Қазақ әдебиеті тілінің тарихы

Пән: Әдебиет
Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 37 бет
Таңдаулыға:

Қазақстан Республикасының білім және ғылым министрлігі

«Қазақ тілі және әдебиеті» кафедрасы

КУРСТЫҚ ЖҰМЫС

Тақырыбы:

«Қазақ әдебиеті тілінің тарихы»

Орындаған:

Тексерген:

Орал, 2016

Мазмұны

Кіріспе . . . 3

1. Қазақ әдебиеті тілі тарихының теориялық мәселелері

1. 1 Әдеби тіл туралы түсінік . . . 5

1. 2 Қазақ әдеби тілінің зерттелуі . . . 11

2. Қазақ әдеби тілінің тарихи арналары

2. 1 Қазақ әдеби тілінің қалыптасу тарихы туралы көзқарастар . . . 15

2. 2 Әдеби тіл ұғымдарын меңгерту жолдары . . . 25

2. 3 Қазіргі таңдағы әдеби тілге қатысты өзекті мәселелер . . . 34

Қорытынды . . . 39

Пайдаланылған әдебиеттер тізімі . . . 41

Кіріспе

Зерттеу өзектілігі. Дауға салса алмастай қиған, сезімге салса қырандай қалқыған, ой ға салса қорғасындай балқыған өмірдің кез-келген орайында әрі қару, әрі қалқан болған, әрі байырғы, әрі мәңгі жас отты да ойнақы Ана тілінен артық қазақ үшін бұл дүниеде қымбат не бар екен? Әрине, одан қымбат ештеңе жоқ деп айтуға болады. Ғасырлар бойы қазақтың ұлт ретіндегі мәдени тұтастығына ең негізгі ұйтқы болған - оның ғажайып тілі.

Қоғамның аса қажетті қатынас құралы тілдің ұзақ жылдар бойы жұмсалу тарихында оны пайдаланушы ел-жұрттың талай заманды бастан кешіріп, талай асулардан асқан тарихында оның өн бойына елеулі өзгерістер енеді.

Тарихи даму белестерінің бір кезеңінде тіл тек қарым-қатынас құралы қызметінде ғана емес, ерекше әлеуметтік саяси экономикалық өрлеудің де қызметін атқарады. Ол тілді пайдаланушы халықтың еңсесі биік, озық ойлы мәдениеттің белгісі. Ал тілдің әдеби тіл дәрежесіне көтерілуі халық ұлт тілінің таным болмысын жаңа сапаға ие болуының көрінісі.

Қалайда халық тілінің ұлт тіл болуы - тілдің жазба әдебиетке әсер етуіне кең жол ашады. Халықтың ұлттық сана-сезімі оянып, ғылым, мәдениет туралы көзқарастары қалыптасады. Осылардың нәтижесінде жазба әдеби тіл халық тілінің жоғарғы формасы болып, әбден кемелденген сөздік құрам, синтаксистік құрылым, нормаланған дәрежеге ие болады.

Қазақ тілі білімінде әдеби тіл - жазба әдебиет арқылы жалпыға бірдей ортақ нормалары қалыптасқан, стильдік тармақтары сараланған, қоғамдық қызметі әр алуан халық тілінің жоғары формасы ретінде қарастырылып жүр. Олай дейтініміз, қазақ тіл білімінде әдеби тіл, оның тарихи арналары, қалыптасу тарихы туралы көзқарастар, жалпы сипаттамасы, зерттелуі жөнінде ғылыми зерттеу жұмыстары мен пайымды пікірлер төркіні сан қилы.

Р. Сыздықова, І. Кеңесбаев, Н. Сауранбаев, М. Балақаев, С. Аманжолов, А. Ысқақов, Ғ. Мұсабаев, Т. Қордабаев, С. Исаев, т. б. зерттеуші ғалымдардың әдеби тіл тарихына қатысты ғылыми еңбектерін басты назарға ала отырып, қазақ әдеби тілі тарихының зерттелуі жөнінде жалпы мәселелерді қарастыруды мақсат еттік. Осы мақсат үшін мынадай міндеттерді басты назарға алдық.

- Әдеби тілдің жалпы сипаттамасын анықтау;

- Қазақ әдеби тілінің зерттелуін айқындай;

- Қазақ әдеби тілінің қалыптасу тарихы туралы пікірлерді салыстырып, саралау;

- Әдеби тілдің ауызекі тілге және диалектизмге қатыстылығын көрсету;

Ғылыми жұмысты жазу барысында мынадай әдіс-тәсілдерді қолдандым. Олар:салыстырмалы сипаттау, ғылыми пікірлерді жинақтап, саралау әдістері.

Ұлт болмысының бір көрінісі ретінде танылатын қазақ әдеби тілі тарихының зерттелуі жайында талданған бұл ғылыми көзқарастар - қазақ
1. Қазақ әдебиеті тілі тарихының теориялық мәселелері

1. 1 Әдеби тіл туралы түсінік

Қазақ әдеби тілі - қазақ ұлтының қоғамдық емірінің сан-саласында көркем әдебиет пен мерзімді баспасөзде, радио мен теледидар хабарларында, білім беру жүйесі мен ғылым салаларында және іс қағаздарында қолданатын тілі. Жалпы халықтық тілдің нормаға түскен нұсқасы. Бастапқы кезде зерттеушілер әдеби тілді жазба тілдің баламасы ретінде түсініп, сөйлеу тіліне қарама-қарсы құбылыс деп ұққан.

Мысалы: Жазушы О. Бөкеевтің «Ұйқым келмейді» әңгімесінен үзінді келтірейік . . . «Мен ойладым . . .

Өмір деген ғажап дейді, түк те ғажап емес, әншейін осындай автобусқа мініп белгілі бір аялдамада түсіп қалу, біреудің тойып секіруі, біреудің тоңып секіруі. Әлдекімдер көрер таңды көзімен атқызып, ой қажып ұйықтамайды, әлдекімдер ішіне тарс бүркеніп, уайымсыз тоқ ұйқыға басады. Сайып келгенде, өмір дегеніміз - өзгенің бақытына қызығып өту ғана . . . Ал мынау жанымдағы тойған қозыдай томпиып отырған қыз ше? Оны ертең не күтіп түр? Бақытты ма, бақыты жоқ болса, оны іздеп таба ала ма? Не ойлайды? Жігіті, ұнатқан біреуі бар ма? Тіпті мен туралы қандай сезімде келеді. Адамдарға сене ме? Аты кім? Қайтіп кездесер ме екенбіз? . . . »

Жазушы кейіпкердің ішкі сезім дүниесін ашу үшін әдеби жатық тіл мен көркемдік тәсілдерді қолданады. Әсіресе, ішкі монологқа, ішкі тебіреніс-толғанысқа жиі ерік береді. Мұнда басы артық сөз, оралымсыз тіркестер атымен жоқ. Бәрі де орнықты, ой дүниесіне байланысты өз орындарын тауып, әдеби нормаға сай берілген. Көркем әдебиет тілінде ғана емес, ауызекі тілде де әрбір сейлеуші өз сезімін осындай әдеби жатық тілмен еркін жеткізе білу керек.

Тіл жатықтығын жүзеге асыру үшін тілдік норманы үш түрлі принципте қолданамыз:

1) Тілдік норма қоғам мүшелерінің барлығына түсінікті, ортақ сипатқа негізделеді.

2) Тілдік нормаға тән екінші принцип - тұрақтылық.

3) Тілдік материалдарды қалай болса солай ала салмай, іріктеп екшеп қолдану. Сөйтіп, тілдің сымбаттылығын көрсетіп сөз өнерінің қадір-қасиетін үздіксіз жетілдіріп, тілдік ортаны, сөйлеу мәдениетін дамытып, олардың жауапкершілігін, ұқыптылығын арттырып отыруға түрткі болуымыз керек.

Тілдік норма - қоғамның барлық топтары үшін қолайлы қатынас құралы.

Ол - мемлекет орындарының, ғылымның, көркем әдебиеттің, газет-журналдардың, театрдың, кепшілік алдында сөйлейтін, лектор, диктор, үгітші-тілшілердің, қала берді жазу арқылы қағаз бетіне түскен ресми тіл. Әдеби тілдің осы ерекшеліктері мен жұмсалу аясының кеңдігі тіл жұмсаушылар үшін жалпыға ортақ жүйе, тұрақты норма болуды керек етеді.

Тіл мәдениетінің әдеби тілдің талаптары тұрғысынан алғанда жазуда ғана емес, сөйлеу тілінде де белгілі нормалары болуға тиіс. Әдеби тілдің түрлі-түрлі стильдерге қат-қабаттарынан негіз болатын нәрселері де жалпы сол халық екшеген нормалары. Тілдік нормалар қоғам мүддесіне негізделеді, олар жалпы халыққа бірдей түсінікті, көңілге қонымды болуы тиіс. Сөздердің айтылу нормасы мен жазылу нормасы бірдей бола бермейді. Дүрысында: ішсе, сенбе, ақ ешкі, сақ бол, құлын, өрік, кез салды, бара алмады, Қонысбек, кім келді? Жаңақорған, асшы, тұз сал, түнгі, Жанқожа, айта көр - дегендердің осы жазылуындай етіп айтудағы түрін нормаға жатқызуға болмайды. Оның себебі, сөздердің айтылу нормасы мен жазылу нормасы әр уақытта бірдей емес. Бұл - қазақ тілінің орфоэпиялық заңдылығымен тығыз байланысты. Дұрыс сөйлей білу тілдің жатықтығын көрсетеді.

Жоғарыдағы мысалдарды сөздің айтылу нормасына сәйкес қолданатын болсақ, ол былайша естіледі және солай айтылуға тиісті. Мысалы: . . . ішше, сембе, ағешкі, сақ пол, құлн, өрүк, көс салды, баралмады, Қоныспек, кім гелді? Жаңағорған, ашшы, тұс сал, түңгү, Жаңғожа, айта гөр, т. б.

Көркем әдебиет тілінде әдеби тілдің нормасына жатпайтын, көпшілікке түсініксіз, экспрессивті-эмоциялы бояуы басым, белгілі бір шағын әлеуметтік топтардың тілінде кездесетін жаргондар, варваризмдер, дөрекі, жергілікті ерекшелігі бар диалектілер мен кәсіби сөздер жиі ұшырасып отырады. Бұл - заңды құбылыс. Өйткені автор шығармасындағы кейіпкер өмірімен қоян-қолтық араласып, мінез-құлқы, кәсібі, ортасы, білім дәрежесі жағынан жан-жақты бейнеленуі керек. Шығармадағы кейіпкер суреттеліп отырған сол ортаның адамы.

Бірақ әдеби шығармада бар екен деп оны өз ортамызда қолдануға тырысатын болса, үлкен ағаттық жасаған болар едік (Мұндайлар қазіргі өмірде жиі кездесіп қалады) . Диалектілер - жергілікті тіл ерекшеліктері, олар өз ортасында айтуға бейімді болып келеді. Жалпы қауымға таныс әдеби тілге жатпайды. Мысалы: Сіріңке - кеуірт, күкірт, шырпы, шағар, им, оттық, шаңпақ; Шылапшын - леген, жам, кірлен, кірші; Кесе - самал, пиала, кәсе, тасаяқ, шыныаяқ; (Осындағы: шырпы, кесе, шыныаяқ - сөздері әдеби тілге еніп, жалпы халықтың тілге айналып келеді) .

Дей тұрғанмен де, белгілі бір кәсіпке байланысты, жергілікті жердің ерекшелігін көрсету үшін арнайы бадырайтып, ашып жазатын, әдеби тіл байлығын молайтуға себепші болатындары да толып жатыр. Олар белгілі бір стильдік мақсатта кейіпкер тілін көрсетеді.

Мысалы: «Қариялар айтпақшы, Қауғабаевтың пешенесіне солай жазылса, бұл қайтпек? (0, иә, басқарушы жолдастың тұрмысы жаман емес екен, зеңкиген бес бөлмелі, шатырлы үй-жай мынау (О. С. ) .

«Бүгін мені емешегің үзіліп, неғып қонаққа шақыра қалдың, әуелі соны айтшы, қызталақ! (О. С. ) .

Әдеби тілдің нормасын, тіл мәдениетін сақтау дегеніміз - тілді тек бірізділікпен қатып қалған қағида бойынша қолдану емес, оның тәсілдерін орынды пайдаланып, әр сөзді өз орнына қоя білу, оқырманын жалықтыратын бір сарындылық емес, ойнақы бейнені дәл қолдануды талап етеді. Тілдік элементтердің орны дегенде, оның сөйлемдегі қызметін, қай сөзбен тіркесіп тұрғанын ғана түсінбеу керек, сонымен бірге оның қай жанрда, әдеби еңбектің қандай түрінде қолдануға болады деп қарау керек. Мысалы: Жүректің саусағы, көңілдің жайлауы, көңілдің қаймағы, сенімнің шырағы, шындықтың оты, мазасыз жүрек деген тіркестерді таза ғылыми, ресми мәтіндерде қолданса, өз орнын таппаған тіркестер болар еді. Ал өлең тармақтарында мұндай тіркестер өз орнын тауып, көркемдік тәсіл ретінде құбыла түрленіп, құлпырып жүре береді.

Мысалы: Шындықтың оты жанымда,

Шалықтар жүрек барында,

Шағала сынды шарқ ұрам,

Шабытым жанған шағымда.

Жайқалған гүлден, шайқалған жасыл теректен,

Іздедім сені, осылай ету керек пе?

Бәрі де тұрды қоңырқай ғана мұңайып,

Жыр толды содан мазасыз мынау жүрекке. (А. Таубай)

Бұл - әр жанрдың өзіндік нормасы, өзіндік сөз қолданысы болады деген сөз.

Өзге тілдік нормалардан (диалект) әдеби тіл нормасының өз ерекшелігі бар. Әдеби тіл нормалары оқулықтарда, сөздіктерде, көпшілік қауымның қажетіне айналып отырады. Ал, тиісті әдебиетте көрсетілген қағида, ережелерді сақтамау - нормадан ауытқу болып саналады. Бірақ сөздіктерде тіркелмеген, түрлі оқулықтар мен анықтағыштардан ұшырата алмайтын сөздерді де күнбе-күн кездестіреміз. Әрине, әңгіме бұл жерде қоғамдық өмірдегі сан алуан жаңалықтарға байланысты пайда болып, жаңа мағыналық сипат алған сөздер жайында болса бір басқа. Тиісті әдебиеттерде тіркелмеген сөздерді кітаптардан, күнбе-күнгі газет-журналдардан оқып, радио, теледидардан да естіп жүрміз.

Бір кездерде жаңа сөз болып, өз ортасына бейімделіп кете алмай жүрген мына сөздер бұл күндері арнаулы сөздіктерге еніп, жалпыхалықтық тілге айналды. Себебі әрбір жаңа сөз тіл жұмсау дүкенінде сыналып байқалады, ауызекі тілде халық тәжірибесінен өтеді. Олардың құбылысты дәл, дұрыс бейнелей алатындары өміршең қалады да, лингвистикалық зерттеу елегінен өткен соң, сөздіктерде тіркеліп, оқулықтарға енеді.

Мысалы: Ардагер, тәлімгер (наставник), баспагер, басылым, ғарыш, теледидар, әрлеуші, лездеме (жоспарлау), айдар (рубрика), ғарышкер,

құқұқтану, құжат, ұжым (коллектив), ұшақ, тікұшақ, көгілдір экран, өкім, мәслихат, құрылтай, құрылтайшы т. б.

Тіл жұмсау дағдымызда жиі қолданылатын сөздің бірі - ұстаз.

Бұл сөз - «оқытушы», «мұғалім» дегенмен синонимдес. Ал, қазір жас ұрпақты мамандыққа баулу ісінің елімізде өрістеп, кеңінен қанат жаюына байланысты жастарды мамандыққа, еңбекке баулушы, тәрбилеуші адамдарды да «ұстаз, ұстаз-жетекші, ақылшы ұстаз» деп атай бастады. Кейін «тәлімгер» деген сөзбен орын алмастырды. Қалай десек те жетекшілік ететін, белгілі бір кәсіпке үйретіп, баулитын адамдарды «тәлімгер», «ұстаз-тәлімгер» деп атау дағдыға айналып, күнделікті тұрмыста жиі қолданылып келеді. Әдеби тілге еніп, жалпы халыққа таныс болғаннан кейін де көңілге қонымды, тілге жатық естіледі. Сөз жаттықтығына қойылар талаппен мүлде сыйыспайтын ағат қолданыстардың көзге шыққан сүйелдей болып баттиып тұратыны да, бидай арасында өскен бидайықтай көзге бірден шалына қоймайтындары да болады. Сөз мәдениеті үшін, әсіресе, соңғысы қауіпті. Өйткені ондайлар ет үйрене келе кейбіреулердің дағдысына сіңеді. Мысалы:

«Адамның кенет толқуы не дұрысқа, не бұрысқа көнбейтін өліара сәт қой. Екі қолын қайда қоярын білмей абыржып қалмасы бар ма? Ақыры арқасына айқастырып салды да, бұтағын сыпырып, сылып алған сырғауылдай сыйдия қалды. Сол мұң екен, үстіңгі еріннің сол жақ құйрығы өстіп жоғары шапшып қалушы еді. Костюм үстіне түскен алақаны матаны уыстап мыжғылай берді» (газеттен) .

«Таңсәріде». «Жайма шуақ» болмайтынын білмейді-ау деймін. «Жайма шуақ» деп кешегі, не болмаса бүгінгі күннің сипатын айтады. Тегінде мал жаюға болатын қысқа күннің шуағын айтады. Таңсәріге де, тұтас алғанда түн мезгіліне де мұның қатысы жоқ» - дейді.

Сөзді бұлай қолдану дұрыс, бұлай қолдану бұрыс деп баға беру оп-оңай шешіле салатын да шаруа емес. Оны кейде газет-журнал беттерінде ара-тұра айтылып жүрген тартысты пікір-таластардан да байқаймыз. Тіліміздегі бір алуан сөздердің жұмсалуын кейбіреуіміз даулы деп білсек, екінші біреуіміз ондай сөздерді өз мағынасына сай қолданылған деп танимыз. Сондай сөздердің бірі - «паш етті». Осы сөздің мағынасы кейбіреуіміздің түсінігімізше мүлде бұрмаланған. «Паш ету» деген - әшкерелеу, қылмысының, не айыбының бетін ашу деген мағынада. Ал кейбір сөз қолданушылар оны «дәріптеу» деген мағынада қолданады.

Парсы тілінде «паш ету» дегеннің мағынасы «айыбын бетіне басу» дегенді білдірсе, қазақ тілінде - «жария ету», «әйгілеу», «білдіру» дегенді білдіреді. Көркем сөздің көрнекті зергерлері бұл сөзді осы мағынада қолданған. Мысалы:

«Тауының Шыңғыс, биігінің Хан аталғаны сол, Шыңғыс ханның мекен еткен қонысы екенін паш етеді». «Сылдыраған шолпысы әлдеқайда былдыраған тілмен Тоғжанның келуі мен кетуін паш етеді» (М. Ә. ) .

Паш етуге байланысты осындай мысалдарды өзге де суретшілердің шығармасынан кездестіруге болады. Егер де «паш ету» сөзінің мағынасын парсы тіліндегідей түсінетін болсақ, «Тоғжанның келері мен кетерін шол-пысы масқаралап, қылмысын ашып түр» деп ұғар едік. Осы мысалдың өзінен-ақ «паш ету» сөзінің мағынасы «әйгілеу», «жариялау, білдіру» екендігін байқаймыз. Атақты әнші, сазгер Жаяу Мұсаның «Зорлығын Мұстафаның паш қыламын» деуін де «жұртқа жария етемін, әйгілеймін» деген мағынада екендігін түсінуіміз керек.

1. 2 Қазақ әдеби тілінің зерттелуі

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.