Мал шаруашылғында ауыл шаруашылық малдарының өсуі мен даму заңдылықтарн қолдану

Пән: Ауыл шаруашылығы
Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 38 бет
Таңдаулыға:

Қазақстан Республикасының Білім және ғылым министрлігі
Жәңгір хан атындағы Батыс Қазақстан Мемлекеттік Университеті

Биотехнология, мал және балық
шаруашылығы кафедрасы

КУРСТЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы:
Мал шаруашылғында ауыл шаруашылық малдарының өсуі мен даму заңдылықтарн
қолдану

Орындаған:
Тексерген:

Орал, 2013ж.

МАЗМҰНЫ

1. КІРІСПЕ
БӨЛІМ ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ...3

1.1. Әдебиетке
шолу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... 5

2. НЕГІЗГІ БӨЛІМ
2.1. Малдардың өсіп жетілуі (онтогенез) және оны зерттеу
әдістері ... ... ... ...15
2.2. Малдардың өсіп жетілуінің жалпы
заңдылықтары ... ... ... ... ... ... ... ... ...18
2.3. Малдардың өсіп жетілуіне әсер етуші
факторлар ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... .27
2.4. Жануарлардың жеке дамуын
басқару ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...29

3. ҚОРЫТЫНДЫ
БӨЛІМ ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... 32
4. Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 33

I. КІРІСПЕ БӨЛІМ
Біздің еліміздің мал шаруашылығы тарихи қалыптасқан сала. Оның дамуы
бұрыннан табиғи-климаттық және экономикалық жағдайлармен, жергілікті
халықтың ұлттық салт-дәстүрімен алдын ала анықталған. Бұл факторлар, 1990
жылдардың басында болған мал шаруашылығының деңгейінің қалыптасуы мен
дамуында шешуші рөлді атқарды.
Қазіргі кезде біздің еліміздің аграрлық секторы қой мен ешкінің 17
тұқымын, ірі қара малдың – 11, жылқының – 13, түйенің – 2, шошқаның – 6,
тауықтардың және суда жүзетін құстардың көптеген тұқымдарын көбейтіп,
жетілдірумен айналысады. Ауыл шаруашылық жануарлардың көрсетілген тұқымдары
мен типтерінің 60%-дан астамын отандық ғалым-селекционерлер шығарды.
Ағзаның өсіп жетілуі қазіргі биологиялық ғылымның орталық мәселерінің
бірі болып енеді. Ол өзінің маңыздылығы және күрделілігі бойынша ерекше.
Диаметрі бар жоғы 130-140 мк, салмағы 0,0015 мг адамның жұмыртқа
жасушасынан, ұрықтандырылғаннан салмағы 3-4 кг баланың дамитындығы белгілі.
Күндер, айлар, жылдар өтіп, адам қоршаған әлемге талдама жасауға және оны
түрлендіруге қабылетті болады. Бұл биологтарды артқа шегінбей ағзаның
дамуын зерттеуге мәжбүрлейтін, табиғаттың ең бір ғажайып жұмбағы болып
табылады.
Биологиялық мәселелердің арасында адамның практикалық іс-әрекеті үшін
және бірқатар биологиялық сауалдарды теориялық өңдеуге де бірдей маңызды,
жануарлардың және өсімдік ағзаларының дамуы және өсуі мәселесі сияқты жан-
жақты, неғұрлым кеңейтілген және тұңғиық табылмайтын шығар.
Жануарларды жетілдіруге бағытталған селекциялык жұмыстардың негізгі
бөлігі болып, төлді дұрыс өсіру, ол жануарлардың өсіп жетілуінің
заңдылықтарын және осы процеске әсер ететін факторларды білуге негізделген.
Ағзаның өсіп жетілуін білу, ең алдымен өсу және даму процесінде жануар
оның құрылысы, экстерьеріне, өнімділігіне, темпераментіне, өмірге
қабілеттілігіне тән тұқымдық және түрлік белгілерге ғана ие болмайтындықтан
қажет. Сондықтан да, жануарлардың өсіп жетілуіне жетекшілік ету әдісін
өңдеу зоотехнияның маңызды міндеттерін құрайды.
Жануарлардың өсіп жетілуі, басқаша айтқанда онтогенез деп аталады.
Онтогенез термині (грек тілінен аударғанда оrtos құрғақ және genesis -
шығу, өсу), ағзаның өсіп жетілу процесі ретінде түсіндіріледі.
Соңғы он жылда молекулярлық биологияның, биологиялық химияның
генетиканың, физиологияның, физиканың, биотехнологияның, гендік
инженерияның, математиканың және т.б. алға жылжып дамуы, онтогенездің
неғұрлым күрделі процестерімен мұқият танысуға мүмкіндік береді. Адамзат
мүддесі үшін, ағзаның дамуын басқару неғұрлым шынайы міндет болып енеді.
Малдардың өнімділік және тұқымдық сапаларының құбылмалығы, генотип және
ортаның өзара қарым-қатынасына ғана байланысты емес, сонымен берге әрбір
индивидумның жас ерекшеліктеріне байланысты болуына байланысты,
сүтқоректілердің және құстардың өсіп жетілуі туралы ғылым тек теория үшін
емес, сонымен бірге жаңа заманғы мал шаруашылығының тәжірибесі үшінде
маңызды.
Онтогенез немесе жануарлардың өсіп жетілуі деп, ұрықтанғаннан бастап
ол өлгенге дейін генотиптің және өмір жағдайының өзара байланысы кезінде
болатын ағзаның құрылымы және қызметінде болатын сандық және сапалық
өзгерістердің эволюциялық қалыптасқан процестердің заңдылықтары деп түсіну
қажет.
Даму сонымен қатар өсу сияқты жануарлардың өсіп жетілуінің
өпайда болу құбылысы болып енеді және оның түрлі
жүйелердің және ағзаның өзіне тән қызметімен бейнеленеді.
Сүтқоректілер онтогенездің келесі кезеңдерінде, жаңа туған
төлдерде болмайтын, ас қорыту аппаратының жаңа қызметі
пайда болады. Кейбір мүшелер, оның ішінде - бауыр
онтогенездің аралас кезеңдерінде қызметтерін ауыстырумен
сипатталады. Жануарлардың мүшелері мен әртүрлі жүйелерінің
даму деңгейі туралы біз, олардың қызметі бойынша бағалай
аламыз.
Курстық жұмыстың мақсаты: малдың эволюциясын және өсіп жетілуін, тұқым
шығарудың және мал шаруашылығының интенсификациясы жағдайындағы селекциялық-
асылдандыру жұмыстарын ұйымдастырудың теориялық негізін терең меңгеру және
малдардың барлық немесе көптеген түрлеріне қолданылатын іріктеуді,
жұптауды, бағалаудың негізгі принциптерін және мал өсіру әдістерін игеру
Курстық жұмыстың міндеттері: мал шаруашылығының дамуының қазіргі
заманғы беталыстары туралы түсінік беру және іріктеу мен жұптаудың тиімді
әдістерін, нақты табынның өзекті мәселелерін шешу үшін өсіру және
селекциялау әдістерін анықтау және қолдану бойынша, селекцияның эффекттерін
болжау бойынша тапсырмаларды орындай білу, мал шаруашылығында өндірістік
үрдісті жетілдіру үшін биологиялық негіздер мен селекцияның әдістері
бойынша білімді игеруді қолдана отырып, өндірістік шаралар үрдісінде
жаңасын қалыптастыру.
Курстық жұмыстың құрылымы: кіріспе, әдебиетке шолу, негізгі бөлім және
қорытынды мен пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.

1.1. Әдебиетке шолу
К.Н.Бегімбеков, А.Ә.Тореханов, Ә.Б.Байжұманов [1] мәліметтері
бойынша ірі қара малдың өсуі және дамуындағы осындай
заңдылықтар олардың өмірінің, жатырдан кейінгі дамуының
алғашқы жылында ғана емес, сонымен бірге сиырлардың өсуі
және дамуы аяқталатын кезең, 4-5 буаз болғанға дейін
сақталады. Мысалға, далалық қызыл тұқымды ересек сиырлардың
шоқтығының биіктігі тек қана 2,8% ғана ұлғаяды (119,0%
қарсы 122,4 см), ал құйымшағының биіктігі 3,2%, ал
денесінің ұзындығы 8,3% (150,0 см-ге қарсы 138,5 см) ұлғаяды.
Толық жастағы сиырлардың керілу индексі 6,2 бірлікке
ұлғайған.
Т.К.Бексеитов [2] деректерінде түрлі генотипті қойлардың қаңқа
бөліктерінің өсуінің жоғарыда аталған, түрлі типтерінің
биологиялық маңыздылығының аса маңызы бар. Жатырда даму
кезеңіңде перифириялық қаңқаның қарқынды дамып және
қалыптасуының, сол өсу типі жануарлардың даму эволюциясымен
байланысты. Біріншіден, жатырдан кейінгі кезеңде, қан айналым
қызметін, сүйек жүйесі атқарады. Осы қызметті атқару үшін
жатырдан кейінгі даму кезеңінің басынан бастап, сүйек
жүйесі оның ішінде перифериялық бөлігі, туу кезіне қарай
жақсы дамыған болуы тиіс. Сондықтан да қанға өте бай
жануарлардың, сүйек жүйесі жақсы жетілгендігі осыдан. Осымен,
сүтқоректілердің аналығымен салыстырғанда, жаңа туған төлінің
ағзасы қан гемоглобиніне өте бай болатындығы түсіндіріледі.
Жаңа туған құлынның дене салмағына қатысты қан үлесі
6,8%, ал ересек жылқыда 3,9%, жаңа туған қозыда 12%,
ересек қойда 8% құрайды. Қозының қанында 1 кг тірі
салмаққа есептегенде 18 мг гемоглобин, ересек қойда 8
грамм болады. Екіншіден, бұл олардың жабайы өмір сүру
жағдайында, төлдің туғаннан бастап анасымен бірге жыртқыш
аңдардан қашуға бейімделуі үшін маңызды болады. Сирақ
сүйектері қаңқаларының баяу дамуы, жабайы өмір сүру
жағдайында көбіне өз ұрпағын жауларынан тыға алатын немесе
қорғай алатын басқа типтерде, негізінен ол жыртқыш аңдарда
қалыптасты
О.Дүйсекеев [3] нәтижелері бойынша, жануарлардың денелерінің
жекелеген бөліктерінің және ішкі ағзаларының да осылайша
біркелкі өспейтіндігі анықталды Жатыр ішінде даму кезеңінде
терінің, басының және аяғының өсу жылдамдығы, қойдың басқа
макрокомлекстерімен салыстырғанда көп болады. Бұл олардың
абсолютті және қатысты мәліметтерін растайды. Сүт ему
кезеңінде олар, жаңа туған қозылармен салыстырғанда 6,8; 6,0
және 4,9 есе өседі. 7-,7,5 айында тағыда терінің өсу
жылдамдығының белсенділігі байқалады, оның өсу коэффициенті
1,3-ке тең, бас және аяқтікі 1,1 және 1,0. Одан әрі
дененің осы бөліктерінің өсу жылдамдығының тепе-теңдігі
байқалады.
А.И.Ерохин, А.Л.Солдатов [4] деректерінде жануарлар онтогенезінің
болашағы бар мәселелерінің бірі - экспериментальды түрде
анықталған олардың өсу процесінің және оның ырғақтылығының
заңдылықтары. Ауылшаруашылық малдарының төлдерін, олардың өсу
ырғағымен сәйкестіндіре отыра, қоректендірудің ауыспалы
деңгейін ұйымдастыру жолымен осы заңдылықтарды іс жүзінде
қолдану, жоғарыда аталған авторлардың еңбектері бойынша
болашақта үміт күткізер нәтижелер екендігін көрсетті.
М.А.Ермеков, А.В.Голоднов [5] айтуы бойынша оОнтогенезге жануардың
жынысы да елеулі әсер етеді. Жыныстың онтогенез басында
даму мәселесі және оның реттелуі жалпы биологиялық
қызығушылық және сонымен бірге қиыншылық тудырады. Осы
мәселе бойынша талдап қорыту мәліметтерінің болмауы өте
айқын білінеді, себебі ол зерттеу әдістемесін ұстануға
қажетті материалдардың іс жүзінде жеткіліксіздігіне байланысты.
Жануарлардың дамуына оның жынысының әсер етуі, аналықтарының
және аталықтарының арасындағы генетикалық
айырмашылықтарға, сонымен бірге жыныстық гормондардың
ықпал етуіне байланысты. Бүкіл ірі қара мал, қойлар,
жылқылар және т.б. жануарларда аталықтары жылдам өседі және
неғұрлым ірі көлемді болады.
М.А.Ермеков, Т.Көптілеуов [6] бойынша неотенияның маңызы
жыныстық мүшелердің белсенді даму кезіңде басқа мүшелердің
және ұлпалардың қалыптасуына қажетті қоректік заттардың, көп
мөлшері ұстап алынады. Бұл құбылыс сонымен бірге төлді
және буаз аналықтарды дұрыс қоректендірмеген жағдайда да
болады. Жануарлардың неотениясына тән ерекшеліктер: аяғының
биіктігі, құйрығының биіктігі, басының үлкен болуы, қысқа
жазық денелі, тірі салмағының төмен болуы, яғни ересек
ағзаға тән емес өсіп келе жатқан ағзаға тән қасиеттер.
А.М.Жиряков, Р.С.Хамицаев [7] жануарлардың өсуі аяқталған болса,
өсуінде болған тежелулердің орнын қалайда болса орнына
келтіру мүмкін емес дейді. Қоректендіру деңгейін жақсартып
оны семіртуге, өнімділігін біраз арттыруға болады, бірақ
түрленген ұлпаларының және мүшелерінің құрылымын өзгерту
мүмкін емес. Сондықтанда жануарлардың дербес дамуының басынан
бастап, олардың ағзасының қалыпты дамуын қамтамасыз
ететін дұрыс қоректендірілу, күтілу жағдайын қамтамасыз ету
керек және сонымен дені сау және өнімділігі жоғары
жануарларды алуға ықпал ету керек.
Б.П.Завертяев [8] Ол ассимиляция және диссимиляция процестері
арасындағы тепе-теңдіктің бұзылуы және қайтадан қалыптасу
нәтижесінде және жануарларды қалыпты қоректендіру,, күту
кезіңде дамыған болуы керек.
Т.К.Қасенов, Б.Т.Тоқпаев [9] бойынша дамымай қалудың үш түрі де
жануардың өсуін тежейтін қоректендірудің және күту деңгейінің төмен болуына
байланысты. Жануарлардың дамымай қалуына жол бермеу үшін оның себептерін
білуі қажет. Егер эмбриональды даму кезіңде жеткілікті мөлшерде
қоректендірмеу аяғының қысқа болуына, жатырдан кейінгі даму кезеңінде
аяғының биік болуына әкелсе, жақсылап қоректендіруде кері процесс жүреді.
Жалпы биологиялық тұрғыда дамымай қалу заңы өте зор. Ол дұрыс
қоректендірмегенде дене және ағза мүшелерінің дамымай қалуының, жақсылап
қоректендіруде олардың жылдам өсуі, өсудің орынын толықтыру
мүмкіншіліктерінің ерекшеліктерін ашады. Малдардың онтогенез процесінде
өзгерістердің екі түрі кездеседі, олар - қайтымды және қайтымсыз. Қайтымды
өзгерістер, қандайда бір дамымай қалулар қажетті мөлшерде қоректендіру және
жақсылап күтім жасауда орынына келіп, толықтырылатындығымен сипатталады.
Бірақ егер келеңсіз факторлар жануарға аз уақыт әсер етсе ғана, осындай
өзгерістерге қол жеткізуге болады. Жақсылап қоректендіру жағдайында өсу
жылдамдығы жоғарлайды және салмағы ұлғаяды. Жануарлар дұрыс
қоректендірілмеген кезде жоғалтқандарын қысқа мерзім ішінде қалпына
келтіреді.
Н.А.Кравченко [10] бойынша шошқаның ұрығы 15-20 күндік жаста
өзінің салмағын 5 күн ішінде екі еселейді, ал 90-100
күндік жастағы ұрық салмағын 10 күндік өмірінің салмағына
ғана еселейді, демек екі есе баяу. Түрлі жануарға олардың
тұқым қуалаушылықтарына байланысты, жатырда дамуының өзіңдік
ерекшеліктері тән. Мысалға, өзінің жатырда дамуының үштен
бір бөлігінде шошқалардың ұрықтары өз денесінің салмағын ең
үлкен көлемде ұлғайтады, ал ең аз өсетіні қоян ұрықтары,
біріншіден іште дамуда шошқа ұрығының дене салмағы өседі,
ал қоянның ұрығының салмағы кемиді. Жатырда дамудың үштен
екінші кезеңінде қоянның ұрығы осылайша баяу дамиды, содан
кейін жылқылар, және осыған ұқсас қатысты жылдамдықта
шошқа, ірі қара мал және қойлардың эмбриондары. Жатырда
даму кезеңінің соңғы үштігінде қара малдың, қойдың және
шошқаның ұрықтарының дамуының өсуі осы түрлердің жаңа туған
төлдерінің екі үштігіне тән. Жаңа туған көжектің денесінің
барлық салмағы (91%) қояндардың жүктілігінің соңғы декадасында
болады
В.Ф.Красота, В.Т.Лобанов, Т.Г.Джапаридзе [11] еңбегінде шошқаларды
өсіруде жем-шөптің бір көлемді шығындап, бірақ олармен әр
түрлі қоректендіруде алынатын әсер әр түрлі болатындығы
көрсетілген. Торайларды екі-үш күндік қоректендіру, осы жем-
шөптің қоспасымен біркелкі қоректендірумен салыстырғанда неғұрлым
жоғары салмақ қосуды қамтамасыз еткен. В.Ф.Красота атап
өткендей бұзауларды өсіруге бағытталған көптеген тәсілдердің
ішіне неғұрлым маңыздысы қоректендіру деңгейін және жануардың
өсу және даму кезеңдері бойынша олардың тірі салмақтарының
өсуін жоспарлау маңызды. Өсу жоспары - оның барлық жас
кезеңдерінде төлдің қажетті мөлшерде тірі салмағының өсуін
алуға мүмкіндік беретін мақсатты іс-шара. Оны тұқымның
ерекшелігін, оның биологиялық ерекшеліктерін және өнімділік
бағытын есепке ала отыра құрастырады.
Сүтті мал малселекциясы тәжірибесінде өсімтал бұзауларды
өсірудің мынадай келесі ықшамсызбасы қалыптасқан:
1. Бұзауларды алғашқы 3 айда
(тәулігіне 500 г)
төмендетілген өсуде өсіру және
келесі жас
кезеңдеріңде неғұрлым жоғары өсулерге жету (3-12-
16 айлар) - тәулігіне 750 г.
2. Өсімтал бұзауларды жатырдан кейінгі даму кезеңінің
басында (3 айға дейін 750-800 г) тірі салмактың өсуін
кейіннен төмендетіп екпінді өсіру. Бұл ыкшамсызба -
өмірінің алғашқы кезеңінде өсу энергиясы жоғары, бұзаулардың
биологиялық ерекшеліктеріне негізделген және шаруашылық
жағынан неғұрлым дұрыс болып есептеліп ұсынылуы мүмкін.
3. Бұзауларды 18 айлығына дейін өсуді
тежеп (тірі салмақтың аздап қосылуы) өсіру және
қашарларды жоғары деңгейде қоректендіру.
4. Өсімтал төлді жыл мезгілін есепке ала отыра өсіру.
Жайылымдық кезеңде жоғары өсулер және қорада қамап ұстауда
бір қалыпты өсіруді жоспарлау.
5. Бұзауларды жыныстық жетілгенге дейін, тірі салмағының
бір қалыпты болуын және неғұрлым ересек жаста жоғары
өсуді алуда өсіру.
В.Ф.Красота [12] атап өткендей бұзауларды өсіруге бағытталған
көптеген тәсілдердің ішіне неғұрлым маңыздысы қоректендіру
деңгейін және жануардың өсу және даму кезеңдері бойынша
олардың тірі салмақтарының өсуін жоспарлау маңызды. Өсу
жоспары - оның барлық жас кезеңдерінде төлдің қажетті
мөлшерде тірі салмағының өсуін алуға мүмкіндік беретін
мақсатты іс-шара. Оны тұқымның ерекшелігін, оның биологиялық
ерекшеліктерін және өнімділік бағытын есепке ала отыра
құрастырады.
З.С.Крючков, А.М.Мелдебеков [13] көптеген еңбектерінен бізге сол
немесе басқа түр үшін температуралық оптимумуның жоғары шекарасынан асатын,
жануарлар ағзасына қоршаған ортаның жоғары температурасы бірқатар
физиологиялық бұзылуларды туғызады: гипертермия, жүрек қызметінің бұзылуы,
асқорытудың, жыныстық қызметтің және басқа қызметтердің бұзылуы. Бұлармен
көбіне жануарлардың өнімділігінің төмендеуі байланысты болады. Осы маңызды
мәселелердің барлығы бойынша отандық және шет елдік әдебиеттерде көп
материалдар жинақталған. Орта Азиядағы жоғары температураның әсері жүрек
жүйесінің қызметіне кері әсер етеді, қара-ала сиыр тұқымдарының ерте
қартаюуына әкеледі екен: оның мәліметтері бойынша, әкелінген малдың көп
бөлігінде 7-9 жаста бірқатар физиологиялык ауытқулар орын алады екен, олар
арқасының салпаңдауы, бұлшық еттерінің қаусауымен және т.с.с. байқалады.
Мұның өзінде сиырлардың ұрықтануы қыс мезгілінде 70%, жазда 37 %
төмендейді.
В.А.Ли, С.У.Қалдыбаев [14] ауаның қатысты ылғалдылығы 88,6% және 95,3%
, сыртқы температура 11 градус С жағдайында және бірдей деңгейде
қоректендіруде, шошқалардың екі топтарына жүргізген тәжірибесі жануарлардың
осы топтары 67 күннен кейін, ылғалдылықтың түрлі жағдайында салмақ қосу
жағынан түрлі нәтиже берді. Неғұрлым құрғақ бөлмеде күтілген шошқалар
бастапқы салмағымен салыстырғанда 98% қосқан, ал неғұрлым ылғалды бөлмеде
күтілген жануарлар салмақтарына бар жоғы 62,3% қосқан.
А.П.Маркушин. [15] зерттеулерінде сүт тіспен туған, қазақи ет-
жүнді тұқымдарының қққққозыларының туған кездегі тірі салмағы
жоғары болады, олардың құрылымы берік және онтогенездің
постэмбриональды кезеңінде жақсы дамитындығын айтады. Олардың
мәліметтері бойынша қозылардың 57-83% шамасындағы көлемі сүт
тістермен туады, тез жетілгіштігімен ерекшеленетін дегерес
құйрықты қой тұқымдарының қозыларында сүт тістермен туған
жануарлардың меншікті салмағы 51%-ды құрайды. Олар
өздерінің жатырда және жатырдан кейінгі даму кезеңдерінде
жылдам өскен. 4 айлығында олардың тірі салмақ бойынша
басымдылығы сүт тіссіз туған өздерінің құрбыларымен
салыстырғанда 1,4 кг-ды құраған.
К.У.Медеубеков, А.Нартбаев [16] зерттеулерінде өсіп келе жатқан
шошқалар үшін фото кезеңдік жағдайды жасауда қоралардың жарықтандырылу
деңгейін есепке алу қажет деп есептейді. 3 айлық жастағы төлді үнемі
екпінді жарықтандыру (100 лк) жағдайында күту, жануарлардың денсаулығына
және өнімділігіне екпінді жарықтандыру (17 сағ.) және жеткіліксіз
жарықтандыру (8 сағ.) жағдайындағыдай кері әсер береді. Мұндай жағдайларда
неғұрлым қолайлы болып жарықтандырудың 12 сағаттық кезеңі есептелінеді.
Е.И.Меркурьева, А.В.Метлицкий [17] мәліметтер бойынша дегерес
қозыларының осьтік қаңқасының салмағы сүтпен қоректену
кезінде 4,3 есе көбейеді, ал сирақ қаңқасында 3,1 есе
ғана көбейеді. Нәтижесінде, осы кезеңнің соңында қаңқаның
екі бөлімінде де салмақтың толық теңестірілгендігін байқауға
болады (50,06 және 49,9 %). Осындай заңдылық таза тұқымды
еділбай қылшық жүнді құйрықты қозысында байқалады: 4
айлығында оның осьтік бөлігінің меншікті салмағы, біздің
аспирант Е. Абакановтың мәліметтері бойынша (1992), 50,1-
құрайды, ал сирақтарынікі -49,9 % құрайды. Еділбай және
дегерес қойларының қаңқалары бөліктерінің өсу заңдылықтарының
ұқсастығы, біріншілерінде жабайы құйрықты қойлардың биологиялық
сапаларының сақталғандығын нұсқайды. Көптеген зерттеушілер
қаңқаның салмағының теңгерілу жасы, қойлардың тұқымына ғана
байланысты емес, сонымен бірге олардың даму жағдайына да
байланысты деп есептейді. Бұл процеске тіпті, төлді бағумен
байланысты бұлшық еттердің және сүйектерінің қызметтік
жаттығулары да әсерін тигізеді. Қозылардың қаңқа бөліктерінің
екінші теңестірілуі кейбір тұқымдарда жатырдан кейінгі даму
кезеңінің алғашқы айларында байқалады: қаракөл қозыларында -
3 апталық жаста, дағыстандықтардадағыстан - 1 айда, кеңестік
және сальск мериносында - 36-шы күнде. Осыдан басқа
қойлардың көптеген тұқымдарында (романов, әәзірбайжан мериносы,
суффольк және қазақ биязы жүнділерде) туған қозыларының
барлығында осьтік және перифериялық сүйектерінің салмақтарының
бірдей болатындығы байқалады, ал оңтүстік қазақ мериносының
қозыларында керісінше осьтік бөлік басымдылық танытады.
Біздің мәліметтерге сәйкес құйрықты тұқымдарда (еділбай және
дегерес) қозылардың қаңқасының екі бөлігінің салмағының
теңестірілуі сүттік кезеңнің соңында ғана болады. Мұның
өзіңде олардың туған кездегі қатынасы басқа тұқымдардан
елеулі ерекшеленеді. Құйрықты тұқымдарға көбею немесе
қаңқаның перифериялық бөлімінің, демек сирақтарының неғұрлым
ұзақ өсуі тән, ол өз кезегіңде жануарлардың
конституциясының мықтылығын қамтамасыз етеді. Құйрықты
қойлардың бұл ерекшелігі, сыртқы ортаның өзіңдік
белгілі бір жағдайында эволюция
процесінде қалыптасқан.
Е.К.Меркурьева, З.В.Абрамова [18] деректерінде биологиялық тұрғыдан
алғанда жануарларды ұзақ уақыт жақын инбридинг қолданып өсірудің орташа
және шалғай инбридинг қолданудан айырмашылығы бар. Орташа инбридингте
гомозиготалылық болмашы ғана өседі, бірақ мұның есесіне аса көрнекті ата-
тектің ұрпақтың генотипіне әсері барынша артады, яғни генетикалық ұқсастық
пайда болады. Орташа инбридинг организмнің мықтылығы мен түрлі ауруларға
резистенттілігін кемітпестен, бағалы тұқым қуалайтын қасиеттердің нығая
түсуіне себепші болады. Асыл тұқымды мал өсіретін зауыттардың негізгі
міндеті - өзінің бойындағы қасиеттерді ұрпағына ұдайы беріп отыратын аса
ағалы асыл тұқымды аталықтарды өсіру. Тұқымның қасиеттерін жақсартатын
мұндай аталықтарды шығаруға туыстас малды жұптастыру әдісін қолданады.
Ф.М.Мухамедгалиев [19] деректерінде жануарлардың өсуі аяқталған
болса, өсуінде болған тежелулердің орнын қалайда болса орнына келтіру
мүмкін емес дейді. Қоректендіру деңгейін жақсартып оны семіртуге,
өнімділігін біраз арттыруға болады, бірақ түрленген ұлпаларының және
мүшелерінің құрылымын өзгерту мүмкін емес. Сондықтанда жануарлардың дербес
дамуының басынан бастап, олардың ағзасының қалыпты дамуын қамтамасыз
ететін дұрыс қоректендірілу, күтілу жағдайын қамтамасыз ету керек және
сонымен дені сау және өнімділігі жоғары жануарларды алуға ықпал ету керек
Ф.М.Мұхамедгалиев [20] пікірінше биостимуляторларды пайдалану ең
бір болашағы бар әдістердің бірі деп есептелінеді.
Қойлардың эмбриональды даму кезеңінде СЖК
әсерін қолдану бойынша тәжірибелердің нәтижелері де
назар аударуға лайық. СЖК-ны пайдалану кезіңде аналық
қойлардың эмбриондары екінші тәулікте 6-7 бластомер
сатысында, алтыншы тәулікте - бластодермикалық көпіршік
сатысында болды, ал СЖК-ны қолданбаған қойларда, ол екінші
тәулікте екі бластомер сатысында болды, алтыншы тәулікте-
морула сатысында (бластомерлер тығыз орам сияқты) ғана
болды. Осы тәжірибенің нәтижесі жануарлардың онтогенезінің
эмбрионалды процесін СЖК-ны және басқада биостимуляторларды
қолдану арқылы реттеуге болатындығын көрсетеді. Эмбрионалдық
даму жануар ағзасының қалыптасуының ең жауапты кезеңі болып
енеді. Осы уақытта ағзаның өнімділігінің генетикалық
мүмкіндіктері және негізгі өзіңдік қасиеттері қалыптасады.
қозылардың анасының сүтімен қоректенгенін қойғаннан кейін,
олардың салмағының сүйегінің өсуінің күрт азайюы, анасының
сүтінен айыру және қоректендірудің басқа факторларының күзде
кемуіне ғана байланысты емес, сонымен
бірге ағзаның дамуының заңдылығының өзіне -
ұлпалық жүйенің іште қайта құрылуына, ең алдымен жас
ағзаның ересек жағдайға ауысуын білдіретін, сүйек ұлпасының
өзгеруімен түсіндіреді. Жыныстық мүшелері екпінді дамиды.
З.С.Никоро, Г.А.Стакан [21] құлындардың өсуімен таныса отыра,
құлындардың салмақтық және сондай-ақ бойлық өсуінің ырғақтық
сипатын атап өтеді, ол уақыт бойынша сәйкес келмейтін
салмақтың артуын және өсулердің жоғарлауы және азаю
заңдылығымен бейнеленеді. Салмақтың өсуінің екпінді болуы
кезіңде құлындардың бойлық өсу белсенділігі төмендейді және
керісінше болады. Жануарлардың өсуі және дамуының
ырғақтылығымен танысу, олардың өсуі және дамуының
заңдылықтарымен терең танысуға көмектеседі, ол өз кезегіңде
өнімділігі және сапасы жоғары жануарларды өсіру және
жақсарту әдістерін жақсартуға ықпал етеді.
А.И.Николаев [22] хабарлағандай, басқа да супермутагендердің
көмегімен құндыздардың және түлкілердің күшіктерін ұлғайтуға,
тауықтарда эмбриондарды ынталандыруға, балапан басу және
сақтау процентін жоғарылату, олардың өсуін жылдамдатуға қол
жеткізілді. Осындай нитрозодиметил және диметилсульфат сияқты,
биологиялық белсенді заттарды бір рет енгізу, бір буында
ұзақ уақыт бойы жан-жақты тиімді әсер етеді. Осындай
өңдеу нәтижесінде әрбір мекиенге жылына балапан басу 5-10%,
жұмыртқа басу - 4 және 8 жұмыртқаға жоғарлады.
А.И.Oвсянников [23] мәліметтері бойынша сыртқы ортаның бірдей
жағдайында батыс - қазақстандық ет-жүнді қойларда, әрине
екеуінде де белгілер жақсы дамыған ата-аналардан алынған
(бірінші топ) төлдер неғұрлым жоғары көрсеткіштерге ие
болды, содан кейін орташа қойлар және жақсы аналықтар
шағылыстырылған үшіншілер, одан әрі екінші - жақсы қойлар
және орташа аналықтар және ең аз өнімділігі, олар орташа
қойлар және орташа аналықтарды шағылыстырудан алынған
төртінші топ қозылары болды. Мұның өзіңде бірінші топтың
екінші топ қозыларынан туған кездегі тірі салмағының
басымдылығы 8,2% - құраған, үшіншісі - 5,3%, және
төртіншісі - 12,6%. Р.С. Хамицаевпен Солтүстік Қазақстан
жағдайында кроссбредті қойларды алуда түрлі тұқымдарды
шағылыстыру жолымен бірінші буын бордер-лейстер будан
аналықтарын линкольн тұқымды қойлармен шағылыстыруда, осы
тектес қанды бордер-лейстер қойларымен
шағылыстырумен салыстырғанда жақсы нәтиже берді. Автор
осы тектес заңдылықтар реципрокты нұсқалардың
басқада сәйкестіктерінде, аналықтарының әсері жеткілікті түрде
айқын көрінгенде байқалғандығын атап өтеді. Мұндай құбылыс
басқа жануарларға жүргізілген зерттеу жұмыстарында да
байқалған.
В.Л.Петухов, Л.К.Эрнст [24] бойынша бес кезеңге бөлінеді: жаңа туған
кезең, сүт ему кезеңі, жыныстық жетілу, толық жетілуі және қартаю кезеңі.
Жаңа туу кезеңі. Жатырда дамудан кейінгі неғұрлым жауапты кезең. Ол
жануардың түріне байланысты бірнеше күннен екі-үш аптаға дейін созылады. Ол
жануарлар өмірінде жылдам өзгерісті сәт - жатырда дамудан жатырдан кейінгі
дамуға көшу. Жаңа туған жануарлар ең алғаш тыныс алуда өкпемен тыныс алуға
көшеді.
Сүт ему мерзімі. Жануардың түріне байланысты төлді аналығынан айыруға
дейін немесе оны сүтпен емізуді тоқтатқанға дейін жалғасады. Осы кезеңде
негізгі азық болып есептелетін сүтпен бірге, жануарлар қорек ретінде
өсімдікпенде тамақтанады.
Жыныстық жетілу кезеңі. Эндокринді бездердің гормондарының әсерінен
ағзаның ішкі барлық жағдайларының елеулі өзгерісі және өсуімен сипатталады.
Экстерьерлік - конституциялық ерекшеліктері ересек жануарларға ұқсас бола
бастайды. Жыныс мүшелері және екінші жыныстық ерекшеліктері қарқынды
дамиды, кезеңнің соңына қарай жыныстық жетілу және жануарлардың көбеюге
қабылеттілігі болады. Дамудың осы кезеңінде жануарлардың өсуі елеулі
баяулайды.
Толық жетілу кезеңі. Осы кезең жануарлардың ең өнімді және
өміршеңдігі. Ең жоғары ұдайы өндіру кабілеттілігі байқалады. Әртүрлі және
түрлі тұқымды жануарларда осы кезең бірдей жас мөлшерінде басталмайды: тез
өсетіндерде ерте, кеш өсетіндерде - кеш болады. Осы кезеңнің ұзақтығына
төлді тәрбиелеу жағдайы, сонымен бірге қоректендіру, күту және жануарларды
пайдалану үлкен әсер етеді.
Қартаю кезеңі. Ассимиляция және диссимиляция процестерінің
ақырындауымен және жануарлардың өнімділіктерінің төменделуімен сипатталады.
Тамақты сіңіруі төмендейді және жануарлардың қызметтік іс-әрекеті ақырындап
сөнеді. Қартаю процессі көбіне тамақтандыру, күту және жануарларды
пайдалану жағдайына байланысты, ол көбінесе ерте жетілетін түрлерде ерте
басталады. Онтогенездің бірқалыпты болмауы. Ол жануарлардың дамуындағы
өзіндік ерекшеліктердің бірі болып табылады, ол ағзаның дамуы және өсуінің
жас ерекшелігіне қарай төмендеуімен көрсетіледі. Онтогенездің біркелкі
болмауы, жекелеген ағзалардың және ұлпалардың өзара және жалпы тұтас
ағзаның өсуін салыстырудан көрінеді. Жекелеген дене мүшелерінің және
бөлшектерінің біркелкі өспеуі, олардың салыну уақытының, қызметтік
тағайындалуының, қоректендіру жағдайының және жануарларды онтогенездің
түрлі кезеңдерінде ұстаудың әр түрлі болуымен байланысты.
Н.Ф.Ростовцев, И.И.Черкашенко [25] мәліметтері бойынша Бағытталған
өсіру қажетті бағытта ұрпақ алу мақсатында жануарларды шағылыстыруға
дайындауда оларды негізді, мұқият таңдап алудан басталады. Оған ағзаның
жатырда және жатырдан кейінгі дамуына және өсірілген жануардың шаруашылықта
қолданылуы бойынша бірқатар шаралар кешені енеді.Модификациялық өзгеріс
тұқым қуаламайды, ұрпаққа берілмейді, оның құлашы генотипке және жануар
онтогенезіндегі даму жағдайына байланысты. Ағзаның өзінің тұқым
қуалаушылықтық мүмкіндіктерін ешқашанда толығымен іске асырмайтындығын
ұмытпай қажет. Жануарлардың фенотипіне әсер етуші негізгі факторлар
ықшамсызбада берілген Генотиптің жануарлардың сыртқы орта әсеріне реакция
нормасын және селекцияланатын шаруашылыққа пайдалы белгілердің даму бағытын
анықтайтындығы белгілі. Осыған байланысты, қажетті генотипті жануарды алу
селекциясы маңызды. Бастапқы ата-аналар түрін таңдауда тұқым ерекшеліктері,
жануарлардың селекцияланатын белгілерінің табиғаты және дамуы, олардың жасы
және денсаулығы есепке алынады.
Н.Ф.Ростовцев [26] бойынша, жануарлардың осьтік және
перифериялық қаңқасының ерекшелігіне байланысты оларды үш
түрге бөледі - онтогенездің постэмбриональды кезеңінен кейін
перифериялық қаңқаның өсуі осьтік қаңқаның өсуіне қарағанда
басымдырақ болатындығымен сипатталады. Осы түр қояндарда,
мысықтарда кезедеседі, шошқаларда кездеседі, оның ерекшелігі
постэмбриональды кезеңде осьтік және перифериялық қаңқаның
өсу жылдамдығының бірдей болуы, жатырда даму кезеңінде
перифериялық қаңқаның өсу жылдамдығының басым болуымен
ерекшеленеді. Осы түрге ірі қара мал, қойлар, жылқылар
және т.б. жатады
Т.С.Садыкулов [27] пікірінше белсенді моционмен, қажетсіз
семіздіктің алдын алуға және экстерьердің үлкен құрсақты,
арқасының жұмсақтығы, сирақтарының дұрыс орналаспауы сияқты
кемшіліктерді жоя отыра, туатын бұзаулардың салмақтарын
реттеуге болады. Жануарлардың белсенді өсу кезеңінде белсенді
моцион олардың сүйектерінің және бұлшық еттерінің
қызметтерінің жақсы болуына, сонымен бірге жануарлардың қан
айналымының, кеуде жасушаларының, сүйек үштарының және басқа
да дене мүшелерінің жақсы болуына ықпал жасайды.
В.Н.Тихонов [28] деректерінде бұзауларды өсіруде қораларда табиғи
және жасанды жарықтандырудың жеткілікті деңгейін қамтамасыз ету қажеттілігі
анықталған. Мұның өзіңде бұзаулардың жақсы өсуі және дамуы табиғи және
жасанды жарықтандырудың екпінділігінің орташа есеппен 100 лк жалпы
ұзақтылығы тәулігіне 12-14 сағат болғанда байқалады. Көп мөлшерде
жарықтандыруды қамтамасыз ету ауруға шалдығуды төмендетуге және бұзаулардың
сақталуын 15-20% -ке жоғарлауын қамтамасыз етуге ықпал етеді. Қыс
мезгілінде жарықтандыру 70 лк болған кезбен салыстырғанда, қораларда
жарықтың жеткіліксіз болуынан торайлардың ауруы 9,3%-ке жоғарлайды,
сакталуы 9,7%-ке төмендейді. Сонымен бірге салмағының тәуліктік өсуі де 1,4-
7,2%-ке төмен, торайлардың орташа салмағы 12,9-27,0%-ке төмен. Әсіресе
ғимараттардағы жарықтың жеткіліксіздігіне көктемгі кездегі төлдер өте
сезімтал болды. Табиғи жарықтандырудың 100-ден 6 лк-ға дейінгі төмендеуінде
ауруға шалдығу ұлғайды (24,8-28,6% - ке), төлдің шетінеуі ұлғайды,
осылардың нәтижесінде торайлардың сақталуы 19,7-31,0% төмендеді. Осыған
байланысты бір торайдың орташа салмағы 0,9-1,8 кг-ға, төлдің салмағы 58,8-
131,6 кг-ға азайды
М.М.Тойшыбеков [29] өсіп келе жатқан шошқалар үшін фото кезеңдік
жағдайды жасауда қоралардың жарықтандырылу деңгейін есепке алу қажет деп
есептейді. 3 айлық жастағы төлді үнемі екпінді жарықтандыру (100 лк)
жағдайында күту, жануарлардың денсаулығына және өнімділігіне екпінді
жарықтандыру (17 сағ.) және жеткіліксіз жарықтандыру (8 сағ.)
жағдайындағыдай кері әсер береді. Мұндай жағдайларда неғұрлым қолайлы болып
жарықтандырудың 12 сағаттық кезеңі есептелінеді.
И.А.Чижик [30] бойынша түрлі малдар жатырда даму
кезенінің соңында жетілудің түрлі сатысына жетеді. Торайлар
көбіне онтогенездің қозылардың жатырда дамуының үшінші-
төртінші айында болатын мерзімде туады. Малдардың жатырда
дамуы қарқынының әртүрлі болуы, әрине жануарлардың
Эмбриондық тез өсу түсінігін бөліп алу қажеттілігін
тудырады, ол постэмбрионалдық кезеңнің тез дамуымен үнемі
бірге болмайды. Жануарлардың эмбрионалды даму процесінде
белсенді араласудың болу мүмкіндігін де атап өтуде маңызды.
Жүкті ұрғашыларды ұрқоректендіру түрін өзгерту әдісі ең
неғұрлым қол жеткізуге болатындығы. Тез жетілгіш тұқымдардың
жануарлары ерте жаста және соған қатысты шағын тірі
салмақта олар ұлпа, дене мүшелері және ағзаның мөлшерінің
кеш жетілетін ересек жануарларға тән неғұрлым жоғары тірі
салмақтағы өлшемдеріне жетеді. Тірі салмағы шағын тез
жетілетін жануарлар ересек күйінде өзінің өсу және даму
процессінде, кеш жетілетін жануарларға қарағанда неғұрлым
жоғары тірі салмақпен, майды ерте жинай бастайды. Тез
жетілетін жануарлардың басы шағын, денесі кең, қабырғалары
қатты майысқан, аяқтары қысқа болады. Тез жетілу тістің
ерте шығуымен және сүйектердің эпифиздерінің және
диафиздерінің ерте түйінделуімен байқалады. Жануардың жатырда
тез жетілуінің түрлі деңгейлігі олардың туған кезде
байқалатын тістерінің санына әсер етеді. Ірі қара малдың
тез жетілетін тұқымдарының бұзаулары 10-14 тіспен, ал кеш
жетілетін тұқымдардың бұзаулары 4 тіспен туады. Өзінің тез
жетілуімен әйгілі еділбай құйрықты қойларының қозылары екі
жұп сүт тіспен, ал орташа медиальдысы жұқа қабықпен
жабылады. Жұқа қабықтан тістің жарып шығуы, әдетте 3-4
күнде басталады және 4-9 күнде аяқталады. Сүт тістердің
келесі жұбы 7-14 күнде және соңғы жұбы (шеттері) 18-21
күнде шығады.

II. НЕГІЗГІ БӨЛІМ
2.1. Малдардың өсіп жетілуі (онтогенез) және оны зерттеу
әдістері
Онтогенезде барлық тірі ағзаларға тән тұқым қуу - ұрпақтарына ата -
аналарының және неғұрлым алыстап кеткен ата-бабаларының белгілері
берілетін қасиеті, сонымен қатар бір түрдің ата-бабаларымен және
ұрпақтарының арасындағы өзгергіштік деп аталатын айырмашылық байқалады.
Ағзаның осы екі қасиетіде генотиптің және ортаның өзара қарым-қатынасы
нәтижесінде өтеді. Жануарлардың шаруашылыққа пайдалы барлық селекциялық
белгілері (сүт және ет өнімділігі, жұмыртқа басу, жүн қырқылу және т.с.)
нақты паратиптік жағдайда ағзаның тұқым қуалаушылық негізінің әрекеттерінің
арқасында болады.
Ағза жасушасының салмағы және өлшемінің, оның ұлпа мен мүшелерінің,
дене өлшемінің және көлемдік өлшемдерінің, онда белсенді заттардың жиналу
есебінен ұлғаюы - өсу деп аталады. Өсуді ағзаның өміршеңдігінің қалыпты
физиологиялык құбылысы деп қарау керек; оның негізінде әр түрлі үш процесс
жатыр: жасушаның бөлінуі, олардың көлемінің және салмағының ұлғаюы және
жасуша аралық және жасушадан тыс қалыптасулардың ұлғаюы. Өсуді жасушаның
бөліну процессі деп қарастыра отыра (көбею), өсу процесі қай жерде
аяқталады және дифференциация процесі қай жерде басталатындығын шектеу қиын
болатындығын есте сақтау керек.
Даму процесі деп, ағзаның құрылысының күрделенуі, оның ұлпалары мен
мүшелерінің дифференциациялануы және мамандануы аталады. Басқаша
айтқанда, даму - бұл жасуша құрамының сапалы өзгерлуі.
Малдар ағзасының өсіп жетілу процессі өте жан-жақты көрсетіледі.
Малдардың өсіп жетілуін зерттеудің бірыңғай әмбебап әдісі жоқ. Бұл мәселе
жануарлар ағзасының өсу және жетілуін зерттеудің әр түрлі әдістерін
(морфология, биохимия, физиология, генетика және т.б.) қолдану арқылы
шешіледі. Осының өзіңде малдардың өсуін зерттеу және есепке алу әдістері,
ағзаның онтогенез процесінде дамуын зерттеумен салыстырғанда жақсы
дайындалған. Жануарлардың өсуін зерттеу және есепке алу дене өлшемдердің
және көлемдік көрсеткіштерінің, салмағын анықтау жолымен іске асырылады,
олар онтогенез бойында немесе оның жекелеген кезеңдерінде жүйелі түрде
жүргізіледі.
Салмақтың өсуін жануарларды жүйелі түрде өлшеу негізінде есепке алады,
ол өз кезегіңде оның денесінің сол сәттегі салмағын, сонымен қатар жануар
денесінің белгілі бір уақыт аралығында өсуін анықтауға мүмкіндік береді.
Жануарларды өлшеу кез-келген дәлдік дәрежесімен орындалуы мүмкін. Ол тек
техникалық жағдайлармен ғана шартталмай, сонымен бірге басқада көптеген
факторларға да байланысты болады. Осы факторлардың арасында жануарларды
өлшеудің нақтылық деңгейіне, жануардың көлемі, оның асқазанына, шегіне және
қуығына әсер етеді. Осы айтқандарды есепке ала отыра, ауыл шаруашылығының
ірі малдарын 100 гр артық емес дәлдікпен, ал ұсақ малдарды 1 гр-нан артық
емес дәлдікпен өлшеу дұрыс, ол дегеніміз жануарларды өлшеу дәлділігі
олардың тірі салмағымен шартталады. Жануарды күннің белгілі бір уақытында
үстеме қоректендіру және суару бірдей уақыт аралығында жүргізіледі.
Жануарларды топпен өлшеу, олардың жеке дамуымен танысу мақсат болып
қойылмаған жағдайда ғана жүргізіледі.
Жануарларды кезекті өлшеудің арасындағы уақыт аралығы жануарлардың
түріне және зерттеу міндеттеріне байланысты әр түрлі болуы мүмкін.
Алайда жас малдарының екпінді өсуі кезеңінде оларды өсуі баяулайтын
ересек жастағы кезеңге қарағанда жиі өлшейді. Тез өсетін ұсақ жануарларды
(қояндар, шошқалар) ірі, өсуі баяу өтетін (ірі қара мал, жылқы) жануарларға
қарағанда жиі өлшеп отырады.
Зоотехникалық тәжірибеде малдардың өсуін есепке алу үшін, көбіне
мынадай ретте өлшейді: ірі қара мал және жылқыларды - туғанда және 1; 2; 3;
4; 5; 6; 9; 12; 18 және 24 айлық жаста; шошқаларды - туғанда және 1; 2; 4;
6; 9; 12; 18 және 24 айлық жаста; қойларды - туғанда және 1; 4; 7; 12; 18
және 24 айлық жаста. Жануарлар екі жастан асқанда жылына екі рет өлшейді -
көктемде және күзде. Жануарларды тамақтандыруға дейін таңертен өлшеген
дұрыс.
Жануарлардың өсуі туралы толық мағлұматты, тек оның салмағының өзгеруі
негізінде ғана алмайды, себебі өсіп келе жатқан ағза өз көлемін ұлғайтса да
қоректің уақытша жетіспеуі кезіңде оның салмағы ешбір өзгеріссіз қалады.
Осыдан басқа жануарлардың өсу процесінде оның дене бітімі өзгереді, оның
өзі осылайша оның тірі салмағында байқалмайды. Сондықтан жануарлардың өсуін
талқылауда оларды жүйелі түрде салмағын ғана өлшеп қана қоймай, сонымен
қатар дене бітімін өлшеуде қажет.
Жануарлардың дене бітімін, салмағын өлшеген күндері бір мезгілде өлшеп
отыру қажет. Жануарлардың дене өлшемдерінің өсуі жануардың дене бітімін
өлшеу жолымен анықталады және ол сантиметрмен беріледі. Малдардың денесінің
бөліктерінің ұзындығы оның қаңқасының ұзындығына байланысты болатындықтан,
дене бітімінің өлшемдері де сүйек қаңқасының өсуін сипаттайды. Дене
өлшемдерінің өсу бағыты бойынша, жануардың денесінің өсуінің биіктігі,
ұзындығы және ені. Жүргізілген өлшемдердің дәлділігі жануардың қаншалықты
дұрыс тұрғандығына, сонымен қатар өлшеу жұмыстарын кім және қалай жүргізді
соғанда байланысты болады. Жануарлардың дене өлшемдерінің өсуін өлшеу
жұмыстары тек қана бір маманмен және бір аспаптармен ғана жүргізілуі қажет.
Осы ережелерді қадағалау, өлшем жұмыстарындағы жіберілетін, сонымен қатар
аспапқа байланысты қателіктерді де азайтады.
Малдардың көлемді өсуін дұрыс анықтау өте қиын, көбіне тіпті мүмкін
де емес. Бұл әдісті малдардың дене мүшелерін және жекелеген мүшелердің
көлемдік өсуімен танысуда (сойғаннан кейін) қолдануға болады. Көлемді өсу
тірі жануарларға кейіннен есептелінетін өлшеулердің қатысты дәлдік дәрежесі
бойынша анықталуы мүмкін. Малдардың өсуімен танысудың кейбір
жағдайларында дененің бетін өлшеу арқылы қызықты нәтижелер алуға болады.
Алайда дененің бетін жануарды сойғаннан кейін және одан сырып алынған
теріні өлшегеннен кейін ғана алуға болады.
Жүйелі түрде салмағын және дене бітімін өлшеу арқылы өсудің
жылдамдығын анықтауға болады. Оның жануарларда шаруашылық маңыздылығы зор,
себебі тез өсетін жануарлар, ақырын, баяу өсетін жануарларға қарағанда кез-
келген жағдайда қоректік заттарды аз жұмсайды. Өсудің жылдамдығын
абсолюттік және қатынасты өлшемдермен бейнелейді. Абсолюттік өсу ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.