру;
- сананы, ақылды зерттейтін ғылымдар және дамытуға арналған
жаттығулармен таныстыру;
- кіші мектеп жасындағы оқушыларда сананы дамытудың әдістемесін
құрастыру.
- кіші мектеп жасындағы балалардың ақыл ойын, санасын дамытуға
арналған жаттығуларды анықтау.
- проективті әдістер мен жаттығулар арқылы сананы дамыту
ерекшеліктері туралы толық мағлұмат беру.
Зерттеу объектісі. Кіші мектеп жасындағы балаларда сананың дамуы және
дамытуға арналған әдістер.
Зерттеу пәні. Кіші мектеп жасына дейінгі балаларда сана дамуын
зерттеу және дамыту.
Ғылыми болжам. Егер кіші мектеп жасындағы балалар санасынан орын алған
субъективті шындық, ал оның санасынан тыс тәуелсіз болып жатқандар
объективті шындық екендігін жақсы аңғарады. Баланың өзін-өзі тануы және
өзінде болып жатқандардың, өзінің санасынан тысқары болып жатқандардан
тәуелсіз екендігін білуі — бала санасының аса маңызды ерекшелігі болып
табылады. Баланың санасын, ақыл ойын белсенді түрде дамытсақ, әр түрлі
арнайы әдіс - тәсілдер арқылы молайтсақ, олардың білім деңгейлері, сөйлеу
сапалары, сөздердің мағынасын түсінуі, өз ойын дұрыс жетік жеткізуі,
айналадығ болып жатқан құбылыстарды қабылдау сапаларының барлығы жоғары
болады. Көптеген арнайы мекемелер, реаблитациялық орталықтар ашып, арнайы
техникалар пайдаланып дамытамыз деген болжам бар.
Зерттеу әдістері және процедуралары. Ғылыми–педагогикалық, тарихи-
әлеуметтік еңбектерге теориялық талдау, ғылыми зерттеулер, бақылау, байқау;
ата–аналар және тәрбиешілермен әңгіме, сұхбат жасау.
Зерттеу нысаны. Кіші мектеп жасындағы балаларда сананың дамуын
зерттеу. Отбасында бала тәрбиесін нәтижелі қарастыру.
Тәжірибелік пайдасы. эксперименттік – тәжірибе жұмысының нәтижелерін
ата–аналардың педагогикалық сауатын ашуда, жетекшілердің ата–аналармен
жұмысында, педагог–психологтардың практикалық іс – шараларында қолдануға
болады.
І тарау. Сана түсінігі және даму ерекшеліктері
1.1 Сана түсінігі және құрылымы
Сана түсінігі пәлсапа саласында негізінен адам болмысы тұрғысынан,
яғни қоғамдық үдірістердің көрінісі, құбылыс және адамзаттық тарих пен
мәдениетті жалғастыруды қамтамас етуші әдіс ретінде қарастырылады. Сана
қоғамдық және жеке өлшем бірлігінен көрінеді. Шын мәнісінде, сана арқылы
қоғамдағы байланысты жеке адам өзінде бекітеді.
Сана — бейнеге сүйене қоғаммен қарым-қатынасқа түсе алатын адам
қабілеттілігі, адамның заттармен байланыс іс-әрекеті, табиғи және мәдени
қатынасы, қашықтағы, жақындағы адамдар өзара қатынасы мен қызметі, яғни осы
образдарды өзінің мінез-құлық бағытында әдіс-тәсілі ретінде пайдалану. Сана
түсінігі бұл психика түсінігі; психика тірі жанның қоршаған ортамен тікелей
байланыс тәсілі (сондай-ақ жеке адам) деп түсіндіріледі, демек олардың
өмірлік үрдістерінде әсерлендірушісі және көрінісі ретіндегі, психикалық
қабілеттілік жыйынтық, табиғи және ғарыштық ырғақтар байланыстарында
адамның қоғамдық және мәдени іс-әрекеттерінде өз-өзіне бағыт-бағдар жасай
алуы мен басқара алатын қабілеттілікпен қамтамасыз етуі.
Адам санасы, оның қоршаған ортамен байланыс ерекшелігіне қарай, түзу
сызықты болып келмейді. Онда адамнан тыс және оған тәуелді адамның іс-
әрекетінінің ерекшелігіне қарай, адамның адаммен, заттармен, табиғатпен
қатынас байланыстары түйіскен және жекелеген әрекеттері бекітілген. Бұл
қабілеттер әртүрлі үйлесімділікте — анық және жасырын — байланыстар
байқалмайтын сана орталығы. Бұл қабілеттіліктердің құрылуы сананың
жетілгендігін, жауапқа қабілеттілігін ескертеді. Оның деградацияға
ұшырауы сананың құлдырауына әкеледі.
Әртүрлі уақыт кезеңдерінде адам санасы бір нәрсеге шоғырлана
бекітілген. Оның белгілі бір затқа қатысты айқындалып көрінуін, ашылуын,
ол өзі анықтайды. Бұл — оның қалыпты жұмыс жағдайы. Сана жеке адамның
затқа, формаға және кейінгісі адамның адаммен байланысы ретінде,
әрекеттерде оларға тән қатынасты бекітеді. Жеке адамның басқа адамдармен,
заттармен қарым-қатынас үдерісіндегі байланысы және оның арғы жағында
жасырын жатқан құбылыстары сана арқылы енгізіледі.
Сана қарапайым жолмен зерттеуге және түсіндіруге келе бермейтін,
ерекше нысан. Ол адам өмірінің мүшесі ретінде қызмет атқарғанымен, бірақ
оның өмірі, адам дене мүшесімен ғана шектеліп қалмайды, керісінше одан
шығатын күштер оның сыртында ,— адамзаттық қарым-қатынастар әлемінде,
адамдар әрекеттерінің әдіс-тәсілдерінде, мәдени формалар мен әртүрлі табиғи
күштерде көрініс табады.
Қазіргі кезге дейін сана және оның табиғаты мен қызметі аз
зертттелмеген. Олар жайында әр кезеңнің пәлсапашылары өз ойларын қорытып
келді.
Сана мидың айналадағы объективтік шындықты бейнелеуінен туады, яғни ми
қызметінің жемісі. Адамның психикалық өмірінде кездесетін негізгі
психикалық процестерге таным процестері — түйсік, қабылдау, зейін, елес,
ес, қиял, ойлау мен сөйлеу: эмоциялық, процестер адамның көңіл-күйлері
сезімі; ерік процестері — адамның алдына қойған мақсатына ұмтылуы,
талаптануы және соған байланысты әрекет жасауы жатады. Осы психикалық
процестердің құрылымы деп сана құрылымын айтады.
Сана мен іс-әрекеттің бірлігі - сананың генетикалық және функционалдық
байланыс бірлігі. Бұл ұстаным ғылыми психологияның философиялық және
методологиялық іргетасын қалайды. Психология ғылымының негізгі
принциптерінің бірі — сана іс-әрекетті, іс-әрекет саналы болуға тиісті
дегенді ұстанады. Санаастылы — психиканың түрлі саналанбайтын жүйелерін
(мысалы: санаалды мен санасыздық) немесе олардың жиынтығын білдіретін
жинақтаушы ұғым.
Санасыз — санасыз акт, адамның жан дүниесінде санадан тыс атқарынатын
әрекет. Санасыз әрекетке адам мән бере қоймайды. Санасыздық, субъект өзіне
әсері бар екенін есеп бере алмайтын шынайы құбылыстың ықпалымен болатын
психикалық үрдістер, актілер мен күйлер жиынтығы немесе психикалық
бейнелеудің формасы. Санасыздың санадан айырмашылығы: санасыздықты ырықты
бақылау және ондай әрекеттерді бағалау мүмкін емес. Санасыздықта өткен,
қазіргі және болашақ жай бірігіп бір психикалық актіде іске асады (мысалы,
түс көруде). Санасыздық балада ертеректе болатын (таным әрекетінде):
ойлауында, интуициясында, аффектісінде, үрейленгенде, түстерінде, гипноздық
жағдайда көрініс береді. Санасыздық құбылыстарды психоанализ бағытымен
түсіндіруге әрекеттеніп 3. Фрейд "санасыздықты динамикалық ығыстыру"
терминін ғылымға енгізді. Ол санасыздықта әлеуметтік нормалардың талабына
байланысты іске аспаған әуесқойлықпен құштарлықтар болады деп түсінген.
Психолошяда санасыздықты зерттеуге қазіргі кезде көп көңіл бөлінуде.
Санасыз әрекет — адамның жан дүниесінде санадан тыс атқарылатын
әрекет. Санасыз әрекетке адам мән бере қоймайды, қашан, қалай болғаны
жөнінде есеп бере алмайды. Санасыз әрекеттің қарапайым мысалына адамның ой
жүгіртпей істелетін дағдылы әрекеттері, түс көру, кейбір мәселенің шешімін
кенеттен аян бергендей табуы, т.б. жатады. Санасыз әрекет туралы ойлар Г.
Лейбниц, В. Вундт, З. Фревд. т.б. ғалымдардың еңбектерінде кездеседі.
Санасыз әуестік — белгілі бір уақытта адамның өзі түсінбейтін, бірақ оның
психологиясы мен қылығына әсер ететін адамның ішкі түрткілері,
қажеттіліктері, қылық себептері (мотивтері).
Сананың бүлінуі — орталық жүйке жүйкесінің зақымдалуынан туындайтын
психикалық ауру адамның миы әр түрлі жағдайларға байланысты ауруға шалдығуы
мүмкін. Ми зақымдалған кезде оның жоғары жүйке қызметі өзгеріске ұшырайды.
Адамның қабылдауы, ойлауы, көздеген әрекегі бұзылады. Балаларда сананың
бүлінуі әр түрлі кезеңде орталық жүйке жүйесінің зақымдалуынан болады.
Біреуінде зақымдану құрсақта жатқан кезде болса, енді біреуінде туғаннан
кейін 3 жасқа дейін болады. Процестің өзін тікелей миға әсер еткен дәл осы
кезеңде оның зақымдануын органикалық зақымдану, ал балалардың өздерін
олигофренопедагогикада олигофрендер деп атайды. Санасына зақым келген,
санасы бүлінген балалардың психикасын психологияның арнайы саласы —
дефектология ғылымы қарастырады. Балалардың орталық жүйке жүйесінің бұзылуы
әртүрлі себептерге (әйелдердің жүкті кезде жарақаттануы, анасының немесе
баласының жұқпалы аурулармен ауыруы, анасының теріс резус-факторы, зат
алмасудың бұзылуы және т.б.) байланысты болады. Ал мидың зақымдануынан
жоғары жүйке жүйесінің қызметі қатты бүлінеді. Бұдан бүкіл психикалық
процестердің дамуы бұзылады. Кейде баланың санасы бүлінуі мүмкін. Оған әр
түрлі жарақаттар, мидың қабынуы, психикалық аурулар және т.б. себеп болады.
Бұдан балалардың бүкіл психикалық процестері — ойлау, сөйлеу, есте сақтау,
қабылдау және т.б. қабілеттерінің дамуы бұзылады. Ақыл-ойы кем мектеп
оқушыларындағы басты белгі және психикалық ерекшелік — ойлау процестерінің
жетілмеуі (атап айтқанда, ой қорытындылаудың, талдап жинақтаудың нашарлығы)
болып табылады. Мұның бәрі сананың бүлінуінен болады.[1]
1. 2. Кіші мектеп жасындағы балаларда сананың дамуы
Жеке тұлғаның ерекшелігі дегеніміз — оның өзіне тән мінез-құлғындағы,
іс-әрекетіндегі, көзқарасындағы ерекшелігімен даралануы.
Қоғамдық тұлғаларға ортақ этикалың бірыңғай талаптардың болуына
қарамастан, қоршаған орта жөнінде әр адамның қалыптасқан өзіндік ой-
пікірінің, көзқарасының болуы, олардың өзі өсіріп-білген құбылысқа деген
көзқарасын, ой-пікірін білдіруі заңды құбылыс. Мәселен, біреулер -
айналасындағы құбылысқа таңдана, тамашалай қараса, енді біреулер - сын
көзімен қарап, ой-қорытуы, сын пікірлер айтуы мүмкін.
Балалардың қоршаған ортадағы құбылыстарды түсініп қабылдауы да әр
түрлі. Ол әр адамның жеке басына тән физиологиялық, психологиялық,
биологиялың ерекшеліктеріне байланысты. Жеке тұлғаның ой-санасының, білім
көлемінің толысуына байланысты оның өмірге көзқарасы, белгілі құбылыстарға
баға беруінде де өзгерістердің болуы, толысып жаңарып отыруы заңды құбылыс.
Өмірде бір анадан туған егіз балалардың түр жағынан бір-біріне ұқсас
болғанымен, мінез-құлқы, іс-әрекеті, өмірге деген икемділігі, қабілеті
бірдей болмайды. Сондықтан әр адамды өзінше даралаған жеке тұлға деп
қараймыз. Адамның саналық, мінездемелік қасиеттерін анықтайтын оның санасы
болып табылады. Сана ақыл-ойдан туындайды. Баланың ақыл-ойы біркелкі
дамымайды. Балалар бір-бірін бағалауда қателіктер жіберуі де мүмкін. Кейбір
адамдар өзінің жеке басын басқалардан артық бағалауға тырысады.
Жеке тұлғаға тән қасиеті - ақыл, ес, яғни, өмірді өзінің сана-сезім
өлшемімен қарап бағалауға бейім тұруы. Сондықтан өмірді танып білу -
миллиондаған жеке тұлғалардың сезім, түсінігінен тұрады.
Жеке тұлғаның еске сақтауы өзге адамдардық тәжірибесін жинақтауға да
негізделеді. Әрбір тұлға оларды оқып, көріп, оңығанын, естігенін, көргенін
өз ойына тоңып, содан сабақ алу арқылы да өзінің іс-әрекетін, мінез-құлқын,
сана-сезімін байытады.
Адам өмірде өзі жіберген қателіктерден де, басқалардың қателіктерінен
де сабақ алады. Оны қайталамауға тырысады. Мұны педагогикада адамның өзін-
өзі тәрбиелеуі деп атайды. Басқалардың өнегелі іс-әрекетінен үйрену, оны
өзінің жақсы қасиетіне айналдыру өмір заңы.
Тұлға — жеке адамның мақсатының орындалуы, ерік-жігерінің іске асуы,
өзі жөніндегі ойын, еркін іске асыруға дайындығы және оны іске асыруының
нәтижесі. Ерік-жігер механизмі дегеніміз - адамның өзіне тән қасиеттерін
іске асыруы. Адам ойына келген іс-әрекетті іске асыруда ерікке жол береді.
Бірақ адам бір нерсені істерде алдымен еркін ақыл-парасат таразысына салып,
оны іске асыру жөн бе, басқалар оған қалай қарар екен? -деген ойға қалады.
Ерік-жігердің іске асырылуы ақыл мен санаға бағынышты.
Өмірде кейбір адамдар бір іс-әрекетті іске асырарда өте байыппен
қарап, осының нәтижесі қалай болар екен деп "мың ойланып, жүз толғанып"
іске кіріседі, ал кейбіреулер бірден ойына алғанын апыр-топыр іске асырып,
кейін опық жеп жатады. Осының бәрі адамның ерік-жігер күшінің түріне
байланысты. Тұлға дегеніміз - сезімнің, әсердің, ішкі күйініш-сүйініштің
бойға жинақталған көрінісі.
Алайда, әр тұлғаның эмоциялық сезім дүниесі әр басқа. Біреу жауыздықты
көргенде айғайлап, бақырып, ішкі сезімінің сыртқа шығуына еркіндік берсе,
екінші біреу іштей булығып, көгеріп-сазарып, тас-түйін болып қатып қалады.
Бұл әр тұлғаның эмоциялық сезімі өзін-өзі ұстай алу еркіне байланысты
құбылыс.
Адамның даму және қалыптасуы жайында осы уақытқа дейін әр түрлі
пікірлер мен теориялар орын алып келеді. Атақты грек философтары Платон
және Аристотель адамның дамуын, алдын-ала тағдыр белгілеген тұқым
қуалаушылық табиғатынан деп дәлелдеді. Аристотель құл болушылық немесе
бағынушылықты табиғаттың заңы дейді.
Тұқым қуалаушылық теориясын қолданушы және уағыздаушылардың бірі -
преформистер. Преформизм - XVIII ғасырда биология саласында үстемдік еткен,
адамның дамуы жайлы диалектикаға қарсы философиялық ағым. Преформистер
ересек адамдардық барлық қасиеттері мен белгілері ана құрсағындағы сәбидің
ағзасында болады, сондықтан жеке адамның дамуын алғашқы рет ұрықта пайда
болған қасиеттердің өрістеп күшеюі мен сан жағынан артуы деп қарастырады.
Сана және оның балалық шақта дамуы. Бүгінгі мәселе – сана және оның
дамуы. Біз бұл мәселеге қатысты теориялық көзқарастарды талдай отырып,
оларды белгілі жүйемен іздестіруді шолу жасаумен бастайық.
Психологияда санаға, ойлауға байланысты өзекті мәселелерді өмір
тәжірибесінде маңызды. Біздер әр уақьпта бірінші орынға сананың тарихи
дамуын қойып, бұл мәселені ассоциация психологиясының тәжрибе жүзіндегі
зерттеулері арқылы қай бағытта және оларды қалайша шешкендіктерін
мүмкіндігінше толық баяндап беруді басты міндетім деп санаймын.
1.3. Ғалымдардың бала санасын зерттеудегі жұмыстары
Бала санасының құрамы әрі оның ажырамас қасиеті идея санадары
тегеурінді (персеверациялы) мүлде, бала ондай ойдан тіптен арыла алмайды
дейді. Ондай мүлде мен идея сананың төрінен орын альш орнығады да, олардан
қашсаң да құтылу қиын деп ой түйеді. Шындығында ойлаудағы күйын және шабыс
деген түсшіктер сананың қалыпты жағдайынан ауытқып, сырқат күйге ұшырауы
емес пе. Сана үнемі бір орында, бір қалыпты тапжылмай тұра бере ме, әлде ол
дамыл, өзгерістерге ұшырай ма? Осы сұрақтың өзі-ақ ойлаудың біраз сыр-
сипатын аңғартса керек. Санадағы күйын мен шабыс жайыңдағы Эббингауз бен
оның пікірлестерінің бағытын біздер ассоциация психологаясының шарықтау
шегіне жеткен көрініс деп атаймыз. Бірақ психологияның дамуына бұл бағыт
салмақты үлес қосты деп айта алмаймыз.
Дегенмен, Эббингауз өзінің көзқарасын қорғау ниетімеі бірнеше мысалдар
келтіреді. Онын мұндай мысалдары бір жағынан қарағанда қарапайым болып
көрінеді де, ал екінші жағынан алғанда жігі жабыса қоймайтын дерекіліктері
бірден көзге түседі. Эббингауз былай деп жазды: Сіз өртенеп жатқан үйдің
жабық бөлмесінде қалып қойған адамды көз алдыңызға елестетіңіз және ондай
қатерлі жағдайдан құтылу жолын қарастырыңыз. Сол адам осындай хауіпті
жағдайда өзін қалай ұстай алар еді, ол қандай күйде болады? Ондай адамның
санасы бір жағынан өкпесі алқынып, өз ойымен өзі әуреленіп далбалақта;
жүгіріп келе жатқан ауру адамның кейпін еске түсіреді емес пе. Ол есігі
жабық қалған бөлмеде өрттен кұтылу айласын іздес тіріп, терезе мен есік
арасында ары-бері жүгіріп алақтайды, әлде бір сырттан көмек бола ма екен
деп үміттенеді, оған шыдамы жетпесе, онда ол терезеден, қандай хауіпті
болса да, сыртқа секіріп түсуге мәжбүр болады.
Осындай қауіпті жағдайда оның ойы дегбірсізденіп жай таппай бір
нәрседен екінші нәрсеге секірмелі күйге түседі. Ал екінші жағынан алғанда,
оның құқындағы мұндай қауіпті жағдайға қарсы тұратын қажыры мен табандылығы
санасына саңлак түсіріп, денесін қыздырып бара жатқан оттан аман-есе
құтылудың айла-шарқын іздейді. Сана әрекеті адамда сабырлы сезім тудырып,
қауіпті жаұдайға қарсы тұрса, онда бұл табандылық пен қажырлылық көрінісі.
Біздің сөз етіп отырған мәселемізге қатысты ойлау қасиеті. Мұның бәрі
ассоциациялық байланыстардын жемісі, ол өзіне-өзі қарама-қарсы ассоциация
тудырадьі.
Осы айтылған ойлаудағы екі түрлі бағыттың шашырап жайлауы салдарынан
туындайтын адам ойлауының ерекшеліктерін Эббингауз ауру адамның тек
жабысқақ ой және ол адам идеясынын шабысы сииатыңда болады деп түсіндіреді.
Адам санасындағы мұнда екі түрді ерекшеліктің екеуі де саналы әрекет
болып саналғанымен, олардың шашыраңқы жағдайында адамнын бойын ашу-ыза
кернеп, есалаңдатып жібереді дейді. Баланың даму процесінде мұндай көрініс
оның белгілі бір затқа, іске шүйіліп, оларды қызықтау әрекеттерімен
байланысты, сөйтіп оның табандылығы мен қажырлылығы аркасында әрбір іске
деген құлшынысы сәблік кезеңнен басталады. Алайда баланың ойлауындағы
мұндай әрекеттер, ересек адамдардың істерінен айырмашылығы, олардың өзара
байланысы жоқ жүйесіз сипата болады.
Балалар санасының амуындары басты бағыт ассоциациялық және қажырлылық
принциптері негізіңде өзара тығыз ұштасып, бірімен-бірі біте айнасып
жататым қасиеттері деп санады.
Алайда мүңдай тұжырымның дәрменсіз екендігін бүдан ылайғы кездерде
жүргізілген тәжірибелер аркылы аныктап, ой-ау туралы ассоциация
психологияеынын негізгі жүйесін сақтап алу ниетімен соңғы рет теориялық
көзқарастың іргесі қаланды. Бұл көзқарасты тұжырымдаран немістің психологі
Н.Ах болды.
Ахтың санаға арналған алғашкы зерттеулерінде ассоциация мен қажырлылық
бағыттары тұрғысынан бұл процеске берген түсініктерді жеткіліксіз деп
тапқаны мәлім. Өйткені бүл а бағыт та ойлаудың ақылмен байланысты
болатындығын жете түсіндіре алмады және ассоциациялық байланыстардың өздері
де жан-жақты болатындығы ескерілмеді. Соның салдарынан мұндай көзқарастар
сәтсіздікке ұшырап, балалардың ойлауын зерттеу мынадай үш түрлі арнаға
бөлініп кетті.
Оның бір арнасы – қазіргі бихевиоризм. Бұл арна негізінен бұрынғы
ілімді жоққа шығарады. Бұл арнаны Д.Уотсон және оның жақтастары негіздеген
теорияны басшылыққа алады. Сана процесі бұл теория бойынша алғашқы
қозғалыстардың қарапайым ассоциациялармен алмасуы бастапқы сипатта, не ашық
түрінде көрінеді. Уотсон теориясы мұндай пікірді аяғына дейін жеткізу
мақсатымен ассоциациялық және қажырлылық бағыттарын біріктіре отырып, оны
байқап көру мен қателесу теориясына әкеп тіреді. Мұндай теория бастапқы
кезінде жәндіктердің қылығының шиеленісті жағдайларда қандай болатындығын
түсіндіру үшін қолданылған болатын. Бұл теория бойынша жәндіктер
психологиясында әр алуан әрекеттер жасауының әдіс-тәсілдерін байқап көруі
мен қателесуі адамдардың. белгілі бір мәселені шешудегі, Эббингауз
айтқандай, болжамы сипатында болып отыратындырын көрсетеді.
Сонымен бұл арнадары теорияны қолдаушылардың көрнекі өкілі айткандай,
қарапайым кимыл-қозралыстар жасау нәтижесінде ақылға қонымды әрекеттін іске
асуын ассоциация принциптерімен ұштастыра отырып түсіндіруде дейді.
Мәселенің мұндай бағытта шешілуі. Колумбінің жұмыртұамен байланысты жұмбақ
мәселені шешкеніне үқсас дейді. Мәселенің мұндай әдістермен шешілуін
практикалық маңызы зор деп бағалағанымызбен, оның барлық тетігі байқап көру
мен қателесу әдісінің типіне жатады. Басқаша айтқанда, мәселенің бұл
әдіспен кенеттен шешімін табуы соқыр ойынның қорытындысы сиякты. Сөйтіп бұл
арна бойынша ойлау процесіне қатысты психологтардың ойын алаңдатқан
мәселенің бір саласы анықталды.
Екінші арнадағы психологтар бұл бағытқа қарама-қарсы бағдар ұстады.
Бұл арнадағы психологтар ассоциация принциптерін қорғап қалуға батылдығы
мен сенімі жетпеді. – Өйткені осы кезде ассоциация психологиясының
принциптері мен теориялық негіздерінің іргесі сөгіле бастаған болатын.
Соған орай бұл арнадағы психологтар ойлау жайындағы өзге теорияларға
сүйенбей-ақ адам ойлауының ақылды әрекетгерімен төркіндес жататындығын
ассоциация психологаясының принциптеріне сәйкес қорғап қалуға күш салды.
Мұндай көзқарасты ассоциация психологиясындағы Ах бастаған аса қарқынды
кезеңі деп санауға болады. Ах адам ойлауынын ақылды сипатының тірегі неде
екенін ашып көрсету ниетімен оны ерік процесімен ұштастырғысы келді. Ол
өзінің алғашқы еңбегі Ерік әрекет және ойлау деп аталатын шығармасында
бұл екі процестің арақатынасын ашып көрсетуді мақсат етіп койды. Ах адамның
ерікті әрекетін сол кездегі тәжірибе психологиясындағы қалыптасып ірге
тепкен ассоциация мен қажырлық ағымынан басқа үшінші бір жаңа бағдар –
детерминация байланысы деген пікір айтты. Осы үш түрлі ағымды біріктіріп,
Ах адам ойлауының ақылды мәнін түсіндірді. Бихевиоризмге қарсы түратын
өзінше басқа жол іздеді. Детерминация мәнісі адамда өзге де бағдарлар
сияқты жекелеген нәрселердің себепті байланыстары және оның реттеуші күші
болды, солар арқылы біздер нәрселерді ассоциация процестері мен саналы
түрдегі ерікті әрекетімізбен оймыздың шашырап кетпеуі үшін оларды сол
детерминация қүшімен реттеп отырамыз деген пікір айтты.
Ахтың айтуынша детерминация – ассоциациялык түсінікке тән қасиет
ерікті әрекеттің мақсатты болуында.
Сонымен, Ах сана процесін теологиялық негізге тіректей отырьш, бір
жағынан вюрцбург мектебінің идеалистік және виталистік бағытына қарсы
болса, ал екінші жарғынан ескі механикалық ассоциация мектебіне қарсы
шықты. Ол үш түрлі бағытты біріктіріп, оларды өзара қиыстыру арқылы
ойлаудың негізгі қасиеттерін түсіндіруді діни нанымдары мақсатты әрекет пен
ассоциация процестеріндегі тәуекелшіл әрекеттердің реттелуі деген қағидаға
сүйенді. Соның нәтижесінде ақылды ойдың мәні ашыла түседі деген түсінігін
ақтамақ болды. Алайда ойлау процесі жайындағы мұндай теориялық көзқарас пен
тәжірибелік зерттеулерінің қорытындыларын ассоциация психологиясынын жолына
түсіп тығырыққа келіп тірелді.
Үшінші арнадағы психологтар бұл ғылымның бүкіл даму тарихында
қалыптасқан ассоциация мектебінің атомистік бағдарына серпінуі. Алайда бұл
ағым да идеалистік көзқарастың батпағынан шыға алмады. Ассоциация
мектебінің ілімін қайта қарастырып, оған ден қойған вюрцбург мектебі. Бұл
мектепке О.Кюльпенін шәкірттері бастаған бір топ психологтар жатады. Олар
тәжірибелік зерттеулерінде ойлауды психикалық процестердің өзге түрлерінен
үзілді-кесілді бөліп алып, оңашалап қарастырды. Бұл психологтар еске
байланысты мәселені ассоциация заңдарына негіздеп іздестірді де, мұндай
зандылықтар ойлауды зерттеуде дәрменсіз деп жариялады.
Ең алдымен вюрцбург мектебінің нендей мәселермен шұғылданғанын
естеріңізге салайын. Бұл мектептің басты бағыты сіздерге мәлім. Сондықтан
бұл мәселені егжей-тегжейлі қарастырмай-ақ,оған қысқаша шолу жасайын.
Екіншіден, бұл мектеп ойлау процесінің абстракті екендігін, оның сезімдік
әре-кеттерге қатынассыз, көрнекілігі жоқ көмескі, сұрықсыз сипат-тарын
атады. Сөйтіп олар өзара байланысы болмаған француз асихологі А.Бине
бастаған мектептің пікірлерімен үндесті. Бине мектебінің өкілдері өз
зерттеулерінде саналы әрекет бейнелерге бай келеді (мысалы, біздердін түс
көруіміз), ал мағынасы жағынан сұрықсыз келеді. Бине сана мазмұнының бай
болуы ұлы шахматшылардың санасына ұқсайды, бірақ олардың ойынының
бейнелілігі сүреңсіз дейді. Мұңдай зертеулер ойлау процесіне қатысты өзекті
мәселелерді шешуде дәрменсіздігін бірден аңғартты. Егер біздер бірсыпыра
бейнелер мен сөздерді басымыздан кешірген жағдайларға орай өз
байқауларымыздан аңғарылғанымен, ал сана процесінде ондай ерекшеліктер
кездейсоқ және көмескі сипатта болып, бұл процестін негізгі мәнін білдіре
алмайды дейді. Олау процесі жайындағы вюрцбург мектебінен шықкан мұңдай
шындыкпен салыстырғысыз догмалык пікір ойлау туралы идеалистік көзқарастын
таралуына бастама болды. Бұл мектептің негізгі философиялық тірегі ойлау
процесін түйсік сияқты әуел бастан пайда болған процесс деп санауы. Сана
процесіне осындай анықтама берген Кюльпенің пікірі осы үшінші арнаға.
Түйсік зертеуіішіердін үранына айналды.
Бұл арнадағы психологтар ассоциация психологиясы бағытынан
ерекшелініп, бір жағынан ойлауды біз санамызға тән қарапайым процестердің
қисындарын өзгеше деп санаса, екінші жағынан, ойлау әуел бастан пайда
болған түйсік сияқты процесс деуі. Сондықтан ол тәжірибеге тәуелді емес
дейді. Соған орай ойлаудың бастапқы қызметін де олар адам санасының қажеті
деп санады. Бұл барытты сол кезде пайда болыи өздерін исихо-витализмді
қолдаушыларымыз деп санаған Г. Дриша мен тағы басқа зерттеушілер құптады.
Олар психологиядағы ересек адамның ойлауының жоғары сатысы болып саналатын
абстракциялауды тірі материяның бастапқы кезінде пайда болған
ерекшеліктерінен дамып жетілді деген ойды қуаттайды. Дриша адамның бойында
әуел бастан пайда болған ақылдылықтың болуы құрттардың тіршілігіндегі
қылықтарын түсіндіру заңдылығы сияқтық кажетті нәрсе дейді. Виталистердің
пікірінше тіршілік етуі кажеттілігі адамның жоғары дәрежедегі ойлау
әрекеттерінің сипаттарымен қатар қойылып қарастырылады.
Осы аталған үш түрлі арнадағы психологтардың мектептері мен ұстаған
жолы және арнайы жүргізген тәжірибе зерттеулерінің бағдары ассоциация
психологиясының көзқарастарына тіректеле отырып, ойлау процесін тығырыққа
әкеп тіреді. Сөйтіп, оны түрлі қисындастырулар арқылы негізгі мәселенін
сырын аша алмай, көзқарастары тұрғысынан өресі тар шеңберде қалып койды.
Ал осы үш арнадағы мектептердің сана туралы ұсынған бағыттары мен
өзара талас-тартыстары, қайшы көзқарастарын тәптіштеп талдап жатудың қажеті
бола қоймас деп ойлаймын. Егер вюрцбург мектебі мен қазіргі бихениоризм
ассоциация психологиясына қанағаттанбай, оған сын көзімен қараған болса, ал
олар өзара біріне-бірі қарама-қарсы бағыт ұстағандығын біздер айқын көріп
отырмыз. Бихевиоризм белгілі бір жағдайда вюрцбург мектебінің іліміне
өзіндік серпілуі мен көзқарасын таныта білуге ұмтылғаны айқын жайт.
Сөз етіп отырған мәселеге қатысты құрылым исихологиясының ойлау
теориясы жайында өзіндік бағдары бар. Бұл психологияның мәнін түсіну үшін
ең алдымен осы бағыттың пайда болуының тарихи жағдайымен ұштастыра отырып
арастырған жөн болар деп білеміз. Шын мәнінде бұл бағыт психологияға қарама-
қарсы қойылған бағыт деп тану керек. Бұл тікелей туындап шыққан деген қате
түсінік бар. Ал тарихи шындық олай емес.
Балалар психологиясындағы сана туралы көзқарас Бюлер еңбектерінде
кеңінен өрістеді, ол вюрцбург мектебінің ой теориясы душар болған
дағдарыстан биологиялық көзқарас пен балалық кезеңді құтқарудың сәті түсті
деп қуанышқа бөленді. Құтқарудың бұл жолы Бюлер еңбектерінде баяндалып, ол
балалардың сана әрекеті, ең алдымен, биологиялық тұрғыдан қарастырылып, ол
жоғары сатыда тұрған маймылдардың ойлауы мен адам ойлауының тарихи даму
ерекшеліктері арасындағы олқылықты толықтыруға себебін тигізді.
Сөйтіп, балалардың сана әрекетін сол маймылдар мен адам ойлауының
ортасында орын алатын биологиялық дамудың өткелі сияқты деді. Бұл авторлар
баланың биологиялық даму ерекшеліктеріне сәйкес оның ойлау әрекетін де осы
негізге сүйене отырып түсіндіруді мақсат етті.
Мұндай жайттардың бәрі оғаш болып көрінгенімен, бір жағынан алып
қарағаңда, менің пікірімнше, Ж,Пиаженің теория да сол көзқарастың тарихи
даму тармағына жатады деп ойлаймын. Ж.Пиаженін теориясы біздерге мәлім.
Дегенмен, бір теория жайында ерекше ескерерлік бір жайт бар. Ол теория өте
бай зерттеу нәтижелеріне тіректеліп қана қоймай, оның нәтижелері балалардың
санасы жайындағы қазіргі ілімге де енген. Сондықтан бұл білімді осы бағьпта
енді ғана көтеріліп жүрген өзге де зерттеулермен салыстырып қарағанда, бұл
ілімді аяғына дейін жеткізілген зерттеу деп санауға болады.
Пиаже теориясында сананың дамуында биологиялық және әлеуметтік
факторлардың арақатынасына қатысты идеяны ерекше маңызы бар. Пиаже
концепциясы бұл орайда өте қарапайым. Ол З.Фрейдтін психоанализімен және
оған жақында Э.Блейлермен бірге, бала санасының дамып жетуінің алған
басқышы – өз ойынан рахат көріп қанағаттануы. Мұндай прнцип баланың
санасында жетекші қызмет атқарады. Сәби кезеңінен бастап бала санасы
арқылы, Пиаженің айтуынша, оның өзінің жартылай соқыр сезімі биологаялық
әрекетімен ұштасьш, одан қалайда рахат табу бағы тында дамиды дейді.
Бала санасындағы мұндай сипатты Блейлер аутистихалық сана деп атайды.
Пиаже бала ойлауының бұл түрін бағытсыз ой дейді (өйткені, баланың жасы
өсіп, оның ойының қисынды болудан айырмашылығы тұс көру сипатыңда болып,
бала өз тілегін қанағаттандаруды түсінде айқын көруі сияқты болады. Бала
санасының мұңдай түрлері нағыз мағыналы сипаттан көрі ойының ерікті түрдегі
армандау сипатында дамитындығын көрсетеді. Дегенмен, баланың даму процесі
үнемі әлеуметтік ортаның жағдайына тәуелді болып отыратындықтан олар
өздерінің санасын ересек адамдардың санасына тенестіре түсуіге ұмтылып
отырады дейді Пиаже. Осы кезде баланы сөйлеуге үйретіп, тілді меңгертеді.
Сөйлеу нәтижесінде баланың санасы айқындала түседі. Сөйлесу нәтижесінде
баланың әлеуметтік ортамен қарым-қатынасы дамиды. Бала әлеуметгік ортада
өзгелердің де ойын түсініп, оларға жауап беруге үйренеді, сөйтіп, оның
өзіндік ойы қарым-қатынае жасау нәтижесінде өрістей бермек дейді.
Баланың әлеуметтік оргада қарым-қатынас жасауына ерекше мән беріп, оны
Пиаже бейнелі түрде анықтап әлеуметтенуі жеке меншіктің әлеуметтенуі
скяқты процесс ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.