Жалпы түркі тілінің басты ерекшеліктері

Пән: Тілтану, Филология
Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 18 бет
Таңдаулыға:

Лингвист-мамандар түркі оның ішінде казақ тіліндегі үндесім
(сннгармонизм) құбылысына әрқашан көңіл бөліп отырған [Әлімбаев]. Тілдік
құбылыс ретінде оның фонетикалық (артикуляииясы) және фонологиялық
(қызметі) сипатына қатар көңіл бөліп отырған. Фонетикалық теориялардың даму
денгейіне лайық фонетикалық сипаттамасы беріліп, тілдегі қызметі жайлы
пікірлер қорытылып жатты.
Жалпы түркі тілінің басты ерекшеліктері ретінде өзге ғылым мамандары
да көне жазу ерсжелерінің, әсіресе оның әліпби құрамының соншалықты дәл
және нақты жасалғанын атап көрсетеді. Мысалы, тарих маманы В.В.Бартольд
өзінің лингвист емес екенін атай отырып, сонда да болса көне түркі жазуының
өте ыңғайлы жасалғанын атап өткісі келетінін білдіреді. Ғалымның "Турки, по-
видимому, не только заимстовали готовый алфавит, но прибавили к нему
некоторые новые знаки... Сверх того, алфавит был приспособлен турками к
фонтичесим особенностям своего языка, особенно к закону звуковои гармонии,
вследствие этого самый старый из турецких алфавитов в то же время должен
быть признан самым совершенным из алфавитов, когда либо употреблявшихся
турками" [1,9]- деп түйіндейді өзінің ойын. Өз кезінің әмбебап зерттеушісі
болған В.В.Бартольд түркі жазуының дыбыс құрамы тілдің ішкі заңдылықтарымен
өте тығыз қабысып жатқандығын, сөйтіп сөздің дыбыс құрамын өте дәл
көресетінін алға тартады.
Көне түркі жазуының жетілген жазу екендігіне қарап, сол кездегі халық
мәденнетінің жоғары болғандығын болжайды. Ол туралы талым "'Слог и
выражения надписей заставляют полагать, что состояние культуры народа было
не так низко, как можно было бы ожидать по обстановке кочевой жизни" [1.10]
– деп жазады өзінің түркі жұртының тарихына арналған белгілі еңбегінде.
Көне түркі жазуынан қалған деректер - тілдің сол тұстағы айтылым
қалпын жазудың айнытпай көрсететінінің айғағы. Сингармоннзмге құрылған
көне түркі жазуы түркі сөздерінің о бастан үндесім айтылым үлгілерінің
беріне дейін бұзылмай келе жатқандығын дәлелдейді.
Түркі сөздерінің үндесім айтылымы жайлы сөз болғанда ол заңдылық жайлы
басты деректерді XIX ғасыр ғалымдарының еңбектерінен іздеуге тура келеді.
Себебі жоғарыда айтылғандай сол кездегі ғалымдар өздерінің еңбектерін
"тірі" тілді (живой язык деген мағанада) бақылау арқылы жазды. "Тірі" тілді
деп отырғанымыз ол ғалымдар ел аралып, халықтың ортасында жүріп, "қалай
естісе, солай жазып алып" отырғаны белгілі. Халық тілінің жазумен
бұзылмаған, ең таза көрсеткіші ретінде осы деректерді қабылдау керек
болады. Ондай деректер Н.И.Ильминский [2,], В.В.Радлов [3:4],
П.М.Мелиоранский [5.] т.б. еңбектерінен [6;7] табылады. Аталған ғалымдар
қалдырған жазба мұраларда қазақ сөзінің үндесім айтылып үлгілеріне қатысты
өте қызықты материалдар табуға болады. Қазіргі кездегі жазу ықпалымен өшіп
бара жатқан қазақ сөзінің үндесім айтылым үлгілерінің о бастағы төркін
дыбысталуын өзара салыстырып қараудың маңызы зор болмақ. Сонда ғана тілдің
дыбыс құрамы мен дыбыс жүйесіндегі өзгерістерді анық байқап, тілдің
болашағы жайлы болжам жасауға болады.
Алғашқы қазақ грамматикасының авторы Н.И.Ильминскийдің тілді ел
арасында жүріп зерттеудің маңызы жайлы мына пікіріне арнайы тоқталмақпыз,
Ғалым Орынбор жағындағы қазактардың тілінде татар тілінің ықпалы мол екенін
айта келіп, қазақ тілін тек ел арасына барып қана таза үйренуге және таза
күйіндс естуге болатынын алға тартады. Осыған орай "К сожалению
мусульманская грамотиость, занесенная в степь татарами и теперь весьма
распространяющаяся между киргизами, гтриняяо татарское направление; так что
во всей киргизской переписке едва ли найдется одна бумага, одно письмо,
которое было бы написано чисто по киргизский; к тому же арабско-татарский
алфавит не выражает точно киргизских звуков, особенно гласных. Даже
записанные некоторые киргизские памятники, сколько мне случалось видеть,
носят более или менее глубокие следы татарского влияния.
По этому для человека живущего не в Оренбурге во все невозможно
познакомиться с киргизским наречием по книгам; в нашей ученой литературе
есть только весьма ие много кратких, отрывочных заметок о киргизском
наречий. Изучить его можно только среди киргизов (ерекшелген - біз)" [2,5].
Ғалымның бұл пікіріне арнайы тоқталып отырған себебімізді тағы да
қайталай кетейік: қазақ сөзінің дұрыс және таза үндесім үлгісін тек ауызекі
сөйлеу тілін бақылау арқылы ғана дөп басып қағазға түсіругс болады. Ал жазу
үлгісі болса, бұрын да, әсіресе қазір де үндесім үлгісін бұзып көрсетеді.
Сингармонизм құбылысы тіл ерекшелігі ретінде сол кезде-ақ зерттеушілер
назарына ілінген. Мысалы, Н.И.Ильинский "үндесім (үндестік) заңы" детен
атпен оған арнайы тоқталған және үндесім заңдылығын бүкіл түркі тілдеріне
тән құбылыс ретінде атайды: "Закон созвучия по которому и известном слове,
сколько бы оно длинно ни были, все гласные и согласные должны быть либо
толстые, либо тонкие, - закон общий всем языкам тюркского семейства,
существует и в киргизском наречий". Бұл жерде сингармонизмнің түркі
тілдерін топтаудың белгісі ретінде қабылданғанын көреміз. Үндесім құбылысын
тілдік белгі ретінде алған ғалым қазақ тілін осы белгісіне сүйеніп, түркі
тілдерінің қатарына жатқызып отыр.
Қазақ тілі дыбыстарының құрамын анықтай келіп, дауыстыларды екі топқа
жұптап берген, өйткені олардың айтылымы жоғарыда көрсетілген үндесім заңына
сәйкес екіге жіктелетінін көрсетуге тырысқан: Гласные - а, ә, е, ы, і, о,
е, ұ, ү - Согласные - п, б, м, у [у], т, д, н, ж, з, ш, с, р, л, й, к, ғ,
к, г, н. Гласные расположены нами по-парно. Первую в каждой паре назовем
толстою, вторую (и ә) тонкою. Толстые, в отношении степени толстоты, сходны
с русскими, тонкие же все равномерно чужды остроты русская гласных, напр.
те киргизское - русскому тэ [2,6]. Автор қолданған "жуан жіңішке"
атауларының да сол кезде қалыптаса бастағанын көреміз. Ең бастысы, орыс
тілінің ықпалымен "твердыймягкий" атауларының тікелей аудармасын іздемей,
толыстыйтонкий атауларын атағанын байқаймыз. Бұл атаулар қазақ тілінде
орнығып, тұрақты және үйреншікті зерттеу құралына айналып отыр.
Ғалым еңбегінің аса бір құнды тұсы деп оның дауыссыздарға қатысты
айткан пікірін алуға болады. Н.И.Ильминский қазақ тілінде дауыссыздардың да
жуан-жіңішке болып айтылатынын аңғарған. "Подобно гласным согласные бывают
толстые и тонкие. Гортанные различаются в этом отношении так резко, что
нельзя было бы не дать им особого начертания; прочие же согласные все и
каждая могут быть толстою и тонкою смотря по гласной, напр. ат, ет. И так
как это определяется системою звуков (ерекшелеген — біз), то мы и не
отличили этой двоякости согласных никаким значком" [2,8]. Бұл жерде ғалым
пікірінің екі жағын атауға болады. Бірінші, дауыстылдардың
жуанжіңішкелігін дауысты дыбыстарға таңып отыр. Өйткені ол кезде
сингармонизм құбылысын гармония гласных деп ұғынған. Сондықтан
дауыстылардың ықпалын зерттеушілер басым деп бағалаған. Екіншіден,
дауыссыздардың жуанжіңішке белгісін тілдің ішкі жүйесінен тауып отыр. Бұл
сол кездегі фонетикалык теория деңгейі үшін өте жоғары нәтиже деп қарау
керек. Шындығында да, қазіргі зерттеулердің нәтижесіне сүйенетін болсақ
[8;9;10;11], онда дауыссыздардың жуанжіңішкелік белгілері қазақ тілінің
құрылымдық ерекшелігін көрсететін бірліктер болып табылады.
Белгілі ғалым В.В.Радлов өзінің неміс тілінде жарық көрген атақты
еңбегінде сингармонизмнің фонетикалық сипаты "произносятся при одинаковом
положении губ и языка" [3,2] деп берген болса, оның тілдегі қызметін
"...причина возникновения гармонии гласных лежит в морфологии и теснейшим
образом связана с внутренней формой урало-алтайских языков" [3.50-51] деп
түсіндіреді. Ғалымның фонетикалық қорытындысы түркі тілдеріндегі сөз тіл
мен еріннің тұрақты бір қалпымен айтылады дегенді көрсетсе, ал
сингармонизмді морфологиямен байланыстыруын оның құрылымдық қызмет
атқаратынын көрсеткені деп түсінеміз.
Ал В.В.Радлов қалдырған оның негізгі мұрасына келетін болсақ, ол
туралы онын атақты "Опыты..." сөздігін қайта бастырып шығарушылар былай деп
бағалаған еді: "Опыт словаря тюркских наречий" - итог полувековой работы
выдающегося ученого, основателя отечественной школы тюркологии академия
Василия Васильевича Радлова (1837-19180) - пользуется всеобщим признаинем
как единственное в своем роде богатейшее собрание лексики и фразеологии
многочисленных живых и древних тюркских языков... материал по многим
тюркским языкам и диалектам подчас можно найти только в этом словаре" [от
издательства] [4]. Сол ғасырдағы үндесім құбылысынан жан-жақты мәлімет
беретін мол мысалды осы сөздіктен таптық. Жоғарыда айтылғандай,
сингармонизмнің бұзылмаған үлгісін сол күйінде қағазга түсірген
зерттеушілердің ең беделдісі В.В.Радлов болғанын кереміз. Сондықтан да
ғалым мұрасын өзіміздін зерттеу нысанамыз ретінде молынан пайдаланғанымызды
айта кетуіміз керек. Оның атақты "Сөздігінен" қазақ тіліне қатысты аса бай
материал табылып отыр. Ол табылған материалдың құндылығы сол кездегі қазақ
сөзінің айтылым үлгісі таза ауызекі сөйлеу тілінен алынғандығында деп
есептейміз.
Академик В.В.Радловтың теориялық тұжырымдарын проф. К.Ш.Хұсайыновтың
еңбегіне [12] сүйеніп талдадық, өйткені В.В.Радлов еңбегінің түпнұсқасын
қолға түсіру аса қиын екені зерттеушілерге мәлім. Сондықтан да проф.
К.Хұсайынов мырзаға зор рахметімізді білдіреміз. Проф. К.Хұсайынов өзінің
алдына қойған мақсаты туралы былай дейді: "Цель данной работы - рассмотреть
теоретические положения В.В.Радлова, которые имеют непосредственное
отношение к истории изучения казахского языка, а также для выявления
особенностей развития казахской лексики в советскую эпоху, сопоставить
лексические материалы по казахскому языку, собранные В.В.Радловым в начале
второй половины прошлого столетия, с фактами современного казахского языка"
[12,4]. Біз үшін, бір жағынан, В.В.Радлов еңбегіндегі лексикалық
материалдың айталым үлгісінің маңызы зор болса, екінші жағанан, түркі
тілдерінің дыбыс құрамын талдаған зерттеу нәтжелері маңызды болып табылады.
Ендеше ғалым еңбегінің лексикалық және теориялық талдауларының нәтижелеріне
бірдей назар аударуға тырыстық.
В.В.Радлов түркі тілдеріндегі сингармонизмнің артикуляциясын талдай
келіп, оның негізгі артикуляциялық көрінісі ретінде өзіндік белгілерді
ұсынады, олар: ауыз қуысының толық қалпы, яғни еріннен көмейге дейін; ауыз
қуысының ықшамдалған қалпы, яғни тістен көмейге дейін; ауыз куысының
жартылай қалпы, яки еріннен тіл алдына дейін; ауыз қуысының жартылай
ықшамдалған калпы, яғни тістен тілдің алдына дейін. Ол туралы "В.В.Радлов,
разделяя классическую для тюркских языков восьмерку гласных на две группы —
лабиализованные и нелабиализованные, последние, на наш взгляд, вполне
обоснованно назвал зубными гласными, так как по его описания и при
воспроизведении нелабиальных гласных именно зубы выступают в качестве
передней границы рто-глоточного резонатора" [12,73] деп жазады проф.
К.Хұсайьшов.
В.В.Радлов ұсынған жіктелім ретінің артикуляциялық атауларында ғана
айырмашылық байқалады, ал оның ішкі мазмұны осы күнгі жіктелім белгілермен
толық сәйкес келеді. Сонымен, біз өз тарапымыздан ғалым ұсынған жіктелім
түрлеріне лайық мысалдарды оның атақты "Сөздігінен" табып, көрнекілеп
шықтық.
- ауыз қуысының толық қалпы, яғни еріннен көмейге дейін:
ұйқұ, ұмтұл, тұйұқ, тұмұлдұрұқ, жұқтұр, жұлұқ, жұлдұз, жұлдұздұ,
жұтқұз, жұтұм, жұмұшшы, сұйұқ, сулу (сұлу), шұқұр, бұйрұқ, бұрұш, мұрұндұқ,
мұрұндұқтұ, ойлұ, қондұрт, қобұз, тоқұм, тоғұт, тоғұз, тоғұзұншы, тойұмсұз,
торұ, толұқ, толтұр, тосұрқа, тоздұр, тобұқ, дойұр, долұ, достұқ, жоқтаусұз
т.б.;
- ауыз қуысының ықшамдалған қалпы, яғни тістен көмейге дейін:
айқай, ақша, алдау, қара, найза, нақақ, тауа, тақта, тандай, дайра,
даула, жайдақ, сайра, айқын, аңды, қайың, нақыш, намыс, тақыйа, такыр,
таңырқа, дақыл, дауластыр, жақсы, жаңбыр, жамырат, сауқтыр, ыстық, қыйынды,
қытық, тыйын, жыйын, жыртқыш, сыбыр, ыста, қыйықша, тырнак, дырау, жалауұк,
жыламсыра, сыйрақ, сықак, сыкақта т.б.;
- ауыз қуысының жартылай қалпы, яғни еріннен тіл алдына дейін:
күндүз, куртүк, түкүр, түкүрүк, түйүн, түтүк, түтүн, түстүк, түшкүр,
түшкүрүк, жүгүрүс, жүгүрүстүр, жүрүстү, сүйүктү, шүйүншү, шүйүншүле,
шүйүншүлет, шүкүр, шүйке, бүйү, бүлүндүр, мүжүк, өңөш, өрле, көйлөк, көк
өлөң, көрөк, көлөңкө, көлөңкөлө, көлбөктө, көлдөнөң, көлдөнөңдө, көдө,
кесөм, көбөй, көмкөр, нөкөр, төңөрөк, төңөрөкө, төңкөрмө, төрө, төлө,
төлөт, төлдөт, төсөк, төсөн, төскөй, төбө, дөгггө, жөнел, жөнде, жөндөңдүр,
жөтөл, сөйлө, сөйлөт, сөйлөс, бегөт, бөрткөн, бөлө, бөлөк, бөтөн, бөшкө,
бөжөктө, мөңрө т.б.;
- ауыз қуысының жартылай ықшамдалған қалпы, яғни тістен тілдің алдына
дейін:
нәубәт, жәрійә, кәрі, тәрізді, дәрі, іңір, кіріс, кірлі, кірпік,
жігіт, сіңір, кіре, кедей, тершең, егін, кекір, кекіл, кекшіл, келін,
кесім, негіз, жетінші, семіз, семірт т.б.
"Сөздіктің" құрамындағы лексикалық материалды талдай отырып, үндесімге
қатысты көптеген бірегей сөздер таптық, алайда оның бәрін тізіп көрсету
мүмкін болмай отыр. Оның үстіне "Сөздік" алпысыншы жылдардың басында қайта
басылып шыққан, сондықтан ғылыми көпшілікке таныс. Біз тек қазақ сөзінің
бірегей үндесім үлгілерін көрсететін сөздерден ғана мысалдар келтіріп
отыруды жөн көрдік.
Сингармонизмнің тілдегі қызметі жайлы жалпы және түркі тіл білімінле
әртүрлі пікірлер бар. Соған қарамай негізгі шешім "По мере роста внутренней
консолидаций слова как основной языковой единицы неизбежно увеличилась и
потребность в средствах, которые могли бы противостоять центробежным силам,
постоянно сопутствуюшим агглютинации. Этим централизующим и делимитативным
средством и явилась гармония гласных" [12.124] болып табылады.

Енді сингармонизмнің негізгі тілдік қызметіне қатысты пікірлерге шолу
жасап көрейік.
Түркі тілдерінің салыстырма грамматикасын [13] жазған білікті
мамандардың пікірінше, "Сингармонизм - особый вид согласования звуков.
Агглютинирующий тип тюркских языков определяет характер этого согласования.
Известно, что словообразование и слово изменение в тюркских языках
происходят путем присоединения аффиксов к корневой морфеме. Они
наращиваются в определенной последовательности на основеструктурно-
семантических законов, действующих в конкретном языке. Очевидно, линейный
характер наращения аффиксов обусловил и звуковой облик тюркского слова"
[13,433] болып табылады. Сингармонизмнің пайда болуын түркі тілдерінің
жалғамалық сипатынан деген болжам бұрында айтылып жүрген. Бұл жердегі
негізгі ой түбір мен қосымшаның арасындағы үндестік байланыста болып отыр.
Сондықтан да сөздің өзіне ғана тән әуез белгісі ескерілмей қалып отыр.
Сөйтіп сөздің үндестік әуезі дербес сөздің емес, туынды сөз бөлшектерінің
басын құрап тұратын лингвистикалық заңдылық ретінде танылады.
Жалпы түркологияда әбден қалыптасып қалған теория бойынша
сингармонизмді "гармония гласных" деп қарастыру осы еңбекте де толық орын
алған. Мысалы, монография авторлары "Сиигармоиизм -организующее средетво
тюркского слова, средстю его цельнооформленности, установдения границы
слова в тюркском речевом потоке. Определящим элементом в сингармоническом
комплексе является гармония гласных, ибо слово состоит из слогов, а
основную слого-образовательную функцию несут гласные, которые в сочетании с
согласными образуют различные типы слогов в тюркских языках" [13,438] деп
жазады. Бұл жерде сингармонизмнің сөздің басын біріктіріп тұратын заңдылық
ретінде қарастыруын әбден құптауға болады. Алайда сингармонизмді дауысты
дыбысқа апарып келуіне күмәнмен қарауға тура келеді. Өйткені сиигармонизм
сегменттік бірлік емес, просодикалық бірлік болып табылады. Сондықтан оның
негізін дауысты дыбыс қалайды деп қою қиын.
Сингармонизмнің тілдік табиғатын ашуға тырысқан еңбектер мол. Солардың
бірінен "...явление, которое часто называют гармонией гласных и относят
только к фонетике под рубрикой ассимиляции гласных, на самом деле гораздо
интереснее и структурно содержагельнее, чем это кажется на первый взгляд"
[14,191] деген проф. Реформатскийдің пікірін табамыз. Сингармонизмді
дауысты дыбыстардан бөліп алып, оған бағындырмай, өз алдына бірегей текті
құбылыс екенін айтты. Бір қарағанда қарапайым көршгенімен, құрылымдық
тұрғыдан күрделі тілдік құбылыс екенін анық мегзейді.
Ғалым өзінің ойын әрі қарай жалғастыра келіп, сингармонизмді
фонетикалық құбылыс деп қарастыруға болмайтындығын, соңдай-ақ оны дыбыс
түрленімі деп қарауға да болмайтынын баса ескертеді. Сингармонизм же в
таких языках, как тюркские, - не просто фонетическое явление и тем более не
только разновидность ассимиляции, а фундамеитальное структурно-
типологическое яаление, затрагивающее не только все уровни фонетичеекого
яруса струюуры языка, но и ярус морфологический" [14,198]. Проф.
Реформатский спнгармоиизмді іргелі тіл заңдылықтарының қатарына жатқызған
алғашқы ғалымдардың бірі болды. Сонымен қатар сингармонизмнің тілдердің
жіктелім белгісі ретінде жүретінін де көрсетті.
Мұның өзі сингармонизм теориясының дамуына қосылған үлкен үлес болды.
Жалпы тіл білімінің көрнекгі өкілдсрінің бірі проф. Бодуэн де Куртэне
кезіңде былай деп көрсеткен еді: Гармония ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.