Мектепке дейінгі мекемеде балалардың музыкалық оқу іс - әрекетін ұйымдастыру жолдары
Мазмұны
Кіріспе
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 3
І - бөлім. Мектепке дейінгі мекемеде балалардың музыкалық оқу іс - әрекетін
ұйымдастыру жолдары
1.1. Музыкалық қызметті ұйымдастырудың формалары
... ... ... ... ... ... ... ... ... 7
1.2. Музыка – оқу іс - әрекетін ұйымдастырудың мақсаты мен
міндеттері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... 9
1.3. Оқу іс - әрекетінің тәрбиелік маңызы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 12
1.4. Оқу іс - әрекеті қызмет түрлерінің өзара байланысы
... ... ... ... ... ... ... ... 14
1.5. Музыкалық тәрбие берудегі музыка жетекшісінің ролі
... ... ... ... ... . ... ..23
1.6. Тәрбиешінің іс - әрекеті
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
. ..26
ІІ - бөлім. Ұйымдастырылған іс - әрекеттің технологиялық картасы ...
... ... .29
Қорытынды
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ..46
Пайдаланылған әдебиеттер
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
. ... 48
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі. Мәдениетті, ұлтшыл адам тәрбиелеуге өте үлкен
екі күш ерекше ықпал жасайды, ол - өнер мен білім.
Ұлттық музыкамызды құрметтеп, оны түсінуге баулу, ұлттық салт –
дәстүрімізді үйрету және сонымен қатар музыка тілі туралы түсінік беру.
Балаларды әсемдік әлеміне жақындатып, өнерге баулитын кезең балабақша.
Әсіресе музыка өнерімен шұғылдану баланың жеке басының дамуына
жәрдемдеседі.
Әр ұлт өз ұрпағына ұлттық тәлім – тәрбие беру арқылы ғана ұлттық
болмысын, бейнесін сақтап, дамыта алады.
Басқа өркениетті елдермен тереземіз тең болу үшін терең мағыналы, кең
ауқымды Ел болам десең, бесігіңді түзе деген мақал тегін айтылмағаны
жөнінде ойланған артық емес. Егеменді елдің ертеңі – оқу – біліммен өнегелі
тәрбиемен өлшенеді.
Бала болашағы – бір отбасының ғана емес, бүкіл қоғамның, халықтың,
тұтас бір ұлттың бүгінін ертеңімен жалғайтын алтын көпір – асыл мұрат.
Әр отбасында дүниеге келген сәби, өсіп жатқан жас буын, ата – анасының
ғана емес, туған елінің ертеңгі арқасүйер азаматы, төл ұлтының туын көтерер
перзенті. Сондықтан жас ұрпақтың дені сау болып өсіп, уақытында білім алып,
жүрек қалауымен еңбекке араласып, туған Отанына қызмет етуіне қамқор болу
бір ғана ата – ананың емес, қоғамның, оны басқаратын мемлекеттің биік
борышы, абыройлы міндеті екені даусыз.
Бүгінде еліміздің мектепке дейінгі мекемелерінде тәрбиеленіп жатқан
бүлдіршіндердің арасынан болашақ небір майталман өнерпаздар, әншілер,
жазушылар, ақындар, қайраткерлер бір сөзбен айтқанда талай – талай мамандық
иелері шығуы әбден ықтимал.
Сол тәрбиенің бір саласы музыкалық, эстетикалық тәрбие. Музыкалық
эстетикалық тәрбие денегіміз – сұлулықты, көркемдікті сездіртіп үйрету,
сондай сұлулық пен көркемдікті тек көріп қана қоймай өз бойына қалыптастыра
білудің әдет – дағдыларын меңгеру.
Зерттеудің мақсаты: эстетикалық тәрбие мектеп жасына дейінгі балалардың
әсемдікті қабылдап, сезіну және түсіну, сондай – ақ сұлулықты тек көріп
қана қоймай өз бойына сіңіре білуді әдет – дағдыларына айналдыру. Осы
маңызды мақсатты орындау үшін баланың жалпы музыкалық қабілетін дамыту
керек.
Зерттеу міндеттері:
1. Музыкаға деген сүйіспеншілік пен құштарлықты тәрбиелеу. Бұл міндет
баланың естіген шығармаларының мазмұнын тереңірек сезіп, түсінуіне
көмектесетін музыкалық қабылдағыштығын, музыканы есте ұстау қабілетін
дамыту жолымен шешіледі. Музыканың тәрбиелік ықпалы жүзеге асырылады.
2. Балаларды алуан түрлі музыкалық шығармалармен таныстырып, олардың
музыкалық әсерлерін байыта беру керек.
3. Балаларды музыканың ең қарапайым ұғымдарымен таныстыру, музыка
тыңдау, ән айту, музыкалық – ырғақ қимыл, балалардың музыкалық аспаптарда
ойнау саласындағы дағдыларын дамыту қажет.
4. Эмоциялық әсер алғыштығын, сенсорлық қабілеттері мен лад – биік
дыбыстарды айыра білуін, ырғақ сезуін жетілдіріп, әншілік дауыс пен
қимылдарын әрлендіре түсу керек.
5. Ән айтудың қарапайым түріне және қимыл әдістеріне үйрете беру, бұл
істе музыкалық шығармалардың табиғи және әсерлі орындалуын қадағалау керек.
6. Алған әсерлері мен музыка жөніндегі ұғымдары негізінде музыкалық
талғамы пайда болған балалардың алғаш көрінуіне жәрдемдесу керек, ол үшін
алдымен олардың музыкалық шығармаларды таңдауына, содан соң бағалай білуіне
көмектескен жөн.
7. Музыканың балаларға түсінікті барлық түрлерінде: ойындар мен
хороводтарда характерлік образдарды беруде; үйренген би қимылдарын өздері
тапқан жаңа үйлесімдерге пайдалануда; ойдан шығарған шағын әндер мен
қайырымдарды айтуда шығармашылық белсенділікті дамыта беру керек.
Проблема. Бүгінгі таң ХХІ ғасырдың көш басы, бүкіл дүниежүзілік
прогрестің дамыған шағы. Осы кезеңде де бала тәрбиесі бір сәтте назарда тыс
қалмауы тиіс. Біз қаншама дамып, басқа өмір саласындағы жетістіктерге
жетсек те, Бала – Ұрпақ - Өркен деген ұғым өз деңгейінде болуы тиіс.
Бүгінгі күннің алға қояр мақсаты – жан – жақты бала тәрбиесі. Ал, бала
тәрбиесіне қазір үкімет тарапынан тиісті қамқорлық қайта қарала бастады.
Мектепке дейінгі мекемелердің біразы қайта ашылып және оған деген
сұраныстар көбеюде. Бұл қоғамымыздың тәуелсіздікке қол жеткізгеннен кейінгі
нарық кезеңінің қиындығынан өтіп, өз - өзіне келіп, адамдардың әлеуметтік
жағдайы жақсара бастағынының белгісі. Сондықтан мектепке дейінгі мекемеде
уақыт талабына сай жұмыс атқаруға, ұлттық негізде тәрбиелеу мәселесі қолға
алынуға талпыныс сезіледі. Алыс аудандар мен ауылдарға жетпей жататын
әдістемелік оқу – құралдары мен бағдарламалары көбірек шығарылып, барлық
мектепке дейінгі мекемелерге жетсе екен. Халқымыздың болашақ ұрпағы өз
заманына сай тәлімді тәрбие алуы үшін, осы мәселелерге баса назар
аударылғанын қалаймыз. Сондықтан болашақ ұрпақ, соның ішінде қазақ
баласының болашағы бізді көп толғаныдары. Себебі, егемен еліміздің
болашағы, ертеңі – ол бүгінгі өсіп келе жатқан бала екені бәрімізге
белгілі. Осы балалардың дұрыс тәрбие алуы білікті мамандарға, тәрбиешілерге
тікелей байланысты. Тәрбиеші деген үлкен ұғым, сол ұғым өз деңгейінде
болып, ғасырмен қатар қадам басқаны дұрыс.
Зерттеу болжамы. Музыка баланың сезімдеріне тікелей әсер ете отырып
адамгершілік бейнесін қалыптастырады, жалпы бейімделушіліктің дамуына қарай
балалардың музыкаға деген әсерлі көзқарасы қалыптасып, есту қабілеті жетіле
түседі, шығармашылық елестету сезімі пайда болады. Музыканың ықпалы кейде
үгіттеуден де, нұсқаудан да анағұрлым күшті болады. Балаларды мазмұны
әртүрлі шығармалармен таныстыра отырып, біз оларды қосыла әсерленуге
баулимыз. Сөйтіп, музыка баланың жеке басының адамгершілік қасиеттерін
қалыптастыру үшін қажетті жағдайлар туғызады, болашақ адамның жалпы
мәдениетінің алғашқы түп негіздерін қалайды.
Зерттеу нысаны: мектепке дейінгі тәрбие процесі.
Зерттеу пәні: Мектепке дейінгі мекемеде балалардың музыкалық оқу іс -
әрекетін ұйымдастыру жолдары.
Зерттеудің ғылыми – практикалық маңызы. Баланың дамуына педагогикалық
процестің басты роль атқаратындығы дәлелденді. Бұл жұмысты оқығандар
зерттеуден өздеріне қажетті мағлұматтар ала алады. Сондай – ақ мектепке
дейінгі мекеме тәрбиешілеріне де пайдалы болмақ.
І - бөлім. Мектепке дейінгі мекемеде балалардың музыкалық оқу
іс - әрекетін ұйымдастыру жолдары
1.1. Музыкалық қызметті ұйымдастырудың формалары
Мектеп жасына дейінгі педагогиканың теориясы мен практикасы музыкалық
қызметті ұйымдастырудың мынадай формаларын айқындап береді: сабақ, музыканы
мерекелер мен ойын – сауықта, дербес және басқа қызметтерде пайдалану.
Ұйымдастырылған оқу іс - әрекеті. Музыка ұйымдастырылған оқу іс -
әрекеті – белгілі бір жастағы балалардың бәрі бір мезгілде қатысатын оқу
процесінің формасы. Олар ұжым болып ән айтады, ойнайды, билейді. Бәрі
бірдей тебіреніс – толғанысқа бөленіп, ортақ іс атқаруға талаптанған
балалар әрқайсысының ісінің сәттілігі мен сәтсіздігін – бүкіл ұжым ісінің
сәттілігі мен сәтсіздігі деп біледі. Бұл, сөз жоқ, балалардың музыкалық
қызметін ұйымдастырудың тиімдірек формасы болып табылады.
Мектеп жасына дейінгі баланың музыкалық қабілеттері ересектермен және
өзге балалармен бірлесе қызмет істеуінен көрінеді. Педагог әр баланың жеке
басының жетілуіне дәйекті әдістемелік тәсілдерді қолдану, бүкіл ұжымға
ортақтандыру арқылы ықпал жасайды. Бұл ретте артта қалушының қиыншылықтарды
жеңіп, тез ілгерілеуіне көмектесетін құрбы – құрдастарының үлгілі істері
пайдаланылады.
Ұйымдастырылған оқу іс - әрекеттер музыкалық қызметтің барлық түрі
бойынша жасалған бағдарламаға сай жоспарлы жүргізіледі. Педагог материалды
бірнеше сабаққа бөле отырып, олардың әрқайсысын әрі дербес педагогикалық,
әрі тұтас педагогикалық процестің бір бөлігін қамтитындай етіп
ұйымдастырады. Балаларды сонымен қатар келесі оқу іс - әрекеттерде не
жайлы айтылатынына, онда қандай әнді үйренетіндігіне, мерекеге қалай
әзірлену керектігіне т.б. оқу іс - әрекетінің қай – қайсысы болса да өткен
және алда жүргізілетін оқу іс - әрекетімен байланысты болуы тиіс. Оқу
процесін ұйымдастырудың мынадай кестесін белгілей кетуге болады: жаңа
материалмен таныстыру, ішінара меңгерілген шығарманы түгел үйрену, алған
білімдерді тиянақтау.
Іс - әрекет алмасып отырады: балалар ән айтады, билейді, ойнайды, музыка
тыңдайды. Бұл педагогқа белгілі қиыншылықтар туғызады, өйткені ол
балалардың назарын музыка аспаптары әуендерінің ауысуына байланысты
бағыттап отырады. Әр түрлі эмоциялық және қимыл арқылы орындалатын
тапсырмаларды ұштастыра білу жетекшінің оқытуды білікті әрі алуан түрлі
етіп жүргізуіне жәрдемдеседі.
Ұйымдастырылған оқу іс - әрекеттерді ұйымдастыру балалардың жас
ерекшеліктеріне қарай белгіленеді және ересек адам мен бала арасындағы
қарым – қатынастың өзгере бастауымен айқындалады. Педагог тапсырмаларды
бірте – бірте күрделендіріп, әдістемелік әдістерді түрлендіре отырып, оқу
іс - әрекеттерді жоғары топтағы балалардың анағұрлым және өздігінен қызмет
істей алатындай дәрежеде болуын ұйымдастырады.
Жұмыс барысында туатын талаптарды ескере отырып, педагог дербес оқу іс
- әрекет формасын қолдана алады. Кейде бала оқу іс - әрекетке ұзақ уақыт
қатыспағандықтан өзін қалай ұстауын ұмытып, қысылады, ұжымдық қимыл –
ырғақтан шет қалып қояды. Мұндайда жалпы оқу іс - әрекеттен кейін қысқа
уақыттық жеке оқу іс - әрекеттер (2 – 3 минуттық) өткізген жөн. Педагог
баланың артта қалу себептерін анықтайды, ән айтудың, қимыл жасаудың кейбір
тәсілдерін түсіндіреді және көрсетеді, оған белгілі бір тапсырманы орындау
арқылы жаттықтырады. Артта қалған баламен 3 – 4 рет сабақ өткізгеннен кейін
ол ұжымда белсенді бола бастайды. Бірақ солай бола тұрса да педагог оған
назар аудара жүріп қажет болған жағдайда жеке сабақтарға тартады.
Балалардың музыкалық аспаптарда ойнаудың қайсыбір тәсілін меңгеруіне,
кейіннен мерекеде орындау үшін қайсыбір шығарманы басқалардан жасырын
үйретуіне т.б. сондайларға көмектесу қажет болған жағдайда шағын топпен
сабақтар өткізілуі мүмкін.
Шағын топтармен және жекелей оқу іс - әрекеттер өткізу сирек кездеседі,
олар қажеттілік туғанда және бұған тиісті жағдай болғанда ғана өткізіледі.
1.2. Музыка – оқу іс - әрекетін ұйымдастырудың мақсаты мен
міндеттері
Мектепке дейінгі мекемелердегі оқу іс - әрекеті жұмысының нәтижесі мен
сапасын көтеру мәселесі – бүгінгі таңда алдыңғы қатарда тұрған маңызды
істердің бірі.
Еліміз егемендік алып, қоғамдық өмірдің барлық салаларында, соның
ішінде білім беру саласында да түбегейлі өзгерістер мен жаңалықтар
енгізіліп, оқыту мүмкіндіктері туды. Қазақстан Республикасының Білім
туралы Заңы – осының айғағы.
Мектепке дейінгі мекемеде оқу іс - әрекетін ұйымдастырудың түбегейлі
мақсат – міндеттерін жүзеге асыруда музыка пәнінің де алатын орны ерекше.
Балалардың эстетикалық талғамын, рухани байлығын, әсемдігін, терең сезімін,
музыкалық сауатын қалыптастыруды шығармаларды тыңдау, музыканы айту, тыңдау
арқылы жүзеге асыру үшін музыка жетекшісі мен тәрбиешінің алдына көптеген
міндеттер жүктейді.
Мектепке дейінгі топтарда музыка оқу іс - әрекетін ұйымдастырудың басты
міндеті және мақсаты – балаларды музыкалық тәрбиеде түрлі көрнекілік іс -
әрекеттерге қатыстыра отырып, балалар жүрегіне халық дәстүрінің рухына
толы, оны қабылдай алатын біртұтас көркемдік – эстетикалық мүмкіндіктер
туғызу.
Балалар музыка сабағынан өзін қоршаған дүниенің әдемілігі мен сұлулығын
өнермен үйлесімді сезінуге тиіс болса, музыка жетекшісі осыларға сәйкес
музыкалық шығармалардың терең педагогикалық дәстүрін таныта білетін
тәрбиенің әдістемелік көздерін табуы қажет.
Өзін қоршаған өмір мен мектепке дейінгі мекемедегі музыка сабағын тығыз
байланыстыра ұстау, оқу – тәрбие жүйесіндегі басты және негізгі міндет
болуы керек. Өйткені, өзімізді қоршаған табиғат, күнделікті еңбек, халықтың
материалдық – рухани мәдениеті (халықтың қолданбалы өнері, зергерлік, үй
тұрмыс бұйымдары), халық ауыз әдебиеті, ойын сауық, салт – дәстүр, т.б.
музыкалық білім беру мен тәрбиелеудің басты мақсаты болып табылады.
Мектепке дейінгі мекемедегі тәрбиенің негізгі міндеті – баланы жан –
жақты әрі үйлесімді дамыту. Музыканың атқаратын міндеті де осы.
Осы тарауда баяндалған барлық қағидалар мектепке дейінгі мекемедегі
музыкалық тәрбиенің міндеттерін айқындап беруге мүмкіндік туғызады, бұл
қағидалар баланың жеке басын жан – жақты және үйлесімді тәрбиелеудің жалпы
мақсатына бағындырылып, музыкалық өнердің өзгешелігі мен мектеп жасына
дейінгі балалардың жас ерекшеліктерін ескеріп құрылады:
1. Музыкаға деген сүйіспеншілік пен құштарлықты тәрбиелеу. Бұл міндет
баланың естіген шығармаларының мазмұнын тереңірек сезіп, түсінуіне
көмектесетін музыкалық қабылдағыштығын, музыканы есте ұстау қабілетін
дамыту жолымен шешіледі. Музыканың тәрбиелік ықпалы жүзеге асырылады.
2. Балаларды алуан түрлі музыкалық шығармалармен таныстырып, олардың
музыкалық әсерлерін байыта беру керек.
3. Балаларды музыканың ең қарапайым ұғымдарымен таныстыру, музыка
тыңдау, ән айту, музыкалық – ырғақ қимыл, балалардың музыкалық аспаптарда
ойнау саласындағы дағдыларын дамыту қажет.
4. Эмоциялық әсер алғыштығын, сенсорлық қабілеттері мен лад – биік
дыбыстарды айыра білуін, ырғақ сезуін жетілдіріп, әншілік дауыс пен
қимылдарын әрлендіре түсу керек.
5. Ән айтудың қарапайым түріне және қимыл әдістеріне үйрете беру, бұл
істе музыкалық шығармалардың табиғи және әсерлі орындалуын қадағалау керек.
6. Алған әсерлері мен музыка жөніндегі ұғымдары негізінде музыкалық
талғамы пайда болған балалардың алғаш көрінуіне жәрдемдесу керек, ол үшін
алдымен олардың музыкалық шығармаларды таңдауына, содан соң бағалай білуіне
көмектескен жөн.
7. Музыканың балаларға түсінікті барлық түрлерінде: ойындар мен
хороводтарда характерлік образдарды беруде; үйренген би қимылдарын өздері
тапқан жаңа үйлесімдерге пайдалануда; ойдан шығарған шағын әндер мен
қайырымдарды айтуда шығармашылық белсенділікті дамыта беру керек. Сонда
дербес, үйренген репертуарды күнделікті өмірде қолдануға деген инициатива
мен талпыныс, музыкалық аспаптарда ойнауға, ән салып, би билеуге деген
құлшыныс қалыптасады.
Музыка пәні мұғалімі осы ұсынылып отырған мақсаттар мен міндеттерді
барлық сыныптардағы музыка сабағында жүзеге асыруда өз шеберліктері мен
әдістерін, музыкалық білімін үнемі ізденіспен толықтыра отырып қолдануы
керек.
1.3. Оқу іс - әрекетінің тәрбиелік маңызы
Балаларға білім беру жұмыстарының негізгі формасы – оның барысында
әрбір балаға жүйелі мақсатты және жан – жақты тәрбие беретін және олардың
музыкалық қабілеттерін қалыптастыратын музыкалық оқу іс - әрекеттері.
Оқу іс - әрекетін түсіндіру қызметтің сан алуан түрін (ән салу,
ритмика, музыка тыңдау, балалар музыка аспаптарында ойнау, музыка сауатының
элементтерімен танысу) қамтиды, соның нәтижесінде балалардың музыкалық
қабілеттерінің жан – жақты дамуын қамтамасыз етеді. Оқу іс - әрекеті
баланың жеке басының көптеген жақсы қасиеттерін тәрбиелеуге ықпал жасайды.
Ол балаларды қуаныш, эстетикалық толғаныс үстінде біріктіреді, жұмыла
әрекет етуге баулиды, тәртіп мәдениетіне үйретеді, байыпты көзқарасты, ой
еңбегін, инициатива мен шығармашылықты талап етеді. Сонмен қатар оқу іс -
әрекеті балаларды ұйымдастырудың басқа да формаларына әсерін тигізетіні
сөзсіз. Балалардың оқу іс - әрекеті барысында алған білімі, іскерлігі,
дағдысы негізінде олардың дербес музыкалық қызметі белсенді де әсерлі
болады. Егер балалар оқу іс - әрекетінде үйретілген әндерін, билерін,
хороводтарын бейнелі және қысылмай орындаса, мерекелік салтанаттар, ойын –
сауықтар тартымды, қызғылықты өтеді.
Музыкалық оқу іс - әрекеттері барлық топтармен бір мезгілде өткізіледі.
Олардың құрылымы, мазмұны оқу тапсырмалары мен балалардың жасына байланысты
болады. Бір жастағы баланың бақшада болу кезі ересек пен балдырғанның
белсенді қатынаста болып, оқуға үйретудің дайындық кезеңі ретінде
қарастырылады. Бір жарым жастағы балалармен оқу іс - әрекеті әуелі шағын
топпен 10 – 12 минут, ал содан кейін бәрін қосып өткізіледі. Екінші топтан
бастап және мектепке дейінгі мекеменің одан кейінгі топтарының барлығында
да музыкалық сабақтар аптасына екі рет өткізіледі.
Оқу іс - әрекетінің мазмұны өлең айтуға үйрету, музыка тыңдау, ритмика
сауатының элементтерін, балалар музыка аспаптарында ойнауды қамтиды.
Қызметтің бұл түрлерінен қамтылған білімдер бағдарламада және мектепке
дейінгі мекемедегі әр түрлі жастағы балдырғандарға музыкалық тәрбие беру
міндеттерімен белгіленген.
Оқу іс - әрекеттерінің мазмұнын ашатын кейбір жалпы мәселелерге
тоқталайық.
Музыкалық оқу іс - әрекеттерінде, басқа да оқу іс - әрекеттері сияқты
жалпы тәрбие беру жұмыстары жүзеге асырылады, арнайы қабілеттер дамытылады,
оқу материалына шығармашылық, инициативалық қатынас қалыптасады.
Меңгерілген дағдының сапасына деген талап топтан – топқа өткен сайын
күрделілене және жоғарылай түседі.
Айрықша айта кететін жай әдеттегі сурет, қол еңбегі, есеп сабақтарына
қарағанда музыка сабағында балаларды біртіндеп музыка қызметінің бірнеше
түріне (ән салу, қозғалыс және тағы басқа) үйрету қатарынан жүргізіледі.
Дене тәрбиесі сабағы да балалардың әр түрлі дене қимылы қызметін –
гимнастика түрінде жаттығуды, ойындардың қайта құрылуын қамтиды, бірақ
олардың барлығы тек қимылды дамытуға бағытталған.
Оқу іс - әрекетін қайта құрудың қиындығы сол, жетекші әр түрлі
тақырыптағы, көңіл күйдегі шығармалар орындалып жатқанда балалардың көңіл
көтеріңкілігін бәсеңдетіп алмай, муызка қызметінің бір түрінен екіншісіне
іскерлілікпен аударуы керек.
Ендігі бір қиындық – оқу материалын жаттауды жүйелілікпен жүргізу:
алғашқы танысу, оқу процесіндегі дағдыларды меңгеруді қайталау, оны
тиянақтау, жатталғанды орындау. Бір сабақта белгілі бір шығарманы жаттау
кезеңдері сай келе бермеуі мүмкін. Мысалы, қолға алынған үш әннің біреуі
жақсы меңгеріледі және нақышымен орындалады, екіншісі тұңғыш рет тыңдаладығ
ал үшіншісі жаңадан жатталады. Ритмикаға үйрету процесі де осыған ұқсас –
балалар жаңа бидің жеке элементтерін меңгереді, ал таныс музыкалық
ырғақтарды қайталайды.
1.4. Оқу іс - әрекеті қызмет түрлерінің өзара байланысы
Ақыл – ой мен дене жағынан дамуды, адамгершілік тазалық пен өмірге
деген эстетикалық көзқарасты үйлесімді ұштастыру - әр тарапты сомдалған
жеке адамды қалыптастырудың қажетті шарты. Балаларға музыкалық тәрбие
беруді дұрыс ұйымдастыру көп ретте осы мәртебелі міндетке жету ісіне
көмектеседі.
Музыка – балаға эстетикалық тәрбие беру құралы. Эстетикалық тәрбие
мектеп жасына дейінгі балалардың әсемдікті қабылдап, сезіну және түсіну,
жақсы мен жаманды байқап, шығармашылық тұрғыдан жеке қимыл жасау, сөйтіп
көркемдік қызметтің әр түріне қамтылу қабілеттерін дамытуға бағытталады.
Эстетикалық тәрбиенің жарқын құралдарының бірі – музыка. Музыка осы
маңызды міндетті орындау үшін балада жалпы музыкалық қабілетті дамыту
керек. ал жалпы музыкалық қабілеттің негізгі белгілері қандай?
Музыкалық қабілеттің бірінші белгісі – музыкалық шығарманың сипатын
(характерін) сезіну, естігеніне бірге қуану не күйіну, эмоциялық әсерін
көрсету, музыкалық образды түсіну қабілеті.
Музыка бөбекті толғандырады, қабылдаушылық қабілетін оятады, өмір
құбылыстарымен таныстырады, оларды бір – бірімен салыстырған ой
(ассоциациялар) туғызады. Марштың ырғақты әуені оның көңіл күйін қуанышты,
көтеріңкі етсе, ал науқастанып қалған қуыршақ жайындағы пьеса мұңайтады,
жабырқатады. Бір баланың ересек адамның радио арқылы орындап тұрған мұңды
әнін естігенде: Ағай өз қайғысы жайында ән айтып тұр дегені бар. Демек,
ол адамның ішкі тебіреністерін бейнелеген әннің сарынын сезген.
Музыкалық қабілеттің екінші белгісі – тыңдау қабілеттілігі, неғұрлым
жарқын және түсінікті музыкалық құбылыстарды салыстыру, оларға баға бере
білу қабілеті. Мұның өзі ең қарапайым музыкалық дыбысты тыңдап, ести білу
мәдениетін, қайсыбір бейнелеу құралдарына ден қойып, еркін тыңдау қабілетін
талап етеді. Мәселен балалар музыкалық дыбыстардың ең қарапайым қасиеттерін
(рояль мен скрипка тағы басқа аспаптардың жоғары және төмен тембрлік
дыбысын) бір – бірімен салыстырады, музыкалық шығарманың ең қарапайым
құрылымын (әннәі бастамасын, қайырмасын, пбесадағы үш бөлімді т.б.) бір –
бірінен айырады, бір – біріне қарама – қарсы көркем образдардың
айқындылығын (өлең бастамасының биязы жұмсақ және созылыңқы сипаты мен
қайырманың жігерлі тез сипатын) байқайды. Бара – бара балалардың өздері бар
ынтасымен тыңдайды және орындайтын сүйікті шығармаларының қоры жинақталады,
музыкалық талғамдарының алғашқы негіздері қаланады.
Музыкалық қабілеттің үшінші белгісі – музыкаға шығармашылық көзқарастың
көрінісі. Бала музыканы тыңдап отырғанда, көркем образды әнді, ойынды, биді
көз алдына елестете отырып, өзінше қабылдайды. Мәселен, бала сергек басып
келе жатқан балаларға, маң – маң басқан аюға, үркек қоянға, т.б. тән
бейнелі қимылды іздейді. Таныс би қимылдары жаңа құрылымдар мен түрлерде
қолданылады. Балалар қарапайым әуендерді ойдан шығарып айта береді.
Музыкаға жалпы бейімделушіліктің дамуына қарай балалардың музыкаға
деген эмоциялық көзқарасы қалыптасып, есту қабілеті жетіле түседі,
шығармашылық елестету сезімі пайда болады. Балалардың тебіреніс –
толғаныстары өзіндік эстетикалық реңк алады.
Музыка – баланың моральдық бейнесін қалыптастыру құралы. Музыка баланың
сезімдеріне тікелей әсер ете отырып, оның моральдық бейнесін
қалыптастырады. Музыканың ықпалы кейде үгіттеуден де, нүсқаудан да
анағұрлым күшті болады. Балаларды эмоциялық – образдық мазмұны әр түрлі
шығармалармен таныстыра отырып, біз оларды қосыла әсерленуге баулимыз.
Ұжым болып ән салу, билеу, ойнау көп ретте тәрбиелік міндеттерді шешуге
көмектеседі, мұндайда балалардың бәрі ортақ әсерге бөленеді. Ән айту
қатысушылардың бәрінің бірдей күш салуын қажет етеді. Әнді дәл айтпайтын
адам әннің жақсы айтылып, орындалуына кедергі жасайды, ал ол бәрінің
сәтсіздігі ретінде қабылданады. Көптің бірдей тебіренуі дербес дамудың
қолайлы негізін қалайды. Жолдастарының үлгісі, бәрі бірдей шаттанып,
қуанышты түрде орындауы жүрексіз, батылсыз балаларды қанаттандырады. Басқа
балалардың сәтті шыққан өнері ықылассыз, өр көкірек баланың жағымсыз
қылықтарға бой ұруына белгілі кедергі болып табылады. Ондай балаға
жолдастық көмек көрсетуге, сөйтіп, кіші пейілділікке тәрбиелеуге және оның
басқадай қабілеттерін дамытуға болады.
Музыкамен айналысу мектеп жасына дейінгі баланың жалпы мінез – құлқына,
мәдениетіне себін тигізеді. Түрлі тапсырмаларды, іс – қимыл түрлерін (ән
айту, музыка тыңдау, балалар аспаптарында ойнау, музыка ырғағына үйлесімді
қимылдар жасау) алма – кезек ауыстырып отыру балалардың ықылас қоюын,
тапқырлық көрсетуін, тез қабылдап, тез тауып қимыл жасауын, ұйымшыл болуын,
жігерлі күш – қимылды: әнді дер уақытында бастап, дер кезінде аяқтауды;
биде, ойындарда тезірек жүгіріп кеткісі, әлдекімдерден озып кеткісі келген
ықтиярсыз тілекке берілмей, музыкаға бағынып, қимылдай білуді талап етеді.
Осының бәрі тежеу процестерін жетілдіреді, ерік – жігерді тәрбиелейді.
Сөйтіп, музыка баланың жеке басының адамгершілік қасиеттерін
қалыптастыру үшін қажетті жағдайлар туғызады, болашақ адамның жалпы
мәдениетінің алғашқы түп негіздерін тәрбиелейді.
Музыка – ақыл – ой қабілеттерін жандандыру құралы. Музыканы қабылдау
ақыл – ой процестерімен тығыз байланысты, яғни зейінді, байқағыштықты,
тапқырлықты талап етеді. Балалар дыбыс үніне құлақ салады, ұқсас және бір –
бірінен өзгеше дыбыстарды салыстырып, олардың бейнелік мәнімен танысады,
көркем образдардың сипатты мағыналық ерекшеліктерін байқайды, шығарманың
құрылымын түсіне білуді үйренеді.
Баланы эстетикалық және ақыл – ой тұрғысынан жетілдіре отырып, оның
қабылдау және көз алдына елестету қабілетін жандандыратын, ой – қиялын
оятатын кішкентай да болса шығармашылық көріністерін барынша демеп, қолдау
керек.
Ересек адам балаға шығармашылық тапсырмалар берген кезде ақыл – ой
белсенділігін қажет ететін ізденіс туады. Мәселен, ән айтқанда бала әуеннің
өзі тапқан түрін жанынан шығарып айтады, әдеби мәтіннің бейнелі интонацияға
сәйкестініг табуға тырысады.
Музыкалық – ырғақ (ритмика) сәтінде балалар рахаттана әндетіп, музыка
ырғағына сай қимылдай жүріп, өздері ойлап тапқан жаңа биге көшеді. Би,
халықтың жеке билері, пантомима, әсіресе музыкалық – ойын түріндегі драма
балаларды өмір көріністерін бейнелеуге, бейнелі қимыл, мимика, сөз арқылы
қайсыбір персонажды сипаттауға итермелейді. Бұл жағдайда белгілі бір жүйе
байқалады; балалар алдымен музыканы тыңдайды, тақырыпты талқылайды,
рольдерді бөліседі, содан кейін барып іске кіріседі. Әрбір кезеңде
ойлануға, қиялдауға тура келетін жаңа міндеттер туып отырады.
Ән айту дауысты жетілдіреді, дауыс желбезегін бекітеді, сөзді дұрыс
айта білуге үйретеді (логопед – дәрігерлер тұттықпаны емдегенде ән айтқызу
тәсілін қолданады), вокальдық – дыбыс координациясын қалыптастыруға
көмектеседі. Ән салушылардың өз тұлғасын дұрыс ұстауы тынысты реттеп,
тереңдете түседі.
Музыка мен қимылдың өзара байланысына негізделген ритмикамен шұғылдану
баланың тұлғасын, координацияны жақсартады, аяқты нық басып, жеңіл
жүгіретін қасиет қалыптастырады. Музыкалық шығарманың динамикасы мен екпіні
тиісінше қимыл шапшаңдығын,оның ауырлығын, амплитудасын, бағытын да
өзгертіп отыруды талап етеді.
Мектепке дейінгі мекемедегі музыкалық әрекеттің басты түрі ән айту
болып саналады. Сондықтан мектеп жасына дейінгі балалар есту арқылы ән
айтудан нота бойынша айтуға көшетіндіктен, мектепке дейінгі мекемеде
музыкалық оқу іс - әрекеттеріне белсенді түрде дайындалу үшін балалар үшін
барлық жағдай жасалынуы керек. Есту арқылы ән айтудан нота бойынша ән айту
– дыбыс пен нотаны ұштастыра білуді талап етеді. Осыған ұқсас жағдайда
ауызша және жазбаша сөздердің байланысын еске түсіруге болады. Сондықтан да
баланың бойында көтеріңкі дауыс шығарудың арақатынасы туралы музыкалық –
есту түсініктерін қалыптастырудың маңыздылығының мәні де осында.
Жүйеге түскен әндердің (ансамбльдік) дағдылары коллектив болып ән
айтудағы тұрақты жаттығулар арқылы қалыптасады. Мұнда бұкіл музыкалық
реңктердің ерекшелігін айтып отырудың маңызы зор. Егер балалар осы
ерекшеліктердің мәнін, көңіл күйін жете білсе, онда олар мерекелік әндерді
не үшін салтанатты түрде, шаттық сезіммен, бесік жырын баяу, ерекше
мейіріммен айту керектігін біледі. Ең бастысы – балалар әрекеттерінің
ынтымақта болуы, әрқайсысы өзін ән айтушы коллективтің қатысушысы екенін
сезе білуі және өз даусын жалпы дауысқа, ырғаққа мүмкіндігінше теңестіре
білуі.
Балаларды музыкалық – ырғақтық қимылдар жасауға үйрету алған
дағдыларын бекітуге бағытталған жұмыстың белгілі бір қорытындысы болып
табылады. Егер ән айтуға үйрету кезінде мектепке дейінгі мекеме мен мектеп
арасында сабақтастық болуы белгіленетін болса, ырғақты меңгеру ісі басқаша.
Ырғақ мектепте айтарлықтай орын алмайды (әр түрлі жағдайларға байланысты),
жүйелі жүргізілуі де жеткіліксіз. Сол себепті үйрету барысында мектепке
дейінгі және мектеп жүйесіндегі сабақтастық туралы айтудың өзі де қиын.
Алайда мектептегі сабақтарға қажетті эстетикалық, ақыл – ой қабілеттерін,
адамгершілік – еріктік сапаларын дамытуда ырғақтың қосар үлесін де
бағалаған жөн.
Билерді, қол ұстасып жүрумен ән айтуды мәнерлі, дәл орындау,
шығармашылық әрекеттер жасау, белсенділікті арттыру, өздігінен жұмыс жасай
білу дағдыларын жетілдіру жөніндегі жұмыс одан әрі жалғастырылады.
Балалар музыкалық тапсырмаларды орындай отырып, қимылдар сипатын
теңдестіре білуді: жүру кезінде мерекелік жүрістің салтанатты, көтеріңкі
көңіл күйін, орыстың қол ұстасып жүріп айтатын өлеңдерінде бір қалыпты
салмақтылық жағдайды; секіру кезінде жеңіл, әсем, биікке көтерілуге,
қимылдарды кеңінен жасауды үйренеді.
Қимылдардың, әсіресе би және гимнастикалық қимылдардың көлемі
айтарлықтай кеңейтіледі.
Балалардың музыкалық – ойындық, би шығармасы олардың ойындарда
өздігінен ойлап табушылығын, композицияларды, қол ұстасумен ән айтуды, би
билеуді ойдан шығара білу мақсатын көздейді.
Балалардың өскелең мүмкіндігі, жинақталған музыканы түйсіну тәжірибесі
оған деген белсенділікті арттыра түседі. Балалар бұл жаста кейбір музыкалық
ерекшеліктерді ажыратуға, алған білімінің негізінде өзінің әнге, пьесаға,
олардың сипатты белгілеріне деген көзқарастарын айта алады.
Музыка тыңдау дағдысын күшейте отырып, педагог мектепке дейінгілердің
эмоционалды ықыласы мен музыканы қабылдау қабілетін жетілдіре береді. Кейде
оларды сөзбен айтып жеткізуге болмайтындай кең сипатты әсер беретін
шығармалармен таныстырады.
Музыкалық – дидактикалық ойындар қолдану да балалардың есту қабілетін
арттырады.Олардың оңтайлылығы сонда, ойынның ойдағыдай шығуы баланың
орындаушылық сапасына байланысты болатындығында. Бұл әрекет балалардың:
бейнелеуші құралдарды, соның ішінде дауыс жоғарылығын, ырғақтылық
қатынасты, динамикалық реңкті, тембірлік бояуды өздерінше игерулеріне
бағытталған.
Сонымен, музыка тыңдау процесіне жетекшілік ету әдістемесі алуан түрлі
тәсілдермен ерекшеленеді, ойластырылған, шығармашылық қарым – қатынасты
талап етеді. Жалпы рекомендация балалардың музыкамен танысу барысындағы
әрбір шығармаға, жағдайға байланысты нақтылана түседі. Сондай – ақ әрдайым
өзіндік ерекшелігімен көрінетін дербес әсерлену де ескеріледі.
Музыкамен шұғылдану баланың жеке басының жалпы дамуына жәрдемдеседі.
Тәрбиенің барлық жақтарының өзара байланыстылығы музыкалық қазметтің алуан
түрлері мен формалары процесінде қалыптасады. Балалардың эмоциялық
елгезектігі мен музыкалық есту қабілетінің жетулуі олардың ізгі сезімдер
мен іс – қылықтарға қолдарынан келетін формада жауап қайтаруға мүмкіндік
береді, ой қызметін күшейтуге көмектеседі, мектеп жасына дейінгі балалардың
қимыл – қозғалыстарын ұдайы жетілдіре отырып, дене жағынан шыңдап шығарады.
Балалар аспаптарында ойнау – қызмет түрі. Балаларға эстетикалық тәрбие
беру міндеті өсіп отырған қазіргі жағдайда музыкалық ойыншықтар мен балалар
аспаптарына айрықша рөл жүктеледі. Олар балалардың зор қызығушылығын
туғызады. Сондай – ақ бұлар балдырғандарды музыка сферасына қызықтыру,
шығармашылық қабілетін жетілдіру мақсатында отбасында да, мектепке дейінгі
ұйымдарда да кеңінен қолданылады.
Мұндай музыкалық аспаптарды мектепке дейінгі балаларды тәрбиелейтін
мекемелерде пайдаланудың алуан түрлі мол мүмкіндігі бар. Бос уақытта
музыкаға жеке әуестенушілік те, балалар оркестріндегі ұжымдық орындаулар да
осындай мүмкіндік болып табылады.
Музыка жетекшісі әуелі аспаптардың көмегімен балалардың музыкамен
өздігінше айналысуына түрткі болуға күш салады. Балалар өздеріне таныс
шағын әндерді ойнауды, жеңіл ырғақтарды немесе жеке интонацияларды ойдан
шығаруды, есту қабілеті арқылы таныс әуенді іріктеуді музыкалық
жаңғырықта ойнауды, ән айтуды және өз дауысына келтіруді, т.б. үйренеді.
Бұлардан басқа, кейбір ойыншық аспаптар дидактикалық көрнекі құрал
ретінде пайдаланылады. Олар музыка жетекшісінің мектеп жасына дейінгі
балалардың музыкалық – сенсорлық қабілетін дамытуына, музыкалық
сауаттылықтың жекелеген элементтерімен таныстыруына көмектеседі.
Мектепке дейінгі ұйымда музыкалық аспаптардың түрлерін ансамбль немесе
тіпті шағын оркестр құруға болатындай етіп жинақтаған жөн.
Балалар аспаптарының дауысы таза, тембрі анық, көлемі мен салмағы
жағынан балаларға қолайлы, құрылымы қарапайым, мейлінше мықты болуы керек.
Жөндеуді, жүйелі дыбысқа келтіруді қажет ететін музыкалық аспаптар сабақ
басталмай тұрып ретке келтірілуі тиіс.
Балалардың музыкалық аспаптары көбінесе кәдімгі аспаптардың кішкентай
көшірмесі болып табылады. Әрине, олар кәдімгі музыкалық аспаптар сияқты
аталып, сыртқы көрінісі мен дыбыстауы жағынан ұқсас болғанымен, мейлінше
қарапайым болғандықтан кәдімгі музыкалық аспап дыбысын толық бере алмайды.
Музыкалық аспаптардың түрлері. Дыбысталуының тәсіліне және дыбыстың
сипатына байланысты балалардың музыкалық аспаптары мен музыкалық
ойыншықтарын белгілі бір түрлерге топтап бөлуге болады.
Дыбыссыздар. Бұл ойыншықтар музыкалық аспаптарды ғана бейнелейді, олар
дыбыс шығармайтын клавиатуралы пианино, ойналмайтын шекті балалайка,
жарғақты баян және т.б. дыбыссыздығына қарамастан, олардың сыртқы түрі
тартымды, әрі ойынды құбылтуға мүмкіндік береді. Балалар көбінесе өздерін
музыкалық жетекші дәрежесінде ұстап, үлкендерге еліктей отырып, музыка
сабағын өткізеді, пианист, баян тартушы, балалайкашы болады, таныс әндерін
құбылта орындайды, кейде оларды өңдеп немесе өз жандарынан шығарады. Бұл
әрекеттің бәрі, сөз жоқ баланың музыкалық – есту түйсігін, шығармашылық
қиялын жетілдіреді.
Барлық музыкалық аспаптардың белгілі бір тобы бар: олар шекті, үрмелі
және соғып ойналатын болып бөлінеді. Мұндай жіктеудің кейбір шарттылығына
қарамастан, балалардың музыкалық аспаптарына пайдалануға да болады.
Музыкалық аспапта ойнауды үйрету балаларды өте ерекше қызықтыратын
ортада өтуге тиіс. Балалардың әуелгіде ересектер орындауындағы оркестрдің
дыбысымен, ал соңынан дыбыстың сипатымен және әрбір музыкалық аспаптың
айқындаушы мүмкіндігімен танысу қажеттігі де міне, осыдан келіп шығады.
Балалар әуелі тыңдайды да, соңынан әр алуан образдарды – күннің
күркіреуін, жаңбырды, т.б. өздеріне қолайлы формада қайталап айта бастайды.
Мұның өзі ойнау дағдысын бір мезгілде әрі ең қарапайым түрде игеру және
музыкалық аспаптардың дыбысының мәнерлілігімен танысу болып табылады.
Әуелден бастап балаларды дұрыс ойнауға, әсіресе ырғақты дәл орындауға
үйрету қажет. Алғашқыда бір дыбысқа құрылған ырғақты әзіл, пьесалар
жатталады, бұл балалардың ойнау әдістерін дәл орындауына мүмкіндік
туғызады.
Аспаптардың түрлі топтары ойнау тәсілдеріндегі әр алуан қиындықты
игеруді талап етеді. Музыкалық аспапта ойнауды оқыту әдістемесінде түрлі
музыкалық тапсырмаларды орындауды жүйелендіру маңызды нәрсе. Ұжымдық және
жеке жұмыста: жалпылама сабақ және музыканы дербес орындағанда, мерекелерде
өнер көрсеткенде және ойын – сауықтарда бір ізділік болғаны жақсы.
Әрбір музыкалық аспап орындаудың алуан тәсілін қажет еткенімен іс
жүзінде кейде көптеген музыкалық аспаптарда ойнауды үйретуге бір мезгілде
кіріседі немесе бүкіл пьесаны бірден жаттап алады. Әйтпесе басқалары
үйренгенше балаға күте тұруға тура келеді. Мұның өзі баланы жалықтырып,
ынтасын азайтады.
Үйрету әдістемесінің ерекшеліктерін мына міндеттер тұрғысынан
қарастырып көрелік: ойнаудың техникалық тәсілдерін игеру; жеке музыкалық
аспаптарда ойнауды игеруге арналған тапсырмалардың жүйелілігі; кейбір
шығармаларды жаттап алу.
Ойнау тәсілдері әрбір музыкалық аспаптың құрылымына байланысты. Ең
алдымен музыкалық аспапты дұрыс қойып, баланың ойнауына ыңғайлы ету қажет.
1.5. Музыкалық тәрбие берудегі музыка жетекшісінің ролі
Мектепке дейінгі мекемеде мектеп жасына дейінгілерді жалпы және
музыкалық – эстетикалық жағынан жетілдіру ісін арнаулы білімі бар
(музыкалық мектеп, колледждің немесе институттың музыка бөлімін бітірген),
педагогикалық процестің теориясы мен әдістемесін жақсы меңгерген музыка
жетекшісі және педагогикалық колледждің жалпы музыкалық даярлығынан өткен
(музыканың, сольфеджионың, хорда ән айтудың, ритмиканың, музыкалық
аспаптарда ойнаудың элементарлық теориясының негізін білетін) тәрбиеші
жүргізеді.
Педагогтардың (музыка маманы мен тәрбиешінің) жұмысы күрделі, сондықтан
ол толық меңгеріліп, бір – бірімен тығыз байланыста жүргізілуі тиіс.
Музыка жетекшісінің қызметін осы позициялар тұрғысынан қарастырайық.
Музыка жетекшісінің қызметі мен міндеттері. Мектепке дейінгі мекемедегі
музыкалық тәрбиенің жалпы ісіне музыка жетекшісі жауап береді. Ол мына
істерді атқарады:
1. Жұмыс графигіне сай бүлдіршіндердің әр тобымен аптасына екі рет
сабақ өткізеді. Бұл алдын ала үлкен әзірлікті, балалардың сауатты және
әсерлі орындауы үшін музыкалық материалды іріктеп алып, үйретуді керек
етеді. Бағдарламалық дағдыларды белгілеп, оның меңгерілуін қадағалайды,
көрнекі материалды, құралдарды уақытылы әзірлейді, грамжазбаға жазылған
шығармаларды тыңдайды. Шағын топтармен немесе жеке балалармен егер қажет
болса жеке – жеке сабақтар өткізеді.
2. Мерекелік сценарийлердің, ойын – сауық бағдарламаларының жасалуына,
олардың әзірленуіне, өткізілуіне жауап береді.
3. Жеке кеңестер (консультациялар) беру және бірлескен сабақтар өткізу
арқылы тәрбиешінің балаларды музыкалық жетілдіру саласындағы жұмысына
басшылық етеді.
Кеңестер кезінде музыка жетекшісі тәрбиешіні жұмыс жоспарымен
таныстырады, балаларға арналған шығармаларды үйретеді, әр бала меңгеруге
тиісті шеберлік пен дағдыларға назар аударып, өткізілген сабақты талдайды
(балалардың табысын және көмекті керек ететін қиыншылықтарын ескереді),
таңертеңгі гимнастикада, басқа сабақтарда, сейіл кезінде ойналатын
күйтабақтарды іріктеп алады және т.б. істер атқарады.
Бірлескен сабақтарда музыка жетекшісі тәрбиешілердің ән айту мен қимыл
саласындағы дағдыларын дамылсыз жетілдіре отырып, оларды жүйелі түрде
оқытумен болады. Мерекелер мен ойын – сауықтарда жеке және ұжым болып
орындауға арналған шығармаларды бірге үйренеді. Мұндайда әр баланың
қабілеті ескеріледі: бірінің жақсы даусы болса, екіншісі тамаша билейді,
үшіншісі жаттығуларды әдемі орындайды, ал төртіншісі мәнерлеп тақпақ айтады
әрі мерекенің белсенді жүргізушісі болып шыға келеді.
4. Мезгілімен үзбей педагогикалық кездесулер өткізіп тұрады, оларда
әдістемелік мәселелер шешіледі, мерекелік ертеңгіліктер мен ойын –
сауықтардың бағдарламасы талқыланады. Оқу процесін жетілдіру мақсатындағы
қосымша міндеттер белгіленеді.
5. Балаға музыкалық тәрбие берудің жалпы процесіне ата – аналарға
балалармен отырып қандай радио және телевизия хабарларын тыңдауға болатыны,
отбасында қандай ән репертуарын пайдалану қажеттігі жайлы ақыл – кеңестер
береді.
Музыка жетекшісі балалардың дербес музыкалық қызметінің дамуына
белсенді түрде ат салысады. Ол сабақтардағы тиісті репертуардың, музыка
қызметі тәсілдерінің игерілуін қамтамасыз етеді, тәрбиещшіге өлең айту, би,
аспаптарда ойнаудың сапасын арттыруына көмектеседі. Олар жұмыс жоспарын
ақылдаса отырып жоспарлайды, балалардың топ ішінде музыкамен айналысу
орындарын ұйымдастырады. Ол топқа келіп, балаларды бақылайды. Өйткені
балалардың іс - әрекеттерін көріп тұрып, көп жағдайды басқаша бағалауға,
бастысы, оларда музыкамен дербес шұғылдану қажеттілігі қай дәрежеде пайда
болғанын аңғаруға болады. Мұның өзі музыка тәрбиесінің дұрыс құрылғанын
көрсететін басты көрсеткіштердің бірі. Сөйтіп, музыка жетекшісі мен
тәрбиешінің біріге отырып, бірегей істеген жұмыстарының нәтижесінде ғана
балалардың алғашқы табыстарының ұшқынын көруге болады.
Тәрбиешінің әр баламен күнделікті жұмыс істеп, оның ынта – ықыласын,
қабілетін білуі музыка жетекшісімен бірге барлық баланың көркемдік дамуын
жүзеге асыруға мүмкіндік береді. Музыка жетекшісі педагогқа қажетті ақыл –
кеңестер береді, мектеп жасына дейінгілердің дербес музыкалық қызметіне
басшылық жасауға тәжірибелік көмек көрсетеді.
1.6. Тәрбиешінің іс - әрекеті
Тәрбиешінің қызметтері мен міндеттері. Тәрбиеші балаларды музыкаға
баулуда көптеген мүмкіндіктерді пайдалана алады:
1. Балалардың музыка сабақтарындағы оқу процесіне белсене қатысады.
Мәселен, кіші топтарда тәрбиеші балалармен қосылып ән айтады (даусын
балаларда асырмай). Орта және ересек топтардың ән үйренулеріне көмектеседі
әрі музыка жетекшісімен біріге отырып, үйреніп болған шығарманың
орындалуына баға береді. Сондай – ақ ол фортепианоның сүйемелдеуімен (егер
тәрбиеші әнді таза әрі әсерлі айтатын болса) жаңа әнді айтып бере алады.
Кіші топтағы балаларға музыкалық – ырғақ қимылдарды үйрету кезінде
тәрбиеші бөбектердің белсенділігін көтере отырып, қозғалыстың барлық түріне
қатысады. Ал, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 3
І - бөлім. Мектепке дейінгі мекемеде балалардың музыкалық оқу іс - әрекетін
ұйымдастыру жолдары
1.1. Музыкалық қызметті ұйымдастырудың формалары
... ... ... ... ... ... ... ... ... 7
1.2. Музыка – оқу іс - әрекетін ұйымдастырудың мақсаты мен
міндеттері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... 9
1.3. Оқу іс - әрекетінің тәрбиелік маңызы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 12
1.4. Оқу іс - әрекеті қызмет түрлерінің өзара байланысы
... ... ... ... ... ... ... ... 14
1.5. Музыкалық тәрбие берудегі музыка жетекшісінің ролі
... ... ... ... ... . ... ..23
1.6. Тәрбиешінің іс - әрекеті
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
. ..26
ІІ - бөлім. Ұйымдастырылған іс - әрекеттің технологиялық картасы ...
... ... .29
Қорытынды
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ..46
Пайдаланылған әдебиеттер
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
. ... 48
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі. Мәдениетті, ұлтшыл адам тәрбиелеуге өте үлкен
екі күш ерекше ықпал жасайды, ол - өнер мен білім.
Ұлттық музыкамызды құрметтеп, оны түсінуге баулу, ұлттық салт –
дәстүрімізді үйрету және сонымен қатар музыка тілі туралы түсінік беру.
Балаларды әсемдік әлеміне жақындатып, өнерге баулитын кезең балабақша.
Әсіресе музыка өнерімен шұғылдану баланың жеке басының дамуына
жәрдемдеседі.
Әр ұлт өз ұрпағына ұлттық тәлім – тәрбие беру арқылы ғана ұлттық
болмысын, бейнесін сақтап, дамыта алады.
Басқа өркениетті елдермен тереземіз тең болу үшін терең мағыналы, кең
ауқымды Ел болам десең, бесігіңді түзе деген мақал тегін айтылмағаны
жөнінде ойланған артық емес. Егеменді елдің ертеңі – оқу – біліммен өнегелі
тәрбиемен өлшенеді.
Бала болашағы – бір отбасының ғана емес, бүкіл қоғамның, халықтың,
тұтас бір ұлттың бүгінін ертеңімен жалғайтын алтын көпір – асыл мұрат.
Әр отбасында дүниеге келген сәби, өсіп жатқан жас буын, ата – анасының
ғана емес, туған елінің ертеңгі арқасүйер азаматы, төл ұлтының туын көтерер
перзенті. Сондықтан жас ұрпақтың дені сау болып өсіп, уақытында білім алып,
жүрек қалауымен еңбекке араласып, туған Отанына қызмет етуіне қамқор болу
бір ғана ата – ананың емес, қоғамның, оны басқаратын мемлекеттің биік
борышы, абыройлы міндеті екені даусыз.
Бүгінде еліміздің мектепке дейінгі мекемелерінде тәрбиеленіп жатқан
бүлдіршіндердің арасынан болашақ небір майталман өнерпаздар, әншілер,
жазушылар, ақындар, қайраткерлер бір сөзбен айтқанда талай – талай мамандық
иелері шығуы әбден ықтимал.
Сол тәрбиенің бір саласы музыкалық, эстетикалық тәрбие. Музыкалық
эстетикалық тәрбие денегіміз – сұлулықты, көркемдікті сездіртіп үйрету,
сондай сұлулық пен көркемдікті тек көріп қана қоймай өз бойына қалыптастыра
білудің әдет – дағдыларын меңгеру.
Зерттеудің мақсаты: эстетикалық тәрбие мектеп жасына дейінгі балалардың
әсемдікті қабылдап, сезіну және түсіну, сондай – ақ сұлулықты тек көріп
қана қоймай өз бойына сіңіре білуді әдет – дағдыларына айналдыру. Осы
маңызды мақсатты орындау үшін баланың жалпы музыкалық қабілетін дамыту
керек.
Зерттеу міндеттері:
1. Музыкаға деген сүйіспеншілік пен құштарлықты тәрбиелеу. Бұл міндет
баланың естіген шығармаларының мазмұнын тереңірек сезіп, түсінуіне
көмектесетін музыкалық қабылдағыштығын, музыканы есте ұстау қабілетін
дамыту жолымен шешіледі. Музыканың тәрбиелік ықпалы жүзеге асырылады.
2. Балаларды алуан түрлі музыкалық шығармалармен таныстырып, олардың
музыкалық әсерлерін байыта беру керек.
3. Балаларды музыканың ең қарапайым ұғымдарымен таныстыру, музыка
тыңдау, ән айту, музыкалық – ырғақ қимыл, балалардың музыкалық аспаптарда
ойнау саласындағы дағдыларын дамыту қажет.
4. Эмоциялық әсер алғыштығын, сенсорлық қабілеттері мен лад – биік
дыбыстарды айыра білуін, ырғақ сезуін жетілдіріп, әншілік дауыс пен
қимылдарын әрлендіре түсу керек.
5. Ән айтудың қарапайым түріне және қимыл әдістеріне үйрете беру, бұл
істе музыкалық шығармалардың табиғи және әсерлі орындалуын қадағалау керек.
6. Алған әсерлері мен музыка жөніндегі ұғымдары негізінде музыкалық
талғамы пайда болған балалардың алғаш көрінуіне жәрдемдесу керек, ол үшін
алдымен олардың музыкалық шығармаларды таңдауына, содан соң бағалай білуіне
көмектескен жөн.
7. Музыканың балаларға түсінікті барлық түрлерінде: ойындар мен
хороводтарда характерлік образдарды беруде; үйренген би қимылдарын өздері
тапқан жаңа үйлесімдерге пайдалануда; ойдан шығарған шағын әндер мен
қайырымдарды айтуда шығармашылық белсенділікті дамыта беру керек.
Проблема. Бүгінгі таң ХХІ ғасырдың көш басы, бүкіл дүниежүзілік
прогрестің дамыған шағы. Осы кезеңде де бала тәрбиесі бір сәтте назарда тыс
қалмауы тиіс. Біз қаншама дамып, басқа өмір саласындағы жетістіктерге
жетсек те, Бала – Ұрпақ - Өркен деген ұғым өз деңгейінде болуы тиіс.
Бүгінгі күннің алға қояр мақсаты – жан – жақты бала тәрбиесі. Ал, бала
тәрбиесіне қазір үкімет тарапынан тиісті қамқорлық қайта қарала бастады.
Мектепке дейінгі мекемелердің біразы қайта ашылып және оған деген
сұраныстар көбеюде. Бұл қоғамымыздың тәуелсіздікке қол жеткізгеннен кейінгі
нарық кезеңінің қиындығынан өтіп, өз - өзіне келіп, адамдардың әлеуметтік
жағдайы жақсара бастағынының белгісі. Сондықтан мектепке дейінгі мекемеде
уақыт талабына сай жұмыс атқаруға, ұлттық негізде тәрбиелеу мәселесі қолға
алынуға талпыныс сезіледі. Алыс аудандар мен ауылдарға жетпей жататын
әдістемелік оқу – құралдары мен бағдарламалары көбірек шығарылып, барлық
мектепке дейінгі мекемелерге жетсе екен. Халқымыздың болашақ ұрпағы өз
заманына сай тәлімді тәрбие алуы үшін, осы мәселелерге баса назар
аударылғанын қалаймыз. Сондықтан болашақ ұрпақ, соның ішінде қазақ
баласының болашағы бізді көп толғаныдары. Себебі, егемен еліміздің
болашағы, ертеңі – ол бүгінгі өсіп келе жатқан бала екені бәрімізге
белгілі. Осы балалардың дұрыс тәрбие алуы білікті мамандарға, тәрбиешілерге
тікелей байланысты. Тәрбиеші деген үлкен ұғым, сол ұғым өз деңгейінде
болып, ғасырмен қатар қадам басқаны дұрыс.
Зерттеу болжамы. Музыка баланың сезімдеріне тікелей әсер ете отырып
адамгершілік бейнесін қалыптастырады, жалпы бейімделушіліктің дамуына қарай
балалардың музыкаға деген әсерлі көзқарасы қалыптасып, есту қабілеті жетіле
түседі, шығармашылық елестету сезімі пайда болады. Музыканың ықпалы кейде
үгіттеуден де, нұсқаудан да анағұрлым күшті болады. Балаларды мазмұны
әртүрлі шығармалармен таныстыра отырып, біз оларды қосыла әсерленуге
баулимыз. Сөйтіп, музыка баланың жеке басының адамгершілік қасиеттерін
қалыптастыру үшін қажетті жағдайлар туғызады, болашақ адамның жалпы
мәдениетінің алғашқы түп негіздерін қалайды.
Зерттеу нысаны: мектепке дейінгі тәрбие процесі.
Зерттеу пәні: Мектепке дейінгі мекемеде балалардың музыкалық оқу іс -
әрекетін ұйымдастыру жолдары.
Зерттеудің ғылыми – практикалық маңызы. Баланың дамуына педагогикалық
процестің басты роль атқаратындығы дәлелденді. Бұл жұмысты оқығандар
зерттеуден өздеріне қажетті мағлұматтар ала алады. Сондай – ақ мектепке
дейінгі мекеме тәрбиешілеріне де пайдалы болмақ.
І - бөлім. Мектепке дейінгі мекемеде балалардың музыкалық оқу
іс - әрекетін ұйымдастыру жолдары
1.1. Музыкалық қызметті ұйымдастырудың формалары
Мектеп жасына дейінгі педагогиканың теориясы мен практикасы музыкалық
қызметті ұйымдастырудың мынадай формаларын айқындап береді: сабақ, музыканы
мерекелер мен ойын – сауықта, дербес және басқа қызметтерде пайдалану.
Ұйымдастырылған оқу іс - әрекеті. Музыка ұйымдастырылған оқу іс -
әрекеті – белгілі бір жастағы балалардың бәрі бір мезгілде қатысатын оқу
процесінің формасы. Олар ұжым болып ән айтады, ойнайды, билейді. Бәрі
бірдей тебіреніс – толғанысқа бөленіп, ортақ іс атқаруға талаптанған
балалар әрқайсысының ісінің сәттілігі мен сәтсіздігін – бүкіл ұжым ісінің
сәттілігі мен сәтсіздігі деп біледі. Бұл, сөз жоқ, балалардың музыкалық
қызметін ұйымдастырудың тиімдірек формасы болып табылады.
Мектеп жасына дейінгі баланың музыкалық қабілеттері ересектермен және
өзге балалармен бірлесе қызмет істеуінен көрінеді. Педагог әр баланың жеке
басының жетілуіне дәйекті әдістемелік тәсілдерді қолдану, бүкіл ұжымға
ортақтандыру арқылы ықпал жасайды. Бұл ретте артта қалушының қиыншылықтарды
жеңіп, тез ілгерілеуіне көмектесетін құрбы – құрдастарының үлгілі істері
пайдаланылады.
Ұйымдастырылған оқу іс - әрекеттер музыкалық қызметтің барлық түрі
бойынша жасалған бағдарламаға сай жоспарлы жүргізіледі. Педагог материалды
бірнеше сабаққа бөле отырып, олардың әрқайсысын әрі дербес педагогикалық,
әрі тұтас педагогикалық процестің бір бөлігін қамтитындай етіп
ұйымдастырады. Балаларды сонымен қатар келесі оқу іс - әрекеттерде не
жайлы айтылатынына, онда қандай әнді үйренетіндігіне, мерекеге қалай
әзірлену керектігіне т.б. оқу іс - әрекетінің қай – қайсысы болса да өткен
және алда жүргізілетін оқу іс - әрекетімен байланысты болуы тиіс. Оқу
процесін ұйымдастырудың мынадай кестесін белгілей кетуге болады: жаңа
материалмен таныстыру, ішінара меңгерілген шығарманы түгел үйрену, алған
білімдерді тиянақтау.
Іс - әрекет алмасып отырады: балалар ән айтады, билейді, ойнайды, музыка
тыңдайды. Бұл педагогқа белгілі қиыншылықтар туғызады, өйткені ол
балалардың назарын музыка аспаптары әуендерінің ауысуына байланысты
бағыттап отырады. Әр түрлі эмоциялық және қимыл арқылы орындалатын
тапсырмаларды ұштастыра білу жетекшінің оқытуды білікті әрі алуан түрлі
етіп жүргізуіне жәрдемдеседі.
Ұйымдастырылған оқу іс - әрекеттерді ұйымдастыру балалардың жас
ерекшеліктеріне қарай белгіленеді және ересек адам мен бала арасындағы
қарым – қатынастың өзгере бастауымен айқындалады. Педагог тапсырмаларды
бірте – бірте күрделендіріп, әдістемелік әдістерді түрлендіре отырып, оқу
іс - әрекеттерді жоғары топтағы балалардың анағұрлым және өздігінен қызмет
істей алатындай дәрежеде болуын ұйымдастырады.
Жұмыс барысында туатын талаптарды ескере отырып, педагог дербес оқу іс
- әрекет формасын қолдана алады. Кейде бала оқу іс - әрекетке ұзақ уақыт
қатыспағандықтан өзін қалай ұстауын ұмытып, қысылады, ұжымдық қимыл –
ырғақтан шет қалып қояды. Мұндайда жалпы оқу іс - әрекеттен кейін қысқа
уақыттық жеке оқу іс - әрекеттер (2 – 3 минуттық) өткізген жөн. Педагог
баланың артта қалу себептерін анықтайды, ән айтудың, қимыл жасаудың кейбір
тәсілдерін түсіндіреді және көрсетеді, оған белгілі бір тапсырманы орындау
арқылы жаттықтырады. Артта қалған баламен 3 – 4 рет сабақ өткізгеннен кейін
ол ұжымда белсенді бола бастайды. Бірақ солай бола тұрса да педагог оған
назар аудара жүріп қажет болған жағдайда жеке сабақтарға тартады.
Балалардың музыкалық аспаптарда ойнаудың қайсыбір тәсілін меңгеруіне,
кейіннен мерекеде орындау үшін қайсыбір шығарманы басқалардан жасырын
үйретуіне т.б. сондайларға көмектесу қажет болған жағдайда шағын топпен
сабақтар өткізілуі мүмкін.
Шағын топтармен және жекелей оқу іс - әрекеттер өткізу сирек кездеседі,
олар қажеттілік туғанда және бұған тиісті жағдай болғанда ғана өткізіледі.
1.2. Музыка – оқу іс - әрекетін ұйымдастырудың мақсаты мен
міндеттері
Мектепке дейінгі мекемелердегі оқу іс - әрекеті жұмысының нәтижесі мен
сапасын көтеру мәселесі – бүгінгі таңда алдыңғы қатарда тұрған маңызды
істердің бірі.
Еліміз егемендік алып, қоғамдық өмірдің барлық салаларында, соның
ішінде білім беру саласында да түбегейлі өзгерістер мен жаңалықтар
енгізіліп, оқыту мүмкіндіктері туды. Қазақстан Республикасының Білім
туралы Заңы – осының айғағы.
Мектепке дейінгі мекемеде оқу іс - әрекетін ұйымдастырудың түбегейлі
мақсат – міндеттерін жүзеге асыруда музыка пәнінің де алатын орны ерекше.
Балалардың эстетикалық талғамын, рухани байлығын, әсемдігін, терең сезімін,
музыкалық сауатын қалыптастыруды шығармаларды тыңдау, музыканы айту, тыңдау
арқылы жүзеге асыру үшін музыка жетекшісі мен тәрбиешінің алдына көптеген
міндеттер жүктейді.
Мектепке дейінгі топтарда музыка оқу іс - әрекетін ұйымдастырудың басты
міндеті және мақсаты – балаларды музыкалық тәрбиеде түрлі көрнекілік іс -
әрекеттерге қатыстыра отырып, балалар жүрегіне халық дәстүрінің рухына
толы, оны қабылдай алатын біртұтас көркемдік – эстетикалық мүмкіндіктер
туғызу.
Балалар музыка сабағынан өзін қоршаған дүниенің әдемілігі мен сұлулығын
өнермен үйлесімді сезінуге тиіс болса, музыка жетекшісі осыларға сәйкес
музыкалық шығармалардың терең педагогикалық дәстүрін таныта білетін
тәрбиенің әдістемелік көздерін табуы қажет.
Өзін қоршаған өмір мен мектепке дейінгі мекемедегі музыка сабағын тығыз
байланыстыра ұстау, оқу – тәрбие жүйесіндегі басты және негізгі міндет
болуы керек. Өйткені, өзімізді қоршаған табиғат, күнделікті еңбек, халықтың
материалдық – рухани мәдениеті (халықтың қолданбалы өнері, зергерлік, үй
тұрмыс бұйымдары), халық ауыз әдебиеті, ойын сауық, салт – дәстүр, т.б.
музыкалық білім беру мен тәрбиелеудің басты мақсаты болып табылады.
Мектепке дейінгі мекемедегі тәрбиенің негізгі міндеті – баланы жан –
жақты әрі үйлесімді дамыту. Музыканың атқаратын міндеті де осы.
Осы тарауда баяндалған барлық қағидалар мектепке дейінгі мекемедегі
музыкалық тәрбиенің міндеттерін айқындап беруге мүмкіндік туғызады, бұл
қағидалар баланың жеке басын жан – жақты және үйлесімді тәрбиелеудің жалпы
мақсатына бағындырылып, музыкалық өнердің өзгешелігі мен мектеп жасына
дейінгі балалардың жас ерекшеліктерін ескеріп құрылады:
1. Музыкаға деген сүйіспеншілік пен құштарлықты тәрбиелеу. Бұл міндет
баланың естіген шығармаларының мазмұнын тереңірек сезіп, түсінуіне
көмектесетін музыкалық қабылдағыштығын, музыканы есте ұстау қабілетін
дамыту жолымен шешіледі. Музыканың тәрбиелік ықпалы жүзеге асырылады.
2. Балаларды алуан түрлі музыкалық шығармалармен таныстырып, олардың
музыкалық әсерлерін байыта беру керек.
3. Балаларды музыканың ең қарапайым ұғымдарымен таныстыру, музыка
тыңдау, ән айту, музыкалық – ырғақ қимыл, балалардың музыкалық аспаптарда
ойнау саласындағы дағдыларын дамыту қажет.
4. Эмоциялық әсер алғыштығын, сенсорлық қабілеттері мен лад – биік
дыбыстарды айыра білуін, ырғақ сезуін жетілдіріп, әншілік дауыс пен
қимылдарын әрлендіре түсу керек.
5. Ән айтудың қарапайым түріне және қимыл әдістеріне үйрете беру, бұл
істе музыкалық шығармалардың табиғи және әсерлі орындалуын қадағалау керек.
6. Алған әсерлері мен музыка жөніндегі ұғымдары негізінде музыкалық
талғамы пайда болған балалардың алғаш көрінуіне жәрдемдесу керек, ол үшін
алдымен олардың музыкалық шығармаларды таңдауына, содан соң бағалай білуіне
көмектескен жөн.
7. Музыканың балаларға түсінікті барлық түрлерінде: ойындар мен
хороводтарда характерлік образдарды беруде; үйренген би қимылдарын өздері
тапқан жаңа үйлесімдерге пайдалануда; ойдан шығарған шағын әндер мен
қайырымдарды айтуда шығармашылық белсенділікті дамыта беру керек. Сонда
дербес, үйренген репертуарды күнделікті өмірде қолдануға деген инициатива
мен талпыныс, музыкалық аспаптарда ойнауға, ән салып, би билеуге деген
құлшыныс қалыптасады.
Музыка пәні мұғалімі осы ұсынылып отырған мақсаттар мен міндеттерді
барлық сыныптардағы музыка сабағында жүзеге асыруда өз шеберліктері мен
әдістерін, музыкалық білімін үнемі ізденіспен толықтыра отырып қолдануы
керек.
1.3. Оқу іс - әрекетінің тәрбиелік маңызы
Балаларға білім беру жұмыстарының негізгі формасы – оның барысында
әрбір балаға жүйелі мақсатты және жан – жақты тәрбие беретін және олардың
музыкалық қабілеттерін қалыптастыратын музыкалық оқу іс - әрекеттері.
Оқу іс - әрекетін түсіндіру қызметтің сан алуан түрін (ән салу,
ритмика, музыка тыңдау, балалар музыка аспаптарында ойнау, музыка сауатының
элементтерімен танысу) қамтиды, соның нәтижесінде балалардың музыкалық
қабілеттерінің жан – жақты дамуын қамтамасыз етеді. Оқу іс - әрекеті
баланың жеке басының көптеген жақсы қасиеттерін тәрбиелеуге ықпал жасайды.
Ол балаларды қуаныш, эстетикалық толғаныс үстінде біріктіреді, жұмыла
әрекет етуге баулиды, тәртіп мәдениетіне үйретеді, байыпты көзқарасты, ой
еңбегін, инициатива мен шығармашылықты талап етеді. Сонмен қатар оқу іс -
әрекеті балаларды ұйымдастырудың басқа да формаларына әсерін тигізетіні
сөзсіз. Балалардың оқу іс - әрекеті барысында алған білімі, іскерлігі,
дағдысы негізінде олардың дербес музыкалық қызметі белсенді де әсерлі
болады. Егер балалар оқу іс - әрекетінде үйретілген әндерін, билерін,
хороводтарын бейнелі және қысылмай орындаса, мерекелік салтанаттар, ойын –
сауықтар тартымды, қызғылықты өтеді.
Музыкалық оқу іс - әрекеттері барлық топтармен бір мезгілде өткізіледі.
Олардың құрылымы, мазмұны оқу тапсырмалары мен балалардың жасына байланысты
болады. Бір жастағы баланың бақшада болу кезі ересек пен балдырғанның
белсенді қатынаста болып, оқуға үйретудің дайындық кезеңі ретінде
қарастырылады. Бір жарым жастағы балалармен оқу іс - әрекеті әуелі шағын
топпен 10 – 12 минут, ал содан кейін бәрін қосып өткізіледі. Екінші топтан
бастап және мектепке дейінгі мекеменің одан кейінгі топтарының барлығында
да музыкалық сабақтар аптасына екі рет өткізіледі.
Оқу іс - әрекетінің мазмұны өлең айтуға үйрету, музыка тыңдау, ритмика
сауатының элементтерін, балалар музыка аспаптарында ойнауды қамтиды.
Қызметтің бұл түрлерінен қамтылған білімдер бағдарламада және мектепке
дейінгі мекемедегі әр түрлі жастағы балдырғандарға музыкалық тәрбие беру
міндеттерімен белгіленген.
Оқу іс - әрекеттерінің мазмұнын ашатын кейбір жалпы мәселелерге
тоқталайық.
Музыкалық оқу іс - әрекеттерінде, басқа да оқу іс - әрекеттері сияқты
жалпы тәрбие беру жұмыстары жүзеге асырылады, арнайы қабілеттер дамытылады,
оқу материалына шығармашылық, инициативалық қатынас қалыптасады.
Меңгерілген дағдының сапасына деген талап топтан – топқа өткен сайын
күрделілене және жоғарылай түседі.
Айрықша айта кететін жай әдеттегі сурет, қол еңбегі, есеп сабақтарына
қарағанда музыка сабағында балаларды біртіндеп музыка қызметінің бірнеше
түріне (ән салу, қозғалыс және тағы басқа) үйрету қатарынан жүргізіледі.
Дене тәрбиесі сабағы да балалардың әр түрлі дене қимылы қызметін –
гимнастика түрінде жаттығуды, ойындардың қайта құрылуын қамтиды, бірақ
олардың барлығы тек қимылды дамытуға бағытталған.
Оқу іс - әрекетін қайта құрудың қиындығы сол, жетекші әр түрлі
тақырыптағы, көңіл күйдегі шығармалар орындалып жатқанда балалардың көңіл
көтеріңкілігін бәсеңдетіп алмай, муызка қызметінің бір түрінен екіншісіне
іскерлілікпен аударуы керек.
Ендігі бір қиындық – оқу материалын жаттауды жүйелілікпен жүргізу:
алғашқы танысу, оқу процесіндегі дағдыларды меңгеруді қайталау, оны
тиянақтау, жатталғанды орындау. Бір сабақта белгілі бір шығарманы жаттау
кезеңдері сай келе бермеуі мүмкін. Мысалы, қолға алынған үш әннің біреуі
жақсы меңгеріледі және нақышымен орындалады, екіншісі тұңғыш рет тыңдаладығ
ал үшіншісі жаңадан жатталады. Ритмикаға үйрету процесі де осыған ұқсас –
балалар жаңа бидің жеке элементтерін меңгереді, ал таныс музыкалық
ырғақтарды қайталайды.
1.4. Оқу іс - әрекеті қызмет түрлерінің өзара байланысы
Ақыл – ой мен дене жағынан дамуды, адамгершілік тазалық пен өмірге
деген эстетикалық көзқарасты үйлесімді ұштастыру - әр тарапты сомдалған
жеке адамды қалыптастырудың қажетті шарты. Балаларға музыкалық тәрбие
беруді дұрыс ұйымдастыру көп ретте осы мәртебелі міндетке жету ісіне
көмектеседі.
Музыка – балаға эстетикалық тәрбие беру құралы. Эстетикалық тәрбие
мектеп жасына дейінгі балалардың әсемдікті қабылдап, сезіну және түсіну,
жақсы мен жаманды байқап, шығармашылық тұрғыдан жеке қимыл жасау, сөйтіп
көркемдік қызметтің әр түріне қамтылу қабілеттерін дамытуға бағытталады.
Эстетикалық тәрбиенің жарқын құралдарының бірі – музыка. Музыка осы
маңызды міндетті орындау үшін балада жалпы музыкалық қабілетті дамыту
керек. ал жалпы музыкалық қабілеттің негізгі белгілері қандай?
Музыкалық қабілеттің бірінші белгісі – музыкалық шығарманың сипатын
(характерін) сезіну, естігеніне бірге қуану не күйіну, эмоциялық әсерін
көрсету, музыкалық образды түсіну қабілеті.
Музыка бөбекті толғандырады, қабылдаушылық қабілетін оятады, өмір
құбылыстарымен таныстырады, оларды бір – бірімен салыстырған ой
(ассоциациялар) туғызады. Марштың ырғақты әуені оның көңіл күйін қуанышты,
көтеріңкі етсе, ал науқастанып қалған қуыршақ жайындағы пьеса мұңайтады,
жабырқатады. Бір баланың ересек адамның радио арқылы орындап тұрған мұңды
әнін естігенде: Ағай өз қайғысы жайында ән айтып тұр дегені бар. Демек,
ол адамның ішкі тебіреністерін бейнелеген әннің сарынын сезген.
Музыкалық қабілеттің екінші белгісі – тыңдау қабілеттілігі, неғұрлым
жарқын және түсінікті музыкалық құбылыстарды салыстыру, оларға баға бере
білу қабілеті. Мұның өзі ең қарапайым музыкалық дыбысты тыңдап, ести білу
мәдениетін, қайсыбір бейнелеу құралдарына ден қойып, еркін тыңдау қабілетін
талап етеді. Мәселен балалар музыкалық дыбыстардың ең қарапайым қасиеттерін
(рояль мен скрипка тағы басқа аспаптардың жоғары және төмен тембрлік
дыбысын) бір – бірімен салыстырады, музыкалық шығарманың ең қарапайым
құрылымын (әннәі бастамасын, қайырмасын, пбесадағы үш бөлімді т.б.) бір –
бірінен айырады, бір – біріне қарама – қарсы көркем образдардың
айқындылығын (өлең бастамасының биязы жұмсақ және созылыңқы сипаты мен
қайырманың жігерлі тез сипатын) байқайды. Бара – бара балалардың өздері бар
ынтасымен тыңдайды және орындайтын сүйікті шығармаларының қоры жинақталады,
музыкалық талғамдарының алғашқы негіздері қаланады.
Музыкалық қабілеттің үшінші белгісі – музыкаға шығармашылық көзқарастың
көрінісі. Бала музыканы тыңдап отырғанда, көркем образды әнді, ойынды, биді
көз алдына елестете отырып, өзінше қабылдайды. Мәселен, бала сергек басып
келе жатқан балаларға, маң – маң басқан аюға, үркек қоянға, т.б. тән
бейнелі қимылды іздейді. Таныс би қимылдары жаңа құрылымдар мен түрлерде
қолданылады. Балалар қарапайым әуендерді ойдан шығарып айта береді.
Музыкаға жалпы бейімделушіліктің дамуына қарай балалардың музыкаға
деген эмоциялық көзқарасы қалыптасып, есту қабілеті жетіле түседі,
шығармашылық елестету сезімі пайда болады. Балалардың тебіреніс –
толғаныстары өзіндік эстетикалық реңк алады.
Музыка – баланың моральдық бейнесін қалыптастыру құралы. Музыка баланың
сезімдеріне тікелей әсер ете отырып, оның моральдық бейнесін
қалыптастырады. Музыканың ықпалы кейде үгіттеуден де, нүсқаудан да
анағұрлым күшті болады. Балаларды эмоциялық – образдық мазмұны әр түрлі
шығармалармен таныстыра отырып, біз оларды қосыла әсерленуге баулимыз.
Ұжым болып ән салу, билеу, ойнау көп ретте тәрбиелік міндеттерді шешуге
көмектеседі, мұндайда балалардың бәрі ортақ әсерге бөленеді. Ән айту
қатысушылардың бәрінің бірдей күш салуын қажет етеді. Әнді дәл айтпайтын
адам әннің жақсы айтылып, орындалуына кедергі жасайды, ал ол бәрінің
сәтсіздігі ретінде қабылданады. Көптің бірдей тебіренуі дербес дамудың
қолайлы негізін қалайды. Жолдастарының үлгісі, бәрі бірдей шаттанып,
қуанышты түрде орындауы жүрексіз, батылсыз балаларды қанаттандырады. Басқа
балалардың сәтті шыққан өнері ықылассыз, өр көкірек баланың жағымсыз
қылықтарға бой ұруына белгілі кедергі болып табылады. Ондай балаға
жолдастық көмек көрсетуге, сөйтіп, кіші пейілділікке тәрбиелеуге және оның
басқадай қабілеттерін дамытуға болады.
Музыкамен айналысу мектеп жасына дейінгі баланың жалпы мінез – құлқына,
мәдениетіне себін тигізеді. Түрлі тапсырмаларды, іс – қимыл түрлерін (ән
айту, музыка тыңдау, балалар аспаптарында ойнау, музыка ырғағына үйлесімді
қимылдар жасау) алма – кезек ауыстырып отыру балалардың ықылас қоюын,
тапқырлық көрсетуін, тез қабылдап, тез тауып қимыл жасауын, ұйымшыл болуын,
жігерлі күш – қимылды: әнді дер уақытында бастап, дер кезінде аяқтауды;
биде, ойындарда тезірек жүгіріп кеткісі, әлдекімдерден озып кеткісі келген
ықтиярсыз тілекке берілмей, музыкаға бағынып, қимылдай білуді талап етеді.
Осының бәрі тежеу процестерін жетілдіреді, ерік – жігерді тәрбиелейді.
Сөйтіп, музыка баланың жеке басының адамгершілік қасиеттерін
қалыптастыру үшін қажетті жағдайлар туғызады, болашақ адамның жалпы
мәдениетінің алғашқы түп негіздерін тәрбиелейді.
Музыка – ақыл – ой қабілеттерін жандандыру құралы. Музыканы қабылдау
ақыл – ой процестерімен тығыз байланысты, яғни зейінді, байқағыштықты,
тапқырлықты талап етеді. Балалар дыбыс үніне құлақ салады, ұқсас және бір –
бірінен өзгеше дыбыстарды салыстырып, олардың бейнелік мәнімен танысады,
көркем образдардың сипатты мағыналық ерекшеліктерін байқайды, шығарманың
құрылымын түсіне білуді үйренеді.
Баланы эстетикалық және ақыл – ой тұрғысынан жетілдіре отырып, оның
қабылдау және көз алдына елестету қабілетін жандандыратын, ой – қиялын
оятатын кішкентай да болса шығармашылық көріністерін барынша демеп, қолдау
керек.
Ересек адам балаға шығармашылық тапсырмалар берген кезде ақыл – ой
белсенділігін қажет ететін ізденіс туады. Мәселен, ән айтқанда бала әуеннің
өзі тапқан түрін жанынан шығарып айтады, әдеби мәтіннің бейнелі интонацияға
сәйкестініг табуға тырысады.
Музыкалық – ырғақ (ритмика) сәтінде балалар рахаттана әндетіп, музыка
ырғағына сай қимылдай жүріп, өздері ойлап тапқан жаңа биге көшеді. Би,
халықтың жеке билері, пантомима, әсіресе музыкалық – ойын түріндегі драма
балаларды өмір көріністерін бейнелеуге, бейнелі қимыл, мимика, сөз арқылы
қайсыбір персонажды сипаттауға итермелейді. Бұл жағдайда белгілі бір жүйе
байқалады; балалар алдымен музыканы тыңдайды, тақырыпты талқылайды,
рольдерді бөліседі, содан кейін барып іске кіріседі. Әрбір кезеңде
ойлануға, қиялдауға тура келетін жаңа міндеттер туып отырады.
Ән айту дауысты жетілдіреді, дауыс желбезегін бекітеді, сөзді дұрыс
айта білуге үйретеді (логопед – дәрігерлер тұттықпаны емдегенде ән айтқызу
тәсілін қолданады), вокальдық – дыбыс координациясын қалыптастыруға
көмектеседі. Ән салушылардың өз тұлғасын дұрыс ұстауы тынысты реттеп,
тереңдете түседі.
Музыка мен қимылдың өзара байланысына негізделген ритмикамен шұғылдану
баланың тұлғасын, координацияны жақсартады, аяқты нық басып, жеңіл
жүгіретін қасиет қалыптастырады. Музыкалық шығарманың динамикасы мен екпіні
тиісінше қимыл шапшаңдығын,оның ауырлығын, амплитудасын, бағытын да
өзгертіп отыруды талап етеді.
Мектепке дейінгі мекемедегі музыкалық әрекеттің басты түрі ән айту
болып саналады. Сондықтан мектеп жасына дейінгі балалар есту арқылы ән
айтудан нота бойынша айтуға көшетіндіктен, мектепке дейінгі мекемеде
музыкалық оқу іс - әрекеттеріне белсенді түрде дайындалу үшін балалар үшін
барлық жағдай жасалынуы керек. Есту арқылы ән айтудан нота бойынша ән айту
– дыбыс пен нотаны ұштастыра білуді талап етеді. Осыған ұқсас жағдайда
ауызша және жазбаша сөздердің байланысын еске түсіруге болады. Сондықтан да
баланың бойында көтеріңкі дауыс шығарудың арақатынасы туралы музыкалық –
есту түсініктерін қалыптастырудың маңыздылығының мәні де осында.
Жүйеге түскен әндердің (ансамбльдік) дағдылары коллектив болып ән
айтудағы тұрақты жаттығулар арқылы қалыптасады. Мұнда бұкіл музыкалық
реңктердің ерекшелігін айтып отырудың маңызы зор. Егер балалар осы
ерекшеліктердің мәнін, көңіл күйін жете білсе, онда олар мерекелік әндерді
не үшін салтанатты түрде, шаттық сезіммен, бесік жырын баяу, ерекше
мейіріммен айту керектігін біледі. Ең бастысы – балалар әрекеттерінің
ынтымақта болуы, әрқайсысы өзін ән айтушы коллективтің қатысушысы екенін
сезе білуі және өз даусын жалпы дауысқа, ырғаққа мүмкіндігінше теңестіре
білуі.
Балаларды музыкалық – ырғақтық қимылдар жасауға үйрету алған
дағдыларын бекітуге бағытталған жұмыстың белгілі бір қорытындысы болып
табылады. Егер ән айтуға үйрету кезінде мектепке дейінгі мекеме мен мектеп
арасында сабақтастық болуы белгіленетін болса, ырғақты меңгеру ісі басқаша.
Ырғақ мектепте айтарлықтай орын алмайды (әр түрлі жағдайларға байланысты),
жүйелі жүргізілуі де жеткіліксіз. Сол себепті үйрету барысында мектепке
дейінгі және мектеп жүйесіндегі сабақтастық туралы айтудың өзі де қиын.
Алайда мектептегі сабақтарға қажетті эстетикалық, ақыл – ой қабілеттерін,
адамгершілік – еріктік сапаларын дамытуда ырғақтың қосар үлесін де
бағалаған жөн.
Билерді, қол ұстасып жүрумен ән айтуды мәнерлі, дәл орындау,
шығармашылық әрекеттер жасау, белсенділікті арттыру, өздігінен жұмыс жасай
білу дағдыларын жетілдіру жөніндегі жұмыс одан әрі жалғастырылады.
Балалар музыкалық тапсырмаларды орындай отырып, қимылдар сипатын
теңдестіре білуді: жүру кезінде мерекелік жүрістің салтанатты, көтеріңкі
көңіл күйін, орыстың қол ұстасып жүріп айтатын өлеңдерінде бір қалыпты
салмақтылық жағдайды; секіру кезінде жеңіл, әсем, биікке көтерілуге,
қимылдарды кеңінен жасауды үйренеді.
Қимылдардың, әсіресе би және гимнастикалық қимылдардың көлемі
айтарлықтай кеңейтіледі.
Балалардың музыкалық – ойындық, би шығармасы олардың ойындарда
өздігінен ойлап табушылығын, композицияларды, қол ұстасумен ән айтуды, би
билеуді ойдан шығара білу мақсатын көздейді.
Балалардың өскелең мүмкіндігі, жинақталған музыканы түйсіну тәжірибесі
оған деген белсенділікті арттыра түседі. Балалар бұл жаста кейбір музыкалық
ерекшеліктерді ажыратуға, алған білімінің негізінде өзінің әнге, пьесаға,
олардың сипатты белгілеріне деген көзқарастарын айта алады.
Музыка тыңдау дағдысын күшейте отырып, педагог мектепке дейінгілердің
эмоционалды ықыласы мен музыканы қабылдау қабілетін жетілдіре береді. Кейде
оларды сөзбен айтып жеткізуге болмайтындай кең сипатты әсер беретін
шығармалармен таныстырады.
Музыкалық – дидактикалық ойындар қолдану да балалардың есту қабілетін
арттырады.Олардың оңтайлылығы сонда, ойынның ойдағыдай шығуы баланың
орындаушылық сапасына байланысты болатындығында. Бұл әрекет балалардың:
бейнелеуші құралдарды, соның ішінде дауыс жоғарылығын, ырғақтылық
қатынасты, динамикалық реңкті, тембірлік бояуды өздерінше игерулеріне
бағытталған.
Сонымен, музыка тыңдау процесіне жетекшілік ету әдістемесі алуан түрлі
тәсілдермен ерекшеленеді, ойластырылған, шығармашылық қарым – қатынасты
талап етеді. Жалпы рекомендация балалардың музыкамен танысу барысындағы
әрбір шығармаға, жағдайға байланысты нақтылана түседі. Сондай – ақ әрдайым
өзіндік ерекшелігімен көрінетін дербес әсерлену де ескеріледі.
Музыкамен шұғылдану баланың жеке басының жалпы дамуына жәрдемдеседі.
Тәрбиенің барлық жақтарының өзара байланыстылығы музыкалық қазметтің алуан
түрлері мен формалары процесінде қалыптасады. Балалардың эмоциялық
елгезектігі мен музыкалық есту қабілетінің жетулуі олардың ізгі сезімдер
мен іс – қылықтарға қолдарынан келетін формада жауап қайтаруға мүмкіндік
береді, ой қызметін күшейтуге көмектеседі, мектеп жасына дейінгі балалардың
қимыл – қозғалыстарын ұдайы жетілдіре отырып, дене жағынан шыңдап шығарады.
Балалар аспаптарында ойнау – қызмет түрі. Балаларға эстетикалық тәрбие
беру міндеті өсіп отырған қазіргі жағдайда музыкалық ойыншықтар мен балалар
аспаптарына айрықша рөл жүктеледі. Олар балалардың зор қызығушылығын
туғызады. Сондай – ақ бұлар балдырғандарды музыка сферасына қызықтыру,
шығармашылық қабілетін жетілдіру мақсатында отбасында да, мектепке дейінгі
ұйымдарда да кеңінен қолданылады.
Мұндай музыкалық аспаптарды мектепке дейінгі балаларды тәрбиелейтін
мекемелерде пайдаланудың алуан түрлі мол мүмкіндігі бар. Бос уақытта
музыкаға жеке әуестенушілік те, балалар оркестріндегі ұжымдық орындаулар да
осындай мүмкіндік болып табылады.
Музыка жетекшісі әуелі аспаптардың көмегімен балалардың музыкамен
өздігінше айналысуына түрткі болуға күш салады. Балалар өздеріне таныс
шағын әндерді ойнауды, жеңіл ырғақтарды немесе жеке интонацияларды ойдан
шығаруды, есту қабілеті арқылы таныс әуенді іріктеуді музыкалық
жаңғырықта ойнауды, ән айтуды және өз дауысына келтіруді, т.б. үйренеді.
Бұлардан басқа, кейбір ойыншық аспаптар дидактикалық көрнекі құрал
ретінде пайдаланылады. Олар музыка жетекшісінің мектеп жасына дейінгі
балалардың музыкалық – сенсорлық қабілетін дамытуына, музыкалық
сауаттылықтың жекелеген элементтерімен таныстыруына көмектеседі.
Мектепке дейінгі ұйымда музыкалық аспаптардың түрлерін ансамбль немесе
тіпті шағын оркестр құруға болатындай етіп жинақтаған жөн.
Балалар аспаптарының дауысы таза, тембрі анық, көлемі мен салмағы
жағынан балаларға қолайлы, құрылымы қарапайым, мейлінше мықты болуы керек.
Жөндеуді, жүйелі дыбысқа келтіруді қажет ететін музыкалық аспаптар сабақ
басталмай тұрып ретке келтірілуі тиіс.
Балалардың музыкалық аспаптары көбінесе кәдімгі аспаптардың кішкентай
көшірмесі болып табылады. Әрине, олар кәдімгі музыкалық аспаптар сияқты
аталып, сыртқы көрінісі мен дыбыстауы жағынан ұқсас болғанымен, мейлінше
қарапайым болғандықтан кәдімгі музыкалық аспап дыбысын толық бере алмайды.
Музыкалық аспаптардың түрлері. Дыбысталуының тәсіліне және дыбыстың
сипатына байланысты балалардың музыкалық аспаптары мен музыкалық
ойыншықтарын белгілі бір түрлерге топтап бөлуге болады.
Дыбыссыздар. Бұл ойыншықтар музыкалық аспаптарды ғана бейнелейді, олар
дыбыс шығармайтын клавиатуралы пианино, ойналмайтын шекті балалайка,
жарғақты баян және т.б. дыбыссыздығына қарамастан, олардың сыртқы түрі
тартымды, әрі ойынды құбылтуға мүмкіндік береді. Балалар көбінесе өздерін
музыкалық жетекші дәрежесінде ұстап, үлкендерге еліктей отырып, музыка
сабағын өткізеді, пианист, баян тартушы, балалайкашы болады, таныс әндерін
құбылта орындайды, кейде оларды өңдеп немесе өз жандарынан шығарады. Бұл
әрекеттің бәрі, сөз жоқ баланың музыкалық – есту түйсігін, шығармашылық
қиялын жетілдіреді.
Барлық музыкалық аспаптардың белгілі бір тобы бар: олар шекті, үрмелі
және соғып ойналатын болып бөлінеді. Мұндай жіктеудің кейбір шарттылығына
қарамастан, балалардың музыкалық аспаптарына пайдалануға да болады.
Музыкалық аспапта ойнауды үйрету балаларды өте ерекше қызықтыратын
ортада өтуге тиіс. Балалардың әуелгіде ересектер орындауындағы оркестрдің
дыбысымен, ал соңынан дыбыстың сипатымен және әрбір музыкалық аспаптың
айқындаушы мүмкіндігімен танысу қажеттігі де міне, осыдан келіп шығады.
Балалар әуелі тыңдайды да, соңынан әр алуан образдарды – күннің
күркіреуін, жаңбырды, т.б. өздеріне қолайлы формада қайталап айта бастайды.
Мұның өзі ойнау дағдысын бір мезгілде әрі ең қарапайым түрде игеру және
музыкалық аспаптардың дыбысының мәнерлілігімен танысу болып табылады.
Әуелден бастап балаларды дұрыс ойнауға, әсіресе ырғақты дәл орындауға
үйрету қажет. Алғашқыда бір дыбысқа құрылған ырғақты әзіл, пьесалар
жатталады, бұл балалардың ойнау әдістерін дәл орындауына мүмкіндік
туғызады.
Аспаптардың түрлі топтары ойнау тәсілдеріндегі әр алуан қиындықты
игеруді талап етеді. Музыкалық аспапта ойнауды оқыту әдістемесінде түрлі
музыкалық тапсырмаларды орындауды жүйелендіру маңызды нәрсе. Ұжымдық және
жеке жұмыста: жалпылама сабақ және музыканы дербес орындағанда, мерекелерде
өнер көрсеткенде және ойын – сауықтарда бір ізділік болғаны жақсы.
Әрбір музыкалық аспап орындаудың алуан тәсілін қажет еткенімен іс
жүзінде кейде көптеген музыкалық аспаптарда ойнауды үйретуге бір мезгілде
кіріседі немесе бүкіл пьесаны бірден жаттап алады. Әйтпесе басқалары
үйренгенше балаға күте тұруға тура келеді. Мұның өзі баланы жалықтырып,
ынтасын азайтады.
Үйрету әдістемесінің ерекшеліктерін мына міндеттер тұрғысынан
қарастырып көрелік: ойнаудың техникалық тәсілдерін игеру; жеке музыкалық
аспаптарда ойнауды игеруге арналған тапсырмалардың жүйелілігі; кейбір
шығармаларды жаттап алу.
Ойнау тәсілдері әрбір музыкалық аспаптың құрылымына байланысты. Ең
алдымен музыкалық аспапты дұрыс қойып, баланың ойнауына ыңғайлы ету қажет.
1.5. Музыкалық тәрбие берудегі музыка жетекшісінің ролі
Мектепке дейінгі мекемеде мектеп жасына дейінгілерді жалпы және
музыкалық – эстетикалық жағынан жетілдіру ісін арнаулы білімі бар
(музыкалық мектеп, колледждің немесе институттың музыка бөлімін бітірген),
педагогикалық процестің теориясы мен әдістемесін жақсы меңгерген музыка
жетекшісі және педагогикалық колледждің жалпы музыкалық даярлығынан өткен
(музыканың, сольфеджионың, хорда ән айтудың, ритмиканың, музыкалық
аспаптарда ойнаудың элементарлық теориясының негізін білетін) тәрбиеші
жүргізеді.
Педагогтардың (музыка маманы мен тәрбиешінің) жұмысы күрделі, сондықтан
ол толық меңгеріліп, бір – бірімен тығыз байланыста жүргізілуі тиіс.
Музыка жетекшісінің қызметін осы позициялар тұрғысынан қарастырайық.
Музыка жетекшісінің қызметі мен міндеттері. Мектепке дейінгі мекемедегі
музыкалық тәрбиенің жалпы ісіне музыка жетекшісі жауап береді. Ол мына
істерді атқарады:
1. Жұмыс графигіне сай бүлдіршіндердің әр тобымен аптасына екі рет
сабақ өткізеді. Бұл алдын ала үлкен әзірлікті, балалардың сауатты және
әсерлі орындауы үшін музыкалық материалды іріктеп алып, үйретуді керек
етеді. Бағдарламалық дағдыларды белгілеп, оның меңгерілуін қадағалайды,
көрнекі материалды, құралдарды уақытылы әзірлейді, грамжазбаға жазылған
шығармаларды тыңдайды. Шағын топтармен немесе жеке балалармен егер қажет
болса жеке – жеке сабақтар өткізеді.
2. Мерекелік сценарийлердің, ойын – сауық бағдарламаларының жасалуына,
олардың әзірленуіне, өткізілуіне жауап береді.
3. Жеке кеңестер (консультациялар) беру және бірлескен сабақтар өткізу
арқылы тәрбиешінің балаларды музыкалық жетілдіру саласындағы жұмысына
басшылық етеді.
Кеңестер кезінде музыка жетекшісі тәрбиешіні жұмыс жоспарымен
таныстырады, балаларға арналған шығармаларды үйретеді, әр бала меңгеруге
тиісті шеберлік пен дағдыларға назар аударып, өткізілген сабақты талдайды
(балалардың табысын және көмекті керек ететін қиыншылықтарын ескереді),
таңертеңгі гимнастикада, басқа сабақтарда, сейіл кезінде ойналатын
күйтабақтарды іріктеп алады және т.б. істер атқарады.
Бірлескен сабақтарда музыка жетекшісі тәрбиешілердің ән айту мен қимыл
саласындағы дағдыларын дамылсыз жетілдіре отырып, оларды жүйелі түрде
оқытумен болады. Мерекелер мен ойын – сауықтарда жеке және ұжым болып
орындауға арналған шығармаларды бірге үйренеді. Мұндайда әр баланың
қабілеті ескеріледі: бірінің жақсы даусы болса, екіншісі тамаша билейді,
үшіншісі жаттығуларды әдемі орындайды, ал төртіншісі мәнерлеп тақпақ айтады
әрі мерекенің белсенді жүргізушісі болып шыға келеді.
4. Мезгілімен үзбей педагогикалық кездесулер өткізіп тұрады, оларда
әдістемелік мәселелер шешіледі, мерекелік ертеңгіліктер мен ойын –
сауықтардың бағдарламасы талқыланады. Оқу процесін жетілдіру мақсатындағы
қосымша міндеттер белгіленеді.
5. Балаға музыкалық тәрбие берудің жалпы процесіне ата – аналарға
балалармен отырып қандай радио және телевизия хабарларын тыңдауға болатыны,
отбасында қандай ән репертуарын пайдалану қажеттігі жайлы ақыл – кеңестер
береді.
Музыка жетекшісі балалардың дербес музыкалық қызметінің дамуына
белсенді түрде ат салысады. Ол сабақтардағы тиісті репертуардың, музыка
қызметі тәсілдерінің игерілуін қамтамасыз етеді, тәрбиещшіге өлең айту, би,
аспаптарда ойнаудың сапасын арттыруына көмектеседі. Олар жұмыс жоспарын
ақылдаса отырып жоспарлайды, балалардың топ ішінде музыкамен айналысу
орындарын ұйымдастырады. Ол топқа келіп, балаларды бақылайды. Өйткені
балалардың іс - әрекеттерін көріп тұрып, көп жағдайды басқаша бағалауға,
бастысы, оларда музыкамен дербес шұғылдану қажеттілігі қай дәрежеде пайда
болғанын аңғаруға болады. Мұның өзі музыка тәрбиесінің дұрыс құрылғанын
көрсететін басты көрсеткіштердің бірі. Сөйтіп, музыка жетекшісі мен
тәрбиешінің біріге отырып, бірегей істеген жұмыстарының нәтижесінде ғана
балалардың алғашқы табыстарының ұшқынын көруге болады.
Тәрбиешінің әр баламен күнделікті жұмыс істеп, оның ынта – ықыласын,
қабілетін білуі музыка жетекшісімен бірге барлық баланың көркемдік дамуын
жүзеге асыруға мүмкіндік береді. Музыка жетекшісі педагогқа қажетті ақыл –
кеңестер береді, мектеп жасына дейінгілердің дербес музыкалық қызметіне
басшылық жасауға тәжірибелік көмек көрсетеді.
1.6. Тәрбиешінің іс - әрекеті
Тәрбиешінің қызметтері мен міндеттері. Тәрбиеші балаларды музыкаға
баулуда көптеген мүмкіндіктерді пайдалана алады:
1. Балалардың музыка сабақтарындағы оқу процесіне белсене қатысады.
Мәселен, кіші топтарда тәрбиеші балалармен қосылып ән айтады (даусын
балаларда асырмай). Орта және ересек топтардың ән үйренулеріне көмектеседі
әрі музыка жетекшісімен біріге отырып, үйреніп болған шығарманың
орындалуына баға береді. Сондай – ақ ол фортепианоның сүйемелдеуімен (егер
тәрбиеші әнді таза әрі әсерлі айтатын болса) жаңа әнді айтып бере алады.
Кіші топтағы балаларға музыкалық – ырғақ қимылдарды үйрету кезінде
тәрбиеші бөбектердің белсенділігін көтере отырып, қозғалыстың барлық түріне
қатысады. Ал, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz