Қой қораларының зоогигиеналық негізделуі
Қазақстан Республикасының Білім және ғылым министрлігі
Жәңгір хан атындағы Батыс Қазақстан Мемлекеттік Университеті
Биотехнология, мал және балық
шаруашылығы кафедрасы
КУРСТЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы:
Қой қораларының зоогигиеналық негізделуі
Орындаған:
Тексерген:
Орал, 2013ж.
Мазмұны
1. Кіріспе
бөлім ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .3
1.1. Әдебиетке
шолу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... 5
2. Негізгі бөлім
2.1 Қойларды ұстауға арналған ғимараттардың негізгі типтік жобаларының
ветеринарлық-санитарлық және гигиеналық
бағалау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 14
2.2. Қойлар өсіру гигиенасы және оларға қойылатын ветеринарлық-санитарлық
талаптар
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... 21
2.3. Қойларды ұстау жүйелері мен ұстау
орындары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...23
2.4. Ұдайы өндіру және қозыларды өсіру кезіндегі зоогигиеналық талаптар.27
2.5. Қой қораларындағы микроклиматы жне қойларды қырқу гигиенасы ... ..32
2.6. Қойларды жайылымдарда ұстау
гигиенасы ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ...34
3. Қорытынды
бөлім ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ...36
4. Қолданылған әдебиет
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... 37
1. Кіріспе бөлім
Зоогигиена — мал денсаулығын сақтауға бағытталған ғылым. Себебі оның
атауы грек сөздерінен алынған: zoon — жануар және hygieinos — сау деген
мағынаны білдіреді. Зоогигиена малдарға қоршаған орта жағдайы және
тіршілік шарттарының әсерін зерттеп, оларды дұрыс күтіп бағу, азықтандыру,
ұстау және пайдалану (эксплуатация) әдістерін жасап шығарады, жағымсыз
факторларды жоюға және жағымды факторларды барынша қолдануға ұсыныс
жасайды.
Ауыл шаруашылығы жануарларының денсаулығы — бұл ағзаның қоршаған
ортамен тепе -теңдіктегі және қандай да болмасын патологиялық өзгеріссіз,
яғни ағзаның құрылымы және қызметі бір біріне сай, реттеуші жүйелері ішкі
ортаның тұрақтылығын (гомеостаз) сақтау қабілетіне ие болуымен
сипатталатын ағзаның табиғи физиологиялық күй-жағдайы деп білеміз, міне
сондықтан зоогигиенаны көбінесе практикалық физиология деп атайды.
Ауылшаруашылық жануарларының гигиенасы – жалпы профилактика негізі,
бағу, күту, азықтандыру мен ұстаудың тиімді әдіс-тәсілдерін ұтымды
пайдалана отырып, жануарлар денсаулығын сақтау және нығайту, олардың табиғи
резистенттілігін жоғарылату тұрғысындағы ғылым. Бұл ғылым жануарлар
ауруларын болдырмау бойынша гигиеналық талаптар мен ветеринариялық-
санитарлық шаралар легін оқытып, құрастырады.
Пәннің басты мақсаты – қоршаған ортаның алуан түрлі факторларының
жануарлардың физиологиялық жағдай-күйі мен өнімділік сапасына тигізетін
әсерін зерттеу. Зоогигиена нысаны болып жануарлар мен оларды қоршаған орта
табылады, ал пәннің алдына қойған мақсаты студенттерге, мамандарға
жануарлардың табиғи резистенттілігін жан-жақты оқып-зерттеуге көмек жасау.
Мал шаруашылығы алдында тұрған басты мәселе жануарды құнарлы
азықтармен қамтамасыз етіп, оларды асылдандыру бойынша үздіксіз жұмыстар
өткізумен қатар, күн сайын фермалар мен өзге малшаруашылық нысандарындағы
санитарлық-гигиеналық ұстау, азықтандыру, суару, күту және пайдалану
жұмыстарын жақсарта түсу екені белгілі.
Жануарлар денсаулығы мен өнімділігі бір-бірімен тығыз байланысты, сол
себептен жануарлар организмінің табиғи резистенттілігін үнемі жоғарылату
мал шаруашылығы қызметкерлерінің күнделікті міндетіне айналуы керек.
Қой шаруашылығы ет - жүн бағытындағы және биязы, жартылай биязы жүн
бағытындағы болып бөлінеді. Ет-жүн бағытындағы қой шаруашылығы ылғалы
жеткілікті және климаты біршама жұмсақ аудандарда, ал биязы жүнді қой
шаруашылығы неғұрлым құрғақ аудандарда таралған. Дүниежүзі бойынша қой саны
1,2 млрд басқа жетіп отыр. Қой шаруашылығының ет-жүн бағытындағы тауарлы
өндірісі Солтүстік және Оңтүстік Американың, Аустралия мен Оңтүстік
Еуропаның, Орталық және Орта Азияның, Оңтүстік Африканың қоңыржай және
субтропиктік белдеулерінің құрғақ аудандарында жақсы дамыған.
Курстық жұмыстың мақсаты: жануарлар өнімділігін төмендететін және
организмнің ауруларға төзімділігін әлсірететін факторларды уақтылы анықтап,
жою үшін мал шаруашылығы мамандары зоогигиеналық зерттеу әдістерін
өздігінен жасап, орындауға үйрену, қой қораларының зоогигиеналық
негізделуімен танысу.
Курстық жұмыстың міндеттері: қой қора-жайларында ауа ортасының
факторларын, топырақты, суды, азықтарды, малшаруашылық нысандарының
құрылысы, ондағы желдету мен жылу шамаларын зерттеу әдістері туралы түсінік
беру.
Курстық жұмыстың құрылымы: кіріспе, әдебиетке шолі және қорытынды мен
пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1.1. Әдебиетке шолу
А.П.Онегов, И.Ф.Храбустовский, В.И.Черных 1977 айтуы бойынша ауа
организмге өзінің газдық құрамымен, физикалық қасиеттерімен, сондай-ақ
механикалық қоспаларымен, микроорганизмдерімен әсер етеді. Оның бұл
элементтері сыртқы тітіркендіргіштер ретінде орталық нерв жүйесі арқылы
организмге әсер ете отырып, түрлі жауап қатушылық реакцияларын, бейімделу
өзгерістерін тудырады. Өзге сөзбен айтқанда, организм өзінің қорғаныс
күштерін жұмылдырады (мобилизация). Егер бұл күштер қоршаған орта
факторларының қандай да бір қорғаныс күштеріне қажетті, жеткілікті түрде
қарсы тұра алса, ауру мүмкіндігі жойылады. Егер организм қоршаған орта
жағдайларының күрт өзгеруіне қарсы тұра алмаса, бұл жайт жануар
өнімділігінің төмендеуінің, тіптен ауруының себебі бола алады. Ауа
ортасымен байланысты, оның гигиеналық маңызын жақсырақ түсіндіре алатын
кейбір мәселелерді қарастырайық. Химиялық тұрғыда ауа деген неден құралады.
Оның физиологиялық қасиеттері қандай, оның сапасы жануар организміне қалай
әсер етеді, мал денсаулығын сақтау, өнімділігін жоғарылату үшін ауа ортасы
қандай болуы керек. [1]
Г.К.Волков 1979 мағлұматтары бойынша дезинфекция екі кезегімен
орындалатын жұмыстардан құралады:
1) механикалық тазарту;
2) залалсыздандырғыш заттармен дезинфекциялау. Механикалық тазартудың
мақсаты залалсыздандыратын ғимарат пен аумақты қидан, төсеніштен, қоқыстан
және өзге ластанулардан тазарту, өйткені олар қолданылатын дезинфекциялағыш
заттар тиімділігін төмендетеді. Ғимараттар дезинфекциясын алдын алу
мақсатында, яғни жұқпалы ауру пайда болуына дейін, сондай-ақ лажсыз – ауру
пайда болғанда өткізеді, көктемде жайылымға шығарғаннан кейін және күзде
тұраққа қояр алдында. Барлық жануар қораларының қабырғалары мен төбелерін
жаз айларында (егер мал жайылымда болса) айына бір реттен емес реттілікте
жаңа өшірілген әкпен ақтайды, өзге уақытта ластануына орай, ал жас малдар
тұратын жерлерді жиірек ақтайды. [2]
А.М.Горбачев 1989 зерттеулерінде қойлар мен ешкілер үшін құрғақ,
шаңды емес, шөбі төмен, қалың, әр түрлі өсімдікті жайылымдар жақсы. Орманда
қой-ешкілер үшін үлкен, жақсы жарықтанған ғана жарамды алаңқайлар. Қой мен
ешкілер тау, дала жайылымдарын жақсы пайдаланады. Оларға төмен орналасқан
батпақты алқаптар мүлдем жарамсыз. Мұндай жерлерде оларда жиі түрде тұяқ
зақымданулары мен құрт инвазиясына шалдығулар ұшырасады, әсіресе фасциолез,
диктиокаулез аурулары зиянын тигізеді. Қойлар үшін дөрекі, тікенекті
жайылымдарды пайдаланбаған жөн, олар жүнін ластайды. Қойларды селеу
өсімдігі дәнін шашу, бүршігін жару мерзімдерінде селеулі алқаптарда бағу
қауіпті (маусымның бірінші жартысы). Жүнге түскен селеу дәндері теріні
жаралап, тері асты шеліне, ішкі ағзаларға өтіп, мал өлімін де тудыра алады.
[3]
Кузнецов А.Ф., Баланин В.И. 1982 деректерінде қой фермаларында
келесі топтар бөлінеді: айыруға дейінгі қозылы қойлар отары; енесінен
айырған қозылар отары; қаштырылатын саулықтар отары, сектер отары.
Санитарлық-қорғау аймағына мал шаруашылығының сыртқы қабырғалары немесе
олардың қоршауы мен аймақ (мекен-жай) аралығындағы аумақ енеді. Бұл аймақ
тұрғындардың малдарынан фермаға немесе кешенге жұқпалы аурулар енуінен
қорғайды және мал шаруашылығы мекемелерінің кейбір зиянды жайттарының (шаң,
микроорганизмдер, жағымсыз иістер) тұрғындар мекеніне әсерінен қорғайды.
Малшаруашылық кешендері мен құс фабрикаларын оларға қызмет көрсетпейтін
елді мекендерден - 3 км кем емес, қалалардан, өндіріс мекемелерінен,
демалыс орындарынан - 5 км, өзен-көл, өзге су қоймаларынан 2 км кем емес
қашықтықта орналастыру керек. Малшаруашылық мекемелері мен өзге нысандар
арасындағы зооветеринарлық қашықтықтар 50-3000м шамасында ауытқиды. Мысалы,
ірі қара мал кешенінен шошқа, жылқы, қой фермаларына дейінгі қашықтық 150м,
авто-теміржолдан 300м, Республикалық, облыстық тұрғыдағыдан 150м,
жергілікті жолдан 50м болуы тиіс. [4]
Кондратьева М.И., Кельдюшева И.Я. 1985 деректерінде ферма телімін
дуалмен қоршайды, аумағын өндірістік және әкімшілік-шаруашылық аймақтарға
бөледі. Өндірістік аймақта қора-жайлар, серуендеу алаңдары, ветеринарлық
нысандар (оқшаулағыш пен карантин ғимаратынан өзге) орналасады. Осы
шаруашылыққа жатпайтын көліктер мен бөгде тұлғалардың аумаққа енуіне тыйым
салынады. Өндірістік аймақпен байланыс тек ветеринарлық-санитарлық өткізгіш
арқылы өткізіледі. Санитарлық-қорғау және зооветеринарлық қашықтықтар қорға
сақталатын аумақ емес, яғни оларды кеңейту үшін пайдалануға болмайды.
Алайда, олар жер пайдаланымына енеді, сондықтан ауыл шаруашылығы
қажеттіліктеріне пайдалану қажет. Қосалқы шаруашылықта 3-аймақ бөлген жөн:
1 Таза аулалы тұрғын үй;
2 Шаруашылық-мал қора-жайлары;
3 Серуендеу алаңдары [5]
В.И.Гершун, Б.М.Муслимов 1994 зерттеулерінде жайылым көктемдік,
жаздық, күздік, қыстық болып бөлінеді. Кейбір жердің жайылымын жылдың
барлық мезгілінде де пайдалануға болады. Бірақ бір жердің жайылымын
үздіксіз пайдалана беруге болмайды. Өйткені, мол жайылып тұяқ кесті болған
өріске шөп жақсы шықпайды. Сондықтан ауыспалы жайылым тәртібін қолдану
керек. Бұл тәртіп бойынша жайылымды бірер жыл мал жаю үшін пайдаланады,
содан кейін тынықтырады, бірер жыл тынықтырған соң қайта жайылымға
пайдаланады немесе шөп шабуға қолданады. Қойдың маңызды биологиялық
ерекшеліктерінің бірі – шөп жайылымдарында өсетін ең аласа шөптерден
бастап, ірі бұтақты сексуеілге дейін жеуге бейімделген. Бязы жүнді қойлар
48 – 55 % , құйрықты қойлар 42 – 50 % , ірі қара 33 – 35 %, жылқы 27 – 34 %
қана жейді. Қойдың қоректенетін жусан түрлерінің жер шарында 500 түрі,
ТМД бойынша 170 түрі, Қазақстанда 81 түрі кездеседі. Жусанның құрамында
қоректік зат мол, эфир майы бар, өзі әсіресе қой мен ешкінің жақсы азығы.
Жем-шөптің немесе рацион белогінің биологиялық құнарлылығы - деп малдың
белокқа деген қажетін толық өтеу қасиетін айтады. Ауыл шаруашылығы
министрлерінің мәліметіне қарағанда осы азықтардан құралатын қойдың қысқы
рационында 25 – 30 пайыз шамасында қорытылатын протеин жетіспейді. Ғылыми
тұрғыдан алып қарағанда рационда 1 пайыз протеин жетіспесе, бір өнім
өлшеміне жұмсалатын азық шығыны 2 пайызға жоғарылайды. Ал мұның өзі мал
өнімінің өзіндік құнын қымбаттатып, мал шаруашылығының экономикасына нұсқан
келтіретіні сөзсіз. [7]
В.И.Гершун, Ж.Мырзабеков, П.Ибрагимов 2005 деректері бойынша биязы
жүнді қойдың құрсақтағы жалқы төлі 20 күндігінде - 0.05 г, 30 күндігінде -
0,77 г, 40 күндігінде - 3,8 г, 50 күндігінде - 17 г, 60 күндігінде - 80 г,
90 күндігінде - 900 г, 120 күндігінде - 2900 г және 150 күндігінде 4300 г
салмақ тартады. Ғылыми деректерге қарағанда іште жалқы төлі бар саулықтар
қысыр қойға қарағаңда буаздылығынын, сонғы 7 апталығында қоректік заттарды
2 есе артық, ал егіз болса, 2,5-3 есе артық қажет етеді. [8]
А.Ф.Кузнецов, М.С.Найденский, В.М.Кожурин 2006 деректерінде
жануарларды жайлымда ұстаудың едәуір артықшылықтары бар:
1. Малшаруашылық өнімдерінің өзіндік құны төмендейді;
2. Жануарларды сауықтырады;
3. Жақсы жайылымдар – арзан әрі құнды азық көзі;
4. Ұдайы моцион, күн инсоляциясы, қолайлы ауа ортасы – зат
алмасуы мен организмнің ағза, жүйелерінің жұмысы жақсарады;
5. Жануарлар өнімділігі жоғарылайды;
6. Түрлі ауруларға төзімділігі жоғарылайды (әсіресе
туберкулез, мешел, остеомаляция, авитоминоздар);
7. Ұрықтандырылу мен төлдеу жоғарылайды;
8. Төлдердің денсаулығы мықты болып туады.
Жайылымда ұстау тиімділігі жайылым құнарлығына, оны тиімді пайдалана
білуге және ветеринарлығына, оны тиімді пайдалана білуге және ветеринарлық
– санитарлық режимдер ұсталынуына байланысты. [9]
А.И.Чикалев 2006 деректетерінде табиғи сұрыптау мен қолдан
сұрыптаудан шыққан құйрықты қой тұқымдарының бірі — қазақтың құйрықты қойы.
СССР Ғылым академиясы, Орта Азия университеті мен Москва зоотехникалық
институты (1927— 1930 жылдары) экспедициясының материалдарында Қазақстанда
құйрықты қойлардың географиялық 22 варианты бар екендігі көрсетілген. Осы
варианттардың бір бұтағы Жезқазған облысының шаруашылықтарында
шоғырландырылған. Бұл қойлар шөлді және шөлейтті жерлерге өте шыдамды.
[10]
В.И.Гершун, Р.К.Туякова 2007 мағлұматтарында Қазақстанда өзінің
жергілікті жағдайына лайықты биязы жүнді қойдың жаңа тұқымын шығару
мәселесімен айналысқан. Бұл жұмысты академик жұмыс істеді. Негізгі
селекциялық жұмыстар К. Мыңбаев атындағы тәжірибе шаруашылығында
жүргізілді. Жаңа тұқым шығару үшін қазақы қойларының тәуірлері іріктеліп
алынды, олар таза тұқымды прекос қошқарымен шағылыстырылды.
Биологиялық жағынан бағалы ет алу үшін қойды әр уақытта жақсы
азықтандырып, дұрыс бағып – күту қажет. Ол үшін малдың жасына, жынысына,
салмағына, қоңддылығына қарай қойдың қоректік заттарға деген қажеттілігінің
ұдайы өзгеріп отыратынын ескеріп, рационды жан – жақты теңестіріп, малды
құнарлы азықтандыру керек. Басшылыққа қой шаруашылығы ғылыми зерттеу
технологиялық институттың ұсынған азықтандыру нормаларын алу қажет. Соның
ішінде көрсетілген малға беруге тиісті азық құрамдарының бәрі де маңызды.
Нақтылап айтқанда, өсіп келе жатқан жас қойлар үшін рационның құрғақ
сатылық 1,5 – 17,5% ішкі протеин, 25% ірі азықтар (жасұнық) болуы керек.
Сондай – ақ май жеткілікті болғаны дұрыс, егер басқа майлы жем болмаса 2 –
3% – ға дейін техникалық май қосқан пайдалы болады. Сонымен бірге,
минералдық – дәрумендік қоспаларды берген жөн. Азықтары жеткілікті
шаруашылықтарда рациондағы жемнің мөлшері 400 – 500 – ге дейін жеткізіп,
қозыларды жеделдете бордақылаған тиімді. Себебі, жас ағзаның басты
ерекшелігі – туылғаннан 9 айлығына дейін өсу қарқыны жоғары болады. Осы
кезеңде оларды жақсы азықтандыру қосымша салмақты арттырады, еттің
биологиялық құндылығын жақсартады.[13]
Аликаев В. А., Онегов А. П., Старов Т. К. 1960 зерттеулерінде, ең
алдымен рационды малдың сүйсініп жейтін, үйреншікті жем – шөбінен
құрастырады. Олар шаруашылықта өндірілетін арзан азық көзі болуы керек.
Өйткені азық шығынының мал шаруашылығы өнімінің өзіндік құнын құрастырудағы
үлесі басым азықтары жақсы қорытылып, мол өнім беруге бағытталуы керек.
Мәселен, жем – шөп қорытылуы үшін шырынды азықтардың белгілі көлеміне ірі
азықтар берілуі шарт. Өйткені шырынды азықтар басым болса, клетчатка көзі
болып табылатын ірі азықтың аздығымен ас жолдарының қызметі бұзылып,
клетчатка жетіспеушілігінен туатын зиянды құбылыстар орын алады. Керісінше
тым мол берілген ірі азық рационындағы клетчатка деңгейін көтеріп, оның
өзінің және де басқа қоректік заттың қорытылуын нашарлатады. [15]
Ануш З. 1979 зерттеуінде, көп жылдық тәжірибеге сүйенсек, ірі қой
күніне 6 – 8 кг қозылары бар саулық (қоса есептегенде) 12 – 15 кг шамасында
шөп жейді. Егер жайылымдық қойға қосымша жем берілсе, бұл нормалар тиісінше
15 – 30% кемітіледі. Қой жаю үшін жайылым көлемін анықтағанда осының
барлығы ескерілуі тиіс. Мысалы, 700 бас қой отарына, жазғы мезгілінде, қой
басы 7 кг көк шөп жейтін болса, сонда барлық отарға күніне 49ц шөп керек,
ал жайылым маусымы 4 айға 5880ц шөп керек болып шығады. Көк шөптің түсімі
гектарынан 10ц деп есептегенде, 700 бас қойға маусымына 588га жайылым керк
болған болар еді. Бірақ, жайылым шөбін қой тегіс, жей алмайды, тек 60 – 70%
жейді. Сондықтан керекті жайылым көлемі 30 – 40% артық болуы тиіс. Атап
айтқанда, ірі қой басына шөл, шөлейіт жерлерде жайылым 0,8 – 1 га – дан кем
болмау керек, ал таулы ойпатты жерлерде 0,5 – 0,7 га қажет болады. Оның
үстіне күнде жайылымды ауыстырып тұрған дұрыс. Айында көшкеннің аты семіз,
күнде көшкеннің қойы семіз деген халық мақалы осыны дәлелдейді. [16]
Бабов Д. М., Надворный Н. Н. 1976 зерттеулерінде, сапалы сүрлем
қойдың асқазан қызметін, организмде зат алмасуын жақсартады, дені таза төл
алуына, витаминдердің көбейтіп, сүт құрамының жақсаруына септігін тигізеді.
Сүрлем азықтың дәмін кіргізеді, қысқы азық рационын түрлендіреді, ондағы
қоректік заттың жақсы қорытылуына әсер етеді. Дұрыс салынған сүрлем көп
азықтың бағасы қасиетін өзінде сақтайды. Көк азықтың сүрленуі сүт қышқылы
бактерияларының өсімдіктерді тез ашуы әсерінен болады. Олар сүрленетін
шырындағы қантты пайдаланады және сүт қышқылын бөліп шығарады, бұл қышқыл
азықты қышқылдандырады да шіріткіш бактериялардың дамуына және әрекеттеріне
кедергі жасайды. Сүрлеу процесі кезінде азықта сүт қышқылының біраз мөлшері
жиналады, ол сүрлемге жақсы иіс пен дәм береді, мұның өзі қойдың сүрленген
азықты сүйсініп жеуіне себеп болады. [19]
Бессарабов Б. Ф. 1983 мағлұматы бойынша қора-жайларды пайдаланымға
қабылдау кезінде желдеткіш құрылымдары-ның бақылау сынамасын өткізеді.
Табиғи желдету кезінде мынаған көңіл бөлінеді – сору шахталары құрылымын
олардың герметикалығына, жылытылуына, өнімділігіне, клопандар мен
дефлекторлар құрылымына, келіп түсу каналдары орналасымы мен құрылымына.
Механикалық желдету қолданымында мына жайттар қажет: желдеткіштер болуы мен
олардың жұмыс істеу сапасы; нақты өнімділігі; желдеткіштер мен
электрсымдарының ылғалдан сақтығы; қыздырғыш құралдарының жылу өнімділігі.
[20]
Брандт Г. 1985 деректері бойынша қой қораларындағы оңтайлы
микроклимат қалыптастыру құрылыс материалдарының гигиеналық қасиеттері мен
сыртқы қоршаулардың жылу ұстағыштығы сапасына байланысты. Қора-жайлар қыста
құрғақ, жарық жылы, жазда салқын болатындай етіп салады. Құрылыс үшін
айтарлықтай арзан және ұзаққа шыдамды материалдар пайдаланылады. Гигиеналық
тұрғыдан олардың жылу өткізгіштігі, жылу сыйымдылығы, жылу сіңіруі,
гигроскопиялығы, бу өткізгіштігі, ауа өткізгіштігі маңызды. Қыста еден
температурасы 27,5°С болғанда бордақыланатын шошқа салмағы өсуі 653г, ал
10,3°С-да, азықтар шығыны 4,08 ден 4,66 азықтық бірлікке ұлғаятынын айтуға
болады. Еден арқылы жылу 12-48%-ға дейін жоғалады, сондықтан олар
ғимараттың жылу режиміне әсерін тигізеді де, оларды жылытуға көп көңіл
бөлінеді. Еденнің маңызды қасиеті-су өткізбеушілік ылғал өткізгіш едендер
ауа ылғалдылығы жоғарылауының себебі болып табылады. Еден арқылы өтетін зәр
ыдыраған кезде, зиянды газдар пайда болып, ауаны ластайды, мұндай едендер
астында жер жеңіл инфицирленеді де жер бойын қажетті тереңдікке алып
тастамайынша тиімді дезинфекцияланбайды. Едендерді жарақат болмауы үшін
бұдырлы етіп салады. Еден сұйықтық ағуы үшін еңкіш болуы керек (еденнің әр
ұзындық метріне 1-2см). Еден жамылғысының абразивтілігі жануар тұяқтарының
қажалуына әсерін тигізеді. Еденнің беткейлік қабатының материалы қажағыштық
шамасы бір ай ішінде тұяқ өсуі шамасына тең болатындай таңдалады,
өйтпегенде тұяқ мүйізі тірі ұлпаға дейін қажалады. Малшаруашылық
ғимараттарында негізінен ағаш, бетон, асфальт, тапталған балшықты, торлы
едендер қолданылады. Ағаш едендерін шошқа станоктарында, сиырлар мен жылқы
тұрақтарында, туу бөлімдерінде, профилакторий мен бұзау қораларында
қолданады. Бұлар жылы, тегіс, қатты емес, алайда ылғал сіңімді, су
жібермейтін болады, дезинфекциялауға нашарлау көндігеді және пайдалану
мерзімі қысқа (сиыр қорада 2-3 жыл, шошқа қорада 1-2 жыл). Бетон едендерін
қоралардағы өткелдер мен қосалқы ғимараттарға төсейді. Олар малдар
тынығатын аймақтарға жарамсыз, өйткені қатты әрі жылу өткізгіштігі жоғары.
Қора-жайлардың қабырғаларының ішкі түсінің де маңызы зор. Ақ түсте
көмкерілген немесе әктелген қабырға 85% жас ағаш пен кірпіш 40%, ластанған
ағаш 20% сәулелерді ашықтандырады. Сол себептен мал қораларында, сауу
залдарында, жуу бөлмелері мен зертханаларда қабырғалар мен төбелер ашық
түске, ал қолдан ұрықтандыру бөлмелерінде ашық-жасыл түске боялуы керек.
Еденнен терезе жоқтауына дейінгі қашықтық немесе биіктік төмендегідей
болғаны жөн: байлаудағы ірі қара мал қорасы мен бұзау қорада 1,2-1,3м,
байлаусыз ұстайтын қорада 1,8-2,4м, қолдан ұрықтандыру бөлмесінде 0,8м,
шошқа қораларында 1,2м кем емес, қой және құс қораларында 1м кем емес.
Терезелердің осылай орналасуы кезінде малдар аз суынады, ғимараттар жақсы
жарықтанады. [21]
Вагин Б. И., Прокофьев Г. И., Барсов Н. А. 1984 зерттеулерінде
қозыларды өсірудің екінші маңызды шартты үстау кезінде санитарлық-
гигиеналық талаптарды ұстану болып табылады. Қазіргі уақытта көптеген қой
шаруашылықтары, соның ішінде кешендер, қысқы қоздау кезінде қашар-базалы
әдісті қолданады. Бұл әдіс кезінде тәулік бойы саулықтар мен қозылар бөлек
орналасады. Бұл үшін тасымалы қалқалары бар базаға әр сақманға арнап
кішігірім орындар құрып, жемсауыттар мен астаулар қояды. 10 күндік жасынан
бастап қозыларды осында, қойларда кішігірім орындарда ұстайды. Азықтандыру
кезінде малдардың ашық ауада болуы олардың жағдайы мен сүттілігіне оңтайлы
әсер етеді. Қой қора микроклиматы жақсарады. 3-4 сағаттан соң саулықтарды
қозылар тұрған базға кіргізеді. Мұндай азықтандыру әдісіне саулықтар
өздерін жақсы ұстайды, жақсы азықтанады, жеткілікті түрде сүт береді, ал
қозылар жақсы өсіп, дамиды. 7-10 күндік жасынан бастап қозыларға шөп, сұлы
немесе арпа жармасын, тіптен сүрлем бере бастайды. [22]
Волков Г. К., Гущин В. Н. 1980 айтуы бойынша қойларды қыста
серуендеу – азықтандыру алаңдарымен жабдықталған қораларда ұстайды, ашық
қораларда барлық азық түрлерін астаулар арқылы азықтандырады, ауа-райы
қолайсыз кезеңдерде қораға ауыстырады, жазда-жайылымдарға шығарады. Суық
климат жағдайында жылытылған қой қоралары салынады.[23]
Волотко И. И. 1987 деректерінде мал шаруашылығын дамытудың бас
жоспарында нысандар күйі мен даму болашағының жақын маңдағы 10-15 жылға
межеленген шешімі, жоспарланымы, аумақты көгалдандыру, жабдықтандыру, онда
тиісті мөлшерде ғимараттар, құрылымдар, көлік коммуникацияларын, инженерлік
жүйелерді, шаруашылық, тұрмыстық қызмет көздері жүйелерін орналастыруы
қарастырылған түсініктеме жазылымы (мәтіндік, есеп-қисаптық, графикалық)
болады. Қойларды қырқу кезінде гигиеналық талаптарға аса көңіл бөлінеді.
Қырқуды жылы, желсіз, құрғақ күндер туғанда өткізеді. Суық жаңбырлар, қатты
желдер, тұмандар суық тию ауруларын тудыра алады. Мұндай кезеңдерде
қойларды жақын маңдарда бағады. Тек құрғақ қойларды ғана қырқу қажет. Су
жүн орамаларда ысып, қызады, қырқу бөлімдері кең, құрғақ, жақсы желденетін
болуы керек.[24]
Всяких А. С. 1984 деректерінде саулық пен жаңа туған қозыларға
қалыпты физиологиялық туу кезіндегі жәрдем көрсету аталмыш үрдістің қолайлы
ағымда өтуі үшін жағдайлар жасауға келіп саяды. Алдымен туу белгілері
байқала бастаған саулықты отардан бөлектеп, таза, құрғақ туу бөлмесі
станогына немесе қашардың жеке бөлігіне жұмсақ төсеніш салып қояды.
Малдардың жақсы жағдайында қоздау, әдетте, қалыпты өтеді де 30-40 минут
құрайды. Дұрыс емес туулар, сирек байқалады, осы кезде саулықтарға білікті,
уақтылы ветеринарлық жәрдем жасалынады, бұл жәрдемді тәлімді аға шопандар
да өткізе алады. [25]
Голосов И. М. 1971 мәліметтерінде, ет өнімділігінің саны мен
сапасына әсер етіт негізгі факторлардың бірі малды дұрыс толық құнды
рационмен азықтандыру болып табылады. Азық рационын құрғанда, ең алдымен
ондағы азық өлшемі мен қорытылатын протеиннің мөлшеріне көңіл аудару қажет.
Рационда азық өлшемі нормаға сәйкес мол болады, сондықтан бордақылаудағы
қойдың азықтандыру деңгейі жоғарылаған сайын, бір өнім мөлшеріне жұмсалатын
азық аз жұмсалады. Азықтандыру жағдайы бордақылау процесінің экономикалық
көрсеткішіне ғана әсер етіп қоймайды, сонымен қатар еттің сапасына да
ықпалына тигізеді. Мысалы, көп уақыт бойы суыққа жарымаған арық малды
бордақылауға қойса, онда оның салмағының басым бөлігі май болып кетеді де
ет, яғни белокты ет, аз болады. Ұшаның төмен сапалы болып келуі қойды
бордақылаудың бастапқы кезінде жақсы азықтандырып каеліп соңынан
азықтандыру деңгейін төмендетіп жіберуден де болады. Сондықтан да
биологиялық жағынан бағалы ет алу үшін қойды әр уақытта да жақсы
азықтандырып, дұрыс күтіп – бағу қажет. Бордақылаудағы сақа қойдың
протеинге деген қажеттілігі аса жоғары болмайды. Ал өсіп келе жатқан
қозылар үшін протеин мөлшерінің ерекше маңызы бар. [26]
Голиков А. Н. 1985 айтуынша, қойды жайып – семірту Қазақстан
жағдайында қойдың еті мен жүні басқа да өнімдерін арттырудың және олардың
сапасын жақсартудың ең арзан әрі тиімді тәсілі. Мұның өзі табиғи мол
жайылымдарды неғұрлым толық және тиімді пайдалануға, тәулігіне орта есеппен
қосымша салмақты көп алуға, малдың тірілей салмағы мен қоңын арттыруға
мүмкіндік береді. қойды азықтандыруда мүйізді ірі қара малды азықтандыруға
кететін барлық жем – шөп түрлерін қолдануға болады. Оның үстіне, қойдың
биологиялық және ас қорыту ерекшеліктеріне байланысты қорегіне өсімдік
түрін анағұрлым көп пайдаланатындықтан, көптеген жем – шөп түрін жеп,
жайылым оты мен басқа да азықтарды басқа малдан жоғары игереді. Сондықтан
да олардың осындай жайылым оты мен ең арзан азықтарды ұтымды түрде молынан
пайдаланса, өндірісімен өнімінің өзіндік құны арзан болмақ. Мұның
шаруашылық экономикасына тигізер пайдасы көп. Көктемдік эфемерлік ерте
көктеген күнгей жоталарының өсімдіктерін жол – жөнекей қоректеніп, жаз
аптабынан жайлауға айдалған қой отарлары таулы альпілік және субальпілік
жайылымдардың алуан түрлі санды жайылымдарға жайылады. Қыстың шуақты
күндері күнгей беттердегі ашық қыстық жайылымдарына жайып, боранды, қарлы
күндері дайындаған пішен, жаздық дақыл сабаны, ал мүмкіншілік болған
жағдайда пішендеме, сүрлеммен азықтандырып, мал қоңдылығына қарай
есептелінген жем жегізеді. [27]
Данилова А. К., Найденский М. С., Шпиц И. С. 1987 деректерінде
қойлардың азық рационында кальций, натрий, фосфор және басқа да
элементтердің жетіспеуінен малдың салмақ қосуы төмендейді. Тоқтыларды
жеделдете бордақылаудың нәтижесін арттыра түсу үшін оларды витаминдермен,
керекті мөлшерде каротинмен толық қанағаттандырған жөн. Жем – шөпте каротин
жетіспеген жағдайда А витаминін қолдануға болады. Тоқтылардың А витаминіне
деген қажетсінуі 2,9 мың халықаралық өлшемге тең Рационды жан – жақты
теңестіріп малды құнарлы азықтандыру – бордақылаудың негізі болып саналады.
Бордақылаудың барысында малдың жасына, салмағына, қоңдылығына қарай олардың
қоректік заттарға деген қажеттілігі өзгеріп отырады. Тоқтылардың өсу
қарықыны бәсеңдеген сайын бір өнім өлшеміне жұмсалатын азық шығыны
жоғарылай түседі. Тоқтыдан бір килограмм салмақ алу үшін 6 айлығына дейін 4
– 5 азық өлшемі, бір жасына дейін – 7 – 9 азық өлшемі, ересек қойларға – 10
– 12 азық өлшемі қажет. Сондықтан қозыларды жедел бордақылап 6 – 8
айлығында етке өткізу, ет өндірудің тиімдігін арттырып, сапасын жақсарта
түседі.Тоқтыларды бордақылаған кезеңде, рациондағы қоректік заттың мөлшерін
әлсін – әлсін тексеріп, жеткіліксіз болған жағдайда толықтырып, теңестіріп
отыру қажет. Ол үшін рацион белгілегенде облыстық және аудандық агрохим-
лабораториялары анықтаған жем – шөптің химиялық құрамы мен құндылығын
басшылыққа алған жөн. Тоқтыларды жайып семірткен кезде оларды мүмкіндігінше
ұзақ өрістету және көп айдай бермеу ұсынылады, мұнымен бірге малға үнемі су
беріп отыру және минералдық азықпен, әсіресе тұзбен қосымша азықтандыру
қажет. Күзде тоқтыларды жайып семірту тәртібі мынадай – отарды өргізу және
жеммен азықтандыру – 7 сағат – 7 сағат 30 минутқа дейін, өрістетіп жаю – 7
сағат 30 минуттан 13 сағатқа дейін, суару және иіру 13 – 15 сағат
аралығында, жеммен азықтандыру – 15 – 15 сағат 30 минут, 15 сағат 30
минуттан жаю және жайлауда суару 20 сағатқа дейін, тынықтыру – 20 сағаттан
келесі күнгі таңаретеңгі 7 сағатқа дейін. Қажетті жағдайлар жасалған
шаруашылықтарда (қора, мал азығы шопандардың маманданған кадрлары) қойды
қыста және жазғытұрым төлдеткен жөн, бұл кезде қозылар шырыны мол өрісте
жақсы жайылып семіреді. [28]
Закомырдин А. А. 1981 әдебиеттерінде, қойлар тұмсығы мен ауыз
қуысының анатомиялық ерекшеліктеріне байланысты табиғи жайылым отын,
аумақты көк және ірі азықтарды мейлінше жете пайдаланып, жақсы қорыта
алады. Сондықтан қойды оған дейін жылқы немесе мүйізді ірі қара мал
жайылған жерлерге, астығы орылған алқаптарға жаюға болады. Жүннің
беріктігі, созылғыштығы, серпімділігі сияқты қасиеттері осы микроэлементке
тікелей байланысты екенін дәлелдеді. Мал азығында кобальт жеткілікті болса,
малдың асқазан, ішек-қарын жолындағы бактерияның мөлшері бір жарым-екі есе
көбейеді, ал мұның өзі мал организміндегі клеккалардың пайда болып, жетіле
беруіне көмектеседі. Сөйтіп кобальт әсерімен организмдегі белоктың синтезі
күшейіп, жүн неғұрлым жедел өсетін болады.[29]
2. Негізгі бөлім
2.1 Қойларды ұстауға арналған ғимараттардың негізгі типтік жобаларының
ветеринарлық-санитарлық және гигиеналық бағалау
Жобаларды сараптаудың және малшаруашылығы нысандары құрылысы мен
олардың пайдалануын ветеринарлық-санитарлық қадағалаудың мақсаты –
санитарлық талаптарды қатаң орындауы сақталуындағы жоғары техникалық
деңгейде болуын қамтамасыз ету. Зоогигиеналық және ветерниралық-санитарлық
талаптар жануарлар мен оларға қызмет түрлерін көрсететіндер өмірі үшін
оптималды жағдай қамтуға, сонымен қатар нысандарды жұқпалы ауру
қоздырғыштары енуінен, қоршаған ортаны – шайынды сулар және өзге өндірістік
тастанды-қоқыстардан сақтауға бағытталады. Болашақ маман жобаларды
түсінуге, ғимараттардың ішкі жабдықталуын анықтай білу мен бағалай алуға,
жоба кезінде, дайын күйінде жануар түріне байланысты ғимарат ауданы мен
көлемін анықтап, болжауға, желдену көлемін, жылу балансын, канализация мен
сумен қамтылуын, жарықтануын есептей алуға, сонымен қатар микроклимат
жағдайын бақылай алуға үйренуі керек.
Мал шаруашылығын дамытудың бас жоспарында нысандар күйі мен даму
болашағының жақын маңдағы 10-15 жылға межеленген шешімі, жоспарланымы,
аумақты көгалдандыру, жабдықтандыру, онда тиісті мөлшерде ғимараттар,
құрылымдар, көлік коммуникацияларын, инженерлік жүйелерді, шаруашылық,
тұрмыстық қызмет көздері жүйелерін орналастыруы қарастырылған түсініктеме
жазылымы (мәтіндік, есеп-қисаптық, графикалық) болады.
Малшаруашылық фермаларының, кешендерінің, нысандарының типтік жобалары
Малшаруашылық орындарының, жеке құрылыстарының, құрылымдарының
жобалары – типтік, жеке, тәжірибелік түрде бола алады.
Типтік жоба – тиісті орындардың құрылыс барысында бірнеше рет
пайдалануға ұсынатын жобалық-сметалық (смета-болашақ шығындар мен табысқа
түсетін қаржылар есебі) құжаттар жинағы.
Жобалау тапсырмасын жоба тапсырушысы стандартты ресми қағазда (бланк)
жоба институты өкілі қатысуымен толтырады, ол бес бөлімнен тұрады:
1-бөлім – түсініктеме хат, оған жобалау негіздемесі, өндірістік
қуатының сипаттамасы, аумағының суреттелімі, құрылыс жүргізу тәсілі
(мердігерлік, шаруашылық), мердігерлік ұйым, құрылыс кезектілігі
баяндалымдары жазылады.
2-бөлім – технологиялық. Мұнда өндіріс технологиялары, азықтандыру
түрлері, жануарларды ұстау жүйесі т.б. деректер келтіріледі.
3-бөлім Өндіріс үрдістерінің механикаландырылуы мен автоматтандырылуы.
Мұнда көлік қажеттілігі, ғимаратта, серуен алаңдарында азық таратылуының
механикаландырылуы, қи шығарылуы, өтелденуі т.б. көрсетіледі.
4-бөлім Сәулет-құрылыс шешімі. Құрылыстар мен құрылымдар
құрастырылымдары: іргетас, қабырғалар, еден, төбе, ішкі және сыртқы
жұмыстар.
5-бөлім Инженерлік жүйелер мен жабдықтар: желдеткіштер мен жылыту
жүйелері, сумен қамту, канализация, электр-, газқамтылымы, жарық т.б.
Малшаруашылық ғимараттары ауасында әрдайым түрлі мөлшерде қалқымалы
тығыз бөлшектер немесе шаңдар (тығыз аэрозольдар) және аса ұсақ тамшылар
(сұйық аэрозольдар) болады.
Ғимараттар ауасының көп мөлшерде шаңдануы көз бен жоғарғы тыныс алу
жолдарының кілегейлі қабаттарын тітіркендіріп, шаңды конъюнктивиттер мен
тыныс ағзалары катарларын тудырады. Шаңмен, тамшылармен қоса тыныс
жолдарына патогенді және шартты патогенді микрофлора өте алады, ал олар
аэрогенді инфекция (шаңды және тамшылы) тудырады.
Міне, сол себептен ауаның шаңдануы дәрежесі мен бактериалды ластануы
ғимараттардың маңызды санитарлық көрсеткіштері болып табылады. Ауа шаңы мен
микроорганизмдерді ғимараттарда анықтаудың санитарлық маңызы зор.
Малшаруашылық ғимараттарының ауасы 1 м3 8 мг көп емес шаң болуында, ал
атмосфера ауасында 0,25 мгм3 - де таза деп саналады. Шаң мөлшерін анықтау
салмақтық немесе гравиметриялық, есептік немесе кониметриялық, сондай-ақ
оптикалық және фотометриялық әдістер көмегімен өткізіледі.
Салмақтық (гравиметриялық) әдіс зоогигиеналық зерттеулерде кең қоданыс
тапқан. Бұл әдіс қандай да бір ауа көлемін түрлі сүзгілер арқылы сүзгілеу
кезінде салмақтық мөлшерін анықтауға негізделген.
Құралдар мен жабдықтар. ЭА-30 электраспираторы, Кротов аппараты Алонжи
түтігі, қағаз сүзгілері – МА-В-13, немесе АФА-В-20, аналитикалық таразылар.
Анықтау барысы: аналитикалық таразыларда сүзгіні мыңдық миллиграмм
үлесіне дейінгі дәлдікте өлшеп, Алонжи түтігіне салады. Шаңды анықтау
аймағында Алонжи түтігін аспиратормен немесе Кротов аппаратымен жалғайды
да, сүзгі арқылы шаңдану дәрежесіне байланысты 100 немесе 1000 литр ауа
өткізіледі. Сосын сүзгіні алып, қайта өлшейді, сүзгі салмағындағы
айырмашылық бойынша алынған ауа көлеміндегі шаң мөлшері анықталынады.
Мысал. Сынама алғанға дейінгі сүзгі салмағы 105 мг, алған соң – 110
мг. Шаң салмағы 110 – 105 = 5 мг. өткізілген ауа көлемі – 500л·1 м3 ауадағы
шаң мөлшері:
500 л – 5 мг 1000 · 5
1000 л – х х = ---------------- = 10 мгм3
500
Есептік әдіс. Ауадағы шаң мөлшерін В.Ф.Матусевичтің қарапайым шаң
өлшегішімен анықтауға болады. Бұл құрал тікбұрышты пластмасс немесе ағаш
қорапша оның сыйымдылығы 250 см3, ішкі көлемі 5 х 5 х 10см. Құралдың түпкі
бөлігінде шыны тақташаға арналған ұяшық бар, шыныларды бекітетін тетік
қарастырылған. Құрал көлбеу бағытта жылжи ашылатын қақпақпен жабдықталған.
Шаңды анықтаудан бірнеше күн бұрын шыныларды дайындауға болады, бұл
үшін екі шыны тақташалары арасына сүзгілеу арқылы шаңсызданған глицерин
тамшысын шыны таяқшамен тамызады. Осы кезде үстіңгі тақташаны аздап қана
көтеріп, астыңғысын қозғалтпай ұстап, жылдам тамызып жабады. Сосын
шыныларды қағазбен орап, зерттеу күніне дейін сақтайды.
Сынама келесі тәртіпте алынады. Қажетті орында шаң өлшегіштің қақпағын
ашып, шынылар салынады. Ашық қораппен көлденең бағытта ауа қармалынып
алынады да, қақпағын жабады. Құралға карай орныққан шыныны суырып алады,
осы кезде глицирин тамшысы қалған шыны беткейіне жағылады және айтуы керек
жайт ұяшықтар жоғары қарап орналасуы керек.
Қалған шыныны бекіту тетігімен қысады. Содан соң құралды тақташасын
астына қаратып төңкереді де, 10 минут ұстайды. Уақыт өткен соң ұяшығын
жоғары қаратып қайта аударады, ұяшықтағы шыныны сәл көтеріп таза шыны
тақташасын кигізіп, екі тақташаны қоса суырып алады, қағазбен орап,
метеорологиялық жағдай, зерттеу орны, уақыты тәрізді деректер жазылады. Осы
күйде сынаманы ұзақ уақыт бойы тасымалдауға болады.
Шаңдарды микроскоп көмегімен санау бір квадратты сантиметрде
өткізіледі. Бір квадрат сантиметрде миллион квадратты микрон болады. 1 см3
ауадағы шаңдар санын мына өрнекпен анықтайды:
Х= А (L Н),
Мұнда: Х - болжамды шаң мөлшері; А - бір торшадағы шаңдардың орташа
саны; L - торша квадраты жақтарының ұзындығы; Н - цилиндр биіктігі, см.
Шаңды анықтаудың оптикалық және фотометриялық әдістері. Ауадағы шаң
мөлшерін анықтаудағы дәлме-дәл құрал – ВДК - ультрамикроскобы, ол нақты ауа
көлеміндегі шаң мөлшерімен қатар, аэрозоль дисперстілігін де анықтауға
мүмкіндік береді. Құрал әрекеті ашық жарықтанған кювета арқылы аэрозольды
сору сәтінде байқалатын қысқа жарықшақтар санын тіркеуге негізделген.
Сонымен қатар ИКП-1 (шаң концетрациясын өлшегіш) құралы қолданылады.
Ол 0,1 ден 500 мгм3 шамада ауадағы механикалық коспаларды анықтайды.
Ауадағы микроорганизмдер мөлшерін анықтау. Гигиена тәжірибесінде
ауаның бактериалды ластануын бағалау үшін 1 м3 ауадағы бактериялардың жалпы
мөлшерін (микробтық сан) және санитарлық көрсеткішті микроорганизмдер
мөлшері мен микробтар түрін анықтайды.
Ауадағы бактериялардың жалпы санын анықтау үшін тұндыру әдісін, түрлі
құралдар (Милявский, Кротов) көмегімен Петри шашкесіне себінділер жасау
әдісі, сүзгілер мен сұйықтықтер көмегімен ауадан қармау тәсілін қолданады.
Тұндыру әдісі төмендегі тәртіпте жүргізіледі: Петри шашкесіне тазалық
жағдайында 15 мл-ден ет-пептон агары мен желатин құйылады. Сосын шашкелерді
5 минутқа зерттеу орынына қояды да, жауып, 370 С 48 сағатқа термостатқа
қояды, уақыт өткен соң Петри шашкесінің барлық беткейінде өскен колониялар
саны есептелінеді.
Есептеу. 1м3-гі микроорганизмдер мөлшерін 5 минутта Петри шашкесінің
100 см беткейіне шамамен 10 л ауада болатын микробтар қонатыны болжамында
анықтайды.
Мысал: ауданы 200 см2 Петри шашкесіне 5 минутта көлемі 10 л ауадан
шамамен 80 микроорганизм қонды деп санайық. Тиісінше, 200 см2 ауданға 10л
ауадан қонғаны: Х= 200·10:100=20. бұл мысалда 1м3 сыналатын ауада
Х = 1000·80:20 = 4000 микроорганизм болады.
Ю.А.Кротов құралымен анықтау. Бұл құрал көмегімен ауадағы микробтардың
жалпы мөлшерімен қатар, патогенді және санитарлық-көрсеткішті микробтарды
анықтауға болады.
Кротов құралы қораптан, негізінен, қақпақтан тұрады. Қақпағына сына
тәрізді ауа соруға арналған саңылауы бар плексигласты мөлдір шыны (диск)
орнатылған. Қақпақ қыстырмалы ілмектермен жабылады. Құрал арқылы өтетін ауа
мөлшерін есепке алу үшін қорабына бұрандалы ротометр орнатылған. Негізіне
электрмоторы қондырылған, оның діңгегіне айналдыратын желдеткіш бекиді.
Желдеткіш ішінде сегіз қанатты қапалақ бар, ол шамамен 60 айналым (минутта)
айналады да сына тәріздес саңылау арқылы ауаны сорады. Сына тәріздес сына
радиусы астына Петри шашкесі орнықтырылады. Петри шашкесіне қатты қоректік
орта құйып орнықтырады да, айналдырады. Сына тәріздес саңылау арқылы келіп
түсетін ауа Петри шашкесіндегі қоректік орта беткейіне соғылады,
микроорганизмдер оған жабысып қалады.
Құралды 110 және 220 В кернеуіндегі тоқ желісіне қосу мүмкін, минутына
25 тен 50 л дейін ауа өтеді.
Құралдар мен жабдықтар: Кротов құралы, термостат микроб колонияларын
есептеу құралдары, Петри шашкесі, ет-пептонды агар.
Анықтау барысы: радиусы бойынша Петри шашкесі үстінде орналасқан сына
тәріздес саңылау арқылы желдеткіш көмегімен ауа құрал ішіне өтеді. Үстіне
ет-пептон агары немесе өзге тығыз қоректік ортасы бар шашке салынған стол
баяу шамамен 1 айнсек. жылдамдығында айналады. Құрал ішіне келіп түскен
ауа үлкен жылдамдықта саңылау арқылы өтіп, қоректік орта беткейіне
соғылады. Шашке айналуына орай микроорганизмдер себілуі бар беткейді
қамтиды. Ауадағы жалпы микроорганизмдер мөлшерін анықтау кезінде құрал
арқылы 2-3 минут аралығында 50 л ауа өтеді. Қатты ластанған ауада
экспозиция бір минутқа дейін қысқартылады. Сайланған орталармен жұмыс
жасағанда, яғни ауа микроорганизмдерінің сапалық анықталымында құрал арқылы
3-15 минут аралығында 250 одан да көп ауа өткізіледі.
Ауа сынамасын алу кезінде құралды электр тоғына қосып, қосқыш пен
ротометр көмегімен қажетті ауа өтуі жылдамдығы қойылады. Құрал қақпағын
ашып айналып тұрған үстелге қоректік орталы Петри шашкесі салынады.
Қақпағын жауып бірмезгілде секундөлшегішпен уақыт есептелінеді. Ауа
сынамасын 2-3 мин алады. Петри шашкесін екі тәулік бойы 370С-ғы
температурада термостатта ұстаған соң колониялар саны есептелінеді. Осы
санау нәтижесінде 1 м3 зерттелетін ауадағы микроорганизмдер мөлшері
анықталады. Саңырауқұлақ спораларын Петри шашкелерін ұстағаннан соң 20-250С
ауа температурасында 3-ші күні зерттейді.
Қиды залаласыздандыру әдістері Оларды келесі түрде топтастыруға
болады: табиғи – карантиндеу, компосттау, топрыаққа ендіру; биологиялық –
аэрация, биологиялық тоғандар, микробалдырлар немесе шыбын балаңқұрттарын
өсіру т.б.; физикалық – термиялық өңдеу (қыздыру, кептіру, булау,
залалдау), гидролиз, гамма-сәулелерімен, УК-сәулелерімен өңдеу; химиялық –
хлорлау, озондау, формальдегидпен өңдеу.
Ауылшаруашылық тәжірибесінде бірнеше түрдегі қи қоймаларын жобалап,
салады. Көп қолданыс тапқандары ашық және жабық жерүсті және тереңдетілген
500, 1000, 1500 тонналық қи қоймалары. Оларды қора-жайлардан 50-100 м,
мекен жайлардан 200 м жақын емес қашықтықта салады. Оларға арналған ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Жәңгір хан атындағы Батыс Қазақстан Мемлекеттік Университеті
Биотехнология, мал және балық
шаруашылығы кафедрасы
КУРСТЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы:
Қой қораларының зоогигиеналық негізделуі
Орындаған:
Тексерген:
Орал, 2013ж.
Мазмұны
1. Кіріспе
бөлім ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .3
1.1. Әдебиетке
шолу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... 5
2. Негізгі бөлім
2.1 Қойларды ұстауға арналған ғимараттардың негізгі типтік жобаларының
ветеринарлық-санитарлық және гигиеналық
бағалау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 14
2.2. Қойлар өсіру гигиенасы және оларға қойылатын ветеринарлық-санитарлық
талаптар
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... 21
2.3. Қойларды ұстау жүйелері мен ұстау
орындары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...23
2.4. Ұдайы өндіру және қозыларды өсіру кезіндегі зоогигиеналық талаптар.27
2.5. Қой қораларындағы микроклиматы жне қойларды қырқу гигиенасы ... ..32
2.6. Қойларды жайылымдарда ұстау
гигиенасы ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ...34
3. Қорытынды
бөлім ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ...36
4. Қолданылған әдебиет
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... 37
1. Кіріспе бөлім
Зоогигиена — мал денсаулығын сақтауға бағытталған ғылым. Себебі оның
атауы грек сөздерінен алынған: zoon — жануар және hygieinos — сау деген
мағынаны білдіреді. Зоогигиена малдарға қоршаған орта жағдайы және
тіршілік шарттарының әсерін зерттеп, оларды дұрыс күтіп бағу, азықтандыру,
ұстау және пайдалану (эксплуатация) әдістерін жасап шығарады, жағымсыз
факторларды жоюға және жағымды факторларды барынша қолдануға ұсыныс
жасайды.
Ауыл шаруашылығы жануарларының денсаулығы — бұл ағзаның қоршаған
ортамен тепе -теңдіктегі және қандай да болмасын патологиялық өзгеріссіз,
яғни ағзаның құрылымы және қызметі бір біріне сай, реттеуші жүйелері ішкі
ортаның тұрақтылығын (гомеостаз) сақтау қабілетіне ие болуымен
сипатталатын ағзаның табиғи физиологиялық күй-жағдайы деп білеміз, міне
сондықтан зоогигиенаны көбінесе практикалық физиология деп атайды.
Ауылшаруашылық жануарларының гигиенасы – жалпы профилактика негізі,
бағу, күту, азықтандыру мен ұстаудың тиімді әдіс-тәсілдерін ұтымды
пайдалана отырып, жануарлар денсаулығын сақтау және нығайту, олардың табиғи
резистенттілігін жоғарылату тұрғысындағы ғылым. Бұл ғылым жануарлар
ауруларын болдырмау бойынша гигиеналық талаптар мен ветеринариялық-
санитарлық шаралар легін оқытып, құрастырады.
Пәннің басты мақсаты – қоршаған ортаның алуан түрлі факторларының
жануарлардың физиологиялық жағдай-күйі мен өнімділік сапасына тигізетін
әсерін зерттеу. Зоогигиена нысаны болып жануарлар мен оларды қоршаған орта
табылады, ал пәннің алдына қойған мақсаты студенттерге, мамандарға
жануарлардың табиғи резистенттілігін жан-жақты оқып-зерттеуге көмек жасау.
Мал шаруашылығы алдында тұрған басты мәселе жануарды құнарлы
азықтармен қамтамасыз етіп, оларды асылдандыру бойынша үздіксіз жұмыстар
өткізумен қатар, күн сайын фермалар мен өзге малшаруашылық нысандарындағы
санитарлық-гигиеналық ұстау, азықтандыру, суару, күту және пайдалану
жұмыстарын жақсарта түсу екені белгілі.
Жануарлар денсаулығы мен өнімділігі бір-бірімен тығыз байланысты, сол
себептен жануарлар организмінің табиғи резистенттілігін үнемі жоғарылату
мал шаруашылығы қызметкерлерінің күнделікті міндетіне айналуы керек.
Қой шаруашылығы ет - жүн бағытындағы және биязы, жартылай биязы жүн
бағытындағы болып бөлінеді. Ет-жүн бағытындағы қой шаруашылығы ылғалы
жеткілікті және климаты біршама жұмсақ аудандарда, ал биязы жүнді қой
шаруашылығы неғұрлым құрғақ аудандарда таралған. Дүниежүзі бойынша қой саны
1,2 млрд басқа жетіп отыр. Қой шаруашылығының ет-жүн бағытындағы тауарлы
өндірісі Солтүстік және Оңтүстік Американың, Аустралия мен Оңтүстік
Еуропаның, Орталық және Орта Азияның, Оңтүстік Африканың қоңыржай және
субтропиктік белдеулерінің құрғақ аудандарында жақсы дамыған.
Курстық жұмыстың мақсаты: жануарлар өнімділігін төмендететін және
организмнің ауруларға төзімділігін әлсірететін факторларды уақтылы анықтап,
жою үшін мал шаруашылығы мамандары зоогигиеналық зерттеу әдістерін
өздігінен жасап, орындауға үйрену, қой қораларының зоогигиеналық
негізделуімен танысу.
Курстық жұмыстың міндеттері: қой қора-жайларында ауа ортасының
факторларын, топырақты, суды, азықтарды, малшаруашылық нысандарының
құрылысы, ондағы желдету мен жылу шамаларын зерттеу әдістері туралы түсінік
беру.
Курстық жұмыстың құрылымы: кіріспе, әдебиетке шолі және қорытынды мен
пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1.1. Әдебиетке шолу
А.П.Онегов, И.Ф.Храбустовский, В.И.Черных 1977 айтуы бойынша ауа
организмге өзінің газдық құрамымен, физикалық қасиеттерімен, сондай-ақ
механикалық қоспаларымен, микроорганизмдерімен әсер етеді. Оның бұл
элементтері сыртқы тітіркендіргіштер ретінде орталық нерв жүйесі арқылы
организмге әсер ете отырып, түрлі жауап қатушылық реакцияларын, бейімделу
өзгерістерін тудырады. Өзге сөзбен айтқанда, организм өзінің қорғаныс
күштерін жұмылдырады (мобилизация). Егер бұл күштер қоршаған орта
факторларының қандай да бір қорғаныс күштеріне қажетті, жеткілікті түрде
қарсы тұра алса, ауру мүмкіндігі жойылады. Егер организм қоршаған орта
жағдайларының күрт өзгеруіне қарсы тұра алмаса, бұл жайт жануар
өнімділігінің төмендеуінің, тіптен ауруының себебі бола алады. Ауа
ортасымен байланысты, оның гигиеналық маңызын жақсырақ түсіндіре алатын
кейбір мәселелерді қарастырайық. Химиялық тұрғыда ауа деген неден құралады.
Оның физиологиялық қасиеттері қандай, оның сапасы жануар организміне қалай
әсер етеді, мал денсаулығын сақтау, өнімділігін жоғарылату үшін ауа ортасы
қандай болуы керек. [1]
Г.К.Волков 1979 мағлұматтары бойынша дезинфекция екі кезегімен
орындалатын жұмыстардан құралады:
1) механикалық тазарту;
2) залалсыздандырғыш заттармен дезинфекциялау. Механикалық тазартудың
мақсаты залалсыздандыратын ғимарат пен аумақты қидан, төсеніштен, қоқыстан
және өзге ластанулардан тазарту, өйткені олар қолданылатын дезинфекциялағыш
заттар тиімділігін төмендетеді. Ғимараттар дезинфекциясын алдын алу
мақсатында, яғни жұқпалы ауру пайда болуына дейін, сондай-ақ лажсыз – ауру
пайда болғанда өткізеді, көктемде жайылымға шығарғаннан кейін және күзде
тұраққа қояр алдында. Барлық жануар қораларының қабырғалары мен төбелерін
жаз айларында (егер мал жайылымда болса) айына бір реттен емес реттілікте
жаңа өшірілген әкпен ақтайды, өзге уақытта ластануына орай, ал жас малдар
тұратын жерлерді жиірек ақтайды. [2]
А.М.Горбачев 1989 зерттеулерінде қойлар мен ешкілер үшін құрғақ,
шаңды емес, шөбі төмен, қалың, әр түрлі өсімдікті жайылымдар жақсы. Орманда
қой-ешкілер үшін үлкен, жақсы жарықтанған ғана жарамды алаңқайлар. Қой мен
ешкілер тау, дала жайылымдарын жақсы пайдаланады. Оларға төмен орналасқан
батпақты алқаптар мүлдем жарамсыз. Мұндай жерлерде оларда жиі түрде тұяқ
зақымданулары мен құрт инвазиясына шалдығулар ұшырасады, әсіресе фасциолез,
диктиокаулез аурулары зиянын тигізеді. Қойлар үшін дөрекі, тікенекті
жайылымдарды пайдаланбаған жөн, олар жүнін ластайды. Қойларды селеу
өсімдігі дәнін шашу, бүршігін жару мерзімдерінде селеулі алқаптарда бағу
қауіпті (маусымның бірінші жартысы). Жүнге түскен селеу дәндері теріні
жаралап, тері асты шеліне, ішкі ағзаларға өтіп, мал өлімін де тудыра алады.
[3]
Кузнецов А.Ф., Баланин В.И. 1982 деректерінде қой фермаларында
келесі топтар бөлінеді: айыруға дейінгі қозылы қойлар отары; енесінен
айырған қозылар отары; қаштырылатын саулықтар отары, сектер отары.
Санитарлық-қорғау аймағына мал шаруашылығының сыртқы қабырғалары немесе
олардың қоршауы мен аймақ (мекен-жай) аралығындағы аумақ енеді. Бұл аймақ
тұрғындардың малдарынан фермаға немесе кешенге жұқпалы аурулар енуінен
қорғайды және мал шаруашылығы мекемелерінің кейбір зиянды жайттарының (шаң,
микроорганизмдер, жағымсыз иістер) тұрғындар мекеніне әсерінен қорғайды.
Малшаруашылық кешендері мен құс фабрикаларын оларға қызмет көрсетпейтін
елді мекендерден - 3 км кем емес, қалалардан, өндіріс мекемелерінен,
демалыс орындарынан - 5 км, өзен-көл, өзге су қоймаларынан 2 км кем емес
қашықтықта орналастыру керек. Малшаруашылық мекемелері мен өзге нысандар
арасындағы зооветеринарлық қашықтықтар 50-3000м шамасында ауытқиды. Мысалы,
ірі қара мал кешенінен шошқа, жылқы, қой фермаларына дейінгі қашықтық 150м,
авто-теміржолдан 300м, Республикалық, облыстық тұрғыдағыдан 150м,
жергілікті жолдан 50м болуы тиіс. [4]
Кондратьева М.И., Кельдюшева И.Я. 1985 деректерінде ферма телімін
дуалмен қоршайды, аумағын өндірістік және әкімшілік-шаруашылық аймақтарға
бөледі. Өндірістік аймақта қора-жайлар, серуендеу алаңдары, ветеринарлық
нысандар (оқшаулағыш пен карантин ғимаратынан өзге) орналасады. Осы
шаруашылыққа жатпайтын көліктер мен бөгде тұлғалардың аумаққа енуіне тыйым
салынады. Өндірістік аймақпен байланыс тек ветеринарлық-санитарлық өткізгіш
арқылы өткізіледі. Санитарлық-қорғау және зооветеринарлық қашықтықтар қорға
сақталатын аумақ емес, яғни оларды кеңейту үшін пайдалануға болмайды.
Алайда, олар жер пайдаланымына енеді, сондықтан ауыл шаруашылығы
қажеттіліктеріне пайдалану қажет. Қосалқы шаруашылықта 3-аймақ бөлген жөн:
1 Таза аулалы тұрғын үй;
2 Шаруашылық-мал қора-жайлары;
3 Серуендеу алаңдары [5]
В.И.Гершун, Б.М.Муслимов 1994 зерттеулерінде жайылым көктемдік,
жаздық, күздік, қыстық болып бөлінеді. Кейбір жердің жайылымын жылдың
барлық мезгілінде де пайдалануға болады. Бірақ бір жердің жайылымын
үздіксіз пайдалана беруге болмайды. Өйткені, мол жайылып тұяқ кесті болған
өріске шөп жақсы шықпайды. Сондықтан ауыспалы жайылым тәртібін қолдану
керек. Бұл тәртіп бойынша жайылымды бірер жыл мал жаю үшін пайдаланады,
содан кейін тынықтырады, бірер жыл тынықтырған соң қайта жайылымға
пайдаланады немесе шөп шабуға қолданады. Қойдың маңызды биологиялық
ерекшеліктерінің бірі – шөп жайылымдарында өсетін ең аласа шөптерден
бастап, ірі бұтақты сексуеілге дейін жеуге бейімделген. Бязы жүнді қойлар
48 – 55 % , құйрықты қойлар 42 – 50 % , ірі қара 33 – 35 %, жылқы 27 – 34 %
қана жейді. Қойдың қоректенетін жусан түрлерінің жер шарында 500 түрі,
ТМД бойынша 170 түрі, Қазақстанда 81 түрі кездеседі. Жусанның құрамында
қоректік зат мол, эфир майы бар, өзі әсіресе қой мен ешкінің жақсы азығы.
Жем-шөптің немесе рацион белогінің биологиялық құнарлылығы - деп малдың
белокқа деген қажетін толық өтеу қасиетін айтады. Ауыл шаруашылығы
министрлерінің мәліметіне қарағанда осы азықтардан құралатын қойдың қысқы
рационында 25 – 30 пайыз шамасында қорытылатын протеин жетіспейді. Ғылыми
тұрғыдан алып қарағанда рационда 1 пайыз протеин жетіспесе, бір өнім
өлшеміне жұмсалатын азық шығыны 2 пайызға жоғарылайды. Ал мұның өзі мал
өнімінің өзіндік құнын қымбаттатып, мал шаруашылығының экономикасына нұсқан
келтіретіні сөзсіз. [7]
В.И.Гершун, Ж.Мырзабеков, П.Ибрагимов 2005 деректері бойынша биязы
жүнді қойдың құрсақтағы жалқы төлі 20 күндігінде - 0.05 г, 30 күндігінде -
0,77 г, 40 күндігінде - 3,8 г, 50 күндігінде - 17 г, 60 күндігінде - 80 г,
90 күндігінде - 900 г, 120 күндігінде - 2900 г және 150 күндігінде 4300 г
салмақ тартады. Ғылыми деректерге қарағанда іште жалқы төлі бар саулықтар
қысыр қойға қарағаңда буаздылығынын, сонғы 7 апталығында қоректік заттарды
2 есе артық, ал егіз болса, 2,5-3 есе артық қажет етеді. [8]
А.Ф.Кузнецов, М.С.Найденский, В.М.Кожурин 2006 деректерінде
жануарларды жайлымда ұстаудың едәуір артықшылықтары бар:
1. Малшаруашылық өнімдерінің өзіндік құны төмендейді;
2. Жануарларды сауықтырады;
3. Жақсы жайылымдар – арзан әрі құнды азық көзі;
4. Ұдайы моцион, күн инсоляциясы, қолайлы ауа ортасы – зат
алмасуы мен организмнің ағза, жүйелерінің жұмысы жақсарады;
5. Жануарлар өнімділігі жоғарылайды;
6. Түрлі ауруларға төзімділігі жоғарылайды (әсіресе
туберкулез, мешел, остеомаляция, авитоминоздар);
7. Ұрықтандырылу мен төлдеу жоғарылайды;
8. Төлдердің денсаулығы мықты болып туады.
Жайылымда ұстау тиімділігі жайылым құнарлығына, оны тиімді пайдалана
білуге және ветеринарлығына, оны тиімді пайдалана білуге және ветеринарлық
– санитарлық режимдер ұсталынуына байланысты. [9]
А.И.Чикалев 2006 деректетерінде табиғи сұрыптау мен қолдан
сұрыптаудан шыққан құйрықты қой тұқымдарының бірі — қазақтың құйрықты қойы.
СССР Ғылым академиясы, Орта Азия университеті мен Москва зоотехникалық
институты (1927— 1930 жылдары) экспедициясының материалдарында Қазақстанда
құйрықты қойлардың географиялық 22 варианты бар екендігі көрсетілген. Осы
варианттардың бір бұтағы Жезқазған облысының шаруашылықтарында
шоғырландырылған. Бұл қойлар шөлді және шөлейтті жерлерге өте шыдамды.
[10]
В.И.Гершун, Р.К.Туякова 2007 мағлұматтарында Қазақстанда өзінің
жергілікті жағдайына лайықты биязы жүнді қойдың жаңа тұқымын шығару
мәселесімен айналысқан. Бұл жұмысты академик жұмыс істеді. Негізгі
селекциялық жұмыстар К. Мыңбаев атындағы тәжірибе шаруашылығында
жүргізілді. Жаңа тұқым шығару үшін қазақы қойларының тәуірлері іріктеліп
алынды, олар таза тұқымды прекос қошқарымен шағылыстырылды.
Биологиялық жағынан бағалы ет алу үшін қойды әр уақытта жақсы
азықтандырып, дұрыс бағып – күту қажет. Ол үшін малдың жасына, жынысына,
салмағына, қоңддылығына қарай қойдың қоректік заттарға деген қажеттілігінің
ұдайы өзгеріп отыратынын ескеріп, рационды жан – жақты теңестіріп, малды
құнарлы азықтандыру керек. Басшылыққа қой шаруашылығы ғылыми зерттеу
технологиялық институттың ұсынған азықтандыру нормаларын алу қажет. Соның
ішінде көрсетілген малға беруге тиісті азық құрамдарының бәрі де маңызды.
Нақтылап айтқанда, өсіп келе жатқан жас қойлар үшін рационның құрғақ
сатылық 1,5 – 17,5% ішкі протеин, 25% ірі азықтар (жасұнық) болуы керек.
Сондай – ақ май жеткілікті болғаны дұрыс, егер басқа майлы жем болмаса 2 –
3% – ға дейін техникалық май қосқан пайдалы болады. Сонымен бірге,
минералдық – дәрумендік қоспаларды берген жөн. Азықтары жеткілікті
шаруашылықтарда рациондағы жемнің мөлшері 400 – 500 – ге дейін жеткізіп,
қозыларды жеделдете бордақылаған тиімді. Себебі, жас ағзаның басты
ерекшелігі – туылғаннан 9 айлығына дейін өсу қарқыны жоғары болады. Осы
кезеңде оларды жақсы азықтандыру қосымша салмақты арттырады, еттің
биологиялық құндылығын жақсартады.[13]
Аликаев В. А., Онегов А. П., Старов Т. К. 1960 зерттеулерінде, ең
алдымен рационды малдың сүйсініп жейтін, үйреншікті жем – шөбінен
құрастырады. Олар шаруашылықта өндірілетін арзан азық көзі болуы керек.
Өйткені азық шығынының мал шаруашылығы өнімінің өзіндік құнын құрастырудағы
үлесі басым азықтары жақсы қорытылып, мол өнім беруге бағытталуы керек.
Мәселен, жем – шөп қорытылуы үшін шырынды азықтардың белгілі көлеміне ірі
азықтар берілуі шарт. Өйткені шырынды азықтар басым болса, клетчатка көзі
болып табылатын ірі азықтың аздығымен ас жолдарының қызметі бұзылып,
клетчатка жетіспеушілігінен туатын зиянды құбылыстар орын алады. Керісінше
тым мол берілген ірі азық рационындағы клетчатка деңгейін көтеріп, оның
өзінің және де басқа қоректік заттың қорытылуын нашарлатады. [15]
Ануш З. 1979 зерттеуінде, көп жылдық тәжірибеге сүйенсек, ірі қой
күніне 6 – 8 кг қозылары бар саулық (қоса есептегенде) 12 – 15 кг шамасында
шөп жейді. Егер жайылымдық қойға қосымша жем берілсе, бұл нормалар тиісінше
15 – 30% кемітіледі. Қой жаю үшін жайылым көлемін анықтағанда осының
барлығы ескерілуі тиіс. Мысалы, 700 бас қой отарына, жазғы мезгілінде, қой
басы 7 кг көк шөп жейтін болса, сонда барлық отарға күніне 49ц шөп керек,
ал жайылым маусымы 4 айға 5880ц шөп керек болып шығады. Көк шөптің түсімі
гектарынан 10ц деп есептегенде, 700 бас қойға маусымына 588га жайылым керк
болған болар еді. Бірақ, жайылым шөбін қой тегіс, жей алмайды, тек 60 – 70%
жейді. Сондықтан керекті жайылым көлемі 30 – 40% артық болуы тиіс. Атап
айтқанда, ірі қой басына шөл, шөлейіт жерлерде жайылым 0,8 – 1 га – дан кем
болмау керек, ал таулы ойпатты жерлерде 0,5 – 0,7 га қажет болады. Оның
үстіне күнде жайылымды ауыстырып тұрған дұрыс. Айында көшкеннің аты семіз,
күнде көшкеннің қойы семіз деген халық мақалы осыны дәлелдейді. [16]
Бабов Д. М., Надворный Н. Н. 1976 зерттеулерінде, сапалы сүрлем
қойдың асқазан қызметін, организмде зат алмасуын жақсартады, дені таза төл
алуына, витаминдердің көбейтіп, сүт құрамының жақсаруына септігін тигізеді.
Сүрлем азықтың дәмін кіргізеді, қысқы азық рационын түрлендіреді, ондағы
қоректік заттың жақсы қорытылуына әсер етеді. Дұрыс салынған сүрлем көп
азықтың бағасы қасиетін өзінде сақтайды. Көк азықтың сүрленуі сүт қышқылы
бактерияларының өсімдіктерді тез ашуы әсерінен болады. Олар сүрленетін
шырындағы қантты пайдаланады және сүт қышқылын бөліп шығарады, бұл қышқыл
азықты қышқылдандырады да шіріткіш бактериялардың дамуына және әрекеттеріне
кедергі жасайды. Сүрлеу процесі кезінде азықта сүт қышқылының біраз мөлшері
жиналады, ол сүрлемге жақсы иіс пен дәм береді, мұның өзі қойдың сүрленген
азықты сүйсініп жеуіне себеп болады. [19]
Бессарабов Б. Ф. 1983 мағлұматы бойынша қора-жайларды пайдаланымға
қабылдау кезінде желдеткіш құрылымдары-ның бақылау сынамасын өткізеді.
Табиғи желдету кезінде мынаған көңіл бөлінеді – сору шахталары құрылымын
олардың герметикалығына, жылытылуына, өнімділігіне, клопандар мен
дефлекторлар құрылымына, келіп түсу каналдары орналасымы мен құрылымына.
Механикалық желдету қолданымында мына жайттар қажет: желдеткіштер болуы мен
олардың жұмыс істеу сапасы; нақты өнімділігі; желдеткіштер мен
электрсымдарының ылғалдан сақтығы; қыздырғыш құралдарының жылу өнімділігі.
[20]
Брандт Г. 1985 деректері бойынша қой қораларындағы оңтайлы
микроклимат қалыптастыру құрылыс материалдарының гигиеналық қасиеттері мен
сыртқы қоршаулардың жылу ұстағыштығы сапасына байланысты. Қора-жайлар қыста
құрғақ, жарық жылы, жазда салқын болатындай етіп салады. Құрылыс үшін
айтарлықтай арзан және ұзаққа шыдамды материалдар пайдаланылады. Гигиеналық
тұрғыдан олардың жылу өткізгіштігі, жылу сыйымдылығы, жылу сіңіруі,
гигроскопиялығы, бу өткізгіштігі, ауа өткізгіштігі маңызды. Қыста еден
температурасы 27,5°С болғанда бордақыланатын шошқа салмағы өсуі 653г, ал
10,3°С-да, азықтар шығыны 4,08 ден 4,66 азықтық бірлікке ұлғаятынын айтуға
болады. Еден арқылы жылу 12-48%-ға дейін жоғалады, сондықтан олар
ғимараттың жылу режиміне әсерін тигізеді де, оларды жылытуға көп көңіл
бөлінеді. Еденнің маңызды қасиеті-су өткізбеушілік ылғал өткізгіш едендер
ауа ылғалдылығы жоғарылауының себебі болып табылады. Еден арқылы өтетін зәр
ыдыраған кезде, зиянды газдар пайда болып, ауаны ластайды, мұндай едендер
астында жер жеңіл инфицирленеді де жер бойын қажетті тереңдікке алып
тастамайынша тиімді дезинфекцияланбайды. Едендерді жарақат болмауы үшін
бұдырлы етіп салады. Еден сұйықтық ағуы үшін еңкіш болуы керек (еденнің әр
ұзындық метріне 1-2см). Еден жамылғысының абразивтілігі жануар тұяқтарының
қажалуына әсерін тигізеді. Еденнің беткейлік қабатының материалы қажағыштық
шамасы бір ай ішінде тұяқ өсуі шамасына тең болатындай таңдалады,
өйтпегенде тұяқ мүйізі тірі ұлпаға дейін қажалады. Малшаруашылық
ғимараттарында негізінен ағаш, бетон, асфальт, тапталған балшықты, торлы
едендер қолданылады. Ағаш едендерін шошқа станоктарында, сиырлар мен жылқы
тұрақтарында, туу бөлімдерінде, профилакторий мен бұзау қораларында
қолданады. Бұлар жылы, тегіс, қатты емес, алайда ылғал сіңімді, су
жібермейтін болады, дезинфекциялауға нашарлау көндігеді және пайдалану
мерзімі қысқа (сиыр қорада 2-3 жыл, шошқа қорада 1-2 жыл). Бетон едендерін
қоралардағы өткелдер мен қосалқы ғимараттарға төсейді. Олар малдар
тынығатын аймақтарға жарамсыз, өйткені қатты әрі жылу өткізгіштігі жоғары.
Қора-жайлардың қабырғаларының ішкі түсінің де маңызы зор. Ақ түсте
көмкерілген немесе әктелген қабырға 85% жас ағаш пен кірпіш 40%, ластанған
ағаш 20% сәулелерді ашықтандырады. Сол себептен мал қораларында, сауу
залдарында, жуу бөлмелері мен зертханаларда қабырғалар мен төбелер ашық
түске, ал қолдан ұрықтандыру бөлмелерінде ашық-жасыл түске боялуы керек.
Еденнен терезе жоқтауына дейінгі қашықтық немесе биіктік төмендегідей
болғаны жөн: байлаудағы ірі қара мал қорасы мен бұзау қорада 1,2-1,3м,
байлаусыз ұстайтын қорада 1,8-2,4м, қолдан ұрықтандыру бөлмесінде 0,8м,
шошқа қораларында 1,2м кем емес, қой және құс қораларында 1м кем емес.
Терезелердің осылай орналасуы кезінде малдар аз суынады, ғимараттар жақсы
жарықтанады. [21]
Вагин Б. И., Прокофьев Г. И., Барсов Н. А. 1984 зерттеулерінде
қозыларды өсірудің екінші маңызды шартты үстау кезінде санитарлық-
гигиеналық талаптарды ұстану болып табылады. Қазіргі уақытта көптеген қой
шаруашылықтары, соның ішінде кешендер, қысқы қоздау кезінде қашар-базалы
әдісті қолданады. Бұл әдіс кезінде тәулік бойы саулықтар мен қозылар бөлек
орналасады. Бұл үшін тасымалы қалқалары бар базаға әр сақманға арнап
кішігірім орындар құрып, жемсауыттар мен астаулар қояды. 10 күндік жасынан
бастап қозыларды осында, қойларда кішігірім орындарда ұстайды. Азықтандыру
кезінде малдардың ашық ауада болуы олардың жағдайы мен сүттілігіне оңтайлы
әсер етеді. Қой қора микроклиматы жақсарады. 3-4 сағаттан соң саулықтарды
қозылар тұрған базға кіргізеді. Мұндай азықтандыру әдісіне саулықтар
өздерін жақсы ұстайды, жақсы азықтанады, жеткілікті түрде сүт береді, ал
қозылар жақсы өсіп, дамиды. 7-10 күндік жасынан бастап қозыларға шөп, сұлы
немесе арпа жармасын, тіптен сүрлем бере бастайды. [22]
Волков Г. К., Гущин В. Н. 1980 айтуы бойынша қойларды қыста
серуендеу – азықтандыру алаңдарымен жабдықталған қораларда ұстайды, ашық
қораларда барлық азық түрлерін астаулар арқылы азықтандырады, ауа-райы
қолайсыз кезеңдерде қораға ауыстырады, жазда-жайылымдарға шығарады. Суық
климат жағдайында жылытылған қой қоралары салынады.[23]
Волотко И. И. 1987 деректерінде мал шаруашылығын дамытудың бас
жоспарында нысандар күйі мен даму болашағының жақын маңдағы 10-15 жылға
межеленген шешімі, жоспарланымы, аумақты көгалдандыру, жабдықтандыру, онда
тиісті мөлшерде ғимараттар, құрылымдар, көлік коммуникацияларын, инженерлік
жүйелерді, шаруашылық, тұрмыстық қызмет көздері жүйелерін орналастыруы
қарастырылған түсініктеме жазылымы (мәтіндік, есеп-қисаптық, графикалық)
болады. Қойларды қырқу кезінде гигиеналық талаптарға аса көңіл бөлінеді.
Қырқуды жылы, желсіз, құрғақ күндер туғанда өткізеді. Суық жаңбырлар, қатты
желдер, тұмандар суық тию ауруларын тудыра алады. Мұндай кезеңдерде
қойларды жақын маңдарда бағады. Тек құрғақ қойларды ғана қырқу қажет. Су
жүн орамаларда ысып, қызады, қырқу бөлімдері кең, құрғақ, жақсы желденетін
болуы керек.[24]
Всяких А. С. 1984 деректерінде саулық пен жаңа туған қозыларға
қалыпты физиологиялық туу кезіндегі жәрдем көрсету аталмыш үрдістің қолайлы
ағымда өтуі үшін жағдайлар жасауға келіп саяды. Алдымен туу белгілері
байқала бастаған саулықты отардан бөлектеп, таза, құрғақ туу бөлмесі
станогына немесе қашардың жеке бөлігіне жұмсақ төсеніш салып қояды.
Малдардың жақсы жағдайында қоздау, әдетте, қалыпты өтеді де 30-40 минут
құрайды. Дұрыс емес туулар, сирек байқалады, осы кезде саулықтарға білікті,
уақтылы ветеринарлық жәрдем жасалынады, бұл жәрдемді тәлімді аға шопандар
да өткізе алады. [25]
Голосов И. М. 1971 мәліметтерінде, ет өнімділігінің саны мен
сапасына әсер етіт негізгі факторлардың бірі малды дұрыс толық құнды
рационмен азықтандыру болып табылады. Азық рационын құрғанда, ең алдымен
ондағы азық өлшемі мен қорытылатын протеиннің мөлшеріне көңіл аудару қажет.
Рационда азық өлшемі нормаға сәйкес мол болады, сондықтан бордақылаудағы
қойдың азықтандыру деңгейі жоғарылаған сайын, бір өнім мөлшеріне жұмсалатын
азық аз жұмсалады. Азықтандыру жағдайы бордақылау процесінің экономикалық
көрсеткішіне ғана әсер етіп қоймайды, сонымен қатар еттің сапасына да
ықпалына тигізеді. Мысалы, көп уақыт бойы суыққа жарымаған арық малды
бордақылауға қойса, онда оның салмағының басым бөлігі май болып кетеді де
ет, яғни белокты ет, аз болады. Ұшаның төмен сапалы болып келуі қойды
бордақылаудың бастапқы кезінде жақсы азықтандырып каеліп соңынан
азықтандыру деңгейін төмендетіп жіберуден де болады. Сондықтан да
биологиялық жағынан бағалы ет алу үшін қойды әр уақытта да жақсы
азықтандырып, дұрыс күтіп – бағу қажет. Бордақылаудағы сақа қойдың
протеинге деген қажеттілігі аса жоғары болмайды. Ал өсіп келе жатқан
қозылар үшін протеин мөлшерінің ерекше маңызы бар. [26]
Голиков А. Н. 1985 айтуынша, қойды жайып – семірту Қазақстан
жағдайында қойдың еті мен жүні басқа да өнімдерін арттырудың және олардың
сапасын жақсартудың ең арзан әрі тиімді тәсілі. Мұның өзі табиғи мол
жайылымдарды неғұрлым толық және тиімді пайдалануға, тәулігіне орта есеппен
қосымша салмақты көп алуға, малдың тірілей салмағы мен қоңын арттыруға
мүмкіндік береді. қойды азықтандыруда мүйізді ірі қара малды азықтандыруға
кететін барлық жем – шөп түрлерін қолдануға болады. Оның үстіне, қойдың
биологиялық және ас қорыту ерекшеліктеріне байланысты қорегіне өсімдік
түрін анағұрлым көп пайдаланатындықтан, көптеген жем – шөп түрін жеп,
жайылым оты мен басқа да азықтарды басқа малдан жоғары игереді. Сондықтан
да олардың осындай жайылым оты мен ең арзан азықтарды ұтымды түрде молынан
пайдаланса, өндірісімен өнімінің өзіндік құны арзан болмақ. Мұның
шаруашылық экономикасына тигізер пайдасы көп. Көктемдік эфемерлік ерте
көктеген күнгей жоталарының өсімдіктерін жол – жөнекей қоректеніп, жаз
аптабынан жайлауға айдалған қой отарлары таулы альпілік және субальпілік
жайылымдардың алуан түрлі санды жайылымдарға жайылады. Қыстың шуақты
күндері күнгей беттердегі ашық қыстық жайылымдарына жайып, боранды, қарлы
күндері дайындаған пішен, жаздық дақыл сабаны, ал мүмкіншілік болған
жағдайда пішендеме, сүрлеммен азықтандырып, мал қоңдылығына қарай
есептелінген жем жегізеді. [27]
Данилова А. К., Найденский М. С., Шпиц И. С. 1987 деректерінде
қойлардың азық рационында кальций, натрий, фосфор және басқа да
элементтердің жетіспеуінен малдың салмақ қосуы төмендейді. Тоқтыларды
жеделдете бордақылаудың нәтижесін арттыра түсу үшін оларды витаминдермен,
керекті мөлшерде каротинмен толық қанағаттандырған жөн. Жем – шөпте каротин
жетіспеген жағдайда А витаминін қолдануға болады. Тоқтылардың А витаминіне
деген қажетсінуі 2,9 мың халықаралық өлшемге тең Рационды жан – жақты
теңестіріп малды құнарлы азықтандыру – бордақылаудың негізі болып саналады.
Бордақылаудың барысында малдың жасына, салмағына, қоңдылығына қарай олардың
қоректік заттарға деген қажеттілігі өзгеріп отырады. Тоқтылардың өсу
қарықыны бәсеңдеген сайын бір өнім өлшеміне жұмсалатын азық шығыны
жоғарылай түседі. Тоқтыдан бір килограмм салмақ алу үшін 6 айлығына дейін 4
– 5 азық өлшемі, бір жасына дейін – 7 – 9 азық өлшемі, ересек қойларға – 10
– 12 азық өлшемі қажет. Сондықтан қозыларды жедел бордақылап 6 – 8
айлығында етке өткізу, ет өндірудің тиімдігін арттырып, сапасын жақсарта
түседі.Тоқтыларды бордақылаған кезеңде, рациондағы қоректік заттың мөлшерін
әлсін – әлсін тексеріп, жеткіліксіз болған жағдайда толықтырып, теңестіріп
отыру қажет. Ол үшін рацион белгілегенде облыстық және аудандық агрохим-
лабораториялары анықтаған жем – шөптің химиялық құрамы мен құндылығын
басшылыққа алған жөн. Тоқтыларды жайып семірткен кезде оларды мүмкіндігінше
ұзақ өрістету және көп айдай бермеу ұсынылады, мұнымен бірге малға үнемі су
беріп отыру және минералдық азықпен, әсіресе тұзбен қосымша азықтандыру
қажет. Күзде тоқтыларды жайып семірту тәртібі мынадай – отарды өргізу және
жеммен азықтандыру – 7 сағат – 7 сағат 30 минутқа дейін, өрістетіп жаю – 7
сағат 30 минуттан 13 сағатқа дейін, суару және иіру 13 – 15 сағат
аралығында, жеммен азықтандыру – 15 – 15 сағат 30 минут, 15 сағат 30
минуттан жаю және жайлауда суару 20 сағатқа дейін, тынықтыру – 20 сағаттан
келесі күнгі таңаретеңгі 7 сағатқа дейін. Қажетті жағдайлар жасалған
шаруашылықтарда (қора, мал азығы шопандардың маманданған кадрлары) қойды
қыста және жазғытұрым төлдеткен жөн, бұл кезде қозылар шырыны мол өрісте
жақсы жайылып семіреді. [28]
Закомырдин А. А. 1981 әдебиеттерінде, қойлар тұмсығы мен ауыз
қуысының анатомиялық ерекшеліктеріне байланысты табиғи жайылым отын,
аумақты көк және ірі азықтарды мейлінше жете пайдаланып, жақсы қорыта
алады. Сондықтан қойды оған дейін жылқы немесе мүйізді ірі қара мал
жайылған жерлерге, астығы орылған алқаптарға жаюға болады. Жүннің
беріктігі, созылғыштығы, серпімділігі сияқты қасиеттері осы микроэлементке
тікелей байланысты екенін дәлелдеді. Мал азығында кобальт жеткілікті болса,
малдың асқазан, ішек-қарын жолындағы бактерияның мөлшері бір жарым-екі есе
көбейеді, ал мұның өзі мал организміндегі клеккалардың пайда болып, жетіле
беруіне көмектеседі. Сөйтіп кобальт әсерімен организмдегі белоктың синтезі
күшейіп, жүн неғұрлым жедел өсетін болады.[29]
2. Негізгі бөлім
2.1 Қойларды ұстауға арналған ғимараттардың негізгі типтік жобаларының
ветеринарлық-санитарлық және гигиеналық бағалау
Жобаларды сараптаудың және малшаруашылығы нысандары құрылысы мен
олардың пайдалануын ветеринарлық-санитарлық қадағалаудың мақсаты –
санитарлық талаптарды қатаң орындауы сақталуындағы жоғары техникалық
деңгейде болуын қамтамасыз ету. Зоогигиеналық және ветерниралық-санитарлық
талаптар жануарлар мен оларға қызмет түрлерін көрсететіндер өмірі үшін
оптималды жағдай қамтуға, сонымен қатар нысандарды жұқпалы ауру
қоздырғыштары енуінен, қоршаған ортаны – шайынды сулар және өзге өндірістік
тастанды-қоқыстардан сақтауға бағытталады. Болашақ маман жобаларды
түсінуге, ғимараттардың ішкі жабдықталуын анықтай білу мен бағалай алуға,
жоба кезінде, дайын күйінде жануар түріне байланысты ғимарат ауданы мен
көлемін анықтап, болжауға, желдену көлемін, жылу балансын, канализация мен
сумен қамтылуын, жарықтануын есептей алуға, сонымен қатар микроклимат
жағдайын бақылай алуға үйренуі керек.
Мал шаруашылығын дамытудың бас жоспарында нысандар күйі мен даму
болашағының жақын маңдағы 10-15 жылға межеленген шешімі, жоспарланымы,
аумақты көгалдандыру, жабдықтандыру, онда тиісті мөлшерде ғимараттар,
құрылымдар, көлік коммуникацияларын, инженерлік жүйелерді, шаруашылық,
тұрмыстық қызмет көздері жүйелерін орналастыруы қарастырылған түсініктеме
жазылымы (мәтіндік, есеп-қисаптық, графикалық) болады.
Малшаруашылық фермаларының, кешендерінің, нысандарының типтік жобалары
Малшаруашылық орындарының, жеке құрылыстарының, құрылымдарының
жобалары – типтік, жеке, тәжірибелік түрде бола алады.
Типтік жоба – тиісті орындардың құрылыс барысында бірнеше рет
пайдалануға ұсынатын жобалық-сметалық (смета-болашақ шығындар мен табысқа
түсетін қаржылар есебі) құжаттар жинағы.
Жобалау тапсырмасын жоба тапсырушысы стандартты ресми қағазда (бланк)
жоба институты өкілі қатысуымен толтырады, ол бес бөлімнен тұрады:
1-бөлім – түсініктеме хат, оған жобалау негіздемесі, өндірістік
қуатының сипаттамасы, аумағының суреттелімі, құрылыс жүргізу тәсілі
(мердігерлік, шаруашылық), мердігерлік ұйым, құрылыс кезектілігі
баяндалымдары жазылады.
2-бөлім – технологиялық. Мұнда өндіріс технологиялары, азықтандыру
түрлері, жануарларды ұстау жүйесі т.б. деректер келтіріледі.
3-бөлім Өндіріс үрдістерінің механикаландырылуы мен автоматтандырылуы.
Мұнда көлік қажеттілігі, ғимаратта, серуен алаңдарында азық таратылуының
механикаландырылуы, қи шығарылуы, өтелденуі т.б. көрсетіледі.
4-бөлім Сәулет-құрылыс шешімі. Құрылыстар мен құрылымдар
құрастырылымдары: іргетас, қабырғалар, еден, төбе, ішкі және сыртқы
жұмыстар.
5-бөлім Инженерлік жүйелер мен жабдықтар: желдеткіштер мен жылыту
жүйелері, сумен қамту, канализация, электр-, газқамтылымы, жарық т.б.
Малшаруашылық ғимараттары ауасында әрдайым түрлі мөлшерде қалқымалы
тығыз бөлшектер немесе шаңдар (тығыз аэрозольдар) және аса ұсақ тамшылар
(сұйық аэрозольдар) болады.
Ғимараттар ауасының көп мөлшерде шаңдануы көз бен жоғарғы тыныс алу
жолдарының кілегейлі қабаттарын тітіркендіріп, шаңды конъюнктивиттер мен
тыныс ағзалары катарларын тудырады. Шаңмен, тамшылармен қоса тыныс
жолдарына патогенді және шартты патогенді микрофлора өте алады, ал олар
аэрогенді инфекция (шаңды және тамшылы) тудырады.
Міне, сол себептен ауаның шаңдануы дәрежесі мен бактериалды ластануы
ғимараттардың маңызды санитарлық көрсеткіштері болып табылады. Ауа шаңы мен
микроорганизмдерді ғимараттарда анықтаудың санитарлық маңызы зор.
Малшаруашылық ғимараттарының ауасы 1 м3 8 мг көп емес шаң болуында, ал
атмосфера ауасында 0,25 мгм3 - де таза деп саналады. Шаң мөлшерін анықтау
салмақтық немесе гравиметриялық, есептік немесе кониметриялық, сондай-ақ
оптикалық және фотометриялық әдістер көмегімен өткізіледі.
Салмақтық (гравиметриялық) әдіс зоогигиеналық зерттеулерде кең қоданыс
тапқан. Бұл әдіс қандай да бір ауа көлемін түрлі сүзгілер арқылы сүзгілеу
кезінде салмақтық мөлшерін анықтауға негізделген.
Құралдар мен жабдықтар. ЭА-30 электраспираторы, Кротов аппараты Алонжи
түтігі, қағаз сүзгілері – МА-В-13, немесе АФА-В-20, аналитикалық таразылар.
Анықтау барысы: аналитикалық таразыларда сүзгіні мыңдық миллиграмм
үлесіне дейінгі дәлдікте өлшеп, Алонжи түтігіне салады. Шаңды анықтау
аймағында Алонжи түтігін аспиратормен немесе Кротов аппаратымен жалғайды
да, сүзгі арқылы шаңдану дәрежесіне байланысты 100 немесе 1000 литр ауа
өткізіледі. Сосын сүзгіні алып, қайта өлшейді, сүзгі салмағындағы
айырмашылық бойынша алынған ауа көлеміндегі шаң мөлшері анықталынады.
Мысал. Сынама алғанға дейінгі сүзгі салмағы 105 мг, алған соң – 110
мг. Шаң салмағы 110 – 105 = 5 мг. өткізілген ауа көлемі – 500л·1 м3 ауадағы
шаң мөлшері:
500 л – 5 мг 1000 · 5
1000 л – х х = ---------------- = 10 мгм3
500
Есептік әдіс. Ауадағы шаң мөлшерін В.Ф.Матусевичтің қарапайым шаң
өлшегішімен анықтауға болады. Бұл құрал тікбұрышты пластмасс немесе ағаш
қорапша оның сыйымдылығы 250 см3, ішкі көлемі 5 х 5 х 10см. Құралдың түпкі
бөлігінде шыны тақташаға арналған ұяшық бар, шыныларды бекітетін тетік
қарастырылған. Құрал көлбеу бағытта жылжи ашылатын қақпақпен жабдықталған.
Шаңды анықтаудан бірнеше күн бұрын шыныларды дайындауға болады, бұл
үшін екі шыны тақташалары арасына сүзгілеу арқылы шаңсызданған глицерин
тамшысын шыны таяқшамен тамызады. Осы кезде үстіңгі тақташаны аздап қана
көтеріп, астыңғысын қозғалтпай ұстап, жылдам тамызып жабады. Сосын
шыныларды қағазбен орап, зерттеу күніне дейін сақтайды.
Сынама келесі тәртіпте алынады. Қажетті орында шаң өлшегіштің қақпағын
ашып, шынылар салынады. Ашық қораппен көлденең бағытта ауа қармалынып
алынады да, қақпағын жабады. Құралға карай орныққан шыныны суырып алады,
осы кезде глицирин тамшысы қалған шыны беткейіне жағылады және айтуы керек
жайт ұяшықтар жоғары қарап орналасуы керек.
Қалған шыныны бекіту тетігімен қысады. Содан соң құралды тақташасын
астына қаратып төңкереді де, 10 минут ұстайды. Уақыт өткен соң ұяшығын
жоғары қаратып қайта аударады, ұяшықтағы шыныны сәл көтеріп таза шыны
тақташасын кигізіп, екі тақташаны қоса суырып алады, қағазбен орап,
метеорологиялық жағдай, зерттеу орны, уақыты тәрізді деректер жазылады. Осы
күйде сынаманы ұзақ уақыт бойы тасымалдауға болады.
Шаңдарды микроскоп көмегімен санау бір квадратты сантиметрде
өткізіледі. Бір квадрат сантиметрде миллион квадратты микрон болады. 1 см3
ауадағы шаңдар санын мына өрнекпен анықтайды:
Х= А (L Н),
Мұнда: Х - болжамды шаң мөлшері; А - бір торшадағы шаңдардың орташа
саны; L - торша квадраты жақтарының ұзындығы; Н - цилиндр биіктігі, см.
Шаңды анықтаудың оптикалық және фотометриялық әдістері. Ауадағы шаң
мөлшерін анықтаудағы дәлме-дәл құрал – ВДК - ультрамикроскобы, ол нақты ауа
көлеміндегі шаң мөлшерімен қатар, аэрозоль дисперстілігін де анықтауға
мүмкіндік береді. Құрал әрекеті ашық жарықтанған кювета арқылы аэрозольды
сору сәтінде байқалатын қысқа жарықшақтар санын тіркеуге негізделген.
Сонымен қатар ИКП-1 (шаң концетрациясын өлшегіш) құралы қолданылады.
Ол 0,1 ден 500 мгм3 шамада ауадағы механикалық коспаларды анықтайды.
Ауадағы микроорганизмдер мөлшерін анықтау. Гигиена тәжірибесінде
ауаның бактериалды ластануын бағалау үшін 1 м3 ауадағы бактериялардың жалпы
мөлшерін (микробтық сан) және санитарлық көрсеткішті микроорганизмдер
мөлшері мен микробтар түрін анықтайды.
Ауадағы бактериялардың жалпы санын анықтау үшін тұндыру әдісін, түрлі
құралдар (Милявский, Кротов) көмегімен Петри шашкесіне себінділер жасау
әдісі, сүзгілер мен сұйықтықтер көмегімен ауадан қармау тәсілін қолданады.
Тұндыру әдісі төмендегі тәртіпте жүргізіледі: Петри шашкесіне тазалық
жағдайында 15 мл-ден ет-пептон агары мен желатин құйылады. Сосын шашкелерді
5 минутқа зерттеу орынына қояды да, жауып, 370 С 48 сағатқа термостатқа
қояды, уақыт өткен соң Петри шашкесінің барлық беткейінде өскен колониялар
саны есептелінеді.
Есептеу. 1м3-гі микроорганизмдер мөлшерін 5 минутта Петри шашкесінің
100 см беткейіне шамамен 10 л ауада болатын микробтар қонатыны болжамында
анықтайды.
Мысал: ауданы 200 см2 Петри шашкесіне 5 минутта көлемі 10 л ауадан
шамамен 80 микроорганизм қонды деп санайық. Тиісінше, 200 см2 ауданға 10л
ауадан қонғаны: Х= 200·10:100=20. бұл мысалда 1м3 сыналатын ауада
Х = 1000·80:20 = 4000 микроорганизм болады.
Ю.А.Кротов құралымен анықтау. Бұл құрал көмегімен ауадағы микробтардың
жалпы мөлшерімен қатар, патогенді және санитарлық-көрсеткішті микробтарды
анықтауға болады.
Кротов құралы қораптан, негізінен, қақпақтан тұрады. Қақпағына сына
тәрізді ауа соруға арналған саңылауы бар плексигласты мөлдір шыны (диск)
орнатылған. Қақпақ қыстырмалы ілмектермен жабылады. Құрал арқылы өтетін ауа
мөлшерін есепке алу үшін қорабына бұрандалы ротометр орнатылған. Негізіне
электрмоторы қондырылған, оның діңгегіне айналдыратын желдеткіш бекиді.
Желдеткіш ішінде сегіз қанатты қапалақ бар, ол шамамен 60 айналым (минутта)
айналады да сына тәріздес саңылау арқылы ауаны сорады. Сына тәріздес сына
радиусы астына Петри шашкесі орнықтырылады. Петри шашкесіне қатты қоректік
орта құйып орнықтырады да, айналдырады. Сына тәріздес саңылау арқылы келіп
түсетін ауа Петри шашкесіндегі қоректік орта беткейіне соғылады,
микроорганизмдер оған жабысып қалады.
Құралды 110 және 220 В кернеуіндегі тоқ желісіне қосу мүмкін, минутына
25 тен 50 л дейін ауа өтеді.
Құралдар мен жабдықтар: Кротов құралы, термостат микроб колонияларын
есептеу құралдары, Петри шашкесі, ет-пептонды агар.
Анықтау барысы: радиусы бойынша Петри шашкесі үстінде орналасқан сына
тәріздес саңылау арқылы желдеткіш көмегімен ауа құрал ішіне өтеді. Үстіне
ет-пептон агары немесе өзге тығыз қоректік ортасы бар шашке салынған стол
баяу шамамен 1 айнсек. жылдамдығында айналады. Құрал ішіне келіп түскен
ауа үлкен жылдамдықта саңылау арқылы өтіп, қоректік орта беткейіне
соғылады. Шашке айналуына орай микроорганизмдер себілуі бар беткейді
қамтиды. Ауадағы жалпы микроорганизмдер мөлшерін анықтау кезінде құрал
арқылы 2-3 минут аралығында 50 л ауа өтеді. Қатты ластанған ауада
экспозиция бір минутқа дейін қысқартылады. Сайланған орталармен жұмыс
жасағанда, яғни ауа микроорганизмдерінің сапалық анықталымында құрал арқылы
3-15 минут аралығында 250 одан да көп ауа өткізіледі.
Ауа сынамасын алу кезінде құралды электр тоғына қосып, қосқыш пен
ротометр көмегімен қажетті ауа өтуі жылдамдығы қойылады. Құрал қақпағын
ашып айналып тұрған үстелге қоректік орталы Петри шашкесі салынады.
Қақпағын жауып бірмезгілде секундөлшегішпен уақыт есептелінеді. Ауа
сынамасын 2-3 мин алады. Петри шашкесін екі тәулік бойы 370С-ғы
температурада термостатта ұстаған соң колониялар саны есептелінеді. Осы
санау нәтижесінде 1 м3 зерттелетін ауадағы микроорганизмдер мөлшері
анықталады. Саңырауқұлақ спораларын Петри шашкелерін ұстағаннан соң 20-250С
ауа температурасында 3-ші күні зерттейді.
Қиды залаласыздандыру әдістері Оларды келесі түрде топтастыруға
болады: табиғи – карантиндеу, компосттау, топрыаққа ендіру; биологиялық –
аэрация, биологиялық тоғандар, микробалдырлар немесе шыбын балаңқұрттарын
өсіру т.б.; физикалық – термиялық өңдеу (қыздыру, кептіру, булау,
залалдау), гидролиз, гамма-сәулелерімен, УК-сәулелерімен өңдеу; химиялық –
хлорлау, озондау, формальдегидпен өңдеу.
Ауылшаруашылық тәжірибесінде бірнеше түрдегі қи қоймаларын жобалап,
салады. Көп қолданыс тапқандары ашық және жабық жерүсті және тереңдетілген
500, 1000, 1500 тонналық қи қоймалары. Оларды қора-жайлардан 50-100 м,
мекен жайлардан 200 м жақын емес қашықтықта салады. Оларға арналған ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz