Қазақ тілінің дәстүрлі мәдениет лексикасы

Пән: Тілтану, Филология
Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 33 бет
Таңдаулыға:

Қазақстан Республикасының білім және ғылым министрлігі
Ж.Досмұхамедов атындағы педагогикалық колледжі

Филология және тіл білімдері
кафдерасы

КУРСТЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы:
Қазақ тілінің дәстүрлі мәдениет лексикасы

Орындаған:
Жетекші:

Орал 2012

Мазмұны

Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
1 тарау. Қазақ тілінің дәстүрлі мәдениет лексикасы
1.1. Қазақ тілінің лексикасының
зерттелуі ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ..8
1.2. Этномәдени лексиканың лингвистикалық
сипаты ... ... ... ... ... ... ... . ... ... .12
2 тарау. Дәстүрлі мәдениет лексикасының ғылыми негіздері
2.1. Қазақ тілінің мәдениет
лексикасы ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...15
1.2. Құндылықтар және рухани мәдениет лексикасының ғылыми негіздері..25
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..33
Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
..35
Кіріспе
Зерттеудің өзектілігі. Қазақ тіл білімінде әсіресе соңғы жылдары
көбірек көңіл бөліне бастаған антропоцентристік бағыттағы зерттеулердің
нәтижесі ұлттық байырғы тұрмыс-тіршілігінің, қазіргі болмысы мен өткендегі
өмір сүру тәжірибесінің, күнкөріс мәдениетінің, өзіндік ежелгі заттық және
рухани құндылықтарының түрлі тілдік көріністері тек лексика мен
фразеологияда ғана емес, ономасиологияда да, фоносемантика мен перифразалық
құбылыстарда да көрінетінін дәлелдеп отыр.
Мәдениет бұл – аса күрделі, көп деңгейлі жүйе. Мәдениетті
тасушысына байланысты бөлу дәстүрге айналған. Осы тәуелділікке байланысты
әлемдік және ұлттық мәдениет болып бөлінеді. Әлемдік мәдениет – бұл
біздің планетаны мекендеген барлық әртүрлі халықтардың ұлттық мәдениетінің
ең жақсы жетістіктері. Ұлттық мәдениет өз кезегінде әртүрлі мәдени
кластың синтезі ретінде, қоғамдағы белгілі бір әлеуметтік қабаттың және
топтың мүддесінен шығады. Ұлттық мәдениеттің әртүрлілігі оның қайталанбауы
және жасампаздығы руханилығынан (тіл, әдебиеті, музыкасы, майлы бояу,
діни), сол сияқты заттық мәдениетінен (экономикалық ерекшелік жағдайы,
шаруашылықпен айналысу, еңбек дәстүрі және өндіріс) шығармашылық пен
тіршілік сферасында т.б. көрінеді. Қоғамның көптеген мүшелері мәдениетінің
құндылығын, сенімді, салт-дәстүрді басшылыққа алады. Сондықтан ол –
доминант мәдениеті - деп аталады. Бірақ, қоғам бірнеше топқа (ұлттық,
демографиялық, әлеуметтік, кәсіби т.б.) бөліне бастағандықтан әрқайсысында
ақырындап өзіндік мәдениет қалыптасады, дәлірек айтқанда құндылық жүйесі
және өзін-өзі ұстау ережесі қалыптасады. Осындай кіші мәдениет әлемі –
субмәдениет – деп аталады. Мысалы: жастар субмәдениеті, кәрілер
субмәдениеті, ұлттың азшылық субмәдениеті, кәсіби субмәдениеті, қалалық,
ауылдық т.б. болып бөлінеді. Доминант субмәдениеті тіл ерекшелігі
жағынан, өмірге көзқарасы, өзін-өзі ұстауы жағынан ерекшеленіп тұрады.
Субмәдениеттің доминант мәдениеттен тек қана айырмашылығы болып қана
қоймай, оған қарсы тұра алады, және де доминант құндылығымен әрқашан
іліністе болады. Бұл – қарсымәдениет (контркультура) деген атпен жүреді.
Қылмыс әлемінің субмәдениеті адамзат мәдениетіне қарсы болады. Мысалы, 60 -
70 жылдардағы жастардың қозғалысы хиппи Батыс Еуропа және АҚШ-тағы,
америкалық құндылықтарды: атап айтқанда – әлеуметтік құндылықты, моральдық
норманы және қоғамның тұтынушылық адамгершілік мұраттарын, ішіп-жеуді,
саяси ымырашылдықты, сексуалды тұрақтылықты, конформизмді және
рационализмді теріске шығарды. Қазақстандағы орыс тілді жастардың өз тілін,
салт-дәстүрін, дінін білмей басқа дінге, секталарға енуі, батыстың кейбір
мәдениетіне қол созуы, шетелдің порнографиясын, видеокасетасын дәріптеуі
т.б. қосар едік. Рухани мәдениет – адамдардың талғамына байланысты
дамыды. Ол өзінің құрамдас бөлігі ретінде эстетика мен этика нормаларын
қабылдауға мәжбүр болды. Салт-дәстүр – адамзаттың рухани көне
құбылыстарының бірі. Этнографиялық зерттеу мынаны көрсетеді: салт-дәстүр
қоғамдағы архаикалық мәдениеттің доминанты болып табылады. Салт-дәстүр –
әдеттегі саналы түрде адамзаттың аз өзгеріске түскен түрі. Әдет-ғұрып аса
қарапайым мінез-құлықтардың бүтіндей, үйреншікті өмір салтының үлгілерінің
негізінде қалыптасады. Олар қоғамда белгілі бір уақытта, орында, белгілі
бір – оқиға – жағдайға байланысты қолданылып жатады. Ол үлгіге қарекеттің
айқындалмаған бір бөлігі енгізіледі (Ө. С. Төкенов. Мәдениеттану негіздері.
2001. – Б. 63.).
Рухани мәдениет пен мифологияның тұтасып, бітісіп кеткен тұсын Мәшһүр-
Жүсіп шығармаларының этномәдени лексикасын талдағанда көзіміз жетті.
Екеуінің айырмашылықтары да жоқ емес. Мифология көбіне адам қиялының жемісі
ретінде көрініс береді. Сыртқы тылсым дүниенің сырын ұғынуға ұмтылудан
шыққан әрекетпен бейнеленеді. Тәңір мен бата аяқты, ұмай мен неке қиярды,
бақсы мен септі, абыз бен жасауды тіптен салыстыра алмаймыз. Әрине, бұл
арада өлік шығаруға, сәби дүниеге келгенде жасалатын ырым-жоралар мифпен де
байланысы байқалады. Ал, сеп, жасау, қалың мал, сүйінші, қынаменде сияқты
лексикалар таза қазақтың өз ішінен шыққан рухани этномәдениетпен тығыз
байланысты. Бірақ, кей жағдайда мифпен бекитін тұсы да жоқ емес. Біз Мәшһүр-
Жүсіп Көпеев шығармасынан алынған қазақтың этномәдени тұрмысына жақын
лексикаларға ғана талдау жасайтын боламыз. Олар: бата аяқ (миф араласқан),
талақ (дін араласқан), кит кигізу, сеп, жасау, қалың, қалың мал, жиырма,
тоғыз (миф араласқан), шілдехана (миф араласқан), қынаменде, қыз ойнақ,
көрімдік, сүйінші, байғазы, сауға, сауғат, төркін т.б.
Осы зерттеулердің нәтижесіне сүйене отырып, идиоэтникалық семантика
ұғымын тілде сақталған этнолингвистикалық деректердің, қалтарыста жатқан
тілдік фактілердің сөйлеуі деп түсінуге болады. Себебі идиоэтника сөзі
(гректің идио – өзіндік, ерекше және этнос – тайпа, халық
сөздерінің бірігуінен жасалған) ұлттық ерекшелік дегенді айқындайды.
Демек идиоэтникалық семантика ұлттық-мәдени ерекшелікті, этникалық
өзгешелікті, этнос болмысын танытатын семантика дегенді білдіреді.
Осындай ұлттық немесе идиоэтникалық болмыс лексикалық бірліктер мен
тілдік құбылыстардың таңбалық ерекшелігі ретінде тілдің көптеген салаларын
жан-жақты қамтиды. Қазіргі лингвистикалық зерттеулердегі антропоцентристік
бағыт тіл мен сөйлеудегі дәстүрлі мәдениет ерекшелікті зерттеуге жаңа
мүмкіндіктер ашып отыр.
Осы орайда дәстүрлі мәдениет туралы небір құнды дерек-мағлұматтармен
толықтырып, мазмұн, тақырып ауқымын кеңейтіп, мән-мағынасын тереңдете
түсетін тілдің дерек көздеріне ауыз әдебиетінің ішінде ғұрыптық фольклор
шығармалары жатады. Ауыз әдебиетінің өзге жанрлары тәрізді олар халықтың
ерте заманғы тұрмыс-тіршілігінің куәсі, өмір айнасы болумен қатар, таза
көркемдік қасиеті мен дүниетанымдық ерекшелігі тұрғысынан да ерекше бағалы.
Ғұрыптық фольклор лексикасының идиоэтникалық семантикасын ашу – қазақ
этнолингвистикасы мәселелерін шешудің, оның табиғатын ашудың бір маңызды
жолы. Осы тұрғыдан алғанда тақырыптың өзектілігі даусыз. Сондықтан осы
бағытты этнолингвистикалық ізденулердің кейінгі жылдары ерекше назар
аударуы да зерттеу нысанымыздың зәрулігін көрсетеді.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы - Дәстүрлі мәдениет лексикасы идиоэтникалық
семантика тұрғысынан арнайы алғаш рет қарастырылып отыр. Идиоэтникалық
семантика мәселесі орыс тілінде де әлі арнайы зерттеліп, жүйелі түрде
қарастырылған емес. Бұған дейін дәстүрлі лексиканың жеке мәселелері,
фразеологизмдік қолданыстар этнолингвистикалық сипатта әредік айтылған.
Бірақ біртұтас жеке мәселе ретінде, монографиялық зерттеу деңгейінде әзір
онша сөз бола қойған жоқ. Сондықтан да ғұрыптық фольклор лексикасына жан-
жақты ғылыми талдау жасай отырып, тілдің идиоэтникалық семантикасына,
дүниетанымдық қызмет аясына неғұрлым тереңірек бойлау, солай етіп барып
этностың өзін жете тани түсу әсіресе қазіргі егемендік жағдайда айрықша мән-
мазмұн алып отыр. Осы тұрғыдан қарағанда, қазақ фольклоры мазмұнындағы
ұлттық ғұрыптың этномәдени болмысын тіл арқылы анықтауды мақсат еткен
аталмыш жұмыста идиоэтникалық семантика мәселесінің теориялық және
практикалық мәнін ашуға талпыныс жасалды.
Зерттеу нысаны – Қазақ тілінің дәстүрлі мәдениет лексикасы.
Жұмыстың мақсаты мен міндеттері дәстүрлі мәдениет - лексикасының мәнін
ашу, тілдің дүниетанымдық қызметін қарастыру. Осы мақсатқа жету үшін
мынадай міндеттер қойылады:
- Дәстүрлі мәдениет лексикасының семантикасын сипаттау;
- қазақ фольклорындағы этномәдени сипаттағы тілдік бірліктерді
зерттеу;
- дәстүрлі мәденииет лексикасының идиоэтникалық семантикасын
әлемнің тілдік бейнесі тұрғысында алып сипаттау;
- дәстүрлі мәденииет лексикасындағы көне тіл құбылыстарын
этнолингвистикалық астарлары арқылы анықтау;
- дәстүрлі мәденииет туындыларының жалпы түркілік қабатына тән
көптеген идиоэтникалық бірліктерді талдау арқылы олардың
басқа туыс тілді этностармен ұқсас, ортақ жерлерін, олардан
бөлек кейбір өзіндік ерекшеліктерін көрсету;
- этнолингвистикалық, этимологиялық зерттеулер нәтижесінде
бірқатар түркі-моңғол тілдеріне ортақ тұлғалар мен араб-
парсы тілдерінен енген сөздерді анықтап түсіндіру.
Зерттеудің негізгі дереккөздері – тілдік және этномәдени мазмұнды-
ақпараттық құрылымдағы қазақтың бай ғұрыптық фольклоры. Қосымша деректік
материалдар Б.Уахатовтың Қазақтың халық өлеңдері (Алматы, 1974), Оразақын
Асқардың жинап, құрастырумен шыққан қазақ халқының Қара өлеңдерінен
(Алматы, 1989), Б.Абылқасымовтың Телқоңыр (Алматы, 1993), Наным-сенімдер
ғұрпының фольклоры (Алматы, 2004) атты кітаптарынан, өзге де түрлі ауыз
әдебиеті мәтіндерінен алынды.
Жұмыстың теориялық маңызы және практикалық құндылығы. Еңбектің
теориялық маңызы – дәстүрлі мәденииет лексикасындағы ұлттық нақышы бар
тілдік бірліктер негізінде ғұрыптық мәдениеттің идиоэтникалық семантикасын
тіл мен ұлт, тіл мен мәдениет сабақтастығында түсіндіруде.
Зерттеу жұмысының нәтижелері мен тұжырымдары - этнолингвистика,
когнитивті лингвистика, лингвомәдениеттану, психолингвистика сияқты ғылым
салаларына қатысты өзекті мәселелерді айқындауға, осы бағытта зерттеулер
жүргізуге септігін тигізеді
Зерттеудің әдістері - сипаттамалы, этнолингвистикалық,
семасиологиялық, тарихи-салыстырмалы және этимологиялық зерттеу әдістері
қолданылды.
Жұмыстың құрылымы - кіріспеден, екі тараудан, қорытындыдан,
пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1 тарау. Қазақ тілінің дәстүрлі мәдениет лексикасы
1.1. Қазақ тілінің лексикасының зерттелуі
Лексика – этномәдениетті танытатын сөздер мен сөз тіркестер жиынтығы.
Этнографиялық тұрақты тіркестер баспа сөздерде жарияланып, танымдық мәні
болды [4]. Халықаралық Қазақ тілі қоғамының президенті Ө. Айтбайұлының:
Ата-бабадан мирас боп келе жатқан ұлт мәдениетінің тегершігі тектес дәстүр-
дағдысы бар, оның жайын кім ойлайды? Күлшесіз күшің кетер, ал тілсіз,
мәдениетсіз ел қай мұратқа жетер?! деген ұлағатты сөзі, зерттеуді
себеппен, нєтижеге жетелейді [45, б.12].
Ш. Құрманбайұлының ұлттық тілдің болашағы туралы жазған: лексикалық
қабат дұрыс қалыптастырылмаса халықтың әлеуметтік, рухани - мәдени
қажеттігінің өтелмейтінін айтады [6, б.134]. Сайып келгенде осы айтылған
пікірлер ұлттық мүдде тұрғысынан шықты. Мәселе, қай ұлттың өкілі айтты
дегендік емес, қалай айтты деген ой жотасы тұрғысынан қарауымыз керек
сияқты. Зерттейтін объектінің лексикалық құрамын білмей, этномәдениет
лексикасын нақты болжау мүмкін емес. Қазақ лексикасы жөнінде бірқыруар
зерттеу еңбектер жарық көрді. М. М. Копыленконың Особое место занимают
исследования в области лексики и фразеологии... – деген сөзі осы мәселеге
қатысты айтылса керек [6, б.18].
Қазақ лексикологиясын зерттеу ауқымы осы айтылған жайттармен
шектелмейтіні де белгілі. М.М. Гухманның айтқан: Характерным для
большинства лексических группировок является недостаточная регулярность и
обобщенность образуемых с их участием противопоставлений [4, б.26] пікірі
де бір сәт ойландыруға тиісті. Бұл салада қайшылыққа толы тың қағидалар да
бой көрсетті. Оның кейбірі қазақ ғалымдарының да назарына ілікті: В.А.
Звигенцев синхрония мен диахронияның қатарында панхрония мен ахронияны
қатар қараса болмас па екен деп жалпы адамияттық проблеманы көтереді [4,
б.5]; Л. В. Калинин орыс лексикасындағы түркі сөздеріне тоқталады [5,
б.83]; В. А. Богородицкий түркі тілдері мен диалектісін тереңдете зерттеу
ұсақ диалектілерді қалпына келтіруге себебі тиіп қана қоймай, нақты
алғашқы белгілерінің өте жақсы көрсеткіші болады – дейді [6, б.334].
Лексикология лингвистиканың бір саласы ол тілдік сөздердің және сөздердің
қасиеттерінің басты бөлімдері болып табылады десе [6, б.9]; Академик
В.М.Жирмунский көптеген сөздің картасын сақтаған Немістің этнографиялық
атласы жергілікті жердің атауларының географиялық таралу мүмкіндігі заттық
және рухани мәдениетімен сәйкес келетінімен өлшенетіндігін айтты [6,
б.490]. Халық өлеңдерін, дәстүрін, мақал мен мәтелдерді ауызекі сөйлеу
тілінің этолоны деп қарады [6, б.4]; Д.Э. Розенталь номинативті және
стилистикалық функцияны экзотикалық лексика толықтыратынына көңіл бөлді [7,
б.74]. Этномәдениеттің ғылыми дәйектемесі ретінде қаралатын әдебиеттердің
негізгі түйіні біз зерттеп отырған жұмыстың мәні мен мазмұнын ашуға септігі
тигендігін осы келтірілген сілтемелерден-ақ байқауға болады. Академик Ә.
Қайдаров: Тиімді тәсілге айналған тарихи-салыстырмалы әдіс – десе [7, б.4].
Түркі тілдері генетикалық жағынан туыс емес көптеген елдердің тілінде
ұшырасып жүр, бұған сөздердің шығу тегін салыстырмалы зерттеу жүргізу
нәтижесінде көзіміз анық жетті.
Абай ортасының әлеуметтік-экономикалық кескін-келбеті, ол өмір сүрген
сол тұстас дәуірдің киім үлгісі, салт-сәні, даламыздың даналығы мен заң-
дәстүрі, ақынның соқтықпалы соқпақсыз өмір жолы оның кейінгі ұрпаққа,
келешекке мирас еткен енегелі өлең үлгілерінен, қарасөздерінен, әсіресе,
шығармаларының лексикасынан анық, айқын көрінеді. Ақын туындыларының
этнографиялық лексикасын халқымыздың 19 ғасырдың 2-жартысындағы заттай-
рухани мәдениетінің, көшпелі тұрмыстың кейіп-кескінінің көркем көрінісі
десе болады. Ол елінің елу жыл бойындағы тірлік-тынысын көрсету арқылы
танымдық та, тағылымдық та мәні ерекше этнография-мәдени көрінісін кең
келемде алғаш рет хатқа түсірді. Оны іштей саралап, ірі-ірі үш салаға
бөлуге болады: заттай мәдениет атаулары, рухани мәдениет атаулары және
халықтық метрологиямен сабақтас ұғым атаулары. Абай шығармаларындағы осы үш
сала этнографиялық лексика тұрмыстық түрлі сөз қолданыстардың қай-қайсысы
да елдің ежелгі тарихымен, әр алуан көне дәстүрлерімен тығыз байланысты.
Осы тұрғыдан алғанда заттай мәдениет лексикасының езі іштей бірнеше
тақырыпқа жүйеленіп кетеді.
Киім-кешек атаулары: шидем, кемер, оқалы тон, кәмшат бөрік, күләпара,
күлдәрі, жырым балақ жарғақ шалбар, шекпен, мықшима былғары етік, киіз
байпақ т. б.
Әсемдік және мата бұйымдарына қатысты атаулар: бергек, кісе, шақпақ,
дәндәку, қақтаған күміс, сүрме, шолпы, жыға, қамқа, масаты, меруерт,
торғын, торқа, бөз, саң;
Қару-жарақ атаулары: шоқпар, сауыт, дулыға, қанжар, тоқпақ, сойыл,
иген жақ т. б.;
Баспана және үй мүлкі атаулары: ықтырма, қос, сабау, шарайна, таспа,
шуда жіп, жабағы, жарғақ жастық, бақыр, шонтай, шөншік, малма, пыстан, мыс,
қазан т. б.;
Қолөнер кәсібіне,ер-тұрман, ат әбзелдері: кісен, ноқта, қалмақы
үзеңгі, биік қасты ер, жіп шідер, сабау қамшы, қанжыға;
Аңшылықпен ұсталыққа қатысты этнографиялық атаулар: көрік, дүкен,
томаға, тұзақ, кесте, кестеші, ою, өрнек салу, біз, темір шетік.
Заттай мәдениетке байланысты келтірілген осы атаулардың дені ездерінің
тікелей ұғымының сыртында тарихи лексологиямен байланысты аса маңызды
деректік те қызмет атқарады.
Абай шығармаларының этнографиялық лексикасының ендігі бір үлкен
көрінісі рухани мәдениет атауларынан тұрады. Бұларды да іштей бірнеше түрге
бөлуге болады. Қазақ халқының бұрынғы экономикалық-әлеуметтік өмірімен,
Ел басқару жүйесімен байланысты қалыптасқан атауларға: ақшомшы,
кірелеу қойма қою, мәліш сауда, башалшік, қазы уәзір, барымта, шар салу,
атшабар, дүре, ылау, елубасы, жүгіну, жатақ, ояз, сұлтан, старшын, күң,
құл, малай т. б. жатқызуға болады;
Салт-дәстүрге, әдет-ғұрыпқа қатысты лексикалық топтар: қалың беру, үкі
тағу, тумар тағу, шілдехана, жыртыс салу, қыз таныстыру, көрімдік, жар-жар,
беташар, қынаменде, алты жақсы, сыбаға, наурыздама қылу;
Түрлі ырым-жырымға, діни сенім-нанымға, аңыз-ертегілерге қатысты
этнографиялық сез қолданыстар: айдаһар, дию, жалмауыз, самұрық, пір,
періште, шаман, диуана, зекет, шыраққа табыну, отқа табыну, шырақ жағу,
ораза түту, тасбиқ, тұмар, дұға, қыдыр т. б.;
Халықтық метрологиямен байланысты межемелшер атаулары: түстік, күндік,
кештік, жаңа мүшел, ар шөпке, ділдә, уыс. б. Абай тілінің этнографиялық
лексикасынан мұндай тарихтық, танымдық мәні мол атаулар кептеп кездеседі
1.2. Этномәдени лексиканың лингвистикалық сипаты
Этномәдениет сөзінің этимологиясын екіге бөліп қарастырамыз. Этнос
– тарихи қалыптасқан этникалық қауымдастық – тайпа, халық, ұлт. Этно
күрделі сөздің бірінші бөлігі мағынасы халыққа байланысты: этногеография,
этнодемография, этномәдениет, этнолингвистика, этнопедагогика, этнотілдік,
этноәлеуметтік, этномінез-құлық айқындалады. Этномәдениет – этнографияның
құрамдас бөлігі болып табылады. Этнография – белгілі бір халықтың
этногенезін, заттық, рухани мәдениетін, тұрмыс-салт, әдет-ғұрып
ерекшеліктерін зерттейтін ғылым. Академик Ә. Қайдаровтың:
Зерттеу мақсатына байланысты қазақты этнос деп қараудағы мақсат – оны
төмендету емес, қайта оның басып өткен ұзақ та сатылы даму жолын
(ретроспективті бағытта) саралай түсудің, тарихи этнотұлға ретінде танудың
бірден-бір дұрыс жолы, кепілдігі - деген сөзі зерттеудің бағыты дұрыс
екендігін көрсетсе керек [7, б.11].
Екінші компоненті мәдениет араб тіліндегі мудун сөзі біздің
түсінігіміздегі қала мағынасын берсе, медэни - қала тұрғыны деген
ұғымды меңзейді. Осыдан мәдениет деген сөз пайда болған. Сөздіктерде бұл
сөзге дұрыс анықтама бермеген. Мәдениет орта ғасырлық мұсылман мәдениетінің
өркендеу кезеңінде қалыптасқан түсінікпен байланысты. М-Ж. Көпеев
мәдениет терминін ХIX-XX ғ. ең алғашқы қолданған адам. Кейбіреулер
шаһарларда жиылып, егінмен ас қылады. Бұларды: Мәдени халық – дейді, яғни
Ғылымды жұрт - дейді (М-Ж. 9 т. – Б. 223). Мәдениет терминінің орнына
әдет-ғұрып нормаларының ережесі ретіндегі көрсеткіші болып табылатын басқа
синонимдер де қолданылды. Мысалы: Өлгеніңше өзіңді тәрбиелеп бағайын
(Қамбар батыр, 339). Тәрбие, әдет-ғұрып (Ш. Уәлиханов), дәстүр (Ы.
Алтынсарин), хикмет, ғибадат, иман, ғылым сөздерін (А.Құнанбаев)
пайдаланған.
Мәдениет осы мағынасында Еуропаның әлеуметтік ойшылдарының сөз қолдану
айналымына ХVIII ғасырда енді, дегенмен мәдениет деген ұғым туралы
түсініктері ертерек қалыптасты. Ағартушылардың көзқарасы бойынша мәдениет
ақыл - ой дегенді білдірді. Джамбаттист Вико (1689 – 1744), Иоганн
Готфрид Гердер (1744 – 1803), Шарль Луи Монтеське (1689 – 1755), Жан Жак
Руссо (1712 – 1778) мәдениет қоғамдық орындардағы тәртіпте және саяси
мекемелерде ақыл-ой ретінде айқындалады деп есептеді. Ол, ғылым мен өнер
жетістігімен өлшенеді дейді. Мәдениеттің мақсаты мен жоғарғы ақыл-ой бір-
бірімен сай келеді: ол – адамдарды бақытты ету. Бұл мәдениеттің концепциясы
болды – эвдемоникалық деген атпен аталды. ХIХ ғасырдың екінші жартысында
мәдениет деген ұғым ғылыми терминге айналды. Ол қоғамның жоғарғы дамуы
деген қағидадан арылады. Енді мәдениет – өркениет және қоғамдық-
экономикалық формация, жаһандану деген ұғымдармен түйіседі. Сөйтіп,
мәдениет пен өркениет ұғымы қатар қолданылып келді. Қоғамдық –
экономикалық формацияны ғылыми айналымға енгізген Карл Маркс (1818 –
1883). Ол тарихты материалистік тұрғыдан түсіну негізін қалады. Көптеген
жылдар бойы мәдениет пен өркениет арасы бірлікте қаралып жүрді. Тек
қана алғаш рет неміс философы Иммануил Кант (1724 – 1804) шекарасын салды.
Басқа неміс философы Освальд Шпенглер (1880 – 1936) бұл екі ұғымды тіпті
бір-біріне қарама-қарсы қойды. ХХ ғасырда мәдениет туралы ғылыми таңданыс
мүлдем жойылады. Романтикалық бейне мәдениетке өте сирек шығармашылық нәр
қосады. Рухани түсінік жөніндегі маңызын арттыра түседі. Оны күнделікті
тұрмыс нормаларынан аршып алады. Француз философы Жан Поль Сартр (1905 –
1980): Мәдениет ешкімді, ешнәрсені құтқармайды және ақтамайды. Ол – адам
қолымен жасалады, одан ол өзінің бейнесін іздейді, өзін таниды, тек қана
осындай қиын айнадан ғана ол өзінің бетін көре алатын мүмкіндікке ие бола
алады – деген [76, б.12]. Сонымен мәдениет туралы нақты анықтама жоқтың
қасы. Бұл мәдениеттің көп мағыналығын білдірсе керек. Зерттеушілердің
бағасы бойынша мәдениеттің мыңға жуық анықтамасы бар екен. Қазіргі
заманғы мәдениетте: технология, шығармашылық, құнды концепциялық мәдениет
таралған. Технологиялық көзқарас бойынша келсек, мәдениет қоғамдық өмірдің
өндіріс саласын және қайта өндірудің белгілі бір деңгейін анықтайды.
Шығармашылық концепция мәдениетті адам тіршілігінің нәтижесі мен өмір сүру
тәсілі ретінде жалпы қоғамдық қозғалыстың көрсеткіші. Құнды (аксиологиялық)
концепция мәдениеті өмір сүру моделінің кіршіксіз маңызын ерекше атайды –
қоғамдағы орнын анықтайды ал мәдениет ондағы толықтырушы, дем беруші
ретінде соны іске, шынға асырушы болып табылады. Мәдениет ұғымы туралы
философиялық сөздікте былай деп анықтама берген: исторически определенный
уровень развития общества, творческих сил и способностей человека, а также
в создаваемых ими материальных и духовных ценностях [7, б.292-293].
Қазақтың ұлттық мәдениеті туралы бірінші рет А. Байтұрсынов
Түркітанушылардың Бірінші съезінде (Баку, 1926) жылы стенографиялық
есебінде жан-жақты ашып көрсетті. Ол: Көптеген заттар олардың (Еуропа
мәдениеті – А. Қ.) жоғарғы мәдениетті тұрмысы, заттық мәдениеті сияқты
рухани мәдениеті де біздің халыққа әлі жетпейді – дейді [78, б.424]. М.
Әуезов: Ол күнде мәдениет жоқ, оның үстіне ісләм діні ескіліктің барлық
белгісімен қатты алысты – деп жазды (1927) [9, б.19]. М. Әуезов ұлттық
мәдениеттің орнына баяғы бағзы заман ескіліктері тіркесін, М. Жұмабаев:
тәрбие, ізгі құлық, әдет баламасын қолданады. Мәдениет сөзі
культура – латын тілінде жерді өңдеу, табыну деген ұғымды берген.
Көшпелі түркі мәдениетінің айғағындай болған заттық, рухани мәдениеттің
нақты көріністері жер жырту, егін егу сияқты, мыс балқыту, бау-бақша
мәдениетінің түрлері, халық күнтізбесі ауыз әдебиетінде, тарихи жырлар
лексикасында жақсы сақталған [8, б.7].
2 тарау. Дәстүрлі мәдениет лексикасының ғылыми негіздері
2.1. Қазақ тілінің мәдениет лексикасы
Адамзат баласы жасаған мәдениет екі түрге бөлінетінін білесіздер.
Біріншісі – рухани мәдениет, екіншісі – материалдық мәдениет. Рухани
мәдениетке музыка, әдебиет, сәулет өнері, сурет өнері, кескін өнері жатса,
адам баласының шаруашылыққа байланысты күнкөрісінен туған дүниелері
материалдық мәдениетті құрайды. Зиялы қауым арасында, тіпті оқымысты
ғалымдар арасында мәдениет және өркениет ұғымдарын шатастырушылық әлі де
кездеседі. Осы арада олар шаруашылық жүргізу мәдениетінің, саяси
мәдениеттің, экономика мәдениетінің тағы сол сияқты мәдениеттердің
болатындығын ескермеді. Осыдан барып, мәселен, көптеген адамдар мәдениетті
тек қана өнер туындылары құрайды деп ойлайды да, оны өркениетпен тең қойып,
жаңсақ түсініктерге жол береді. Мәдениет тарихында күні кешеге дейін
еуропалықтар Батыс дүниесінің ғана мәдениетін мойындап келді. Оларда
мәдениет жасаушы тек еуропалықтар делінген кеудемсоқтық теория белең алды.
Бірақ Шығыс өркениетін жасаған мәдени мұралардың ғажайып үлгілері оларды
өздерінің менменсіген қисындарынан бас тартуға мәжбүр етті.
Қазақтың дәстүрлі мәдениеті, құдайға шүкір, ешкімнен кем емес. Мысалы,
эпос жанрын алайық. Айтатынымыз да, мақтан ететініміз де – осы эпостарымыз.
Кең қарымды, кең құлашты, қазіргіше айтқанда – поэмаларымыз. Әлемде эпос
тудырған халықтар саусақпен санарлық. Батысымызда байырғы гректер Иллиада
мен Одессеяны тудырса, Шығысымызда үнділер Махабхарата мен Рамаянаны
тудырған, одан кейін Шығыс Европада Үлкен Этта, Кіші Этта, Каллевала
сияқты құранды эпостар туған. Эпостық жырлары бар елдер осылар ғана. Мүйізі
қарағайдай ұлы орыс халқының Игорь жорығы туралы жыры бар болғаны 8-ақ
бет болса, мен қарасөзге айналдырған Алпамыс батыр эпосы 800 бетті
құрады. Мінеки, эпос деген осы.
Эпостардың туу себебіне қатысты үлкен-үлкен өте жақсы ғылыми зерттеу
еңбектер жазылған. Эпос – соны тудырған елдің этникалық қарымының нәтижесі.
Демек, Евразияның ұлы даласындағы бабаларымыздың сөз өнерінің асқақ биігін
туындатқанын байқаймыз. Тіпті, Европа әдебиетінің тарихына қарасаңыз,
бірінші ауыз әдебиеті, содан кейін жазба әдебиеті дейді. Ал, бізде ауыз
әдебиеті мен жазба әдебиетінің арасында бес ғасыр жыраулар поэзиясы жатыр.
Аталған бес ғасыр поэзиясы - тәңір тектес асқақ, сөз өнеріміздің ұлы
құдіретті сипаты.
Екінші, дәстүрлі мәдениетімізді, яғни қолөнеріміз жайлы ауыз толтырып
айта аламыз. Қолөнер мәдениетіміз өте тереңнен бастау алады. Скифтің
алтынмен апталған, күміспен күптелген дүние мүліктерінен бастап, өзіміздің
күні кешеге дейін әке-шешеміз тіккен киіз үй – қолөнердің ең ұлы шыңы. Киіз
үйдегі сүйектен, ағаштан, киізден, шиден т.б. жасалған қажетті заттардың
бәрінен құрастырылған ғажайыпты ақыл-ойдың нәтижесі, табысы деп қабылдауға
болады. Бұл ретте көшпелілер өзінің тұтынатын қолөнер заттарын өнер
деңгейіне жеткізген. Мен бала кезімде шешей қымыз сапырып отыратын мүйіз
ожауды ұстап ойнаудан жалықпайтынмын. Кейін тура сондай мүйіз ожауды
Орталық мемлекеттік музейден көргенде көзіме жас үйірілді. Қандай сұлулық!
Неткен әдемілік! Демек, көшпелілер өнер деңгейінде өмір сүрген. Тұтынған
заттарының барлығы өнер деңгейінде болған. Ол тозса, қайтадан одан да жақсы
қылып жаңасын жасайтын болған. Қолөнердің ұлы туындысы – киіз үй.
Үшіншісі, музыкалық мәдениеті. Музыкалық мәдениетіне мен екі-үш ақ
мысал келтірейін: сіздер ол мәдениеттің тектілігін, терең асыл екендігін
пайымдайсыздар. Қазақ халқы қазақ атауын иемденбей тұрған кездің өзінде-ақ
осы далада домбыра тартылып, күй жанры туған. Күні бүгінге дейін орыс,
татар сияқты өзіміздің бұрынғы Кеңес одағының аясындағы елдерді алсақ,
осылардың дәстүрлі музыкасында күй жанры, яғни аспапты музыка жанры жоқ.
Орыстар балалайканы қолға алып, жерді бір теуіп, частушка айтады, бар
музыкасы осы ғана. Ал, күй деген – музыкадан сөзсіз бөлініп шыққан дыбыс,
музыкалық жанрдың дүниеге келуі. Бұл бейнелеп айтқанда сөз өнерінде роман,
эпопея жанрының дүниеге келгені сияқты. Ал енді осы күй өнерін туындатқан
авторлы музыканың өзіне осы далада 1200 жыл. Нанбасаңыздар, айтып шығайын.
Исі 40-тан астам түркі халқының ішінде Қорқыт бабамыздың күйін сақтап
қалған жалғыз халық – қазақ. Қорқыттан бізге жиырмаға тарта күй жеткен.
Олар әлі күнге дейін үлкен сахналарымызда тартылады. Қорқыттың бергі
жағында Шыңғыс ханның алдында күй тартқан – найман Кетбұға күйші. Күйшінің
он үшінші ғасырдағы Ақсақ құлан күйінің бізге он варианты жетті. Осы
орайда айта кетейін, қазір Европа кітапханасында тұрған Кодекс Куманикус
кітабында сол Кетбұғаның Ақсақ құлан күйінің ноталық жазбасы бар. Қазақ
музыкасына үлес қосқан еврей зерттеуші Борис Григориевич Ержакович ескі
нотадағы аталған музыканы бүгінгі нотаға түсіргенде Ақсақ құлан күйі
шығады. Күйді алғаш рет М.Әуезов атындағы Әдебиет және өнер институтында
істеп жүрген кезімде естідім. Кетбұғадан кейін сары Салтық, одан бері қарай
Байжігіт, кешегі Абылай хан кезіндегі атақты күйшілер, XIX ғасырдағы
Құрманғазы, Дәулеткерей, Қазанғап, Тәттімбет сияқты ондаған-жүздеген
классикалық күйшілер өткен. Демек, қазақтың рухани мәдениетінің осы үш
саласы күні бүгінге дейін ұлтымызға айрықша қызмет етіп келе жатыр.
Мәдениет сөз болған уақытта біз ешуақытта бүгінгі аумақтық, яғни
территориялық шеңберімізбен шектеліп қалмауымыз керек. Өйткені, қазақ
дейтін халықты құрсағында тербеткен ұлы даланың аумағы қазіргі шекарадан
әлдеқайда кең болатын. Біз отаршылдықтың қақпанына түскен кездегі
жеріміздің үштен бір бөлігінен айырылып, тәуелсіздік алдық. Осы орайда,
шекара сыртында жатқан мынадай мәдени 5 түрлі рухани асылдарымызға біз
ұдайы назар аударып жүруіміз керек. Бірінші – атамекен жұрттарымыз, екінші
– сол жұрттарда сүйегі қалған ата-баба әруақтары, үшінші – шекара сыртында
жатқан жалпы мұралар, төртінші – шекара сыртында аналарымыздың,
аталарымыздың қолымен жасалған материалдық мәдениеттер, бесінші – шекара
сыртында әлемнің қырықтан астам елінде бас сауғалап жүрген қандас
бауырларымыздың қолынан туған өнер туындылары. Осының барлығы біздің төл
тарихымыздың, төл мәдениетіміздің құрамдас бөлігі болып табылады.
Енді аталған бес рухани құндылықтарды таратып айтар болсақ, бірінші
ертеде қазақтың ата қонысы болған, қазіргі таңда түрлі себептермен өзге
территорияда жатқан қазақ жерлеріндегі асыл мұраларымыз жайлы айтайық.
Ежелгі Еділ – қазіргі Волга, қажы Тархан – Астрахань, Сарытау – Саратов,
Селебе – Челябинск, Мәскеуден 150 шақырым жердегі байырғы әз Жәнібектің
әжесі Тайсұлтанның атына қойылған жазғы жайлау – Тулла, ХХ ғасырдың басында
астанамыз болған Орынбор – Оренбург. Айта берсек, толып жатыр. Біз
Орынборды орыстан тартып алып, астана етпегеніміз аян. Ол – біздің
атамекеніміз. Одан былай қарай Қорған – Курган, Баранауыл – Барнауыл, Төмен
– Тюмень. Төмен атауы жайлы көптеген пікірлер бар. Дегенмен, оны түмен
Шыңғыс ханның он мыңдығына байланысты қойылған деп емес, Керей мен Уақтың
төменгі жайлауы болған деп қабылдағанымыз жөн болар. Төменнен былай қарай
Ащылы – Ашинск, Байкөл – Байкал, Енесай – Енесей, Аңғар – Ангарск, ал
Қытайға қарай жүрсеңіз Қатынтау, Қатынқарағай – Қатонкарагай, Алтай,
Еренқабырға, Қобда, Тәңіртау, оңтүстікке қарасаңыз, Самархан жерінде жатқан
Мыңбұлақ, Қарақалпақ жерінде жатқан Қарабауыр жотасы, сондай-ақ орталық СК
КПСС Орталық комитетінің қаулысымен соғыс жағдайына байланысты
Қарақалпақстанға уақытша берілген үш аудан – қазақтың ата қонысы. Мен
аталған жерлерді қайтарайын деп, я болмаса, қайтару үшін сіздерді үндеп
отырған жоқпын.
Ұлт дегеніміз не? Ұлттың тарихи жады әрбір адамның өмірбаянына
айналғанда ғана ол ұлт болады. Сол жерлерде жатқан ата-бабаның сүйегі, сол
жерлердегі тарихи ескерткіштер, сол жерлерге төгілген әрбір ата-баба
қанының тарихы біздің өмірбаянымыздың мәдени құрамдас бөлігі болуы керек.
Екінші, әруақтар. Шет жұртта жатқан әруақтарды осындай бас қосуда
айтпасақ, қашан айтамыз? Қараңыздаршы, Қасым хан Сарайшықта жатыр. Мына
қазақ елі осы аумағы, осы территориясы үшін Қасым ханға қарыздар болатын.
Не болмаса, Шығай хан мен Тәуекел хан Бұқарада, Жалаңтөс Самарханда, Төле
би Ташкентте, Әйтеке би мен Сырым батыр Қарақалпақстанда, Құрманғазы күйші
Ресейде, Мұстафа Шоқай Германияда жатыр. Кенесары С.Сәдуақасов,
Ә.Молдағұлова, Ғ.Мұратбаев Ресейде жерінде жерленген. Ал Қытай жерінде
әйгілі Әсет, Қожеке күйші, ақын Таңжарық, Бөке, Оспан батырлар және айтса
таусылмайтын басқа да тұлғалармыз жатыр. Осы тұлғалардың сүйегін елге
жеткізу керек. Бұл қазақтың байырғы дәстүріне жат емес, шет емес. Тіпті,
ислам дініне де жат емес. Аманаттап жерлеп, я болмаса соғыс кезінде шейіт
болған батырлардың бармағын ғана тауып алып жерлеген бейіттер қазақ
даласында өте көп. Сондықтан, оны әкелудің пайдасы: біріншіден, әруаққа
құрмет, екіншіден, тірілер үшін қажет. Мына тірі жүргендердің рухы биік
болады.
Төртінші, қолөнер. Ресей археологтарын ғана атайын сіздерге, Толстов
Қызылорданы, Бернштам Шымкетті, Руденко Алтайды, Сорокин Ақтөбені қазды.
Барлығының тапқан алтын мұралары мен қолөнер бұйымдарының барлығы Санкт-
Петербург пен Ленинградта тұр. Санкт-Петербургтің Эрмитажын әсемдеп тұрған
скифтің далалық өрнектері Эрмитаждың бағасын асырып тұр. Оның барлығы
біздің ата-бабамыздың қолынан шыққан мүліктер еді. Қазақ халқы – әлемдегі
этникалық жаралымы біртұтас жалғыз елдің бірі. Мынау Дағыстан елі Ақмола
облысының бір-ақ ауданының көлеміндей болса да, ресми 18 тілі бар. Анау
төбедегі көрініп тұрған бір дағыстан екінші төбедегінің тілін түсінбейді Ал
бір шетімен бір шеті 8 мың шақырымға созылған түркі халықтарының өз-
өздерімен түсінісуі былай тұрсын, қазақ халқының тілінде диалект жоқ. Мен
Анатолыдағы шай құйған қазақ әйелімен, Шыңжаңдағы шай құйып отырған қазақ
әйелінің отырысы, жаулығы, дастарханындағы тамағы, кесесінің түріне дейін
ұқсастығына қарап қайран қалдым. Аралары 8 мың шақырым.
Енді қараңыздар, тағдыр бізді XX ғасырда әлемнің 40-тан астам еліне
шашып жіберді. Болар іс болды, бояуы сіңді бірақ ес жиып етек жапқан
кезде біз осы қазақтардың рухани мәдениетіне назар аударуымыз керек. Бұл
ретте шетелдегі 40-тан астам елді мекендеп жатқан қазақтардың ішінде 4-ақ
елдегі қазақ диаспорасы өнер туындата алып отыр. Бұл Қытайдағы,
Моңғолиядағы, Өзбекстандағы, Түркияда тұратын қазақтар.
Ресейде ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.