Құстарды бонитировкалау
Пән: Экология, Қоршаған ортаны қорғау
Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 37 бет
Таңдаулыға:
Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 37 бет
Таңдаулыға:
Жәңгір-хан атындағы Батыс Қазақстан аграрлы-техникалық университеті
Құс шаруашылығы пәнінен
КУРСТЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы:
Құстарды бонитировкалау
Орындаған:
Тексерген:
Орал, 2013ж.
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
Әдебиетке
шолу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ...4
І. Құстардың жалпы
сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... .9
1.1. Құстар класының
сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ..9
1.2. Құстардың шығу тегі және үйге
үйрету ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ..17
ІІ. Құстарды
бонитировкалау ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... .20
2.1. Құстарды шығу тегі бойынша
бағалау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .20
2.2. Құстар – жылықанды омыртқалы
жануарлар ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... 25
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..32
Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
..33
Кіріспе
Құстар жоғарғы сатыдағы омыртқалылардың ұшуға бейімделген ерекше
маманданған бұтағы деуге болады. Құстар генетикалық жағынан рептилилерге
жақын, оның прогрессивті бұтағы. Құстарды рептилилерден ажыратуға болатын
белгілері: а) құстардың орталық нерв системалары жақсы жетілген, сондықтан
олар әртүрлі жағдайларға бейімделіп, мінез-қылықтарын өзгертеді. б)
денесінде зат алмасу процесінің жылдамдығы мен дене жылуының реттелуінің
дұрыс болуына байланысты температурасының жоғары және тұрақты болуына
әкеліп соққан. в) ауа кеңістігінде ұшу қабілеті көпшілігінің қозғалу, я
өрмелеу қабілетін жоймаған. г) көбею біршама жетілген (жұмыртқаларын басуы
және балапандарын қоректендіруі).
Құстардың көрсетілген прогрессивтік белгілері, кластың жастығына
қарамай олардың жер шарының алуан түрлі тіршілік орталықтарына тарауына
мүмкіндік туғызған. Қазіргі уақытта құстардың 31 отрядқа топтасатын 8000-
нан аса түрі бар.
Қазіргі кезде жер бетінде құстардың 9000-ға тарта түрлері, бұрынғы
КСРО-да шамамен 800-дей және Қазақстанда 498 түрі мекендейді. Осы заманғы
құстар 28 отрядқа топтастырылады. Жойылып кету қауіпі бар және, сирек
кездесетін құстардың 200 түрі мен 83 тұртармақтары ХТҚО-ның, 80 түрі
бұрынғы КСРО-ның және 56 түрі Қазақстанның Қызыл кітабына (1996) тіркелген.
Құс шаруашылығы — мал шаруалығының жоғары сапалы мол өнім беретін
ұтымды саласы. Қазіргі кезде үй құстарын өсіру кәсіптік негіз алып отыр.
Осы заманғы құс фабрикасы деп — орталықтан жылу берілетін, электр жарығы
мен жұзеге асырылатын жақсы жабдықталған үй-жай. Мұнда құстар арнаулы
үйшіктерде күтіледі. Үйшіктердің қабырғасымен едені торланған және бірнеше
қабатты болып келеді. Құстарды жемдеу күту кезеңдері толық
механикаландырылған. Балапандар белгілі температурамен ылғалдылық
сақталатын — инкубаторлардан шығады.
Ауылшаруашылығы құстарына тауықтар, курке тауықтар, үйректер, қаздар,
мысыр тауықтар жатады. Еліміздің құсшаруашылық өнеркәсібі үшін мәні зор
құстар: тауық, үйрек, күрке тауық және қаз болып саналады.
Ауылшаруашылығының басқадай жануарлары секілді құстар өзінің күрделі
құрылымы мен биологиялық ерекшеліктерімен, сыртқы пішіні мен өнімділігі
арқылы ерекше көзге түседі. Құстардың сырттай көрінісі біріне-бірі өте
ұқсас, ұшуға бейімделгендіктен, олардаң тұлғасы жинақы да, жұмыр болып
келеді. Қоректену тәсілі және қимыл түрлеріне байланысты олардың дене
мөлшері тұмсық пішіні мен басы, мойнының ұзын — қысқалылығы, қанаттары мен
құйрығының пішіні, аяқтарының ұзындығы, саусақтарының пішіні түрліше
нұсқаларда кездеседі. Құс шаруашылығы өнімдерінен яғни, етінен, меланж
жұмыртқадан ұлпа алу жолдары да жетілдірілу үстінде. Ғалымдармен
мамандардың ең басты мақсаты құс өнімдерін тұтынушыларға сапалы да
жеткілікті мөлшерде дайындау болып табылады. Осы мақсатта құс шаруашылығы
жоғарғы деңгейде дамиды деген сенімдемін.
Әдебиетке шолу
Абдыкаримова Қ. (2001) Сыртқы пішім бойынша құс өнімділігінің деңгейін
нақты анықтауға болмайды, әйтседе ол бойынща құстың жұмыртқалайтыны немесе
жұмыртқаламайтыны, мекненнің жаксы немесе жаман екендігі жайында
жорамалдауға болады. Осыған байланысты асыл-тұқымды фермаларда,
өнеркәсіптік кешендерде құсгы іріктеп, бағалау ушін сыртқы пішінді
үйренудің тәжірибелік зор мәні бар. Кейбір сыртқы пішімдік белгілср жыл
маусымынадұсты азықтандырып күту жағдайынын деңгейіне, сондай-ақ оның
физиологиялық жағдайына байланысты озгеріп отырады.Көбею мушелерінің
қызметіне байланысты сыртқы пішімдік белгілер анағурлым елеулі өзгереді.
Мысалы, жұмыртқалау кезінде ұрғашы құстың салмағы мен аналык безінін урық
жолының, ас қорыту жүйесі мүшелерінің көлемі едәуір улғзяды. Сондықтан
жеделдете жұмыртқалайтын тауыісгың карны кдмпиын, жүмсақтау келеді,лондык
сүйектерінің ұштары қозғалып тұрады, сондай-ақ киль мен лондық сүйектердің
аралығындағы қашықтық та ұзара түседі.
Беркінбай Омархан (2008) зерттеулерінде Табан сүйектері мен түмсығы
сарғайған кейбір тауық тұқымының жеделдете жұмыртқалайтындығы жайында
айтуға болады. Өйткені жұмыртқа салу процесінде құс денесіндегі пигмент
жұмыртқаның сары уызына ауысып, құстың терісі пигментсізденеді. Әуелі
қатпаршақтың, көздің айналасы, содан соң түмсығы мен табан сүйектерінің
бояуы айқыңдала түседі. Дененің жоғарыда көрсетілген бөліктерін барлай
отырып, жұмыртқалау ұзақтығы мен жеделдігін анықтайды. Жұмыртқа салу
аяқталғаннан кейін терінің пигменттенуі қалпына келеді. Айдарына
қарап,тауықтың жұмыртқалау қарқындылығын сол мезетте анықтауға болады.
Жұмыртқа салар алдында жеделдете жүмыртқалайтын тауықтың айдары үлкейіп,
айқын қызарып, жүмсара түседі, ал жұмыртқалауы бәсеңдеген сайын ол
сүреңсізденіп, тырысып, Қарайып кетеді. Қауырсын түсі мен басқадай сыртқы
пішімдік белгілері бойынша °ның қандай тұқымға жататынын анықтауға болады.
Қауырсындану жағдайы, оның жаркылдауы, үйысу тығыздығы бойынша құсшң
денсаулық жағдайым болжауга болады. Күрделі түсті қауырсынды сипаттап
жазған кезде жекелеген мақалаларда қауырсындардың негізгі бояуы мен түсім
атап көрсетеді. Қауырсындардың кейбір топтары бойынша құстың тыныеыи да
шіыруға болады.
О. Беркінбай, Б. Есжанов, Б. Ташенов, Г. Құлманова (2008) деректерінде
етті тұқымның көкірегі жұмыртқа беретін тұқымға қарағанда әлдеқайда жақсы
дамыған. Етті тұқымға кең апайтөс, тік төс, күшті дамыған твс бұлшық еттері
тән болады; жұмыртқалайтын тұқымның төсі шағын келеді. Барлық тұқымды
құстардың жауырыны мен өнімділік бағьптары тік және тегіс болуы тиіс. Әр
түрлі құстардың жауырьтыйъщ ұзындығы мен кеңдігі бірдей болмайды. Жұмыртқа
беретін тукымдікі жіңішке, етті тұқымдікі кеңдеу. Жауырыны ширақ болуы
тиіс.Қанаттардың ұзындығы мен орналасуы тұқымдык ерекшеліктері болып
табылады. Жұмыртқа беретін тұқымды тауықтың құйрығы етті немесе етті-
жұмыртқалы тұқымды тауық құйрығынан ұзын келеді. Суда жұзетін құстың
құйрығы біршама кысқа қазда бурым болмайды, ата үйректің бұрымы жетілмеген
(шамалы ғана бұйрасы болады). Негізінде төс сүйегінде болзтын кеуденің
төменгі бөлігін хлуп, ал төс сүйегінің артқы ұшы мен құйрыктың аралығына
орналасқан артқы бөлігін кочен деп атайды.
Қайымов Қ. (1979) зерттеулерінде Етті тұқымды құс тірілей үлкен
салмақтылығымен.комақты басымен, терең де кең кеудесімен, томпақ та тым
керілген тосімен, кең, бірақ салыстырмалы турде қысқа жауырынымен, алшаң
орналасқан аяктарымен, аяқтың табан сүйектерімен, мамық та, борпылдақ
қауырсындарымен, қысқа құйрығымен ерекше көзге түседі. Етті жұмыртқа
тұқымды құстын басы орташа шамада, тұмсығы қысқа, көздері үлкен әрі
томпақ,айдары орташа, сүйектері нығыз, бірақ көлемі шағын, аяқтары тік,
біршама толықтау алшақ орналасқан, мамық жүні тығыз немесе шамалы борпылдак
келеді.
Раушанов Е. (2009) деректерінде құс экстерьерін жете талдай үйрену
үшін оның дамуын сипаттайтын өлшемдерді алады. Тұрқының ұзындығын
тұтасқанның алдыңғы ұшынан құйымшақ сүйектің артқы жоғарғы ұшына дейін
лентамен өлшейді. Төстің терендігі кішкентай кронциркульмен соңғы мойын
омыртқа мен кеуде клеткасындағы кильдің алдыңғы ұшы аралығы өлшенеді. Кеуде
кеңдігін буындарының бүйір нүктелері аралығын кішкентай кронциркульмен
өлшейді. Кеуде орамын лентамен анықтайды. Онымен қырлы тестін алдыңғы ушы
мен соңғы мойын омыртқасы аркылы қанаттарының үстімен құсты байлайды. Қырлы
тестің ұзындығы оның алдыңғы ушы мен соңғы ұшына дейін лентамен, ал төс
бұрышын арнаулы құралмен - бұрыш өлшегішпен (градус) өлшейді. Оны төс етіне
перпендикуляр турде тес сұйектегі кырлы төстің алдыңғы ұшынан Ісм
қашыктыкка қояды. Саннын, сирақтың, табан сүйектерінің ұзындығын лентамен
немесе кронциркульмен сәйкес сүйектердің шеткі нүктелерінен елшейді.
Тереходжаев Ж. М. (1985) мағлұматтары бойынша Үйректердің еркек,
ұрғашыларын дауысынанақ айыруға болады,ата үйрек шыжылдайды, ал ұрғашы
үйректер барындайды. Қаздарды катпаршағын көрген кезде айны қатесіз
анықтайды. Бақылаушы қазды сол жақ тізесіне құйрық жағы салбырап түратындай
етіп шалқасынан жатқызады. Қаздың мойнын сол жақ қолтығына тығып,құйрығын
томен қарай сәл қайьфады, ал екі колдың бас бармақтарымен және сүқ
саусақтарымен қатпаршақты ашады:еркек қаздың жынысы бірден көрінеді,ал
ұрғашысының қатпаршағы енді ғана қалыптаса бастайды. Қатпаршағын бірден
ашудың сәті туспеген қазды отырғызады, шамалы уақыттан кейін оны кайтадан
байқайды.
Альпейсов Ш.А., (2001) зерттеулерінде құстың жасын жұмыртқадан шыққан
кунінің жазылуымен, аяк сақиналарындағы немесе қанат белгілерімен
белгіяейді, және шамамен интерьері бойынша, мысалы топшының ұзындығы
бойынша аныктайды.Шапшаң жетілетін тұқымды әтештердің топшысы алты
айлығында шамалы шодырайып шығып тұрады, ал бір жаска толғанда топшының
ұзындығы I см-ге жетеді;бір жылда ол құстың тукымдық ерекшеліктеріне
байланысты 1-2 см-ге ұзарады. Жас гауықтарды жылтыраған тығыз мамық жүні
мен нәзік терісі бойынша сақа тауықтардан жеңіл ажыратып алуға болады. Сақа
қаздардың кейбір тұқымдарын (холмогорлык және басқалар) жастарынан 6-8
айлығыда қалыптасып, одан әрі біртівдеп өсіп отыратын маңдайындағы томпағы
(маңдай сүйегінің дөні) бойынша ажыратуға болады.
Танатаров А.Б. (2005) мағлұматтары бойынша Құстың жеделдете
жұмыртқалауы ұрғашысының жыныс жолдарында жұмыртқа тұзілуге қажетті уақытқа
байланысты. Жұмыртқа қалыптастыруға уақытты неғұрлым көбірек шығындаса,
беліілі бір кезевде құс жұмыртқаны соғүрлын азырақ табады. Егер жұмыртқа 24
сағатта немесе одан да қысқалау мерзімде қалыптасса онда тауық күнде
жұмыртқалайды; егер жұмыртқа т\'зуге уақыт көбірек жүмсалса, онда жұмыртқа
салуда ұзіліс байқалады. Мысалы, 24 сағатта жұмыртқасы қалыптасатын тауық
одан кейінгі күндерде 8, 12, 16 сағаттардан кейін жұмыртқалайды да,
одан кейін ұзіліс жасайды. Бір немесе 2-күндік ұзілістен кейін тауық
қайтадан бірнеше күн қатарынан жұмыртқкалай бастайды. Құстың қатарынан
ұзіліссіз белгілі бір санды жұмыртқа тапқан кезеңін жұмыртқалау цикді деп
атайды. Цикл ұзақ болуы да (10-15 күн және одан да ұзағырақ) қыска болуы да
(2-4 күн) ықтимал. Құс жұмыртқаламаған циклдер аралығындағы
күндерді интервалдар деп атайды.
Петухова Г.А., Емелина Н.Т., Крылова B.C., Мартяиов И.М., Антонова
О.А. (1990) зерттеулерінде Балапан құстарда жұмыртқалаудың биологаялық
кезеңнің басталуы оның жынысының жетілуіне тұспа-тус келеді. Жыныстың
жегілуі-тукым қуалайтын белгі. Ол алғашкы жұмыртқалау уақьпына дейінгі
құстың жасымен анықталады. Тауықтар жыныстық жетілуге 120-180 күндігінде,
күрке тауық тар 180- 250, үйректер мен қаздар 200-300 күндігінде жетеді.
Бүкіл құс тобының жыныстық жетілуі құстың жұмыртқадан шыққан уақытынан
бастап,жұмыртқалаудың 50 пайызына дейін жеткен күндердегі, күніне 100
тауықтан 50 жұмыртқа алатын кезге жеткендегі жасынан білінеді.
Құстың түріне, өнімділік бағыты мен тұқымына байланысты жыныстың
жетіле бастауында белгілі бір заңдылық болады, мәселен жұмыртқалағыш
тұқымды тауықтар еіті жане етті жұмыртқалағыш тұқымды тауықтармен
салыстырғанда ергерек жұмыртқалай бастайды. Жыныс жетілуін, сәулелендіру
ұзақтығын, азықтандыру деңгейін және басқадай факторларды өзгерте отырып
реттеуге болады.
Богданов Г.А. (1981) деректерінде Халықты үй құстарынан алынатын
тағамдық өнімдермен ұздіксіз қамтамасыз етуде құсшаруашылық өндірісі ҮЙ
құстары қолтұқымының сан алуані түрлерін пайдаланады 4Р- Қазір
республикамызда құс шаруа-' шылығы жүйесінде 28 құс фабрикасы мен
совхоздары, 6 ет өндіре-тін құс фабрикасы, 6 қолтұқым өсіретін кәсіпорын, 2
үйрек өсіретін фабрика, күркетауық өсіретін 2 кәсіпорын және 16 инкубатор
станциялары, жиыны 60 кәсіпорын жұмыс істейді. Қолтұқым шығаратын тәжірибе
фабрикалары мен ғылыми институттар үй құстарының жаңа қолтүқымын шығарып,
жетілдірумен шұғылданады.
Петухова Е.А., Бессербова Р.Ф., Халенова Л.Д., Антонова О.А. (1989)
зерттеулері бойынша Тағамдық азық-түлікте тауық жұмыртқасы жоғары
бағаланатыны мәлім. Аулада қыт-қыттап, аяғымен жер тарпып, жемін іздейтін
асыранды тауықтың арғы тегі — жабайы банкив тауығы екенін бұдан бұрын
баяндалды. Жабайы тауықты адамның қолға үйреткеніне де 4 жарым мыңнан астам
жыл өтті, қазір тауықтар бастапқы тегінен мүлде өзгеріп, көп жұмыртқалайды,
салмағы да ауыр, мінез-қылығында, түр-түсінде де өзгерістер өте көп. Адам-
дар қолдан сұрыптау арқылы тауықтардың сан алуан қолтұқым-дарын шығарды.
Мысалы орыстың ақ тауығы және летторн тауығы бір жылда 200—240 жұмыртқа
береді, тіпті 300 жұмыртқа сый-лайтын да кездері болады. Ал ?кохинхин деп
аталатын қолтұқым-ның қоразы 5 кг, мекнені 4,5 кг тартады, бұл — етті
тауықтар қол-тұқымы, жылына 130—150 жұмыртқадан артуқ бере алмайды. Нью-
гемпшир, род-айланд, орловтық тауықтардың қоразы 4,5 кг, мекнені 3 кг
тартады да бір жылда 160—200 жұмыртқа береді (етті-жұмыртқалы қолтұқым).
Калашникова А.К., Клейманов А.К. (1985) деректеріне қарағанда
Тауықтардың сәндік үшін өсірілетін (феникс), сондай-ақ тө-белескіш
(тапалтақ төбелескіш) қолтұқымдары да бар. Сөйтіп, та-уық қолтұқымдары
жұмыртқалағыш, етті, етті-жұмыртқалы, тө-белескіш, сәндік үшін өсірілетін
қолтұқымдарға жіктеледі. Тауықтәрізділерге жататын күркетауық — асыранды
құстардың ең үлкені. Оның аппақ балғын еті кімді болса да тұшындырмай
қоймайды. Асыранды күркетауықтың арғы тегі — солтүстік америкалық жабайы
күркетауық. Бізде мөскеулік ақ күркетауық пен қолареңді күркетауықтардың
қолтұқымдары тараған, олардың кораздарының салмағы 10—16 кг, мекнені — 6—8
кг тартады. Күркетауықтардың басы мен мойын бөлігінде қауырсын жок,
сондықтан бұдыр-бұдырлы қатпарланған терісі кезге оғаш көрінеді. Тұмсығының
үстіңгі жағынан етті өсінді салбырап тұрады, ол аталығында едәуір ұзын
болады. Мекнені кәп жұмыртқа бермегенмен (жылына 30—50 жұмыртқа), тауық пен
үйректің жұмыртқасын басып, балапандарын өрбітуге жәрдемін тигізеді, яғни
жүмыртқа басатын күрік ретінде пайдалануға болады. Үйрек те — пайдалы
құстардың бірі. Жұмыртқасы онша дәмді болмағанымен еті, қауырсыны мен
мамығы шаруашылыққа көп пайда келтіреді. Асыранды үйректің арғы тегі —
жабайы барыл-дауық үйрек. Үйректің аталығы кежек деп аталады. Жабайы үй-
ректің аналығы ұя жасағанда өз төсінен мамық жұлып төсейді де, жұмыртқа
басқан кезде, өзі ұядан кеткенде жұмыртқаларды ма-мықпен орайды, сөйтіп
жұмыртқа жылуын сақтап қалады. Асы-ранды үйректің барлық қолтұқымдары
жабайы барылдауық үйрек-тен шығарылды. Ең көп таралған үйрек қолтұқымы —
пекиндік үйрек. Ол тез семіріп, шапшаң өседі, кежегінің тірілей салмағы — 4
кг, аналығы — 3—3,5 кг болады. Қаз — үйрек тәрізді суда жұзетін құс.
Адамдар асыранды қазды ежелден бері жабайы сұр қаздан қолға үйретіп, өсіріп
келеді. Қаздардың қолдан сұрыптау арқылы алынған қолтұқымдары өте көп.
Қаздың аталығы атақаз деп аталады. Кең тараған холмогорлық қаздың тірілей
орташа салмағы 7,5—8 кг, кейде 9—12 килограмға да жетеді, ал жылына 20—25
жүмыртқа туады. Қазды семірту оңай, оның еті мол болады.Каздың балапанын
мамыр деп атады.
Жебровский Л.С (1987) мағлұматтары бойынша құс шаруашылығы — мал
шаруашылығының жоғары сапалы мол өнім беретін ұтымды саласы. Қазіргі кезде
үй құстарын өсіру кәсіптік негіз алып отыр. Осы заманғы құс фабрикасы
дегеніміз — орталықтан жылу берілетін, электр жарығы мен желдету жұзеге
асырылатын жақсы жабдықталған үй-жай. Мұнда құстар арнаулы үйшіктерде
күтіледі. Үйшіктердің қабырғасы мен едені торланған және бірнеше қабатты
болып келеді. Құстарды жемдеу, куту кезеңдері толық механикаландырылған.
Балапандар белгілі температура мен ылғалдылық сақталатын құрылғылардан —
инкубаторлардан шығады.
Федровский Н.П. (2002) мағлұматтарына сәйкес Келешекте жұмырқа және
құс етін өндіру технологияларын жетілдіру, әрі шаршы метр жерден өнім
шығымын көбейтіп, оның өзіндік құнын төмендетуді көздейді. Бұл жағдайдағы
негізгі мақсат және міндет, бүкіл шығынды барынша азайту болып табылады.
Құсты дұрыс тиімді пайдалануға бағытталған ортаның жан-жақты көрсеткіштерін
құстың тұқымдык ерекшеліктерін түгел қамтитын технологиялық процестің
басты мақсаты - құстың күнделікті тіршілігіне қажет жем мөлшерін барынша
азайтып, оларды адамға қажет өнімдер алуға (жұмыртқа ет, мамық)
пайдалану.Келешекте құс шаруашылығының үдемелі дамуы, өте жотары
мамандандырылған әрі шағылыстырғанда мол енімді будан алынатын құс
тұқымдары мен тізбектері болса ғана үдемелі дамытуға болады.Болашақта
диірмен, сүт, ет және тері — терсек өңдеу шаруашылықтарының қалдықтарын
құстарға азық ретінде қолдану кеңінен жол табады, сондай-ақ әлі кунге дейін
бұл бағытта колданылмаған азықтың қосымша қорының бірі - құс сою
цехтарындағы қалдықтардан дайындалатын азыктық ұн болып
табылады.Инкубацияның бокстық технологиясын, оның жаңа дезинфекциялық
заттармен қоса қолдану әдістерін, инкубациялық жұмыртқаларды сақтау
мерзімін уқарту жолдарын, тұқымдық және тағамдық жұмыртқаларын өндейтін
құралдар мен препараттар, оларды өндіріскс енгізудің ғылыми және
тәжірибелік маңыздары өте зор.Өндірістік құс шаруашынығында жаңа ғылыми
әдістерді, жетістіктерді шытарып, оларды шаруашылықта пайдалануды тездету
компьютерлік технологияны кеңінен қолдануға байланысты. Казіргі таңда құс
щаруашылығының негізгі даму бағытын жобалап, ұйымдастыру жұмыстарын
жетілдіру, басқару, еңбек өнімділігін арттырудың қосымша жолдарын табу, құс
шаруашылығы өнімдерінін өзіндік құнын төмендету мәселелері компьютерлік
технологияларды кеңінен қолдану жолымен ғана дұрыс шешілуде.
І. Құстардың жалпы сипаттамасы
1.1. Құстар класының сипаттамасы
Қазақстан құстарға өте бай. Елімізде 488 құс түрі тіркелген. Олар
еліміздің барлық бөлігіңде кездсседі. Әртүрлі алқаптарда мекендейді.
Құстардың маңызы өте зор. Олардың көпшілігі ауыл және орман
шаруашылығына әртүрлі өсімдіктер зиянкестерін жойып өте үлкен пайда
келтіреді.
Кейбір түрлері әуесқой және кәсіптік аңшылық нысаналары болып келеді.
Көптеген құстардың этикалық және эстетикалық маңызы үлкен.
Ал кейбір түрлері шектен тыс пайдаланғандықтан сандары күрт кемуде.
Сирек кездесетін және құрып кету қаупі бар құстар Қазақстанның Қызыл
Кітабына енгізілген.
Құстардың Қазақстанның Қызыл Кітабындағы (1978, 1991, 1996) санаттары.
1 санат — жойылып бара жатқандар (жойылып кету қаупі бар түрлер
мен түршелер, соның ішінде жойылып кеткендер болуы мүмкін, себебі олар
туралы бірнеше жылдар — 50 жылдан астам уақыт бойында ешқандай деректер
жоқ).
2 санат — саны азайып бара жатқандар (саны әлі де болса
салыстырмалы түрде жоғары, бірақ өте күрт төмендеп, жақын арада жойылып
кетушілер санатына қосылатын түрлер).
3 санат — сирек (қазіргі кезде жойылып кету қаупі жоқ, бірақ өте
аз кездесетін немесе аймақтары шектеліп табиғи және адам қызметінің
әсерінен тіршілік ортасының қолайсыз өзгеру нәтижесінде тез жойылып кететін
түрлер).
4 санат — белгісіздер (тіршілігі толық зерттелінбеген, ал саны
мен қауымдастық жағдайы алаңдатушылық туғызатын, бірақ мәліметтердің
жетіспеушілігінен оларды жоғарыда айтылған санатқа жатқызуға болмайтын
түрлер).
5 санат — қалпына келгендер (қорғау жұмыстарын қолға алу
нәтижесіңде енді қауіп туғызбайтын, бірақ оларды кәсіпшілік пайдалануға
болмайтын және қауымдастықтары тұрақты бағдарлауды қажет ететін түрлер).
Құстар класы — шыққан тегі бауырмен жорғалаушылардың көптеген
морфологиялық ерекшеліктерін сақтаған және сонымен бірге, бүкіл мүшелері
түгелімен дерлік майда морфологиялық өзгерістерге ұшыраған, жалпы тіршілігі
күрт өзгерген омыртқалы жануарлардың оқшауланған тобы.
Үлкен суда жүзетін құстар. Бұлар солтүстік жартышардың тундралық және
тайгалық аймақтарында кең тараған. Бір түрі оңтүстікте Балқашта және Ыстық
көлде ұялайды. Бұл отрядқа жататын құстар ірі болып келеді: ең
кішкентайының салмағы (қызылжемсаулы маймаққаз) 2 кг, ал ақтұмсықты
маймаққаздың салмағы 4,5 кг асады.
Дене тұрқы ұзынша, аяқтары денелерінің артына қарай орналасқан. Ал
саусақтары толықтай жарғақпен біріккен. Сол себепті олардың жерде жүруі
қиын. Қанаттары жіңішке және үшкір, салыстырмалы түрде қысқа. Қауырсындануы
тығыз, денесіне тығыздалып орналасқан қатты қауырсындардан тұрады.
Құйрықтары қысқа, бірақ қатты қауырсындардан құралған. Тұмсығы ұзын, тік,
үшкір және езуіне қарай тегіс.
Күндізгі кұстар. Олардың тіршілігі сулы ортаға байланысты. Теңіздерде
және көлдерде мекендейді. Ұяларын су жағасына жақын орналастырады. Керемет
жүзеді және сүңгиді. Сүңгіген кезде көбінесе қанатын денесіне қысып
ұстайды, кейде жүзуге көмектеседі. Судың астында екі минуттан аса бола
алады. Тез бір түзу бойынша ұшады. Судан зорға жүгіріп барып көтеріледі.
Жағаға сирек шығады, жерден көтеріліп ұша алмайды. Құстар ұяларынан суға
түседі немесе сүңгиді, содан кейін ғана көтеріледі.
Тек балықтармен ғана қоректенеді. Егер балықсыз немесе балықтары аз су
қоймаларына қоныстанса, онда олар басқа көрші су қоймаларына ұшып барып
қоректенеді. Балықтардан басқа олар моллюскалармен, шаян тәрізділермен,
жәндіктермен жәнс басқа су омыртқасыздарымен қоректенеді. Бұл азықтар тек
қосымша болып саналады және олармен балапандары ғана қоректенеді.
Моногамдар. Тұрақты жұп құрмайтын сияқты. Жұмыртқа басуға және
балапандарды өргізуге екеуіде бірге қатысады. Әдетте, екі жұмыртқа салады.
Жұмыртқалары қоңырлау, қара, сүр, алабажақ. Жұмыртқаларын 25-30 күн басады.
Ширақ балапанды құстар. Балапандары жұмыртқадан шыққанда мамық жамылғысы
бар және аз уақыт ішінде жүзе алады. Балапандарының арқа жағы біртегіс
қоңырлау. Балапандарда түрлі екі мамық қауырсыны бар. Екінші мамық
қауырсындары қыста түлейді де, ересектерге ұқсайды. Қысқы жамылғыда құстар
үш ай болады желтоқсаннан науырыздың аяғына дейін. Толық түлеген кезінде
желпуіш қауырсындары да ауысады, мұндай кезде құстар қабілетінен айырылады.
Қораздарымен мекендерінің реңдері бірдей, бірақ қораздары ірілеу.
Маймаққаздардың онша көп маңызы жоқ. Балықтармен қоректеніп балық
шаруашылығына зиян келтіруі мүмкін, бірақ олардың саны аз болғандықтан іс
жүзінде зияны байқалмайды. Әуесқой аңшылық нысандары. Олар өте сақ және
жаралануға төзімді. Олардың терісі Құс терісі ретінде бас киім, жаға
тігуге, көйлектерді әсемдеуге пайдаланылады. Маймаққазтәрізділерге тек бір
ғана тұқымдас жәнс бір туыс жатады.
ҚАЗТӘРІЗДІЛЕР ОТРЯДЫ. Мойындары ұзын. Аяқтары қысқа, жүзетін
жарғақтары бар. Тұмсықтары орташа ұзындықты, тік; көпшілігінде жалпайған;
кейбірінде ұшына қарай жіңішкереді немесе кеңейеді. Үстіңгі және астыңғы
жақтарының шетінде мүйізді тақтайшалар немесе тісшелер орналасқан. Жоғарғы
жақтың ұшында қатты тырнақ бар.
Қауырысындануы қалың, тығыз. Мамықтары қалың бүкілденесін жабады.
Қанаттары орташа мөлшерлі, ұшталған. Әдетте құйрықтары қысқа, тек
кейбірінде орташа ұзындықта.
Түстері әртүрлі: кейбірі ақ; енді бірі сурша-қоңыр; көпшілігінде ашық
көкшіл түсті бөліктері бар; жеке түрлері күңгірт-қара түсті.
Кейбір түрлерінің басында ұзарған қауырсындардан құралған айдарлары
бар; көбінесе иық және ішкі желпуіш қауырсындары ұзарған.
Біздің үйректердің еркектері мен ұрғашыларының түстері әртүрлі.
Керісінше тропикалық үйректердің ата-аналықтарының түстерінде айырмашылық
болмайды. Біздің қаздар мен аққулардың жұптарының түстері бірдей.
Барлығының еркектері ұрғашыларынан ірі. Қораздарының шағылысу мүшесі бар.
Бұлардың өмірі суға тығыз байланысты. Құймышақ безі жақсы дамыған.
Жақсы жүзеді. Көпшілігі жақсы сүңгиді; кейбірі су астында үш минутқа дейін
бола алады жәнс үлкен терендікке батады. Су астында аяғымен жылжиды,
кейбірі қанаттарымен еседі. Көпшілігі мойынын созып, денесінің алдыңғы
бөлігін суға батырып азықтарын табады.
Олар жерде әртүрлі қозғалады. Қаздар мен қарашақаздар орташа жүреді,
тез жүгіреді; басқаларының жүрістері ауыр, шайқалып жүреді.
Үздіксіз қанат қағу арқылы көпшілігінің ұшуы тез. Ұшқан кезде әр
құстың қанаттары өздігінше ерекше дыбыс шығарады. Тек бірен — сарандары
ғана жақсы ұша алмайды, ал бір түрі — Патагониялық кемеүйрек — мүлдем ұша
алмайды, себебі олардың қанаттары қысқарған.
Азықтары әртүрлі. Жақсы сүңгитіндері майда балықтармен немесе су
астындағы моллюскалармен, көпшілігі аралас азықпен (тайыз сулардан алып)
қоректенеді. Қаздар негізінен су жағаларындағы немесе жер бетіндегі
өсімдіктермен қоректенеді.
Қоңыр қаздар мен аққулар тұрақты жұп құрайды. Көпшілігі тек көбею
кезінде ғана жұптасады. Жұмыртқа салып біткен соң еркектері ұрғашыларын
тастап кетеді. Олар жұмыртқа басуға және балапан өргізуге қатыспайды.
Ысылдақ шүрегейлерде нағыз полигамдық байқалады. Бірақ біздің
үйрсктердің сркектері баска жүптардың үрғашыларымен. кейдс тіптен басқа
турдің үрғашыларымен шағылысады. Барылдауық үйрек псн ысылдақ шүрсгейдің,
барылдауық үйрек пен бізкүйрық үйрсктің, бізкүйрық үйрек пен ысылдақ
шүрегейдің, ысылдақ шүрегей мен са-рыайдар үйректің, ысылдақ шүрегсй мен
қоңыр үйректің. барылдауық үйрек пен қызылтумсық сүңгуірдің, көк сүңгуір
мен алакөз сүңгуірдің будандары белгілі.
Көбінесе жеке жұптарымен ұялайды, кейде — шоғырланып ұялау да белгіле.
Ұяларын жер бетіне, тайыз суға, қамысқа, жүзінді көпаққа, ағаштағы кеуекке.
құздағы індерге, шыңдарға тұрғызады. Бірақ, әр кезде суға жақын жерде
орналастырады.
Көпшілігі алты-он, кейбірі он бес және аздаған түрлері бестен кем
жұмыртқа салады. Жұмыртқалары бір түсті ақ немесе сәл жасылдау және
қоңырлау-ақшыл.
Түлсу әр түрінде әртүрлі жағдайда өтеді. Көпшілігінде желпуіш
қауырсындары бірге түседі, ал олардың орнына жаңа қауырсындар үш аптадан
кейін шығады. Бұл кезде олар ұшу қабілеттілігінен айырылады.
Қазақстанда кейінгі кезде қазтәрізділердің саны онша өспеуде. Оның
негізгі себебі түлеу кезінде оларды жаппай аулау, ересек және есейген
балапандарды тұзақпен аулау, былайша айтқанда шексіз қасақылық. Оны
болдырмау үшін аңшылық шаруашылықтарында олардың қорын қорғау, қасақылармен
күресу және тиімді аулау мерзімін табу керек.
Аңшылық нысандылығынан басқа олардың үй құстарының шыққан тегі ретінде
маңызы бар. Барылдауық үйректен үй үйректері, қоңыр қаздан — қаздардың
көптеген тұқымдары, қытай қазынан үй қаздарының кейбір тұқымдары шыққан.
Пайдалары мен қоса зияны да бар. Қаздар, кейбір үйрек түрлері егіс
алқаптарында жайылып үлкен зиян келтіреді.
Жыртқыш құстардың сипаттамасы. Дене тұрқы ірілі-кішілі болып келетін
құстар. Қазақстанда кездесетін ең кішкентай жыртқыш құс қырғидың үлкендігі
кептерлердей ғана болса, сақалтай сияқты ете ірі жыртқыштардың дене тұрқы
бір метрден асып, қанаттарын жайғанда ұзындығы 3 метр, салмағы 6-7
килограмға жетеді. Жыртқыш құстардың дене құрылыстары ұстаған жәндіктерді
боршалап жұлып, шұқып, тесіп жеуге жақсы бейімделген. Тұмсықтарының мүйізді
қырлары ет кесетіндей өткір, ұштары шұқып жеуге және тесуге оңтайлы
имектеле үшкірленіп, көбінің тырнақтары өткір де қарымталы, саусақтары
қуатты болып біткен. Көздерінің айналасы, сирақ, саусақтары тықыр, ал енді
кейбіреулерінің сирақтарының қауырсындары біте өскен. Өлекселермен
қоректенетін жыртқыш құстардың мойны және басы тақыр немесе мамық
қауырсындармен қапталған, екі жақ шекесін сирек қылдар басып тұрады.
Қанат және құйрық қауырсындары өте қатты, көбісінің бағыттаушы құйрық
қауырсындарының саны 12, тек кейбір тазқаралардың қауырсындары ғана 14.
Жалпы қауырсындарының түсі реңсіз, күрең, сұр, қоңыр, қара және ақ түстеніп
әр түрлі болып келеді. Ересек жыртқыштардың қауырсындары көлденең жол-жол
өрнекті, ал жастарының дене сызықтары мен өрнектері бойлай тартылған.
Сирақтары торлы калқаншалармен немесе көлденең біткен ұсақ қалқаншалармен
қапталған. Саусақтарының үшеуі алдына, біреуі артына қараған, тек
күшігеннің төртінші саусағы артқа бұрыла алатындай орналасқан. Барлық
жыртқыш құстардың алақаны жұмсақ та саусақ еттері бұлшықты болып келеді.
Жыртқыш құстардың бас және аяқтарының қауырсынсыз тықыр бөліктері
көгілдір немесе сары түсті. Орманда тіршілік ететін түрлерінің қанаттары
қысқа, мұқыл болып дөңгеленіп келеді, ал жемдерін жасырынып барып,
жақындағанда тұтқиылдан ұстап алатын жыртқыштардың сирағы — жіңішке және
ұзын.
Көздері үлкен, алдарындағы кеңістіктегі, жан-жақтағы заттарды бірден
шалатындай орналасқан, әрі қырағы да сұсты, өткір болып келеді. Мысалы,
дала қыраны саршұнақтарды бірнеше жүз метр биіктіктен, ал лашын кептерлерді
бір километрден аса қашықтықтан көре алады. Кептеген жыртқыш құстардың
көздерінің үлкендігі дене салмағымен салыстырғанда едәуір ірілеу болып
келеді. Сарыш дейтін жыртқыш кұстың көзі, мәселен, адамның көзімен шамалас.
Бүркіттің салмағы адамның салмағына қарағанда 30-40 рет жеңіл болса да көзі
едәуір үлкен.
Жыртқыш құстардың есту мүшелері де жақсы жетілген. Бірақ иіс сезу
қабілеттері өте нашар. Көбісі иіс сезе де алмайды. Жыртқыш құстардың ішінде
иіс сезу қабілеті бар тек америкалық тазқаралар ғана. Бұл жыртқыштар өлген
аңдарды алыстан көріп, иісін де ажыратып, бірден тауып алады.
Жыртқыш құстардың да жемсауы болғанмен соқыр ішектері болмайды. Ұрғашы
жыртқыштардың жатыры екеу, шағылысатын айрықша мүшесі жоқ. Күшігеннен
басқаларының құйымшақ бездері өте нашар дамыған. Сыртқы жыныс белгілері тек
түстерінен және дене мөлшерлерінен ажыратылады. Әдетте аналықтары
аталықтарына қарағанда едәуір ірі. Аталықтарының қауырсын түстері
аралықтарыныкіне қарағанда әдемілігімен көз тартады, басқа отрядтардағы
құстарға қарағанда жыртқыш құстар ұзақ тіршілік етеді. 1886 жылы Оңтүстік
Америкадан Москва зоопаркіне екі ересек кондор әкелінген еді. Аталық кондор
75 жыл тіршілік етіп, 1961 жылдың октябрь айында өлген.
Жыртқыш құстарды көп жыл бойы торда ұстап барып және олардың аяқтарына
сақина салып, ұшырып жіберіп апықтаған деректерге қарағанда лашын,
күйкентай, күшіген, құладындар, жыланжегіш және аражегіш жыртқыш құстар 15-
20 жыл; сарыш, кезқұйрық — 25 жыл; бүркіт 80 жыл тіршілік еткен. Шет ел
әдебиеттерінің мәліметтеріне қарағанда, Африкадағы бір сұңқар 182 жыл
тіршілік еткен деген дерек бар.
Систематикасы (жүйеленуі). Жер шарында шамамен 8600 түрден құралған
құстар класының ішінде жеке отряд болып саналатын күндізгі жыртқыш
құстардың 270 түрі бар. Олардың анатомиялық және морфологиялық белгілері
бір-біріне ұқсас болғанымен тіршілік ету, әсіресе қоректену ерекшеліктері
әр түрлі болып келеді. Сондықтан күндізгі жыртқыш құстар отряды бір-біріне
жақын түрлерден топтастырылған екі отряд тармағына бөлінеді. Біріншісіне —
6 түрден құралған, тек Батыс жарты шарда ғана таралған америкалық
тазқаралар, екіншісіне 264 түрлі нағыз жыртқыш құстар жатады.
Нағыз жыртқыш құстар отряд тармағы үш тұқымдасқа топтастырылып: 1)
африкалық секретарьлар тұқымдасына-1 түр; 2) сұңқарлар тұқымдасына-58 түр;
3) қырандар немесе қаршығалар тұқымдасына — 205 түр жатқызылған.
1962 жылы шыққан көп томдық Қазақстан құстарының II томындағы
систематика бойынша берілген жүйеде республикамызда кездесетін 37 түрлі
күндізгі жыртқыш құстардың 8 түрі сұңқарлар тұқымдасына, 29 түрі қырандар
тұқымдасына орналастырылған.
Таралуы. Жыртқыш құстар оңтүстік полярлық аймақ — Антарктида және
кейбір өте алыс жатқан мұхит аралдарынан басқа жер шарының барлық
құрлықтарында тіршілік етеді. Әр түрлі географиялық облыстарда — өте ыстық
тропиктен Арктиканьщ ешқашан ерімейтін мұздарына дейін кездеседі. Жыртқыш
кұстардың кепшілік түрлері қоңыржай белдеуді мекендейді.
Әр түрлі жыртқыш құстардың жер шары бойынша таралуы климатқа,
қоректену ерекшеліктеріне, өскен өсімдіктердің өзгешеліктеріне және тағы
басқа тіршілік жасайтын сыртқы ортаға тікелей байланысты. Сондықтан олардың
тіршілік ететін орталары әр түрлі болады: кейбіреулері түрлі жәндіктерді
жеп тіршілік ете береді, жемді онша таңдамайды. Енді біреулері, керісінше,
белгілі бір жануар немесе экологиялық жағдай болса ғана сол жерде тіршілік
ете алады. Сондықтан кейбір түрлер кең таралып, бірнеше географиялық
облысты мекендейді. Мәселен, лашынның көптеген түр тармақтарын жер шарының
көпшілік тұсынан кездестіруге болады.
Әр түрлі жыртқыш құстардың осы кездегі географиялық таралуына сыртқы
экологиялық факторлармен қатар геологиялық дәуірлерде миллион жылдар бұрын
жер үстінде өткен құрлық пен теңіздердің бөлшектенуі, рельеф (жер бедері)
пен климаттың (ауа райы) өзгерулері өте әсер еткен.
Түрлі жануарлардың құстарды қоса алғанда әр түрлі географиялық
облыстарды мекендеулеріне байланысты, жер шарындағы құрлықтар өздеріне тән
фаунасы бар 6 географиялық облысқа бөлінеді. Біздің республикамыздың
территориясы Европаны, Солтүстік Азияны және Солтүстік Африканы Атлас
тауларына дейін алып жатқан Палеарктика зоогеографиялық облысқа қосылған.
Жыртқыш құстардың Палеарктика облысын мекендейтін түрлері кәдімгі жыртқыш
құстарға жатқызылады. Палеарктика облысы өзіне ғана тән түрлер мен түр
тармақтар мекендейтін зоогеографиялық аудандарға бөлінеді.
Қаршыға мен лашынның қанаттарын салыстырғанда мынадай айырмашылықтары
бар екенін көруге болады. Лашыниың қанаттары ұзын және үшкір болып келеді.
Мұндай қанаттар ащық далалы кеңістіктерде ұшуға бейімделген. Қаршығаның
қанаттары мұқыл, дөңгеленіп біткен. Серпуіш қауырсындары жан-жаққа
тарамданып тұрады және құйрық қауырсындары өте ұзын. Тасалардан ұрлана ұшып
келіп жайбарақат отырған құсты бас салып ұстап алуға бейімделген. Мұндай
қанаттар қалың орман арасымен өте тез бұлтарып ұшуға қолайлы.
Ірі қара, сақалтайлардың дене мөлшері ірі болғандықтан ең күшті
жыртқыш құстар болып көрінетін сияқты. Салмақтары да ауыр — 6-10 килограмға
дейін барады, қанаттарын жайғандағы ұзындығы 3 метрге дейін жетеді.
Жыртқыш құстардың қорек түрлері басқа насеком жейтін ұсақ торғай
тәрізді құстарға қарағанда аздау болады. Бір тәулікте ұстап жейтін жемінің
салмағы, орта есеппен алғанда, жыртқыш құстың өз салмағының 10-15
процентінен аспайды. Қаршығаның 1500 г келетін аналығы, мәселен, салмағы
800-1000 г болатын үйректі бір отырғанда бітіре алады. Бірақ зоопаркте
(торда) отырған қаршыға тәулігіне 150 г ет жеп те күнелте береді. Ірі
жыртқыш құстардың көбісі сирек қоректенеді, себебі өлексе үнемі табыла
берсін бе? Соған байланысты бұл жыртқыштар табылғанның бәрін бірден
тауысуға тырысады. Тазқаралардың, мысалы, қомағайлығы сонша, кейде тіпті
ауырлағанынан ұша алмай қалады. Мұндай кезде тазқара отырған жерге адам
немесе қасқыр жақындаса ол ұшу үшін жұтқан қорегінің біразын қайтадан құсып
тастап қашуға мәжбүр болады. Ірі жыртқыш құстардың осындай қабілеттеріне
байланысты олардың ас қорытатын бөтегелері де созылмалы болып келеді.
Тазқараның бөтегесінен жабайы аңның ұзындығы 30 см келетін сүйегі табылған.
Жыртқыш құстардық қорек сақтайтын және оны қорытатын мүшелеріне сыйып
кететін жемнің мөлшері едәуір көп болады. Жыртқыштық жұтқан жемі алдымен
ауызындағы сілекей бездерден шыққан сұйық заттар — ферменттер арқылы
жұмсартылып, өңешке барады. Өңештің арты кеңейіп, жұтқан жемді уақытша
сақтайтын және аздап жібітіп қорытатын жемсауға айналады. Жемсаудан қорек
безді бөтегеге барады.
Жапалақтардан басқа жыртқыш құстар жемін күндіз ғана ұстап жейді.
Сондықтан олар қорегін күндіз аулайтын жыртқыш құстар деп аталады.
Өлекселермен қоректенетін құстар қомағай болғанымен аштыққа төзімді.
Сондай құстардың бірі кезқұйрық үш жетіге дейін қоректенбей тіршілік етсе,
ал кейбір ірі қыран құстар бір жарым айға дейін аш жүре алады.
Бірақ кейбір ұсақ сұңқар, кезқұйрық кейде өзара үйірленіп, кейде басқа
жыртқыштармен қауым құрып ұялай береді. Ұя учаскелерінің аумағы әдетте
бірнеше шаршы километр жерді алып жатыр. Қыртқыш құстар ұяларын әр жерге
және әр түрлі етіп салады. Көбінесе ұяларын ағаш басына, таудың биік
шыңына, жартастардың кенерлеріне, адам бармайтын құлама жарлардың тесік
қуыстарына, кейде қолдан жасалған ескі кұрылыстардың үстіне (мазар, мола,
мешіт), сирек те болса жерге де сала береді. Жыртқыштардың кейбір түрлері
өздері арнайы ұя салмаса да баска құстардың, әсіресе қарға тұқымдастардың
ұяларын тартып алып, сол иемденген ұяны аздап жөндеп пайдаланады.
Жыртқыш құстардың ішінде бойдақ құстар да кездесе береді. Олар
өздері ұя жасап көбеюге әрекет жасамайды. Бірақ бір ұяда жұптасқан екі
жыртқыштың біреуі өліп қалғанда ғана өлгендерінің орнын толтырады. Әдетте
жұптасқан жыртқыш құстардың ұя учаскелерінде екі-үштен ұялары болады. Бірақ
олар бір жазда бәрін бірдей пайдалана бермейді, тек біреуіне ғана жұмыртқа
салып, балапан шығарады. Бұл олардын ұяда паразиттік тіршілік ететін (кене,
бүрге т.б.) қансорғыштардан арылуының табиғи тәсілі. Себебі бір ұяға жыл
сайын жұмыртқа салып, балапан шығара берсе қансорғыштар қаптап кетер еді.
Ұсақ жыртқыш құстардың биылғы балапандары келесі кектемде жұмыртқалап,
көбейе береді. Ал ірі түрлері 4-5 жылдан кейін ғана жұмыртқалайды. Олардың
жұмыртқалары көп емес, әдетте екіден аспайды, ал ұсақтарыныкі алтыға дейін
барады. Кейбіреулерінің жұмыртқа саны олардың қоректенетін аң не
насекомдарының аз-көптігіне байланысты. Мәселен, ұсақ кеміргіштермен
қоректенетін сарыш Европа жағдайында әдетте 3 жұмыртқа салады, ал
кеміргіштер өте көп кездесетін тышқанды жылдары олардың жұмыртқа саны 2
көбейеді, Қазақстанда бөктергі әдетте 2-3 жұмыртқа салады, ал кеміргіштер
мен насекомдар көп жылдары жұмыртқа саны 4-5-ке дейін барады. Сондай-ақ
қорек бола алатын жануарлардың көптігі қыранқаралардың өсімталдығына әсер
ететіндігі байқалады.
Жыртқыш құстардың негізгі ұябасарлары — ұрғашылары, яғни аналықтары.
Аталықтары жұмыртқаны кейде, оның өзінде тек күндіз ғана басып, шайқайды.
Көбінесе бұлар ұя қорғап, жұмыртқа басып отырған ұябасарға жем тасып,
балапандары жұмыртқаны жарып шыққаннан кейінгі 1-2 жетідей уақыт бойы
ұябасары мен балапандарына қамқорлық жасайды. Кейін ұядағы балапандар
өсіңкірегеннен кейін ұрғашы жыртқыштар да жем іздеуге кіріседі. Аталық
құстар балапандар өсіп, ұяларын тастап кеткенде де 1-2 жетідей оларды
қорғап, аң аулау тәсілдеріне баулиды.
Жұмыртқа басып, балапан шығару мерзімі 28 күннен 56 күнге дейін
созылады. Жыртқыш құстардың ішінде жұмыртқа басу мерзімі ең азы сұңқарлар,
ал ең көп отыратыны — тазқаралар. Жұмыртқадан шыққан балапандардың көздері
ашық және қауырсындары мамық болады, бірақ дене температурасын бірқалыпты
сақтайалмайды. Сондықтан ұябасары 2-3 жетідей балапандарын қанатының астына
басып жылытып отырады. Бұл кезде аталық жыртқыш балапандарға да, аналық
құсқа да жем тасуға мәжбур болады. Ол әкелген аңын ұябасарға береді.
Ұябасар жемтікті балапандары жұта алатындай етіп боршалап беліп,
тұмсығымен тастап отырады. Егер ұябасар жыртқыш өліп қалса, оның
балапандары да аштыққа ұшырайды. Өйткені аталық жыртқыш бұрынғысынша
жемтіктерді ұяның шетіне әкеліп жинай береді, қоректі бөліп
балапандардың ауыздарына салмайды.
1.2. Құстардың шығу тегі және үйге үйрету
Біздің ежелгі бабаларымыз құсты ұядан ұстап, жұмыртқасын да содан
алатын болған. Кейін адамдар кұс аулауды үйренді. Олар құс етін тамаққа, ал
кауырсынын бас киімдерді әшекейлеуге пайдаланды. Адамзат коғамының даму
барысында жабайы кұстар біртіндеп колға үйретіле бастады.Көне әдеби
деректерде құсты адамдар тамакка, сондай-ақ спорттық мақсаттар үшін және
олардын кейбіреуін касиетті кұстар ретінде асырағандығын жазған.
Үй құстарының пайда болуы мен олардың таралуын біз қазба жұмыстары мен
көне колжазбаларға карап білеміз. Қазба жұмыстарын жүргізген жерде табылған
үй кұстарының қаңкалары, ескі ақшалардағы олардың бейкелері, түрлі суреттер
мен өнер туындылары өте ертеде-гі адамзат түрмысында үй кұстарының кенінен
пайдала-нылғанын толығымен растайды.
Үй тауығы әу баста Индияның, ит тұмсығы өтпейтін салың ормандарында
осы күнге дейін мекен ететін жабайы банкив тауығынан тараған.Жабайы
тауықтар мен үй тауықтарының оңай шағылысуынан өнімді ұрпак алынады. Банкив
тауығы тез қозғалғыш, дене жағынан онша үлкен де емес, салмағы 0,6 – 0,8
кг, қанаттары мен құйрығы жақсы жетілген,
8—12жұмырткаға дейін басады.
Тауықты ең әуелі колға үйреткен ел — Индия. Сосын біртіндеп батыс пен
шығыс елдеріне тарай бастады. Көне Қытай энциклопедиясында тауықтың Қытайға
мұнан бес мың жылдай бұрын батыстан әкелінгені айтылады.
Ертеде тауықты тек бірыңғай спорттық мақсатта өсіріп келген. Әтештер
төбелесі Индия раджілерінің сүйікті ермектерінің бірі болған. Келе-келе
адамдар кұстың жұмырткасы мен етінің дәмін жоғары бағалап, олардан неғұрлым
жоғары өнім алу жолдарын карастырды.
Россияға тауық Грециядан әкелінді деген жорамал бар. Қазіргі асыранды
үйректердің арғы тегі кәдімгі жабайы қоңыр үйрек болып саналады. Қоңыр
үйрек барлық жерде бар. Ол Европа, Азия, Африка, Солтүстік Америка
елдерінін барлык жерлерінде ұя салады. Жа-байы қоңыр үйрек түрлі өзен,
көлдерде тіршілік етеді Ол — колға тез үйренетін құс. Оларды колға үйрету
әр елде әр түрлі мерзімде жүргізілді. Бұл жұмыстын, Евро-пада қолға алынған
уакыты—Рим мәдениетінің гүлденуімен тұстас келген жаңа дәуірдің бірінші
ғасыры. Қазіргі кезде ждбайы коныр үйректерді аңшылар үйректі қолға
үйретіп, оны аң аулар уақыттарында еліктіргіш ретінде пайдаланып жүр.
Үй кұстарынын ең байырғысы каз деген жорамал бар. Көбіне-көп шөппен
коректенетін бұл кұстың еті көп, әрі оны бағып-күтіп, асырау адамдарға онша
көп қиынға түспеген.
Үй қаздарынын. арғы тегі — жабайы көкқаз. Ол Европаны мекендейді, кыс
кезінде жылы жакка ұшып кетеді, асырауга тез көндігеді.
Аққаздар ежелгі мәдениеттіліктің бслгісі ретінде Римде өте-мөте дәріптеліп,
Капитолияда ұсталған. Біздің дәуірімізге дейінгі 388 жылы Римді жаудан
қаздар құтқарып қалды дейтін аңыз да бар. Онда жаудың Рим-ге таянып
келгенін бірінші болып қаздар естіп, адамдар-ға қаңқылдап хабар бергені
туралы айтылады.
Күркетауықтың қазіргі тұқымдары жабайы күрке-тауықтардан шыккан.
Жабайы күркетауықтар осы күндері Солтүстік Африка мен Мексикада кездеседі.
Олар ірі келеді, аяқтары ұзын, канаттары қысқа, құйрығы онша ұзын емес, өте
бағалы құстар болып ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Құс шаруашылығы пәнінен
КУРСТЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы:
Құстарды бонитировкалау
Орындаған:
Тексерген:
Орал, 2013ж.
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
Әдебиетке
шолу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ...4
І. Құстардың жалпы
сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... .9
1.1. Құстар класының
сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ..9
1.2. Құстардың шығу тегі және үйге
үйрету ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ..17
ІІ. Құстарды
бонитировкалау ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... .20
2.1. Құстарды шығу тегі бойынша
бағалау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .20
2.2. Құстар – жылықанды омыртқалы
жануарлар ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... 25
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..32
Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
..33
Кіріспе
Құстар жоғарғы сатыдағы омыртқалылардың ұшуға бейімделген ерекше
маманданған бұтағы деуге болады. Құстар генетикалық жағынан рептилилерге
жақын, оның прогрессивті бұтағы. Құстарды рептилилерден ажыратуға болатын
белгілері: а) құстардың орталық нерв системалары жақсы жетілген, сондықтан
олар әртүрлі жағдайларға бейімделіп, мінез-қылықтарын өзгертеді. б)
денесінде зат алмасу процесінің жылдамдығы мен дене жылуының реттелуінің
дұрыс болуына байланысты температурасының жоғары және тұрақты болуына
әкеліп соққан. в) ауа кеңістігінде ұшу қабілеті көпшілігінің қозғалу, я
өрмелеу қабілетін жоймаған. г) көбею біршама жетілген (жұмыртқаларын басуы
және балапандарын қоректендіруі).
Құстардың көрсетілген прогрессивтік белгілері, кластың жастығына
қарамай олардың жер шарының алуан түрлі тіршілік орталықтарына тарауына
мүмкіндік туғызған. Қазіргі уақытта құстардың 31 отрядқа топтасатын 8000-
нан аса түрі бар.
Қазіргі кезде жер бетінде құстардың 9000-ға тарта түрлері, бұрынғы
КСРО-да шамамен 800-дей және Қазақстанда 498 түрі мекендейді. Осы заманғы
құстар 28 отрядқа топтастырылады. Жойылып кету қауіпі бар және, сирек
кездесетін құстардың 200 түрі мен 83 тұртармақтары ХТҚО-ның, 80 түрі
бұрынғы КСРО-ның және 56 түрі Қазақстанның Қызыл кітабына (1996) тіркелген.
Құс шаруашылығы — мал шаруалығының жоғары сапалы мол өнім беретін
ұтымды саласы. Қазіргі кезде үй құстарын өсіру кәсіптік негіз алып отыр.
Осы заманғы құс фабрикасы деп — орталықтан жылу берілетін, электр жарығы
мен жұзеге асырылатын жақсы жабдықталған үй-жай. Мұнда құстар арнаулы
үйшіктерде күтіледі. Үйшіктердің қабырғасымен едені торланған және бірнеше
қабатты болып келеді. Құстарды жемдеу күту кезеңдері толық
механикаландырылған. Балапандар белгілі температурамен ылғалдылық
сақталатын — инкубаторлардан шығады.
Ауылшаруашылығы құстарына тауықтар, курке тауықтар, үйректер, қаздар,
мысыр тауықтар жатады. Еліміздің құсшаруашылық өнеркәсібі үшін мәні зор
құстар: тауық, үйрек, күрке тауық және қаз болып саналады.
Ауылшаруашылығының басқадай жануарлары секілді құстар өзінің күрделі
құрылымы мен биологиялық ерекшеліктерімен, сыртқы пішіні мен өнімділігі
арқылы ерекше көзге түседі. Құстардың сырттай көрінісі біріне-бірі өте
ұқсас, ұшуға бейімделгендіктен, олардаң тұлғасы жинақы да, жұмыр болып
келеді. Қоректену тәсілі және қимыл түрлеріне байланысты олардың дене
мөлшері тұмсық пішіні мен басы, мойнының ұзын — қысқалылығы, қанаттары мен
құйрығының пішіні, аяқтарының ұзындығы, саусақтарының пішіні түрліше
нұсқаларда кездеседі. Құс шаруашылығы өнімдерінен яғни, етінен, меланж
жұмыртқадан ұлпа алу жолдары да жетілдірілу үстінде. Ғалымдармен
мамандардың ең басты мақсаты құс өнімдерін тұтынушыларға сапалы да
жеткілікті мөлшерде дайындау болып табылады. Осы мақсатта құс шаруашылығы
жоғарғы деңгейде дамиды деген сенімдемін.
Әдебиетке шолу
Абдыкаримова Қ. (2001) Сыртқы пішім бойынша құс өнімділігінің деңгейін
нақты анықтауға болмайды, әйтседе ол бойынща құстың жұмыртқалайтыны немесе
жұмыртқаламайтыны, мекненнің жаксы немесе жаман екендігі жайында
жорамалдауға болады. Осыған байланысты асыл-тұқымды фермаларда,
өнеркәсіптік кешендерде құсгы іріктеп, бағалау ушін сыртқы пішінді
үйренудің тәжірибелік зор мәні бар. Кейбір сыртқы пішімдік белгілср жыл
маусымынадұсты азықтандырып күту жағдайынын деңгейіне, сондай-ақ оның
физиологиялық жағдайына байланысты озгеріп отырады.Көбею мушелерінің
қызметіне байланысты сыртқы пішімдік белгілер анағурлым елеулі өзгереді.
Мысалы, жұмыртқалау кезінде ұрғашы құстың салмағы мен аналык безінін урық
жолының, ас қорыту жүйесі мүшелерінің көлемі едәуір улғзяды. Сондықтан
жеделдете жұмыртқалайтын тауыісгың карны кдмпиын, жүмсақтау келеді,лондык
сүйектерінің ұштары қозғалып тұрады, сондай-ақ киль мен лондық сүйектердің
аралығындағы қашықтық та ұзара түседі.
Беркінбай Омархан (2008) зерттеулерінде Табан сүйектері мен түмсығы
сарғайған кейбір тауық тұқымының жеделдете жұмыртқалайтындығы жайында
айтуға болады. Өйткені жұмыртқа салу процесінде құс денесіндегі пигмент
жұмыртқаның сары уызына ауысып, құстың терісі пигментсізденеді. Әуелі
қатпаршақтың, көздің айналасы, содан соң түмсығы мен табан сүйектерінің
бояуы айқыңдала түседі. Дененің жоғарыда көрсетілген бөліктерін барлай
отырып, жұмыртқалау ұзақтығы мен жеделдігін анықтайды. Жұмыртқа салу
аяқталғаннан кейін терінің пигменттенуі қалпына келеді. Айдарына
қарап,тауықтың жұмыртқалау қарқындылығын сол мезетте анықтауға болады.
Жұмыртқа салар алдында жеделдете жүмыртқалайтын тауықтың айдары үлкейіп,
айқын қызарып, жүмсара түседі, ал жұмыртқалауы бәсеңдеген сайын ол
сүреңсізденіп, тырысып, Қарайып кетеді. Қауырсын түсі мен басқадай сыртқы
пішімдік белгілері бойынша °ның қандай тұқымға жататынын анықтауға болады.
Қауырсындану жағдайы, оның жаркылдауы, үйысу тығыздығы бойынша құсшң
денсаулық жағдайым болжауга болады. Күрделі түсті қауырсынды сипаттап
жазған кезде жекелеген мақалаларда қауырсындардың негізгі бояуы мен түсім
атап көрсетеді. Қауырсындардың кейбір топтары бойынша құстың тыныеыи да
шіыруға болады.
О. Беркінбай, Б. Есжанов, Б. Ташенов, Г. Құлманова (2008) деректерінде
етті тұқымның көкірегі жұмыртқа беретін тұқымға қарағанда әлдеқайда жақсы
дамыған. Етті тұқымға кең апайтөс, тік төс, күшті дамыған твс бұлшық еттері
тән болады; жұмыртқалайтын тұқымның төсі шағын келеді. Барлық тұқымды
құстардың жауырыны мен өнімділік бағьптары тік және тегіс болуы тиіс. Әр
түрлі құстардың жауырьтыйъщ ұзындығы мен кеңдігі бірдей болмайды. Жұмыртқа
беретін тукымдікі жіңішке, етті тұқымдікі кеңдеу. Жауырыны ширақ болуы
тиіс.Қанаттардың ұзындығы мен орналасуы тұқымдык ерекшеліктері болып
табылады. Жұмыртқа беретін тұқымды тауықтың құйрығы етті немесе етті-
жұмыртқалы тұқымды тауық құйрығынан ұзын келеді. Суда жұзетін құстың
құйрығы біршама кысқа қазда бурым болмайды, ата үйректің бұрымы жетілмеген
(шамалы ғана бұйрасы болады). Негізінде төс сүйегінде болзтын кеуденің
төменгі бөлігін хлуп, ал төс сүйегінің артқы ұшы мен құйрыктың аралығына
орналасқан артқы бөлігін кочен деп атайды.
Қайымов Қ. (1979) зерттеулерінде Етті тұқымды құс тірілей үлкен
салмақтылығымен.комақты басымен, терең де кең кеудесімен, томпақ та тым
керілген тосімен, кең, бірақ салыстырмалы турде қысқа жауырынымен, алшаң
орналасқан аяктарымен, аяқтың табан сүйектерімен, мамық та, борпылдақ
қауырсындарымен, қысқа құйрығымен ерекше көзге түседі. Етті жұмыртқа
тұқымды құстын басы орташа шамада, тұмсығы қысқа, көздері үлкен әрі
томпақ,айдары орташа, сүйектері нығыз, бірақ көлемі шағын, аяқтары тік,
біршама толықтау алшақ орналасқан, мамық жүні тығыз немесе шамалы борпылдак
келеді.
Раушанов Е. (2009) деректерінде құс экстерьерін жете талдай үйрену
үшін оның дамуын сипаттайтын өлшемдерді алады. Тұрқының ұзындығын
тұтасқанның алдыңғы ұшынан құйымшақ сүйектің артқы жоғарғы ұшына дейін
лентамен өлшейді. Төстің терендігі кішкентай кронциркульмен соңғы мойын
омыртқа мен кеуде клеткасындағы кильдің алдыңғы ұшы аралығы өлшенеді. Кеуде
кеңдігін буындарының бүйір нүктелері аралығын кішкентай кронциркульмен
өлшейді. Кеуде орамын лентамен анықтайды. Онымен қырлы тестін алдыңғы ушы
мен соңғы мойын омыртқасы аркылы қанаттарының үстімен құсты байлайды. Қырлы
тестің ұзындығы оның алдыңғы ушы мен соңғы ұшына дейін лентамен, ал төс
бұрышын арнаулы құралмен - бұрыш өлшегішпен (градус) өлшейді. Оны төс етіне
перпендикуляр турде тес сұйектегі кырлы төстің алдыңғы ұшынан Ісм
қашыктыкка қояды. Саннын, сирақтың, табан сүйектерінің ұзындығын лентамен
немесе кронциркульмен сәйкес сүйектердің шеткі нүктелерінен елшейді.
Тереходжаев Ж. М. (1985) мағлұматтары бойынша Үйректердің еркек,
ұрғашыларын дауысынанақ айыруға болады,ата үйрек шыжылдайды, ал ұрғашы
үйректер барындайды. Қаздарды катпаршағын көрген кезде айны қатесіз
анықтайды. Бақылаушы қазды сол жақ тізесіне құйрық жағы салбырап түратындай
етіп шалқасынан жатқызады. Қаздың мойнын сол жақ қолтығына тығып,құйрығын
томен қарай сәл қайьфады, ал екі колдың бас бармақтарымен және сүқ
саусақтарымен қатпаршақты ашады:еркек қаздың жынысы бірден көрінеді,ал
ұрғашысының қатпаршағы енді ғана қалыптаса бастайды. Қатпаршағын бірден
ашудың сәті туспеген қазды отырғызады, шамалы уақыттан кейін оны кайтадан
байқайды.
Альпейсов Ш.А., (2001) зерттеулерінде құстың жасын жұмыртқадан шыққан
кунінің жазылуымен, аяк сақиналарындағы немесе қанат белгілерімен
белгіяейді, және шамамен интерьері бойынша, мысалы топшының ұзындығы
бойынша аныктайды.Шапшаң жетілетін тұқымды әтештердің топшысы алты
айлығында шамалы шодырайып шығып тұрады, ал бір жаска толғанда топшының
ұзындығы I см-ге жетеді;бір жылда ол құстың тукымдық ерекшеліктеріне
байланысты 1-2 см-ге ұзарады. Жас гауықтарды жылтыраған тығыз мамық жүні
мен нәзік терісі бойынша сақа тауықтардан жеңіл ажыратып алуға болады. Сақа
қаздардың кейбір тұқымдарын (холмогорлык және басқалар) жастарынан 6-8
айлығыда қалыптасып, одан әрі біртівдеп өсіп отыратын маңдайындағы томпағы
(маңдай сүйегінің дөні) бойынша ажыратуға болады.
Танатаров А.Б. (2005) мағлұматтары бойынша Құстың жеделдете
жұмыртқалауы ұрғашысының жыныс жолдарында жұмыртқа тұзілуге қажетті уақытқа
байланысты. Жұмыртқа қалыптастыруға уақытты неғұрлым көбірек шығындаса,
беліілі бір кезевде құс жұмыртқаны соғүрлын азырақ табады. Егер жұмыртқа 24
сағатта немесе одан да қысқалау мерзімде қалыптасса онда тауық күнде
жұмыртқалайды; егер жұмыртқа т\'зуге уақыт көбірек жүмсалса, онда жұмыртқа
салуда ұзіліс байқалады. Мысалы, 24 сағатта жұмыртқасы қалыптасатын тауық
одан кейінгі күндерде 8, 12, 16 сағаттардан кейін жұмыртқалайды да,
одан кейін ұзіліс жасайды. Бір немесе 2-күндік ұзілістен кейін тауық
қайтадан бірнеше күн қатарынан жұмыртқкалай бастайды. Құстың қатарынан
ұзіліссіз белгілі бір санды жұмыртқа тапқан кезеңін жұмыртқалау цикді деп
атайды. Цикл ұзақ болуы да (10-15 күн және одан да ұзағырақ) қыска болуы да
(2-4 күн) ықтимал. Құс жұмыртқаламаған циклдер аралығындағы
күндерді интервалдар деп атайды.
Петухова Г.А., Емелина Н.Т., Крылова B.C., Мартяиов И.М., Антонова
О.А. (1990) зерттеулерінде Балапан құстарда жұмыртқалаудың биологаялық
кезеңнің басталуы оның жынысының жетілуіне тұспа-тус келеді. Жыныстың
жегілуі-тукым қуалайтын белгі. Ол алғашкы жұмыртқалау уақьпына дейінгі
құстың жасымен анықталады. Тауықтар жыныстық жетілуге 120-180 күндігінде,
күрке тауық тар 180- 250, үйректер мен қаздар 200-300 күндігінде жетеді.
Бүкіл құс тобының жыныстық жетілуі құстың жұмыртқадан шыққан уақытынан
бастап,жұмыртқалаудың 50 пайызына дейін жеткен күндердегі, күніне 100
тауықтан 50 жұмыртқа алатын кезге жеткендегі жасынан білінеді.
Құстың түріне, өнімділік бағыты мен тұқымына байланысты жыныстың
жетіле бастауында белгілі бір заңдылық болады, мәселен жұмыртқалағыш
тұқымды тауықтар еіті жане етті жұмыртқалағыш тұқымды тауықтармен
салыстырғанда ергерек жұмыртқалай бастайды. Жыныс жетілуін, сәулелендіру
ұзақтығын, азықтандыру деңгейін және басқадай факторларды өзгерте отырып
реттеуге болады.
Богданов Г.А. (1981) деректерінде Халықты үй құстарынан алынатын
тағамдық өнімдермен ұздіксіз қамтамасыз етуде құсшаруашылық өндірісі ҮЙ
құстары қолтұқымының сан алуані түрлерін пайдаланады 4Р- Қазір
республикамызда құс шаруа-' шылығы жүйесінде 28 құс фабрикасы мен
совхоздары, 6 ет өндіре-тін құс фабрикасы, 6 қолтұқым өсіретін кәсіпорын, 2
үйрек өсіретін фабрика, күркетауық өсіретін 2 кәсіпорын және 16 инкубатор
станциялары, жиыны 60 кәсіпорын жұмыс істейді. Қолтұқым шығаратын тәжірибе
фабрикалары мен ғылыми институттар үй құстарының жаңа қолтүқымын шығарып,
жетілдірумен шұғылданады.
Петухова Е.А., Бессербова Р.Ф., Халенова Л.Д., Антонова О.А. (1989)
зерттеулері бойынша Тағамдық азық-түлікте тауық жұмыртқасы жоғары
бағаланатыны мәлім. Аулада қыт-қыттап, аяғымен жер тарпып, жемін іздейтін
асыранды тауықтың арғы тегі — жабайы банкив тауығы екенін бұдан бұрын
баяндалды. Жабайы тауықты адамның қолға үйреткеніне де 4 жарым мыңнан астам
жыл өтті, қазір тауықтар бастапқы тегінен мүлде өзгеріп, көп жұмыртқалайды,
салмағы да ауыр, мінез-қылығында, түр-түсінде де өзгерістер өте көп. Адам-
дар қолдан сұрыптау арқылы тауықтардың сан алуан қолтұқым-дарын шығарды.
Мысалы орыстың ақ тауығы және летторн тауығы бір жылда 200—240 жұмыртқа
береді, тіпті 300 жұмыртқа сый-лайтын да кездері болады. Ал ?кохинхин деп
аталатын қолтұқым-ның қоразы 5 кг, мекнені 4,5 кг тартады, бұл — етті
тауықтар қол-тұқымы, жылына 130—150 жұмыртқадан артуқ бере алмайды. Нью-
гемпшир, род-айланд, орловтық тауықтардың қоразы 4,5 кг, мекнені 3 кг
тартады да бір жылда 160—200 жұмыртқа береді (етті-жұмыртқалы қолтұқым).
Калашникова А.К., Клейманов А.К. (1985) деректеріне қарағанда
Тауықтардың сәндік үшін өсірілетін (феникс), сондай-ақ тө-белескіш
(тапалтақ төбелескіш) қолтұқымдары да бар. Сөйтіп, та-уық қолтұқымдары
жұмыртқалағыш, етті, етті-жұмыртқалы, тө-белескіш, сәндік үшін өсірілетін
қолтұқымдарға жіктеледі. Тауықтәрізділерге жататын күркетауық — асыранды
құстардың ең үлкені. Оның аппақ балғын еті кімді болса да тұшындырмай
қоймайды. Асыранды күркетауықтың арғы тегі — солтүстік америкалық жабайы
күркетауық. Бізде мөскеулік ақ күркетауық пен қолареңді күркетауықтардың
қолтұқымдары тараған, олардың кораздарының салмағы 10—16 кг, мекнені — 6—8
кг тартады. Күркетауықтардың басы мен мойын бөлігінде қауырсын жок,
сондықтан бұдыр-бұдырлы қатпарланған терісі кезге оғаш көрінеді. Тұмсығының
үстіңгі жағынан етті өсінді салбырап тұрады, ол аталығында едәуір ұзын
болады. Мекнені кәп жұмыртқа бермегенмен (жылына 30—50 жұмыртқа), тауық пен
үйректің жұмыртқасын басып, балапандарын өрбітуге жәрдемін тигізеді, яғни
жүмыртқа басатын күрік ретінде пайдалануға болады. Үйрек те — пайдалы
құстардың бірі. Жұмыртқасы онша дәмді болмағанымен еті, қауырсыны мен
мамығы шаруашылыққа көп пайда келтіреді. Асыранды үйректің арғы тегі —
жабайы барыл-дауық үйрек. Үйректің аталығы кежек деп аталады. Жабайы үй-
ректің аналығы ұя жасағанда өз төсінен мамық жұлып төсейді де, жұмыртқа
басқан кезде, өзі ұядан кеткенде жұмыртқаларды ма-мықпен орайды, сөйтіп
жұмыртқа жылуын сақтап қалады. Асы-ранды үйректің барлық қолтұқымдары
жабайы барылдауық үйрек-тен шығарылды. Ең көп таралған үйрек қолтұқымы —
пекиндік үйрек. Ол тез семіріп, шапшаң өседі, кежегінің тірілей салмағы — 4
кг, аналығы — 3—3,5 кг болады. Қаз — үйрек тәрізді суда жұзетін құс.
Адамдар асыранды қазды ежелден бері жабайы сұр қаздан қолға үйретіп, өсіріп
келеді. Қаздардың қолдан сұрыптау арқылы алынған қолтұқымдары өте көп.
Қаздың аталығы атақаз деп аталады. Кең тараған холмогорлық қаздың тірілей
орташа салмағы 7,5—8 кг, кейде 9—12 килограмға да жетеді, ал жылына 20—25
жүмыртқа туады. Қазды семірту оңай, оның еті мол болады.Каздың балапанын
мамыр деп атады.
Жебровский Л.С (1987) мағлұматтары бойынша құс шаруашылығы — мал
шаруашылығының жоғары сапалы мол өнім беретін ұтымды саласы. Қазіргі кезде
үй құстарын өсіру кәсіптік негіз алып отыр. Осы заманғы құс фабрикасы
дегеніміз — орталықтан жылу берілетін, электр жарығы мен желдету жұзеге
асырылатын жақсы жабдықталған үй-жай. Мұнда құстар арнаулы үйшіктерде
күтіледі. Үйшіктердің қабырғасы мен едені торланған және бірнеше қабатты
болып келеді. Құстарды жемдеу, куту кезеңдері толық механикаландырылған.
Балапандар белгілі температура мен ылғалдылық сақталатын құрылғылардан —
инкубаторлардан шығады.
Федровский Н.П. (2002) мағлұматтарына сәйкес Келешекте жұмырқа және
құс етін өндіру технологияларын жетілдіру, әрі шаршы метр жерден өнім
шығымын көбейтіп, оның өзіндік құнын төмендетуді көздейді. Бұл жағдайдағы
негізгі мақсат және міндет, бүкіл шығынды барынша азайту болып табылады.
Құсты дұрыс тиімді пайдалануға бағытталған ортаның жан-жақты көрсеткіштерін
құстың тұқымдык ерекшеліктерін түгел қамтитын технологиялық процестің
басты мақсаты - құстың күнделікті тіршілігіне қажет жем мөлшерін барынша
азайтып, оларды адамға қажет өнімдер алуға (жұмыртқа ет, мамық)
пайдалану.Келешекте құс шаруашылығының үдемелі дамуы, өте жотары
мамандандырылған әрі шағылыстырғанда мол енімді будан алынатын құс
тұқымдары мен тізбектері болса ғана үдемелі дамытуға болады.Болашақта
диірмен, сүт, ет және тері — терсек өңдеу шаруашылықтарының қалдықтарын
құстарға азық ретінде қолдану кеңінен жол табады, сондай-ақ әлі кунге дейін
бұл бағытта колданылмаған азықтың қосымша қорының бірі - құс сою
цехтарындағы қалдықтардан дайындалатын азыктық ұн болып
табылады.Инкубацияның бокстық технологиясын, оның жаңа дезинфекциялық
заттармен қоса қолдану әдістерін, инкубациялық жұмыртқаларды сақтау
мерзімін уқарту жолдарын, тұқымдық және тағамдық жұмыртқаларын өндейтін
құралдар мен препараттар, оларды өндіріскс енгізудің ғылыми және
тәжірибелік маңыздары өте зор.Өндірістік құс шаруашынығында жаңа ғылыми
әдістерді, жетістіктерді шытарып, оларды шаруашылықта пайдалануды тездету
компьютерлік технологияны кеңінен қолдануға байланысты. Казіргі таңда құс
щаруашылығының негізгі даму бағытын жобалап, ұйымдастыру жұмыстарын
жетілдіру, басқару, еңбек өнімділігін арттырудың қосымша жолдарын табу, құс
шаруашылығы өнімдерінін өзіндік құнын төмендету мәселелері компьютерлік
технологияларды кеңінен қолдану жолымен ғана дұрыс шешілуде.
І. Құстардың жалпы сипаттамасы
1.1. Құстар класының сипаттамасы
Қазақстан құстарға өте бай. Елімізде 488 құс түрі тіркелген. Олар
еліміздің барлық бөлігіңде кездсседі. Әртүрлі алқаптарда мекендейді.
Құстардың маңызы өте зор. Олардың көпшілігі ауыл және орман
шаруашылығына әртүрлі өсімдіктер зиянкестерін жойып өте үлкен пайда
келтіреді.
Кейбір түрлері әуесқой және кәсіптік аңшылық нысаналары болып келеді.
Көптеген құстардың этикалық және эстетикалық маңызы үлкен.
Ал кейбір түрлері шектен тыс пайдаланғандықтан сандары күрт кемуде.
Сирек кездесетін және құрып кету қаупі бар құстар Қазақстанның Қызыл
Кітабына енгізілген.
Құстардың Қазақстанның Қызыл Кітабындағы (1978, 1991, 1996) санаттары.
1 санат — жойылып бара жатқандар (жойылып кету қаупі бар түрлер
мен түршелер, соның ішінде жойылып кеткендер болуы мүмкін, себебі олар
туралы бірнеше жылдар — 50 жылдан астам уақыт бойында ешқандай деректер
жоқ).
2 санат — саны азайып бара жатқандар (саны әлі де болса
салыстырмалы түрде жоғары, бірақ өте күрт төмендеп, жақын арада жойылып
кетушілер санатына қосылатын түрлер).
3 санат — сирек (қазіргі кезде жойылып кету қаупі жоқ, бірақ өте
аз кездесетін немесе аймақтары шектеліп табиғи және адам қызметінің
әсерінен тіршілік ортасының қолайсыз өзгеру нәтижесінде тез жойылып кететін
түрлер).
4 санат — белгісіздер (тіршілігі толық зерттелінбеген, ал саны
мен қауымдастық жағдайы алаңдатушылық туғызатын, бірақ мәліметтердің
жетіспеушілігінен оларды жоғарыда айтылған санатқа жатқызуға болмайтын
түрлер).
5 санат — қалпына келгендер (қорғау жұмыстарын қолға алу
нәтижесіңде енді қауіп туғызбайтын, бірақ оларды кәсіпшілік пайдалануға
болмайтын және қауымдастықтары тұрақты бағдарлауды қажет ететін түрлер).
Құстар класы — шыққан тегі бауырмен жорғалаушылардың көптеген
морфологиялық ерекшеліктерін сақтаған және сонымен бірге, бүкіл мүшелері
түгелімен дерлік майда морфологиялық өзгерістерге ұшыраған, жалпы тіршілігі
күрт өзгерген омыртқалы жануарлардың оқшауланған тобы.
Үлкен суда жүзетін құстар. Бұлар солтүстік жартышардың тундралық және
тайгалық аймақтарында кең тараған. Бір түрі оңтүстікте Балқашта және Ыстық
көлде ұялайды. Бұл отрядқа жататын құстар ірі болып келеді: ең
кішкентайының салмағы (қызылжемсаулы маймаққаз) 2 кг, ал ақтұмсықты
маймаққаздың салмағы 4,5 кг асады.
Дене тұрқы ұзынша, аяқтары денелерінің артына қарай орналасқан. Ал
саусақтары толықтай жарғақпен біріккен. Сол себепті олардың жерде жүруі
қиын. Қанаттары жіңішке және үшкір, салыстырмалы түрде қысқа. Қауырсындануы
тығыз, денесіне тығыздалып орналасқан қатты қауырсындардан тұрады.
Құйрықтары қысқа, бірақ қатты қауырсындардан құралған. Тұмсығы ұзын, тік,
үшкір және езуіне қарай тегіс.
Күндізгі кұстар. Олардың тіршілігі сулы ортаға байланысты. Теңіздерде
және көлдерде мекендейді. Ұяларын су жағасына жақын орналастырады. Керемет
жүзеді және сүңгиді. Сүңгіген кезде көбінесе қанатын денесіне қысып
ұстайды, кейде жүзуге көмектеседі. Судың астында екі минуттан аса бола
алады. Тез бір түзу бойынша ұшады. Судан зорға жүгіріп барып көтеріледі.
Жағаға сирек шығады, жерден көтеріліп ұша алмайды. Құстар ұяларынан суға
түседі немесе сүңгиді, содан кейін ғана көтеріледі.
Тек балықтармен ғана қоректенеді. Егер балықсыз немесе балықтары аз су
қоймаларына қоныстанса, онда олар басқа көрші су қоймаларына ұшып барып
қоректенеді. Балықтардан басқа олар моллюскалармен, шаян тәрізділермен,
жәндіктермен жәнс басқа су омыртқасыздарымен қоректенеді. Бұл азықтар тек
қосымша болып саналады және олармен балапандары ғана қоректенеді.
Моногамдар. Тұрақты жұп құрмайтын сияқты. Жұмыртқа басуға және
балапандарды өргізуге екеуіде бірге қатысады. Әдетте, екі жұмыртқа салады.
Жұмыртқалары қоңырлау, қара, сүр, алабажақ. Жұмыртқаларын 25-30 күн басады.
Ширақ балапанды құстар. Балапандары жұмыртқадан шыққанда мамық жамылғысы
бар және аз уақыт ішінде жүзе алады. Балапандарының арқа жағы біртегіс
қоңырлау. Балапандарда түрлі екі мамық қауырсыны бар. Екінші мамық
қауырсындары қыста түлейді де, ересектерге ұқсайды. Қысқы жамылғыда құстар
үш ай болады желтоқсаннан науырыздың аяғына дейін. Толық түлеген кезінде
желпуіш қауырсындары да ауысады, мұндай кезде құстар қабілетінен айырылады.
Қораздарымен мекендерінің реңдері бірдей, бірақ қораздары ірілеу.
Маймаққаздардың онша көп маңызы жоқ. Балықтармен қоректеніп балық
шаруашылығына зиян келтіруі мүмкін, бірақ олардың саны аз болғандықтан іс
жүзінде зияны байқалмайды. Әуесқой аңшылық нысандары. Олар өте сақ және
жаралануға төзімді. Олардың терісі Құс терісі ретінде бас киім, жаға
тігуге, көйлектерді әсемдеуге пайдаланылады. Маймаққазтәрізділерге тек бір
ғана тұқымдас жәнс бір туыс жатады.
ҚАЗТӘРІЗДІЛЕР ОТРЯДЫ. Мойындары ұзын. Аяқтары қысқа, жүзетін
жарғақтары бар. Тұмсықтары орташа ұзындықты, тік; көпшілігінде жалпайған;
кейбірінде ұшына қарай жіңішкереді немесе кеңейеді. Үстіңгі және астыңғы
жақтарының шетінде мүйізді тақтайшалар немесе тісшелер орналасқан. Жоғарғы
жақтың ұшында қатты тырнақ бар.
Қауырысындануы қалың, тығыз. Мамықтары қалың бүкілденесін жабады.
Қанаттары орташа мөлшерлі, ұшталған. Әдетте құйрықтары қысқа, тек
кейбірінде орташа ұзындықта.
Түстері әртүрлі: кейбірі ақ; енді бірі сурша-қоңыр; көпшілігінде ашық
көкшіл түсті бөліктері бар; жеке түрлері күңгірт-қара түсті.
Кейбір түрлерінің басында ұзарған қауырсындардан құралған айдарлары
бар; көбінесе иық және ішкі желпуіш қауырсындары ұзарған.
Біздің үйректердің еркектері мен ұрғашыларының түстері әртүрлі.
Керісінше тропикалық үйректердің ата-аналықтарының түстерінде айырмашылық
болмайды. Біздің қаздар мен аққулардың жұптарының түстері бірдей.
Барлығының еркектері ұрғашыларынан ірі. Қораздарының шағылысу мүшесі бар.
Бұлардың өмірі суға тығыз байланысты. Құймышақ безі жақсы дамыған.
Жақсы жүзеді. Көпшілігі жақсы сүңгиді; кейбірі су астында үш минутқа дейін
бола алады жәнс үлкен терендікке батады. Су астында аяғымен жылжиды,
кейбірі қанаттарымен еседі. Көпшілігі мойынын созып, денесінің алдыңғы
бөлігін суға батырып азықтарын табады.
Олар жерде әртүрлі қозғалады. Қаздар мен қарашақаздар орташа жүреді,
тез жүгіреді; басқаларының жүрістері ауыр, шайқалып жүреді.
Үздіксіз қанат қағу арқылы көпшілігінің ұшуы тез. Ұшқан кезде әр
құстың қанаттары өздігінше ерекше дыбыс шығарады. Тек бірен — сарандары
ғана жақсы ұша алмайды, ал бір түрі — Патагониялық кемеүйрек — мүлдем ұша
алмайды, себебі олардың қанаттары қысқарған.
Азықтары әртүрлі. Жақсы сүңгитіндері майда балықтармен немесе су
астындағы моллюскалармен, көпшілігі аралас азықпен (тайыз сулардан алып)
қоректенеді. Қаздар негізінен су жағаларындағы немесе жер бетіндегі
өсімдіктермен қоректенеді.
Қоңыр қаздар мен аққулар тұрақты жұп құрайды. Көпшілігі тек көбею
кезінде ғана жұптасады. Жұмыртқа салып біткен соң еркектері ұрғашыларын
тастап кетеді. Олар жұмыртқа басуға және балапан өргізуге қатыспайды.
Ысылдақ шүрегейлерде нағыз полигамдық байқалады. Бірақ біздің
үйрсктердің сркектері баска жүптардың үрғашыларымен. кейдс тіптен басқа
турдің үрғашыларымен шағылысады. Барылдауық үйрек псн ысылдақ шүрсгейдің,
барылдауық үйрек пен бізкүйрық үйрсктің, бізкүйрық үйрек пен ысылдақ
шүрегейдің, ысылдақ шүрегей мен са-рыайдар үйректің, ысылдақ шүрегсй мен
қоңыр үйректің. барылдауық үйрек пен қызылтумсық сүңгуірдің, көк сүңгуір
мен алакөз сүңгуірдің будандары белгілі.
Көбінесе жеке жұптарымен ұялайды, кейде — шоғырланып ұялау да белгіле.
Ұяларын жер бетіне, тайыз суға, қамысқа, жүзінді көпаққа, ағаштағы кеуекке.
құздағы індерге, шыңдарға тұрғызады. Бірақ, әр кезде суға жақын жерде
орналастырады.
Көпшілігі алты-он, кейбірі он бес және аздаған түрлері бестен кем
жұмыртқа салады. Жұмыртқалары бір түсті ақ немесе сәл жасылдау және
қоңырлау-ақшыл.
Түлсу әр түрінде әртүрлі жағдайда өтеді. Көпшілігінде желпуіш
қауырсындары бірге түседі, ал олардың орнына жаңа қауырсындар үш аптадан
кейін шығады. Бұл кезде олар ұшу қабілеттілігінен айырылады.
Қазақстанда кейінгі кезде қазтәрізділердің саны онша өспеуде. Оның
негізгі себебі түлеу кезінде оларды жаппай аулау, ересек және есейген
балапандарды тұзақпен аулау, былайша айтқанда шексіз қасақылық. Оны
болдырмау үшін аңшылық шаруашылықтарында олардың қорын қорғау, қасақылармен
күресу және тиімді аулау мерзімін табу керек.
Аңшылық нысандылығынан басқа олардың үй құстарының шыққан тегі ретінде
маңызы бар. Барылдауық үйректен үй үйректері, қоңыр қаздан — қаздардың
көптеген тұқымдары, қытай қазынан үй қаздарының кейбір тұқымдары шыққан.
Пайдалары мен қоса зияны да бар. Қаздар, кейбір үйрек түрлері егіс
алқаптарында жайылып үлкен зиян келтіреді.
Жыртқыш құстардың сипаттамасы. Дене тұрқы ірілі-кішілі болып келетін
құстар. Қазақстанда кездесетін ең кішкентай жыртқыш құс қырғидың үлкендігі
кептерлердей ғана болса, сақалтай сияқты ете ірі жыртқыштардың дене тұрқы
бір метрден асып, қанаттарын жайғанда ұзындығы 3 метр, салмағы 6-7
килограмға жетеді. Жыртқыш құстардың дене құрылыстары ұстаған жәндіктерді
боршалап жұлып, шұқып, тесіп жеуге жақсы бейімделген. Тұмсықтарының мүйізді
қырлары ет кесетіндей өткір, ұштары шұқып жеуге және тесуге оңтайлы
имектеле үшкірленіп, көбінің тырнақтары өткір де қарымталы, саусақтары
қуатты болып біткен. Көздерінің айналасы, сирақ, саусақтары тықыр, ал енді
кейбіреулерінің сирақтарының қауырсындары біте өскен. Өлекселермен
қоректенетін жыртқыш құстардың мойны және басы тақыр немесе мамық
қауырсындармен қапталған, екі жақ шекесін сирек қылдар басып тұрады.
Қанат және құйрық қауырсындары өте қатты, көбісінің бағыттаушы құйрық
қауырсындарының саны 12, тек кейбір тазқаралардың қауырсындары ғана 14.
Жалпы қауырсындарының түсі реңсіз, күрең, сұр, қоңыр, қара және ақ түстеніп
әр түрлі болып келеді. Ересек жыртқыштардың қауырсындары көлденең жол-жол
өрнекті, ал жастарының дене сызықтары мен өрнектері бойлай тартылған.
Сирақтары торлы калқаншалармен немесе көлденең біткен ұсақ қалқаншалармен
қапталған. Саусақтарының үшеуі алдына, біреуі артына қараған, тек
күшігеннің төртінші саусағы артқа бұрыла алатындай орналасқан. Барлық
жыртқыш құстардың алақаны жұмсақ та саусақ еттері бұлшықты болып келеді.
Жыртқыш құстардың бас және аяқтарының қауырсынсыз тықыр бөліктері
көгілдір немесе сары түсті. Орманда тіршілік ететін түрлерінің қанаттары
қысқа, мұқыл болып дөңгеленіп келеді, ал жемдерін жасырынып барып,
жақындағанда тұтқиылдан ұстап алатын жыртқыштардың сирағы — жіңішке және
ұзын.
Көздері үлкен, алдарындағы кеңістіктегі, жан-жақтағы заттарды бірден
шалатындай орналасқан, әрі қырағы да сұсты, өткір болып келеді. Мысалы,
дала қыраны саршұнақтарды бірнеше жүз метр биіктіктен, ал лашын кептерлерді
бір километрден аса қашықтықтан көре алады. Кептеген жыртқыш құстардың
көздерінің үлкендігі дене салмағымен салыстырғанда едәуір ірілеу болып
келеді. Сарыш дейтін жыртқыш кұстың көзі, мәселен, адамның көзімен шамалас.
Бүркіттің салмағы адамның салмағына қарағанда 30-40 рет жеңіл болса да көзі
едәуір үлкен.
Жыртқыш құстардың есту мүшелері де жақсы жетілген. Бірақ иіс сезу
қабілеттері өте нашар. Көбісі иіс сезе де алмайды. Жыртқыш құстардың ішінде
иіс сезу қабілеті бар тек америкалық тазқаралар ғана. Бұл жыртқыштар өлген
аңдарды алыстан көріп, иісін де ажыратып, бірден тауып алады.
Жыртқыш құстардың да жемсауы болғанмен соқыр ішектері болмайды. Ұрғашы
жыртқыштардың жатыры екеу, шағылысатын айрықша мүшесі жоқ. Күшігеннен
басқаларының құйымшақ бездері өте нашар дамыған. Сыртқы жыныс белгілері тек
түстерінен және дене мөлшерлерінен ажыратылады. Әдетте аналықтары
аталықтарына қарағанда едәуір ірі. Аталықтарының қауырсын түстері
аралықтарыныкіне қарағанда әдемілігімен көз тартады, басқа отрядтардағы
құстарға қарағанда жыртқыш құстар ұзақ тіршілік етеді. 1886 жылы Оңтүстік
Америкадан Москва зоопаркіне екі ересек кондор әкелінген еді. Аталық кондор
75 жыл тіршілік етіп, 1961 жылдың октябрь айында өлген.
Жыртқыш құстарды көп жыл бойы торда ұстап барып және олардың аяқтарына
сақина салып, ұшырып жіберіп апықтаған деректерге қарағанда лашын,
күйкентай, күшіген, құладындар, жыланжегіш және аражегіш жыртқыш құстар 15-
20 жыл; сарыш, кезқұйрық — 25 жыл; бүркіт 80 жыл тіршілік еткен. Шет ел
әдебиеттерінің мәліметтеріне қарағанда, Африкадағы бір сұңқар 182 жыл
тіршілік еткен деген дерек бар.
Систематикасы (жүйеленуі). Жер шарында шамамен 8600 түрден құралған
құстар класының ішінде жеке отряд болып саналатын күндізгі жыртқыш
құстардың 270 түрі бар. Олардың анатомиялық және морфологиялық белгілері
бір-біріне ұқсас болғанымен тіршілік ету, әсіресе қоректену ерекшеліктері
әр түрлі болып келеді. Сондықтан күндізгі жыртқыш құстар отряды бір-біріне
жақын түрлерден топтастырылған екі отряд тармағына бөлінеді. Біріншісіне —
6 түрден құралған, тек Батыс жарты шарда ғана таралған америкалық
тазқаралар, екіншісіне 264 түрлі нағыз жыртқыш құстар жатады.
Нағыз жыртқыш құстар отряд тармағы үш тұқымдасқа топтастырылып: 1)
африкалық секретарьлар тұқымдасына-1 түр; 2) сұңқарлар тұқымдасына-58 түр;
3) қырандар немесе қаршығалар тұқымдасына — 205 түр жатқызылған.
1962 жылы шыққан көп томдық Қазақстан құстарының II томындағы
систематика бойынша берілген жүйеде республикамызда кездесетін 37 түрлі
күндізгі жыртқыш құстардың 8 түрі сұңқарлар тұқымдасына, 29 түрі қырандар
тұқымдасына орналастырылған.
Таралуы. Жыртқыш құстар оңтүстік полярлық аймақ — Антарктида және
кейбір өте алыс жатқан мұхит аралдарынан басқа жер шарының барлық
құрлықтарында тіршілік етеді. Әр түрлі географиялық облыстарда — өте ыстық
тропиктен Арктиканьщ ешқашан ерімейтін мұздарына дейін кездеседі. Жыртқыш
кұстардың кепшілік түрлері қоңыржай белдеуді мекендейді.
Әр түрлі жыртқыш құстардың жер шары бойынша таралуы климатқа,
қоректену ерекшеліктеріне, өскен өсімдіктердің өзгешеліктеріне және тағы
басқа тіршілік жасайтын сыртқы ортаға тікелей байланысты. Сондықтан олардың
тіршілік ететін орталары әр түрлі болады: кейбіреулері түрлі жәндіктерді
жеп тіршілік ете береді, жемді онша таңдамайды. Енді біреулері, керісінше,
белгілі бір жануар немесе экологиялық жағдай болса ғана сол жерде тіршілік
ете алады. Сондықтан кейбір түрлер кең таралып, бірнеше географиялық
облысты мекендейді. Мәселен, лашынның көптеген түр тармақтарын жер шарының
көпшілік тұсынан кездестіруге болады.
Әр түрлі жыртқыш құстардың осы кездегі географиялық таралуына сыртқы
экологиялық факторлармен қатар геологиялық дәуірлерде миллион жылдар бұрын
жер үстінде өткен құрлық пен теңіздердің бөлшектенуі, рельеф (жер бедері)
пен климаттың (ауа райы) өзгерулері өте әсер еткен.
Түрлі жануарлардың құстарды қоса алғанда әр түрлі географиялық
облыстарды мекендеулеріне байланысты, жер шарындағы құрлықтар өздеріне тән
фаунасы бар 6 географиялық облысқа бөлінеді. Біздің республикамыздың
территориясы Европаны, Солтүстік Азияны және Солтүстік Африканы Атлас
тауларына дейін алып жатқан Палеарктика зоогеографиялық облысқа қосылған.
Жыртқыш құстардың Палеарктика облысын мекендейтін түрлері кәдімгі жыртқыш
құстарға жатқызылады. Палеарктика облысы өзіне ғана тән түрлер мен түр
тармақтар мекендейтін зоогеографиялық аудандарға бөлінеді.
Қаршыға мен лашынның қанаттарын салыстырғанда мынадай айырмашылықтары
бар екенін көруге болады. Лашыниың қанаттары ұзын және үшкір болып келеді.
Мұндай қанаттар ащық далалы кеңістіктерде ұшуға бейімделген. Қаршығаның
қанаттары мұқыл, дөңгеленіп біткен. Серпуіш қауырсындары жан-жаққа
тарамданып тұрады және құйрық қауырсындары өте ұзын. Тасалардан ұрлана ұшып
келіп жайбарақат отырған құсты бас салып ұстап алуға бейімделген. Мұндай
қанаттар қалың орман арасымен өте тез бұлтарып ұшуға қолайлы.
Ірі қара, сақалтайлардың дене мөлшері ірі болғандықтан ең күшті
жыртқыш құстар болып көрінетін сияқты. Салмақтары да ауыр — 6-10 килограмға
дейін барады, қанаттарын жайғандағы ұзындығы 3 метрге дейін жетеді.
Жыртқыш құстардың қорек түрлері басқа насеком жейтін ұсақ торғай
тәрізді құстарға қарағанда аздау болады. Бір тәулікте ұстап жейтін жемінің
салмағы, орта есеппен алғанда, жыртқыш құстың өз салмағының 10-15
процентінен аспайды. Қаршығаның 1500 г келетін аналығы, мәселен, салмағы
800-1000 г болатын үйректі бір отырғанда бітіре алады. Бірақ зоопаркте
(торда) отырған қаршыға тәулігіне 150 г ет жеп те күнелте береді. Ірі
жыртқыш құстардың көбісі сирек қоректенеді, себебі өлексе үнемі табыла
берсін бе? Соған байланысты бұл жыртқыштар табылғанның бәрін бірден
тауысуға тырысады. Тазқаралардың, мысалы, қомағайлығы сонша, кейде тіпті
ауырлағанынан ұша алмай қалады. Мұндай кезде тазқара отырған жерге адам
немесе қасқыр жақындаса ол ұшу үшін жұтқан қорегінің біразын қайтадан құсып
тастап қашуға мәжбүр болады. Ірі жыртқыш құстардың осындай қабілеттеріне
байланысты олардың ас қорытатын бөтегелері де созылмалы болып келеді.
Тазқараның бөтегесінен жабайы аңның ұзындығы 30 см келетін сүйегі табылған.
Жыртқыш құстардық қорек сақтайтын және оны қорытатын мүшелеріне сыйып
кететін жемнің мөлшері едәуір көп болады. Жыртқыштық жұтқан жемі алдымен
ауызындағы сілекей бездерден шыққан сұйық заттар — ферменттер арқылы
жұмсартылып, өңешке барады. Өңештің арты кеңейіп, жұтқан жемді уақытша
сақтайтын және аздап жібітіп қорытатын жемсауға айналады. Жемсаудан қорек
безді бөтегеге барады.
Жапалақтардан басқа жыртқыш құстар жемін күндіз ғана ұстап жейді.
Сондықтан олар қорегін күндіз аулайтын жыртқыш құстар деп аталады.
Өлекселермен қоректенетін құстар қомағай болғанымен аштыққа төзімді.
Сондай құстардың бірі кезқұйрық үш жетіге дейін қоректенбей тіршілік етсе,
ал кейбір ірі қыран құстар бір жарым айға дейін аш жүре алады.
Бірақ кейбір ұсақ сұңқар, кезқұйрық кейде өзара үйірленіп, кейде басқа
жыртқыштармен қауым құрып ұялай береді. Ұя учаскелерінің аумағы әдетте
бірнеше шаршы километр жерді алып жатыр. Қыртқыш құстар ұяларын әр жерге
және әр түрлі етіп салады. Көбінесе ұяларын ағаш басына, таудың биік
шыңына, жартастардың кенерлеріне, адам бармайтын құлама жарлардың тесік
қуыстарына, кейде қолдан жасалған ескі кұрылыстардың үстіне (мазар, мола,
мешіт), сирек те болса жерге де сала береді. Жыртқыштардың кейбір түрлері
өздері арнайы ұя салмаса да баска құстардың, әсіресе қарға тұқымдастардың
ұяларын тартып алып, сол иемденген ұяны аздап жөндеп пайдаланады.
Жыртқыш құстардың ішінде бойдақ құстар да кездесе береді. Олар
өздері ұя жасап көбеюге әрекет жасамайды. Бірақ бір ұяда жұптасқан екі
жыртқыштың біреуі өліп қалғанда ғана өлгендерінің орнын толтырады. Әдетте
жұптасқан жыртқыш құстардың ұя учаскелерінде екі-үштен ұялары болады. Бірақ
олар бір жазда бәрін бірдей пайдалана бермейді, тек біреуіне ғана жұмыртқа
салып, балапан шығарады. Бұл олардын ұяда паразиттік тіршілік ететін (кене,
бүрге т.б.) қансорғыштардан арылуының табиғи тәсілі. Себебі бір ұяға жыл
сайын жұмыртқа салып, балапан шығара берсе қансорғыштар қаптап кетер еді.
Ұсақ жыртқыш құстардың биылғы балапандары келесі кектемде жұмыртқалап,
көбейе береді. Ал ірі түрлері 4-5 жылдан кейін ғана жұмыртқалайды. Олардың
жұмыртқалары көп емес, әдетте екіден аспайды, ал ұсақтарыныкі алтыға дейін
барады. Кейбіреулерінің жұмыртқа саны олардың қоректенетін аң не
насекомдарының аз-көптігіне байланысты. Мәселен, ұсақ кеміргіштермен
қоректенетін сарыш Европа жағдайында әдетте 3 жұмыртқа салады, ал
кеміргіштер өте көп кездесетін тышқанды жылдары олардың жұмыртқа саны 2
көбейеді, Қазақстанда бөктергі әдетте 2-3 жұмыртқа салады, ал кеміргіштер
мен насекомдар көп жылдары жұмыртқа саны 4-5-ке дейін барады. Сондай-ақ
қорек бола алатын жануарлардың көптігі қыранқаралардың өсімталдығына әсер
ететіндігі байқалады.
Жыртқыш құстардың негізгі ұябасарлары — ұрғашылары, яғни аналықтары.
Аталықтары жұмыртқаны кейде, оның өзінде тек күндіз ғана басып, шайқайды.
Көбінесе бұлар ұя қорғап, жұмыртқа басып отырған ұябасарға жем тасып,
балапандары жұмыртқаны жарып шыққаннан кейінгі 1-2 жетідей уақыт бойы
ұябасары мен балапандарына қамқорлық жасайды. Кейін ұядағы балапандар
өсіңкірегеннен кейін ұрғашы жыртқыштар да жем іздеуге кіріседі. Аталық
құстар балапандар өсіп, ұяларын тастап кеткенде де 1-2 жетідей оларды
қорғап, аң аулау тәсілдеріне баулиды.
Жұмыртқа басып, балапан шығару мерзімі 28 күннен 56 күнге дейін
созылады. Жыртқыш құстардың ішінде жұмыртқа басу мерзімі ең азы сұңқарлар,
ал ең көп отыратыны — тазқаралар. Жұмыртқадан шыққан балапандардың көздері
ашық және қауырсындары мамық болады, бірақ дене температурасын бірқалыпты
сақтайалмайды. Сондықтан ұябасары 2-3 жетідей балапандарын қанатының астына
басып жылытып отырады. Бұл кезде аталық жыртқыш балапандарға да, аналық
құсқа да жем тасуға мәжбур болады. Ол әкелген аңын ұябасарға береді.
Ұябасар жемтікті балапандары жұта алатындай етіп боршалап беліп,
тұмсығымен тастап отырады. Егер ұябасар жыртқыш өліп қалса, оның
балапандары да аштыққа ұшырайды. Өйткені аталық жыртқыш бұрынғысынша
жемтіктерді ұяның шетіне әкеліп жинай береді, қоректі бөліп
балапандардың ауыздарына салмайды.
1.2. Құстардың шығу тегі және үйге үйрету
Біздің ежелгі бабаларымыз құсты ұядан ұстап, жұмыртқасын да содан
алатын болған. Кейін адамдар кұс аулауды үйренді. Олар құс етін тамаққа, ал
кауырсынын бас киімдерді әшекейлеуге пайдаланды. Адамзат коғамының даму
барысында жабайы кұстар біртіндеп колға үйретіле бастады.Көне әдеби
деректерде құсты адамдар тамакка, сондай-ақ спорттық мақсаттар үшін және
олардын кейбіреуін касиетті кұстар ретінде асырағандығын жазған.
Үй құстарының пайда болуы мен олардың таралуын біз қазба жұмыстары мен
көне колжазбаларға карап білеміз. Қазба жұмыстарын жүргізген жерде табылған
үй кұстарының қаңкалары, ескі ақшалардағы олардың бейкелері, түрлі суреттер
мен өнер туындылары өте ертеде-гі адамзат түрмысында үй кұстарының кенінен
пайдала-нылғанын толығымен растайды.
Үй тауығы әу баста Индияның, ит тұмсығы өтпейтін салың ормандарында
осы күнге дейін мекен ететін жабайы банкив тауығынан тараған.Жабайы
тауықтар мен үй тауықтарының оңай шағылысуынан өнімді ұрпак алынады. Банкив
тауығы тез қозғалғыш, дене жағынан онша үлкен де емес, салмағы 0,6 – 0,8
кг, қанаттары мен құйрығы жақсы жетілген,
8—12жұмырткаға дейін басады.
Тауықты ең әуелі колға үйреткен ел — Индия. Сосын біртіндеп батыс пен
шығыс елдеріне тарай бастады. Көне Қытай энциклопедиясында тауықтың Қытайға
мұнан бес мың жылдай бұрын батыстан әкелінгені айтылады.
Ертеде тауықты тек бірыңғай спорттық мақсатта өсіріп келген. Әтештер
төбелесі Индия раджілерінің сүйікті ермектерінің бірі болған. Келе-келе
адамдар кұстың жұмырткасы мен етінің дәмін жоғары бағалап, олардан неғұрлым
жоғары өнім алу жолдарын карастырды.
Россияға тауық Грециядан әкелінді деген жорамал бар. Қазіргі асыранды
үйректердің арғы тегі кәдімгі жабайы қоңыр үйрек болып саналады. Қоңыр
үйрек барлық жерде бар. Ол Европа, Азия, Африка, Солтүстік Америка
елдерінін барлык жерлерінде ұя салады. Жа-байы қоңыр үйрек түрлі өзен,
көлдерде тіршілік етеді Ол — колға тез үйренетін құс. Оларды колға үйрету
әр елде әр түрлі мерзімде жүргізілді. Бұл жұмыстын, Евро-пада қолға алынған
уакыты—Рим мәдениетінің гүлденуімен тұстас келген жаңа дәуірдің бірінші
ғасыры. Қазіргі кезде ждбайы коныр үйректерді аңшылар үйректі қолға
үйретіп, оны аң аулар уақыттарында еліктіргіш ретінде пайдаланып жүр.
Үй кұстарынын ең байырғысы каз деген жорамал бар. Көбіне-көп шөппен
коректенетін бұл кұстың еті көп, әрі оны бағып-күтіп, асырау адамдарға онша
көп қиынға түспеген.
Үй қаздарынын. арғы тегі — жабайы көкқаз. Ол Европаны мекендейді, кыс
кезінде жылы жакка ұшып кетеді, асырауга тез көндігеді.
Аққаздар ежелгі мәдениеттіліктің бслгісі ретінде Римде өте-мөте дәріптеліп,
Капитолияда ұсталған. Біздің дәуірімізге дейінгі 388 жылы Римді жаудан
қаздар құтқарып қалды дейтін аңыз да бар. Онда жаудың Рим-ге таянып
келгенін бірінші болып қаздар естіп, адамдар-ға қаңқылдап хабар бергені
туралы айтылады.
Күркетауықтың қазіргі тұқымдары жабайы күрке-тауықтардан шыккан.
Жабайы күркетауықтар осы күндері Солтүстік Африка мен Мексикада кездеседі.
Олар ірі келеді, аяқтары ұзын, канаттары қысқа, құйрығы онша ұзын емес, өте
бағалы құстар болып ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz